'Feitjes stampen verrijkt ons' / Peter Giesen. - INTERVIEW Joshua Foer. - ISAN 20110924 90 4008 06 1 1 (in: de Volkskrant : het Vervolg, 24-09-2011, p. 6-7)
Joshua Foer onderstreept nog maar weer eens dat het weten van feiten belangrijk is. Zodoende kun je namelijk combineren en tot nieuwe inzichten komen. Snoeihard concludeert hij dan ook "Tot nu toe heeft Google nog nooit één creatieve gedachte gehad".
Tuurlijk, Google en de vele andere databases zijn handig om dingen in op te zoeken, maar de mens zal het toch zelf moeten lezen en onthouden om nieuwe stappen te kunnen zetten.

Groninga Dominium – geschiedenis van de cartografie van de provincie Groningen en omliggende gebieden van 1545-1900 / Piet H. Wijk. - Groningen / Assen : Philip Elchers en Van Gorcum, 2006. - ISBN 9789023242413

Van Standen tot Staten : 600 jaar Staten van Utrecht 1375-1975. - (Stichtse Historische Reeks, I.) - Utrecht: Stichting Stichtse Historische Reeks, 1975. - ISBN 9025702724
Dit boek geeft een aardig beeld hoe het er aan toe ging, vanaf 1375.
Opmerkelijke zaken:
p68: 1593, de tijd van Oldenbarnevelt. Om aan de Franse burgeroorlog een einde te kunnen maken werd door de Franse gezant Choart de Buzanval aan de Staten-Generaal om een subsidie gevraagd. Utrecht was de enige die bleef weigeren hun aandeel op te brengen. Hierdoor kwam echter de gehele subsidie in gevaar. Waarom? De bedragen van sommige andere provinciën werden berekend als veelvoud van Utrecht. Dus als Utrechts bedrag 0 bleef, dan zou een veelvoud van 0 ook 0 opleveren. Buzaval was echter niet voor één gat te vangen en ging naar Utrecht. Hij wist alsnog de zaak te regelen door aan de Staten van Utrecht het bedrag van hun aandeel uit de verleende subsidiegelden terug te betalen. Had Utrecht een invloed van zo'n 6%, Holland had zo'n 60% en Friesland zo'n 12%. De truc die Buzaval uithaalde was dus Utrecht bereidt vinden om bijvoorbeeld 60.000 te betalen, zodat hij bij de anderen totaal 940.000 kon ophalen, waarna hij de 60.000 weer aan Utrecht terugbetaalde. En zo kon dan toch met bijvoorbeeld 880.000 netto naar huis. (Het zou me ook niets verbazen als Utrecht -in dit rekenvoorbeeld- iets meer dan die 60.000 terugkreeg, dan wel eiste!)
p69: Een opstandje door democratisch gekozen burgerhoplieden over een 5% huurbelasting, terwijl de 170 kanunniken (met "vette prebenden") van deze belasting zouden worden vrijgesteld, ging niet door omdat Van Meeteren de burgerhoplieden in het gelijk stelt. Grotius noteert dit als zodanig in de Annalen. De Staten van Holland laten dit echter na diens dood in een herziene uitgave herschrijven, in een voor de kanunniken gunstige zin.
p86: Nadat in februari 1619 op de Dordtse synode de remonstranten waren veroordeeld en alle predikanten waren afgezet en waren vervangen door onder andere Maurits (prins van Oranje) gunstelingen, kwamen er toch een aantal in de problemen. Ledenberg dacht -nadat hij gevlucht was- dat de kust weer veilig was, omdat Maurits Utrecht had verlaten, zonder arrestaties te verrichten. Dit was een misvatting. Hij te Utrecht, Oldenbarnevelt en de zijnen te Den Haag werden tegelijkertijd in augustus gearresteerd en naar Den Haag overgebracht. Ledenberg sneed zichzelf de keel door, om zo een veroordeling met verbeurdverklaring van goederen te voorkomen. Echter de Staten-Generaal en de Staten van Utrecht wilden zich echter die buit niet laten ontgaan en zo werd Ledenberg acht maanden na zijn dood alsnog veroordeeld om in zijn doodkist aan een galg te worden opgehangen, terwijl zijn vermogen verbeurd werd verklaard.
p120: Dat mensen er altijd toe doen en dat het altijd mensenwerk is die veranderingen doorvoeren of dit pogen, blijkt onder andere uit de strijd die Gisbertus Voetius, primarius theologiae professor voerde en z'n hoogtepunt in 1660 kreeg. De strijd van scheiding tussen kerk en staat. Of te wel iemand kan niet van beide wallen eten, wat meestal neerkwam dat men overstapte naar de kerkgemeenschap waar men nog een functie met prebenden kon scoren.
p144: Rond 1689 zijn diverse partijen ongerust over het schandaal, dat regenten der belangrijkste steden van Holland de grootste staatsgeheimen doorvertelden aan hun familieleden. Specifiek ging het om Huydecoper van Maarseveen en Timmerman. Pijnlijk was dat deze familieleden contact hadden en dineerden met d'Avaux (de ambassadeur van de Franse koning). Beiden waren echter ook getrouwd met een dochter van Joan Coymans en daardoor nauw betrokken waren bij het Amsterdamse huis Coymans & Co., dat weer grote commerciële belangen had in Spanje en in deze jaren in het bezit was van het asiento, het recht [!] om negerslaven aan de Spaanse koloniën in Amerika te leveren.
Op pagina 112 (met noot 126 op pagina 132) staat voor mij nog iets onduidelijks vermeldt:
De zeven vrije landen, geboeid aan voet en handen
door Willem en door Fagel, twee goden van 't Jan Hagel
zie: Burleske notulen van de Staten van Zeeland, toegeschreven aan de Vlissingse pensionaris Michielsen. RA Zeeland, Collectie De Jonge 47
Op diverse plaatsen wordt het rampjaar 1672 aangehaald. Deze teksten kunnen natuurlijk vergeleken worden met het boek van Luc Panhuysen: Rampjaar 1672 : Hoe de republiek aan de ondergang ontsnapte. Te gebruiken zijn onder andere de pagina's 94, 105, 125 en noten p. 129 en namenindex vanaf p 253.
Op pagina 164 staat een relaas over Engelse en Franse correspondenten die schrijven over de situatie van de Republiek in 1705. Volgens hun staan er twee groep tegenover elkaar: de orangistische partij die de stadhouder van Friesland tot stadhouder van alle gewesten wilde aanstellen en de staatsgezinde groep on der leiding van Welland (Godard Willem van Tuyll van Serooskerke, heer van Welland). Dit roept bij mij de vraag op: Was heel Friesland intussen orangist of waren dit slechts enkele machthebbers?
In het laatste gedeelte van dit boek over de periode rond 1975 en derhalve niet besproken, welke echter wel her en der erg grappig is geschreven door J. Schuttevâer, staat een leuk citaat uit NRC Handelsblad over Het statenlid dat ik hier toch even wil vermelden:
Volgens moderne theorieën waren alle grote staatslieden en legeraanvoerders niet anders dan succesvolle delinquenten. De geschiedenis van de mensheid zou veel beter verlopen zijn, als ze allen tijdig onder reclasseringstoezicht waren gesteld. Tegenwoordig gebeurt dat ongetwijfeld ook, vandaar dat we alleen middelmatige politici overhouden.
J.J. Abspoel in Hollands Dagboek, Zaterdag Bijvoegsel, 3 augustus 1974

'Geluk wordt overschat' / Peter Giesen. - INTERVIEW Simon Critchley. - ISAN 20111001 90 4008 06 1 1 (in: de Volkskrant : het Vervolg, 01-10-2011, p. 6-7)
Enkele uitspraken en denkbeelden gebruikt in 9 Lessen.

Nederland als Polderland : Beschrijving van den eigenaardigen toestand der belangrijkste helft van ons land, tevens bevattende de topografie van dat gedeelte met de voornaamste bijzonderheden, toegelicht door kaarten en teekeningen / Dr. A.A. Beekman. - Zutphen : W.J.Thieme & Cie, 1932. - 3e druk

Zoals de ondertitel al doet vermoeden, maar nog niet geheel duidelijk geeft Beekman in dit ruim 500 pagina's tellend boekwerk gedetailleerd uitleg over ons waterstaatkundige gebied. Mijn insteek hierin is om begrip te krijgen van de rivieren en kanalen, de kust, eb en vloed. Met dit begrip valt misschien ook beter te begrijpen welke strijd de Vrije Fries aanging voor het behoud van zijn woongebied. Immers de huidige invloeden van zee en rivieren waren er toen ook al. We denken dat ze nu redelijk getemd zijn, al blijkt regelmatig dat de strijd nooit over zal gaan. En zo kunnen we misschien beter duiden waaraan de Friezen van 2000 jaar geleden nog moesten beginnen.

De Friese hoofdeling opnieuw bekeken / J.R.G. Schuur (in: BMGN, CII (1987), afl. 1, p. 1-28)
Schuur bevestigd hierin nog eens het gelijk van N.E. Algra en toont hiermee het ongelijk aan van de theorie van I.H. Gosses, met betrekking tot die tijd -jaren 50 van de 20e eeuw- heel bijzondere politieke en maatschappelijke systeem van de 'Friese Vrijheid'. Althans dat beweert Schuur zelf. Aangezien ik nog totaal geen kaas gegeten heb van deze discussie, kan mij slechts beroepen op m'n leesvaardigheid en onkunde met betrekking tot dit onderwerp. En dus heb ik alleen maar vragende opmerkingen en gewone vragen:
Op p. 23 gaat het over de werkelijk machtsverhoudingen. Mijn primaire reactie is dan een van inleving in die periode (en dat is volgens mij niet veel anders dan heden, als het om dit onderwerp gaat). Bij inbeelding over de gang van zaken toen, kom je misschien tot andere inzichten. Immers, macht of neutraler gesteld (tijdelijke) invloed krijg je van de anderen, omdat zij dit aan je geven en/of toevertrouwen. Dat dit soms ook wordt beschaamd, daarvan zijn voorbeelden te over. Wordt het beschaamd dan lijkt het logisch dat deze persoon deze invloed kwijtraakt en voorlopig niet meer terug krijgt. Dit wordt ook ondersteunt door de in de vorige pagina's genoemde transacties.
Op p. 24 wordt ingegaan op de veranderende situatie met betrekking tot de 'rechtsomgang', van wisselen naar het langdurig innemen van een bepaalde functie door één bepaalde persoon.
Enkele zinnen zijn:
Hieruit trek ik de conclusie dat de hoofdelingen de supervisie over de rechtspraak en alles wat daarmee samenhing in handen hadden. Als reden ervoor wordt opgegeven dat op deze wijze recht en vrede beter konden worden gehandhaafd.;
Dus ook in dit geval werd om een goede rechtspleging te kunnen waarborgen de functie van rechter blijvend aan hoofdelingen opgedragen.;
Feitelijk zal dit hebben betekend, dat Sicke Sjaarda met de leiding van het gerecht van Franeker werd belast.
Hieruit kan ik lezen dat men het specialisme van taken aan het uitvinden is, net als die van de molenaar, bakker et cetera. Dat hieruit een bepaalde verantwoordelijkheid uitgaat, staat als altijd voorop. Immers de bakker heeft ook zo zijn verantwoordelijkheid. Met misbruik zou hij ook het hele dorp kunnen uitroeien.
Dat op p. 25 met Zonder medewerking van deze machtigen kon geen rechterlijk vonnis worden geëxecuteerd. Tegenover een weerspannige overtreder en zijn helpers stond de rechtsgemeente geen ander middel ter beschikking dan een beroep te doen op de persoonlijke macht van enkelen in wier vermogen het lag hierin verandering te brengen. naar een machtsmisbruik wordt gezocht, kan zo zijn, maar dat hoeft natuurlijk niet. En omdat de functie niet meer als tijdelijke extra taak wordt gezien, is het natuurlijk ook logisch dat deze persoon ook een vergoeding hiervoor krijgt. Dat deze uit de zelf binnen geharkte boetes moet komen, werkt natuurlijk niet bevorderend voor een neutrale houding voor dit ambt. Dit hoeft echter nog steeds niet de gelijkwaardigheid van de Vrije Fries in de weg te staan. Dit staat dus wat mij betreft de conclusie in de weg dat het "onomstotelijk vastgesteld is dat de hoofdelingen boven de andere leden van de rechtsgemeente hebben gestaan." Ook "Concreet betekende dit dat de 'ondersaten' aan de jurisdictie en de heerban van de hoofdeling waren onderworpen. Die moest van zijn kant voor bescherming van zijn 'ondersaten' zorg dragen." sluit volgens mij niet uit dat dit zo is. Immers voor iedereen gelden dezelfde regels en afspraken en natuurlijk dient (= komt van dienen!) deze persoon er voor zorg te dragen dat de anderen door deze regels beschermd worden. Hetzelfde geld voor de bakker en de zijl-molenaar. Voor deze en andere functies binnen de gemeenschap zal er echter juist weinig op papier zijn toevertrouwd omdat het zo vanzelfsprekend is. Vergelijk dit maar eens met de situatie van onze huidige tijd: Neem bijvoorbeeld de kranten, ze staan vol van politie- en justitieberichten. Vindt daarentegen maar eens een berichtje over de bakker of zijlmolenaar (i.c. de waterschappen). Sterker: de waterschappen worden elk decennia weer bedreigd om opgeheven te worden. Mensen snappen kennelijk niet dat we droge voeten houden door deze waterschappen. Vertrouwen op elkaars kunde en inzet. Ook het in dit artikel genoemde oproepen tot een verdedigende strijd zie ik geen hiërarchie, immers iemand moet een signaal geven dat er vijandelijke troepen aankomen of een storm op komst is of de dijken op springen staan - ook dit levert een verdedigende strijd op. Kunde, inzet en vertrouwen in gelijkheid kan prima.

Hef waterschappen niet op / Rik Smits. - Opinie & Debat (in: de Volkskrant, 19-11-2011, p. 31). - ISAN 201111199040113111
De bits van het bovenstaande stukje waren nog niet opgedroogd, of de discussie begint alweer. Zoals hierboven al aangehaald, telkens weer ontbreekt er bij een generatie de kennis over de waterschappen. Onbekend maakt onbemind. De mens heeft behoefte aan een aantal zaken, zoals drinken, eten, slaap, dak boven je hoofd. Een Nederlander heeft daarnaast (net als andere mensen trouwens) ook behoefte aan droge voeten. De Nederlander moet dit echter zelf organiseren, omdat dit ons gezamenlijk erfdeel is.
Dit drooghouden of eigenlijk voldoende droog en nat houden (want zo slim zijn we dan ook wel weer) door we al eeuwenlang middels de waterschappen. Dit is niet zomaar een indeling. Nee, deze indeling houdt rekening met de stroomgebieden van de rivieren (wat heeft invloed op welke gronden), boezemgebieden, kanalen, sluizen, et cetera et cetera. Vanwege deze indeling kunnen overeenkomstig ook wijze beslissingen worden genomen en aanpassingen worden gedaan, zonder dat dit voor onnodige conflictsituaties met andere (water)gebieden en hun bewoners zorgt. Iedereen wil immers droge voeten houden. En dit staat verder los van politieke voorkeuren of andere geografische indeling waarin macht een rol speelt. Een andere indeling is eenvoudig niet voorhanden. Rik Smits legt het ook nog eens uit.

In 2013 kocht en las ik
Friese graafschappen tussen Zwin en Wezer : een overzicht van de grafelijkheid in middeleeuws Frisia (ca. 700-1200) / Dirk Jan Henstra; Anne Tjerk Popkema (bezorgd, tekst- en beeldredactie)
Estrikken/Ålstråke, 92; ISSN 0921-7657
Assen : Koninklijke Van Gorcum, 2012. - ISBN 978-90-232-4978-8. - 224 p., 24 x 17 cm
In 2014 kocht en las ik
De Friezen : de vroegste geschiedenis van het Nederlandse kustgebied / Luit van der Tuuk
Utrecht : Omniboek, 2013. - ISBN 978-94-0190166-6. - 288 p., 23 x 15 cm

Zonder hier op dit moment in te gaan op de inhoud -beiden komen tot de conclusie dat er wel een soort van verwantschap is tussen de mensen, maar er kan nauwelijks van een eenheid gesproken worden, laat staan van een Fries volk of een Friese staat- valt er iets anders op aan beiden boeken, de literatuurlijst. Uit de dankwoorden van beiden blijkt dat het manuscript van Henstra al in 2008 klaar was en dat hij o.a. de heer L.A. van der Tuuk bedankt. Van der Tuuk schrijft zijn 'Woord vooraf' in oktober 2013 en geeft aan dat grote stukken van hoofdstuk 6 'De Frankische overheersing', p. 147-192 en hoofdstuk 7 'Tussen noordelijke en zuidelijke koningen. Het Frankisch-Deense strijdperk', p. 193-226 in nauwe samenwerking zijn geschreven met Dirk Jan Henstra. Hieruit begrijpen we dat beide heren elkaar kennen. Wanneer we de literatuurlijst nader beschouwen is het ook niet geheel verwonderlijk dat het teneur van beide titels hetzelfde is. Het signaal, dat er 'innig' contact zou moeten zijn tussen beide heren, kwam, toen ik de literatuurlijst van Van der Tuuk ging toevoegen aan de 'Literatuurlijst volgens sneeuwbaleffectmethode' . De verwijzing van Van der Tuuk kwam regelmatig naast die van Hemstra -die 287 literatuurverwijzingen opneemt- te staan. Van de 137 literatuurverwijzingen die Van der Tuuk opvoert, zijn er zo'n 55 hetzelfde als Hemstra. Daarnaast heeft Van der Tuuk nog 16 maal naar een boek verwezen, dat hij voor andere door hem geschreven titels heeft gebruik. Deze titels had ik al eerder gelezen. Hierdoor zijn ongeveer de helft van de literatuurverwijzingen sowieso al bekend. Uiteraard zijn er nog meer overeenkomsten met andere intussen gelezen documenten. Dit bevestigde het gevoel, dat ik tijdens het lezen kreeg. Het komt me allemaal wel erg bekend voor en ik lees weinig nieuws. Kortom, had ik deze literatuurvergelijking voor het kopen van boek kunnen maken, dan had ik het boek niet gekocht.

In het Oudengels geschreven Beowulf, in de Historia Francorum van Gregorius van Tours en in een later Frankisch geschiedwerk, wordt gesproken over een aanval van de Scandinavische koning Hygelac. Hij zou rond 526 een aanval op het land van de Friezen en Franken gedaan hebben om het volk van de Hattuarii te plunderen. De Hattuarii woonden ten zuiden van de Rijn, oostelijk van Nijmegen in de Hettergouw.
Theoderik, koning van het noordoostelijke deel van het Merovingische rijk, waarin de Hattuarii dus woonden, stuurde zijn zoon Theodebert met een leger achter Hygelac aan. Hygelac werd gedood, zijn vloot verslagen en de buit heroverd. Hierover werd verhaald:
"En er zijn monsters van wonderbaarlijke grootte, zoals koning Hygelac, die het bevel voerde over de Geti en door de Franken gedood is; vanaf zijn twaalfde jaar kon geen paard hem dragen. Zijn gebeente is bewaard op een eiland in de Rijn, waar deze in de oceaan uitstroomt, en wordt als iets wonderlijks getoond aan reizigers die van verre komen." (Liber monstrorum, rond 900)
Verder is er nog een 'romantisch' verhaal van de Byzantijnse schrijver Procopius. De koning van de Varini, die aan de Rijnmond leefden, was gehuwd met een zus van de Frankische koning Theudebert (534-547). Uit een eerder huwelijk had de koning van de Varini een zoon gekregen, genaamd Radigis. Eerst wilde hij dat zijn zoon met een prinses uit Engeland zou trouwen, maar vlak voor zijn dood vreesde hij de Franken meer en werd de verloving verbroken. Radigis trouwde met zijn stiefmoeder.
De Engelse prinses kon dit echter niet verkroppen. Ze kwam met een leger vanuit Engeland, versloeg de Varini en nam Radigis gevangen en trouwde hem.

Noordzeehandel
Ook dit verhaal geeft aan dat de verbanden na de volksverhuizing er nog steeds waren. Ook taalkundig. Er vormde zich een linguïstische eenheid rondom de Noordzee, waarvan het Oudengels en Oudfries de belangrijkste waren, maar ook het Oudsaksisch, Hollands, Zeeuws en Vlaams hoorden bij - wat Blok neutraal noemt - Noordzeegermaans.
Uit een lofdicht van Venantius Fortunatus blijkt dat ook nog gestreden werd. Chilperik I, koning van het Westfrankische gedeelte (561-584), heeft kennelijk de Friezen en Suevi een gevoelige slag gebracht. Chilperik word "de schrik der ver weg wonende Suevi en Friezen" genoemd. En "ze durfden niet meer strijden, maar lieten zich beteugelen", wat mogelijk inhoud dat ze Chilperik als heer hadden aanvaard.
Vanaf 550 gaat de Noordzee een belangrijke rol spelen in de Europese handel. De Friezen speelden hierin een belangrijke rol met een groeiend aandeel.
Een grote invloed op deze uitbreiding had waarschijnlijk de laatste volksverhuizing in het oosten. Dit blokkeerde voor de Zweden de handelswaterwegen (de Wolga en Dnjepr) door de gebieden van het huidige Rusland naar de Kaspische Zee waar ze handeldreven met iedereen die daar kwam. De Zijderoute kwam hierop uit en vanuit het zuiden de Arabieren en Byzantijnen.
De routes moesten verlegd worden en dit was in het voordeel de Friezen.
De opgedane relaties in de omgeving worden steeds verder uitgebreid. Ook gaat ze verder in de handel. Niet alleen de producten uitwisselen die ze zelf over hebben, tegen de producten die ze nodig hebben, nee, er worden ook producten verhandeld met doel om weer door te verkopen. Inderdaad verkopen, want de Friezen waren erachter gekomen, dat het zo makkelijker ging. Vandaar dat ook in allerlei handelsplaatsen munten werden teruggevonden van Friese komaf. Eerst waren dat gouden munten met als voorbeeld de tremissen. Later werden de munten van zilver met hetzelfde gewicht als die van de gouden van 1,3 gram. Deze zijn met mogelijk met miljoenen geproduceerd in Frisia en -volgens Henstra in onze tijd abusievelijk- bekend als sceatta's.
De eigen handel wordt tussenhandel. En zo komen er slaven, barnsteen, bont en speksteen uit Denemarken en ook slaven en verder tin en linnen uit Engeland. Het Frankische achterland levert aardewerk, wijn, maalstenen en wapens. En de Friezen werden zo de transporteur en handelaren van Europa. De slaven waren veelal strijders die de strijd verloren hadden en zoals we hierboven hebben gelezen behoorden ze tot de derde stand: de onvrijen, laten of lijfeigenen. Dit waren vaak krijgsgevangenen of kinderen daarvan. Gelukkig ontstaat er ook nog een grote vierde klasse: de vrijgelatene.
Belangrijke knooppunten waren Dorestat, (het later zo genoemde) Domburg, toen mogelijk aangeduid met Walcheren en Medemblik. In het verlengde hiervan exporteerden ze in de huidige Scandinavische gebied ook hun eigen type havenplaats (Blok, p. 24-30; Pye/Noordzee, p. 41-42).

Behouden vaart
Blok ontkracht later in zijn boek dat Walcheren later Domburg is gaan heten, dan wel dat Walcheren de plaats is waarover gesproken wordt en zodoende nu de plek is waar Domburg ligt. Waar gaat het om: rond 775 worden in een aantal schenkingen aan het klooster Lorsch gedaan en hierin worden als plaatsbepaling de volgende ambachten genoemd, waarin een ambacht gezien dient te worden als ambtsdistrict, wat bij ons aan de kust gebruikelijk is: in Engilbrehtes ambehte, in Helicriches ambahte, in Wudarres ambachte (of Wudraces, Wadreaces ambachte). Koch wilde dit lezen als Walacr ambachte en Walacr(a) is dan Domburg. Blok toont eerder aan dat Walcheren een koningsgoed was en kon dus niet door een particulier weggegeven worden. Blok gaat er dan ook vanuit, dat in Wudarres ambachte foute overleveringen zijn gezien de rr en de ch. Bij de andere staat immers ambathe ipv ambachte. Ook zijn de namen duidelijk persoonsnamen in de tweede naamval: Engelbert (Engilbreht), Helicrich en Wudar (?).

Op dit toch wel zeer bijzonder fragment van een altaar zijn een schip met acht wijntonnen, een stuurman die de helmstok hanteert en een man die de vaarboom gebruikt op het schip voort te duwen te zien. De zijkanten van het altaar zijn versierd met wijnranken en druiventrossen, zodat we weten dat het om wijn gaat dat in de tonnen zit. Hieruit kunnen we concluderen dat het altaar gewijd is door een wijnhandelaar. De (gedeeltelijk gereconstrueerde) inscriptie luidt: "Aan de godin Nehalennia heeft Commodus, de zoon van Ufens, zijn gelofte ingelost, gaarne en met reden". Het beeld is te bewonderen in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden bron: Geheugen van Nederland; Stuart/Nehalennia, p. 80-81, 111, 118 Nehalennia-altaar We zien hier 2 maal Orizand. Eenmaal in 1582, n.a.v. een kaart van Levinus Ruta (fig. 7) en eenmaal in 1620 door J. en F. Sijmonsz In der Velde (fig. 8). In deze 40 jaar is de situatie behoorlijk veranderd. Het eiland is 'gebroken' in een West-Oresandt en Oost-Oresandt, waarbij West-Oresandt ook Ouwe Leck is gaan heten. Dit ter illustratie hoe snel de zandmassa's van plaats kunnen veranderen. bron: Tussen Afsluitdammen en Deltadijken : I Noord-Beveland

Van der Tuuk meldt de grote hoeveelheid gevonden munten (sceatta's en denarii) uit de Karlingische periode bij Domburg, die we in die periode als Walacria tegenkomen in de literatuur. Het zou gaan om een handelshaven waar ook aan nijverheid werd gedaan, zoals bijvoorbeeld leer- en metaalbewerking. De plaats lijkt opgebouwd te zijn uit een lintbebouwing en twee grafvelden. De bewoners uit de Karolingische periode bij Westhove waren gezien de bijgiften in de graven niet onbemiddeld. De laat-Merovingische deel van deze verdronken handelsplaats, vindt men ter hoogte van Duinvliet. Dit alles blijft echter speculatie. De bewoning door de Denen resulteert nu in het vinden van Arabische dirhams. Ook zal het heidense imago van Domburg komen door de vesting van de Denen/Noormannen, waar Bisschop Frederik rond 820 nog iets aan ging doen, zoals we later zullen lezen.
Het heidense wordt duidelijk wanneer de godin Nehalennia zichtbaar uit zand en zee komt na een storm van de eerste dagen van januari 1647. Ook werden de fundamenten van een klein huisje zichtbaar, mogelijk een soort tempel voor de godin. Dit was natuurlijk groot nieuws: Extraordinarie antique ontdeckinghe, ghevonden aen de zee-strandt, te Dombvrgh in VValcheren: in de graef-schap Laterdal. Er volgden meerdere jaren dat het zichtbaar aan de oppervlakte kwam. Na 1647 vinden we 1715, 1749, 1817, 1832 en 1866. Er worden munten gevonden, voldoende voor de suggestie dat er serieus handel gedreven werd, maar ook grafgiften in de vorm van zilveren sieraden en bronzen beeldjes. Aangezien we uit de Romeinse tijd geen geschriften kunnen vinden met verwijzingen naar deze plaats of omgeving - in 1970 wordt met een eerste vondst op 14 april bij Colijnsplaat de restanten van de internationale handels- en havenstad Ganuenta uit zee gehaald - maar wel een verhaal van Willibrord dat hier komt huishouden rond 690, waarbij opgemerkt dat christenen geen kostbaarheden als grafgeschenk hadden. Tevens kunnen we de sieraden duiden als Vikings. Dit alles geeft dit de periode weer, waarin we dit handelsplaatsje moeten plaatsen.
Ganuenta lag aan de zuidoever van de Schelde met ook een tempel gewijd aan Nehalennia, dat zorgde dat de kooplieden en schippers een veilige oversteek naar Engeland en vv kregen. De uit zee opgeviste delen die bij het Nehalennia-altaar horen zijn digitaal te bewonderen in het "Geheugen van Nederland". Op de beelden staan teksten te lezen als: "Aan de godin Nehalennia heeft Marcus Agricola, burger van Trier, zouthandelaar te Keulen, zijn gelofte ingelost, gaarne en met reden". In het latijn staat er dan altijd de spreuk Votum Solvit Libens Merito ingebeiteld dat dus de zin 'De belofte ingelost, gaarne en met reden' weergeeft. Op een klein beeldje wordt dit afgekort tot V S L M. Vaak is dit gecombineerd met de naam van de schipper. Tegenwoordig staat er in de buurt een replica van de tempel. Het origineel stond op een kleiplateau van ca. 400 x 400 meter, zo'n 500 meter noordwestelijker, waar de Oosterscheldegeul op de noordelijke helling van de Schaar van Colijnsplaat nu zo'n 25 meter diep is. Het lag hier waarschijnlijk op een eiland dat de naam Orisant (of Orizant, Oresandt, Orizandt) droeg, dat rond 1300 als Worighesant op de kaart komt.
Pye vat in zijn inleiding de eeuwen geschiedenis van Domburg in een notendop samen: "De Romeinen bouwden een tempel voor de koopvaarders die ze de zee op stuurden, vervolgens bouwden kooplieden een handelsstad waarvan we de naam niet meer kennen, daarna vestigden de Vikingen zich er, berucht om hun roof- en plundertochten. Dit ene strand belichaamt het verhaal van een wereld die altijd veranderlijk en steeds in beweging was." Mogelijk bedoelt hij Ganuenta als onbekende handelsstad.
Volgens een artikel in het Oudheidkundige Mededelingen uit het Rijksmuseum van Oudheden Leiden, waar de vondsten naar toe zijn gebracht, onderzocht en beschreven, zoals we in het onderzoek van Frans Beekman kunnen lezen, kunnen we Ganuenta lezen als 'Gent'. Gent betekend namelijk monding en dat is hier wel van toepassing.
Ook de opgravingen onder de Sint-Gertrudiskerk aan de Grote Markt van Bergen op Zoom tonen aan dat er hier offers werden gebracht voor een veilige overtocht, voordat hier een kerk stond. Er zijn hier namelijk groot aantal mini-amforen gevonden. Bergen (op Zoom) is waarschijnlijk ontstaan op een zandrug met landinwaarts aan de oostkant een veenpakket. Aan de westkant strekte de Scheldedelta zich uit. Mede door deze plek kon het zich ontwikkelen tot een belangrijk handelscentrum (1350-1530) tussen de Graafschap Zeeland, Vlaanderen en het Hertogdom Brabant. Tot 1747 stond deze plaats bekend als La Pucelle (de maagd), omdat het tot dan nog niet in vijandelijke handen was gevallen. Andere vindplaatsen van de tremissen en sceatta's kunnen we vinden in de handelsgebieden, zoals het huidige Denemarken, Duitsland (de Friese gebieden) en langs de Rijn en zijtakken, België, langs de Franse rivieren en Middellandse Zeekust en Atlantische Oceaankust, de Britse kusten en stroomopwaarts langs de rivieren.
(Blok, p. 90-91; Tuuk/Gouden, p. 180-181; Henstra/Graafschappen, p. 12-14; Pye/Noordzee, p. 11-15, 18-19; vdHoek/Nullijn, p. 74; Beekman/Schouwen, p. 23; Greven/Meester, p. 128; Orisant; Orisant/Jaap van Liere; Geschiedenis van Bergen op Zoom; Wikipedia Tempel van Nehalennia op Colijnsplaat, Bergen op Zoom)

Koninklijke domeinen
Het koningsgoed of koninklijke domeinen waren gebieden of goederen die door of namens de koning waren veroverd. In beslag genomen goederen of land van verslagen tegenstanders of verkregen door gerechtelijke uitspraken. Kortom, uit diefstal verkregen. (Vergelijkbaar met waar we tegenwoordig nog steeds aan herinnerd worden, door teruggeefrechtszaken van staten aan andere staten of particulieren, als nasleep van bijvoorbeeld de WOII). De vraag hoe een nieuwe koning aan nieuwe spullen komt, is hiermee beantwoord. Deze nieuwe domeinen gingen uiteraard dienstdoen als militaire steunpunten om de veroverde gebieden te kunnen behouden. Daarnaast werd gesteld dat alle vrije gronden, dus de onbewoonde, woeste, beboste en waterrijke gebieden ook bij het domein behoorde. Dit leverde namelijk weer geld op, door het hout, vis en andere door jacht verkregen dieren op de markt te brengen. En tevens konden de gebieden te leen worden gegeven aan de graven, die de gebieden vervolgens gingen beheren. Dus naast militair belang, was er ook een economisch belang. Zo waren er domeinen of steunpunten te vinden in Jever, Riustringen, Oistringen, Aurik, Emden, Borssum en Leer (graven van Ravensberg), Gorecht (Groningen), Franeker, Tessel, Wieringen, Medemblik, Vronen, Velsen, Muiden, tussen monding Oude Rijn en Noordwijk, Naardinkland ('t Gooi), Leut, Utrecht, Vechten, Dorestat, tussen Lek en IJssel, Maasland (Witla?), Zonnemere, Schouwen en Walcheren.
Op deze strategische plekken werden er markten georganiseerd, zodat er geld verdiend kon worden aan belastingen, tolheffingen, havengelden. Allemaal vormen die nog steeds geheven worden. Daarnaast werden van de vruchtbare gronden voedsel verkregen, die door in koningsdienst zijnde boeren werden verbouwd. Het beheer van de gebieden waren in handen van koningsgraven. Deze hadden echter nauwelijks een bestuursapparaat voorhanden en ook moesten ze zichzelf bedruipen met inkomsten. De vraag waaruit dit bekostigd werd is een retorische. De talrijke strafmaatregelen geven aan dat er veelvuldig misbruik werd gemaakt. Verwaarlozingen van de aangegane plichten, machtsmisbruik, afpersingen, diefstal, het gebeurde allemaal veelvuldig. Steeds werden de regels aangescherpt als reactie op de jongste gebeurtenis. Wat dat betreft is de situatie er met en na Karel de Grote niet beter op geworden (Henstra/Graafschappen, p. 26-28).
> Maar voorgaande is tegenwoordig nog zo herkenbaar dat ook in onze huidige tijd het niet veel beter gaat. Gaten in wetten worden aan de lopende band hersteld en nieuwe wetten creëren weer evenzoveel nieuwe gaten. En er lopen nog genoeg mensen rond, die niet meer weten waar de grens van het betaamde ligt. Kennelijk speelt de gelegde basis van het ontstaan van koninkrijken ons nog steeds parten.

Fries-Saksische samenwerking tegen Franken
In deze periode tot 613 wisten de Friezen en Saksen zich samen te handhaven naast de Franken. De Franken hadden Europa grotendeels in handen. Door verdeling -bij troonopvolging- verbrokkelde de Frankische samenhang en door diverse moordpartijen werd het Frankische rijk weer samengebracht. Door samenwerking wisten de Saksen en Friezen hun gebied tegen de Franken te stabiliseren, al moest hier ook strijd voor geleverd worden (Witkamp I, p. 114).
Het verzet tegen overheersing bleef bij de Friezen en Saksen een gevoelig punt. In Metz en Parijs ging men ervan uit dat de Saksers en Friezen waren onderworpen door het Frankische Rijk. En van tijd tot tijd probeerden de koningen of hun groothofmeester dit gezag te staven. Dus toen de Saksers de Frankische koning Clotaris II verstaan hadden gegeven dat zij van niemand bevelen wilden ontvangen, de Saksische boodschappers -met schending van het recht der volkeren- dit met een schandelijke dood zouden moesten bekopen. Gelukkig voor de boodschappers kwam de Bisschop van Meaux tussenbeide. Door de christelijke doop werd de huid van deze boodschappers gered. Clotaris zond ze, in plaats van te doden, nu met rijke geschenken terug (Witkamp I, p. 114-115).

Vrijhandel Rutger Bregman verhaalt in "De geschiedenis van de vooruitgang" over het kapitalisme, vrijhandel, crises en corruptie. Hij stelt dat het kapitalisme een van de grootste uitvindingen is in de geschiedenis van de mensheid en de belangrijkste motor van vooruitgang. Hierbij haalt hij het broodroosterproject van Thomas Thwaites aan, die stelt dat "zelfvoorziening armoede is". Zoals we hiernaast kunnen lezen is het in geval van de Friezen zeker waar. Sterker, in het begin konden ze nauwelijks zelfvoorzienend zijn. De handel was voor hun van levensbelang. Dit was in het begin een vorm van ruilhandel, toen kapitaal als ruilmiddel nog ontbrak. Het kapitalisme kan ik dan ook niet aanduiden als grootste uitvinding. Handelen wel en dat er daarna klinkende munten gebruikt worden, dat is een handig middel, ruilmiddel om precies te zijn. Bregman stelt dan ook niet voor niets dat we sinds de huidige crisis (vanaf 2008 gaande, WP) te maken hebben met een gecorrumpeerde vorm van financieel kapitalisme. En dus niet met het kapitalisme 'zoals het ooit bedoeld is.' De instanties zijn 'to big to fall' -zoals dat in huidig Nederlands heet- en dragen de genomen risico's niet zelf meer. Ze wentelen het af op werknemers, premiebetalers, huurders, overheden en dus uiteindelijk de burgers. Onder 'ze' wordt dan de banken, woningcorporaties, pensioenfondsen en scholenkoepels verstaan. En dit zijn (en waren voorheen) eigenlijk allemaal Nutsvoorzieningen. De voorzieningen die alle burgers toch nodig hebben, konden ze net zo goed gemeenschappelijk organiseren. De markt heeft hierin weinig te zoeken, behalve dat ze als toeleveranciers konden dienen of andere diensten / producten konden leveren en ook afnemen. Dat er na de huidige crisis pas een gecorrumpeerde vorm van financieel kapitalisme zou ontstaan zijn, zou ik niet willen beamen. Zoals we verderop zullen zien, zorgt het kapitalisme voor machtsblokken die uiteindelijk zullen leiden tot de natiestaten en bedrijven vanaf de Hanze-periode, die we nu kennen. Fusies middels huwelijk en roof (tussen landen noemen we dit oorlog en veroveringen) van kleine staatjes, koninkrijken, hertogdommen en wat dies meer zij tot wat ze nu zijn en internationaal georiënteerde bedrijven of lokale bedrijfjes die fuseren tot grotere en nog grotere. Dit alles heeft inderdaad niet meer met de vrije handel te maken, zoals tot voor de Hanze door onder ander de Friezen uitgevoerd werden. Met Bregmans conclusie met de markt is niets mis - sterker nog, de markt is geweldig - zolang hij maar blijft ingebed in een moreel kader ben ik het van harte eens. Jurjen van der Garde beschrijft het probleem van de bedrijfsmoraal in zijn artikel "Wantrouw het moreel vertoon van bedrijven". Hij wijdt het ontbreken van dit bedrijfsmoraal omdat het veelal gaat over nv's of buitenlandse varianten: De nv is een fictieve persoon die door de wet als handelingsbekwaam wordt beschouwd, waardoor deze zich feitelijk net zo kan gedragen als een natuurlijk persoon (een mens). De verantwoordelijkheid voor het handelen ligt niet langer bij een natuurlijk persoon, maar bij de rechtspersoon. Hoewel wettelijk toerekeningsvatbaar, betreft het hier een zeer gemankeerd persoon. Hij heeft geen lichaam en hoeft niet te vrezen voor ziekte of dood, alleen voor faillissement. Emoties zijn deze entiteit vreemd. Gevoelens van vermoeidheid, angst of boosheid, maar ook gevoel voor schoonheid, liefde en goed en kwaad ontbreken. Daan Spaargaren vult dit een paar dagen later aan in zijn reactie 'Kritiek op moraal van bedrijven? Wij gaan van euroknaller naar kiloknaller', waarbij hij de oorzaak vooral bij de naleving van de regels zoekt en bij de burgerconsument: Regels zijn belangrijk, de naleving ervan nog belangrijker. Maar wie echt gedrag van ondernemingen wil veranderen moet zich richten op kapitaal en consument. Wantrouw het moreel vertoon van bedrijven, maar vooral ook dat van jezelf. Bijzonder is dat de nv ook nog eens een Nederlandse uitvinding is. De VOC wordt gezien als de eerste. Na deze periode werd dan de vrije handel alleen nog handel, want voortaan werden overal afspraken over gemaakt, die schriftelijk werden vastgelegd. Tegenwoordig zou dat vallen onder verboden prijsafspraken. Ook was er na invoering van het romeins recht, omstreeks 1500, sprake van een College van landzaten, die gezamenlijk onderling een vast rentetarief vaststelden voor het gebruik van de landen. In de financiële wereld van onze eigen tijd, blijken dit soort trucjes nog steeds te gebeuren. Achttien bobo's uit de financiële markten bepalen de cruciale rentarieven. Niets marktwerking of vrijhandel. Elke ochtend geven deze personen een geschat rentetarief door aan Thomson Reuters (een multinationale informatiehandelaar), waarvoor het geld geleend mag worden. De hoogste en de laagste tarieven tellen niet mee. Van de overgebleven zestien tarieven wordt een gemiddelde berekend en dit wordt voor die dag de Libor-rente. Ook de Euribor-rente wordt zo berekend, maar dan op basis van 43 banken. Eenzelfde spel wordt er mogelijk al tien jaar gespeeld met de valutakoersen. Deze koersen, van de ongeveer 160 munteenheden, worden voor een belangrijk deel vastgesteld door de vier belangrijkste banken, Citibank (VS), UBS (Zwitserland), Barclays (GB) en Deutsche Bank. Ook hier hebben handelaren een momentum gevonden om deze koersen te beïnvloeden en hieruit winsten te halen. Als banken hiervan beter worden, gaat dit uiteraard ten kostte van de klanten. Immers, ze handelen voor eigen belang en niet voor de klant. "Conflict of interest". Uitgezocht moet nog worden of hiervoor regels zijn en dus of het om strafbare handelingen gaat. De valutamarkt heeft veel weg van het Wilden Westen, stelt een valutahandelaar in London. (bron: Bregman/Vooruitgang, p. 260-262, 267; De meest geweldige show op aarde : Essay Bestaat het kapitalisme wel? / Koen Haegens (in: De Groene Amsterdammer, 05-12-2012); Meer dan een zinsbegoocheling : Het kapitalisme heeft toekomst / Koen Haegens (in: De Groene Amsterdammer, 09-01-2013); Wantrouw het moreel vertoon van bedrijven / Jurjen van der Garde (in: De Volkskrant, 10-06-2013, p. 22); Kritiek op moraal van bedrijven? Wij gaan van euroknaller naar kiloknaller / Daan Spaargaren (in: De Volkskrant, 13-06-2013, online 19:30 uur)

De Saksen bleven niettemin in hun verzet volharden. Clotaris zoon, Dagobert, die het noordelijk gebied beheerde stak daarom de Rijn over, het gebied van de Saksen. De Saksen (met hulp van de Friezen) zorgden voor een warm onthaal onder leiding van de Saksische koning of hertog Berthold en brachten Dagobert zo in het nauw dat deze de hulp van z'n vader nodig had.
Dagobert en zijn troepen werden ontzet en bij de Wezer werd Berthold ingehaald. In een merkwaardig tweestrijd tussen Berthold en Clotaris moest Berthold het met de dood bekopen.
Gehele Saksische en Friesche streken werden door de Franken volledig verwoest. Tevens kreeg het leger de opdracht op alle mannen groter dan de Frankische koning een kopje kleiner te maken en de vrouwen en kinderen gevangen te nemen om als slaaf in Frankenland verkocht te worden.
Ook schijnt Utrecht in deze periode aan de Friezen ontnomen te zijn. Dagobert stichtte hier in 631 een kapel, aan St. Thomas gewijd (Witkamp I, p. 115).
Uit een brief uit 752/753 van Bonifatius aan paus Stephanus III schrijft Bonifatius dat Dagobert eens het castellum Utrecht met een kerkje erin aan bisschop Kunibert van Keulen had geschonken, onder voorwaarde dat dit zou dienen tot missie onder de Friezen. Kunibert had aan die voorwaarde niet voldaan en later vond Willibrord het kerkje totaal vernield terug.
Hieruit blijkt dat Dagobert Utrecht veroverd had (Blok, p. 35-36).

Friesche gouden eeuwen
Zoals we uit het voorgaande al konden bespeuren, zijn de Friezen -ondanks hun beperkte middelen of misschien wel juist door hun beperkte middelen- in staat geweest om een bestaan te realiseren op en in een wad-achtige omgeving. Er waren immers geen bomen. Dus hoe bouw je huizen en boten? De Friezen waren al vroeg afhankelijk van de handel en aangezien ze kennelijk producten hadden, waar vraag naar was, konden ze handeldrijven met de omgeving. Maar handelen werd ook al snel als 'branche' ontdekt. Er ontstonden dus ook kooplieden die op stranden van het wad en rivieroevers hun waar gingen verkopen. En wanneer dit met enige regelmaat gebeurd, ontstaan er markten, waar ook weer andere handelaren op af komen. En hier komt dan weer meer volk op af. En voor je het weet heb je een bruisende plaats. Dorestad en Haithabu zijn hiervan sprekende voorbeelden.
De handel beperkte zich echter niet alleen tot het eigen gebied. Ze waren tijdens de Romeinse periode al in aanraking gekomen met allerlei zaken die hier niet te verkrijgen zijn. En met een zo gunstige ligging, alle grote rivieren komen door het Friese land om in de Noordzee uit te komen, kan de handel met het achterland en Noordzeelanden niet uitblijven.
Maar door alle marktbeschermende maatregelen van de Franken, moest er dus met een omweg gehandeld worden. Ze werden -samen met de Syriërs en Joden- dé handelaren van het Frankische Rijk. Er ontstonden - naast Dorestad - handelscentra in Domburg en Medemblik. Dit lag in het gebied wat bij de Frieslanden hoorde. Daarnaast kregen de Friezen voet aan de grond langs de Rijn in Xanten/Birten, Duisburg, Keulen, Worms, Mainz en Straatsburg met hun eigen handelsposten.
Ene Ermoldus 'de Zwarte' beschreef hoe Friezen hout, graan, wijn en andere producten uit het gebied van de bovenloop van de Rijn naar Frisia verscheepten.
In de diverse steden langs de Rijn en verder landinwaarts stonden de Friese geweven stoffen in allerhande kleuren als beste bekend. De handelsvertegenwoordigers van deze stoffen konden zich verheugen op grote aanzien binnen de stadsgrenzen en woonden dan ook vaak in de beste straten of beschikten zelf over een eigen deel in de stad, de Friesenviertel.

Birten
Bij het huidige Xanten, in Birten wordt de komst van Friezen rond 880 gemeld.
(bron: Emder Jahrbuch, 13, p. 55)

Duisburg
In Duisburg (Dusburhg) leefden een onbekend aantal Friezen (Fresones), die hier aan het klooster op St. Martin (11/11) uncias .VIII. semis en met pasen uncias .V. et denarios .XII. schonken. Dit waren niet zoals in de omgeving bekende boeren, dit waren handelaren, die tot doel hadden om de kloosters met de wereld te verbinden middels hun transportschepen. De handelaren schonken geld. De boeren schonken veelal goederen i.c. een deel van de oogst et cetera.
(bron: Elmshäuser/Schiffe, p. 263)

Mainz
In Mainz stond het Friezenkwartier als mooiste deel van de stad bekend, waar een bloeiende Friese stoffenhandel floreerde. In 886 brandde, dit beste deel van de stad Mainz af.
(bron: Heyne/Wohnungswesen. - p. 151)

Worms
In Worms, in deze periode in het Latijns aangeduid als Warmatia (in 771 civitas Vangionum, quae cognominatur Warmacia genoemd), hadden de Friezen in de noordoosthoek van de stad hun eigen kwartier. De platea Frisonum wordt in 829 voor het eerst genoemd.
In 886 brandde (net als in Mainz), aldus de kroniekschrijver van Fulda, echter het beste deel - de noordoosthoek - van de stad Worms af en laat dat nu net de plek zijn waar de Friezen woonden. De stad was echter wel omringd door een stevige muur. Dat weerhield de plundering van Noormannen in 891 echter niet tegen.

Deze kaart van een latere periode laat goed zien welke uitbreiding er heeft plaatsgevonden. (De muur aan rechterkant moeten we even buiten beschouwing laten. Die is weer van een later tijdstip.) We vinden op deze kaart een aantal herkenningspunten terug van de muur dat in eerste instantie als Frisonenspira wordt aangeduid. Op de voorgrond zien we een poort dat bekend staat als Friesenspitze, de eerste poort langs het water. Verderop -in het noorden- de landtoegangspoort met naam Porta S. Martini. Hiertussen vinden we nog drie torens, die op de kaart hieronder namen dragen als Scharfrichterturm, Folterturm en Ziegelturm. De poort Friesenspitze is intussen omgedoopt tot Judenpforte. Het enige dat nu nog direct aan de Friezen herinnert is de Friesenstraße, dat op deze poort uitkomt. De huidige Wallstraße was in deze periode een smalle bevaarbare zijarm van de Rijn. De plattegrond van het Judenviertel komt grotendeels overeen met het platea Frisonum zo'n duizend jaar eerder. Immers de Joodse handelaren namen het handelsstokje van de Friezen over zo halverwege de 11e eeuw. De in 960 in Mainz geboren Gerschom ben Jehuda geeft de komst aan van de eerste geldhandelaar in Worms. Het kan echter ook een stuk kleiner zijn, wanneer we het gebied slechts tussen de Judenpforte en de Rijn plaatsen. (bron: Braun/Beschreibung, p. 35; Worms: Lage und Geschichte

Uitbreiding van de muur volgde dan ook meteen hierna.

Friesenheim
Weer een eindje verderop, tussen het huidige Frankenthal en Ludwigshafen lag in deze periode een handelsnederzetting van de Friezen. Nog steeds vinden we hier "in de industriehaven van Mannheim" diverse namen terug die daarnaar verwijzen, zoals het natuurpark Kopflache am Friesenheimer Altrhein, een afkapte bocht in de Rijn, dat nu fungeert als haven. Friesenheim valt onder de gemeente 'Ludwigshafen am Rhein'. Daarnaast langs de haven de Friesenheimer Straße. Op deze strategische plek kwamen de Rijn en Neckar samen! Op een kaart ten tijde van de Ersten Koalitionskrieg zien we de locatie van Friesenheim en het Friesenheimer wald, dat in bocht ligt ingeklemd. In 771 werd het in de "Codex Laureshamensis" genoemd, dat in het klooster Lorsch werd geschreven.
(bron: Correspondenz-Blatt, 1896, p. 47; Wikipedia Geschichte Mannheims, Ludwigshafen-Friesenheim)

Maar ook verderop de moeilijker begaanbaarder Bovenrijn bevoeren ze.
En daarna ging de handel de Noordzee op en zien we aan de Britse kust ook diverse aan de Friezen gerelateerde namen. Procopius van Caesarea (Caesarea <500 - Constantinopel >562) benoemt de volken die in zijn tijd de kust bevolkten Angiloi (Angelen), Phrissones (Friezen) en Britones (Britten). De relatie tussen de Angelen en Friezen is waarschijnlijk een andere dan met de Britten. Er wordt gesproken over Anglo-Frisian relatie die er was, voor de migratie van de Angelen naar de andere kant van het Kanaal. Aangezien ze op het vaste continent buren waren, vinden we dit terug in de taal-waaier overeenkomsten. Hoe groot de Friese groep was die naar de overkant ging, kan volgens Jessie M. Lyons enigszins geïllustreerd worden met de voorkomende namen van de plaatsen in diverse counties.

Yorkshire:

Fressingfield / Fresingfeld. Dit nu zo'n 900 mensen tellend dorpje heeft maar liefst 3 kerken: Church of England, Baptisten en Methodisten. Met veel moeite vinden we hier nog iets dat lijkt op een stroompje. Dit zal in vroegere tijden breder geweest zijn, gezien het dal waar het doorloopt. River Waveney komen we uiteindelijk tegen, wanneer we landschaplezend het naamloze watertje richting noorden volgen. River Waveney kunnen we vervolgens verder naar de Noordzee volgen. Wanneer we echter bijna bij de kust zijn, bij Lowestoft, gebeurd er iets opmerkelijks. Het gebied is hier omgeven door diverse Dykes!
De rivier wijkt weer enigszins naar binnen en stroomt nog zo'n 10 km naar het noorden om samen met River Yare bij Greath Yarmouth de Noordzee in stromen.

Lyons gaat nog wel even door met vele opties van gebiedsnamen die afkomstig kunnen zijn van de Friezen. Daarnaast wordt ook de Friese mannenvoornamen als Tammo, Sibo, Tado, Bonno, Dodo, Ebbe, Ide, Ikke, Eppo, Menno, Tale, Ubbo, Poppe, Fekko en Onno, om enkele uit het opgesomde rijtje te noemen, verbonden aan gebiedsnamen.
Ze is ervan overtuigd dat de Friezen een veel grotere invloed heeft met de bevolkingstoestroom, dan uit de geschiedenisboekjes blijkt. Maar ook in oude geschriften kunnen we nog aanduidingen vinden van Friese aanwezigheid.
"Of the Saxons who settled in Britain prior to the year 441," he [W.F. Skene, WP] says, "the colony which occupied the northern district above the Roman wall, were probably Frisians, as the Firth of Forth is termed by Nennius the Frisian Sea (Mare Frenessicum) and a part of its northern shore was known as the Frisian Shore, but the great bulk of the immigrants were Angli."
Nennius (ook Nemnius of Nemnivus) was een Welshe monnik uit de 9e eeuw en verhaald hier over de Friese zee en kustlijn, dat nu bekend staat als Firth of Forth.
Miedema trekt dit echter terecht in twijfel. Hij concludeert aan het eind van zijn betoog dat deze Welshman waarschijnlijk de huidige Noordzee bedoeld, die toen bekend stond als Friese Zee. Hiervan maken de grote rivierinhammen als de huidige Firth of Forth natuurlijk ook onderdeel van uit. Dit lost echter niet the Frisian Shore op.
Miedema maakt vervolgens de melding dat er verband wordt gelegd met Edinburgh als oude Friese nederzetting, wat dan weer een bevestiging is van the Frisian Shore, aangezien Edinburgh hier gelegen is. Bevestiging van deze bewering kan ik echter nergens vinden, al is de logica intussen wel te begrijpen.
Lyons komt ter illustratie ook nog met een gezegde Good butter and good cheese is good English and good Friese om de Engels-Friese (taal)relatie aan te geven. Een duidelijker, met meer klankovereenkomsten geeft het volgende zinnetje in het Engels en Fries:
Rye bread, butter and green cheese is good English and good Fries.
Brea, bûter en griene tsiis is goed Ingelsk en goed Frysk.
En al lijken cheese en tsiis niet echt op elkaar, het klinkt wel ongeveer hetzelfde. Ook wanneer we de telwoorden vergeleken, zien we duidelijk de overeenkomsten.
(Lyons/Place-names; Pye/Noordzee, p. 39; Diekamp/Liudgeri, p. XV; Van Blom/Oud-Friesland p. 669-670; Miedema/Mare Fresicum; Wikipedia West Frisian language, Anglo-Frisian languages)
> Wat opvalt aan deze kuststreken, maar ook de rivieren landinwaarts volgend, dat het net als in ons gebied allemaal onlanden, moerassen en vooral wad gebieden zijn, kortom plekken waar niemand een vaste voet aan de grond kan krijgen. Hier gaan de Friezen hun thuis maken, handelsplaatsen starten of een plaats om te rusten creëren. En altijd water als weg.

Daarnaast gebeurde er iets in de ontwikkeling van het denken. Na het registreren in de kerfstof, omrekenen en waardebepaling van allerhande producten, kwamen de Friezen tot het besef dat wanneer koper en verkoper het eens waren dat geld een concept van waarde kon zijn, dat dit een veel makkelijker manier was. Zelf wanneer er aan het muntje geknipperd of gesnoeid werd, blijft het dezelfde waarde houden. En "dit maakte de weg vrij voor een nieuwe manier van denken", aldus Pye. Een muntje werd dus een ruilmiddel met een vaste waarde ten opzichte van een product. Maar dan wel een stuk handzamer en gemakkelijker in gebruik dan de kerfstok.

Grein Grein is afkomstig van graankorrel (granum frumentum in Latijns). Het gemiddelde gewicht van de korrel bepaald een Grein. voorbeeld van een verhoudingstabel: 1 grein = 3,742/1000 1 penning = 24 grein 1 karaat = 12 grein 1664 grein = 6226,688/1000 = 6,226688 gram 1664 grein = 69 2/3 penning 1664 grein = 139 1/3 karaat 6,226688 / 1,3 gram (van de tremissen / sceatta) = 4,78976 tremissen of sceatta's Volkomen fijn zilver, waarover hiernaast wordt gesproken, zou dan uit 12 penningen moeten bestaan. Iedere penning kan verdeeld worden in 24 delen, greinen genoemd. Dus 12x24=288 grein is volkomen fijn zilver. Het weergeld zou dan moeten bestaan uit 1664/288= 5 7/9 volkomen fijnzilver munten. Het is echter maar de vraag of dit zo is. (bron: grein (gehalte); goud- en zilverweging; van Swinden / Onderrigt)

Elk product kreeg z'n waarde. Zelfs het weergeld had een vaste prijs gekregen 1664 grein fijnzilver in munten.
De vraag of dit dan ook uit een hoeveel munten zou moeten bestaan, blijft open staan. Echter, het muntje, met welke gehalte zilver dan ook, kreeg uiteindelijk de vaste waarde ten opzichte van het product. Vergelijk dit met ons hedendaags muntgeld of papiergeld, dat behalve de productiekosten nauwelijks echte waarde heeft. Het gaat om het vertrouwen dat aan het muntje wordt gegeven en de belofte dat je voor het muntje elders tegen een vaste waarde een ander product kunt krijgen. Dit vertrouwen is waar het mijns inziens om gaat. Dit is de voortzetting van de manier van handelen, zoals het daarvoor ook al geschiedde. Kerfstok (vertrouwen en slechts een geheugensteuntje) versus geschreven contracten (wantrouwen van handelspartners onderling).
Het bijhouden van geleverde producten waarvoor (voorlopig) niets in de plaats komt, is van alle tijden. De bewoners van IJsland werden gevoed met producten vanuit Noorwegen, totdat de handelswaar van de IJslanders klaar waren voor de tegenprestatie, dus op krediet. Zouden de Noren dit niet doen, dan hadden ze geen klanten in IJsland en producten uit IJsland. Dit principe kenden we in ons gebied nog in de 19e eeuw, waar de lokale leveranciers de arme turfgravers in de winter en lenteperiode voeden op krediet, zodat ze dit in de zomer konden aflossen. Deden de leveranciers dit niet, dan hadden ze zelf geen klanten.
Krediet betekent letterlijk geloof of vertrouwen en dit hadden of kregen de mensen dus ook.
Werd het eerst aangetekend door de leverancier op een kerfstok als ware het een bankrekening. Tegenwoordig worden alle kerfstokken beheerd door een instelling, die alle administratieve handelingen - tegen een geringe betaling - uitvoert: de banken. De banken hebben tegenwoordig deze werkzaamheden geautomatiseerd en laten nu de nog bestaande administratieve handelingen (voornamelijk het kerven van stok), door de particulier weer zelf doen, middels online softwarepakketten, maar nog steeds tegen betaling.
Tijd voor de volgende stap. We vertrouwen immers nu de waarde in getallen op een rekeningnummer (= het aantal kerven op de stok), die we zelf bijhouden. Vanwaar nog de tussenstap van een bank?
In de Frieslanden zelf ontwikkelden zich minder snel handelsplaatsen, al werd er volop gehandeld, aan de gevonden munten en Frankische producten te zien. Dit is natuurlijk ook niet zo vreemd. De terpdorpen zijn niet echt groot en de handel beperkt zich alleen tot de bewoners/afnemers en wat de terpbewoners aan overproductie hebben, wat ze kunnen afstaan. Wel ontstaan er op logische plekken handelsplaatsen voor de tussenhandel. Ook werden de handelaren professioneler en zaten fulltime in het zaken doen. Denk bijvoorbeeld aan Stavoren en Emden.
We komen ook al vroeg kooplui in Londen en York tegen. Ook komen we steeds vaker Friezen tegen in de tolprivileges van Pippijn de Korte (751-768). Later worden ze zelfs als aparte groep opgenomen, door Lodewijk de Vrome (814-840, zoon van Karel de Grote (768-814, Pepijn de Korte en Bertrada van Laon) en Hildegard) en zijn zoon Lotharius I (814-855, zoon van Lodewijk de Vrome en Ermengarde van Haspengouw). Hieruit blijkt dat ze bij de Franken de overschotten graan, wijn, producten van glas, metaal en aardewerk overnamen en hun vis, textiel, huiden en slaven afgaven.
De handel bleef echter niet beperkt tot de Noordzee, Het Kanaal en de rivieren die daarop uitkwamen. Ze trokken ook naar de Oostzee, waar ze handeldreven met de daaraan gelegen gebieden. Mogelijk zijn ze - net als bij Dorestad - actieve stichter van Hedeby als handelsplaats in het begin van de achtste eeuw. Ze hadden toen al een Friese kolonie. Halverwege de negende eeuw werd zo ook in Birka een Friese kolonie gesticht. Beide plaatsen groeiden dan ook uit tot belangrijke handelsplaatsen. Van der Tuuk merkt op dat de Friezen dit netwerk op eigen kracht hadden opgebouwd, dus zonder dat er een centraal gezag aan te pas was gekomen (Tuuk/Goud, p. 112-118; Pye/Noordzee, p. 25, 51-53, 55; Worms: Name(n) der Stadt Worms, 6. - 9. Jh.; Reformation der Statt Wormbs; Heyne/Körperpflege. - p. 218; Correspondenz-Blatt, 1896, p. 47).
Dit is natuurlijk niet helemaal uitzonderlijk, want we hadden al gezien dat het gezag eerder belemmerend werkt en alleen aan eigen positie en de schatkist vullen denkt: tol, belastingen et cetera.

Huisvesting In een poging te onderzoeken hoe de huisvesting rond 700 eruit heeft gezien of zou kunnen zien, hebben talloze vrijwilligers bij Firdgum een zodenhuis gebouwd. Deze kleizoden waren lange tijd de enige bouwmaterialen die voorhanden waren. Dit project van het Rijksuniversiteit Groningen en Yeb Hettinga Museum heeft donderdag 20 juni 2013 het gereconstrueerde graszoden boerderij afgerond en geopend. De verwachting was om dit gebouw tussen 20 augustus tot 9 november te kunnen bouwen. Het nam echter iets meer tijd in beslag. Ruim 20.000 zoden zorgden voor dit bouwwerk, z'n eerste in z'n soort in deze moderne tijd. Vaak worden graszoden woningen geassocieerd met de plaggenhutten van armoedige veenarbeiders uit de 18e-20e eeuw, maar na het aanschouwen van dit bouwwerk kan rustig gesteld worden dat ze ook heel luxe en comfortabel kunnen zijn geweest. Op IJsland staan ook zodenboerderijen, die dit beeld bevestigen. De dakdragende muren zijn een meter dik. Later zien we dat de bakstenen muren van de steenhuizen ook al gauw deze dikten hebben, waaruit blijkt dat het bouwen consistent gebeurde. Archeologen hebben lang aangenomen dat een dakdragende muur van graszoden waarschijnlijk niet mogelijk kon zijn. Deze reconstructie is gebaseerd op nieuw archeologisch onderzoek naar zodenhuizen uit Friesland en Groningen. Het gebouw heeft binnen een vloerafmeting van 4,5 x 15 m en zal ongeveer 4,5 m hoog worden. (Zodenhuisproject, Groningen Institute of Archaeology, Yeb Hettinga Museum)

Route Noordzee naar de Oostzee
Hedeby lag - net als Dorestad - op een scheidingsgebied tussen de Denen en Saksen. Deze plaats was per schip te bereiken via de Oostzee. Er lag weliswaar geen directe zeeverbinding met de Noordzee, maar toch was dit de plek waar de Noordzee en Oostzee over land met elkaar verbonden waren. Deze landverplaatsing over een 16 kilometer landtraject werd verkozen boven de zeeweg om Denemarken heen. Redenen genoeg. De Oceaan die op de hoge kustlijn van Denemarken bij de Jammerbocht botste. Dit heet niet voor niets zo, want er zonken hier talloze schepen. En daarnaast was het een lange tocht met gevaar voor beroving door piraten.
Ook werd Hedeby beveiligd, zoals te zien is op de foto, met een dijkwal: Danevirke of Danewerk. Maar nu tegen mogelijke invallen door Karel de Grote. Het werd voor het eerst genoemd in 804 in Einhards Frankische Kronieken. Het zou gebouwd zijn in opdracht van de Deense koning Gudfred en begonnen in 808. Volgens dendrochronologie (boom-jaarringenonderzoek) kan de bouw ook kort na 737 zijn begonnen. Koolstof-14 onderzoek wijst uit dat er ook rond en na 650 aan dit project gewerkt werd. Hieruit volgt dat er in verschillende fases op verschillende plaatsen aan dit 20 km lange fort werd gewerkt (bron: Dannevirke).

De Handelsroute 'Dannewerk' tussen Noord- en Oostzee en 'Ochsenweg' tussen Denemarken en Zuid-Europa.

Dannewerk richting Hollingstedt.

De weg Margarethenwall (K39) doorkruist hier de Krummwall. Dannewerk richting Dannewerk Museum (l) en richting Hollingstedt (r).

Schulstraße, 200 m voordat het de Krummwall doorkruist naar 'Deens' gebied. Dannewerk richting Dannewerk Museum (l) en richting Hollingstedt (r).

Het kruispunt tussen de twee handelswegen Dannewerk (West-Oost) en Ochsenweg/Ossenweg (Noord-Zuid).

De route van 16 kilometer van Hollingstedt tot Hedeby / Haithabu werd ook beveiligd door diverse wallen. Met de bouw is halverwege de 8e eeuw begonnen. Deze wallen zijn nog grotendeels te zien. De uitgestippelde route is echter van rivier tot meer ruim 18 kilometer. Rond Haithabu ligt de "Halbkreiswall". Wanneer we Haithabu verlaten, volgen we de "Margarethenwall" naar de "Dannewerk". Dit werk kruizen we en gaan verder over de "Krummwall" naar Hollingstedt. Hier kon de lading weer in een schip geladen worden. Er is echter ook een optie dat de schepen middels rollen over deze dijk zijn gereden. Verder zou het ook nog kunnen dat er reeds een kanaal was gegraven, de Kograben, en dat men hier doorvoer. (bron: Wikipedia Treene).
Deze wallen boden naast beveiliging van het Deense grondgebied tegen de Karolingische uitbreidingsdruk, dus ook een veilige weg van de Noordzee naar de Oostzee.

De reis van de Noordzee tot Hollingstedt duurde ongeveer 2 à 3 dagen. Ze voeren zo'n 60 kilometer door dit rivierengebied, dat omgeven werd door zompige moerasbossen. Richting Oostzee maakten ze gebruik van het opkomend getij, door op het juiste moment van Elisenhof over de Eider en Treene naar Hollingstedt te varen. Eventueel konden ze dan nog verder de Rheider Au op of met karrenvrachten hun lading naar Haithabu overbrengen.
Op de terugweg gingen ze vanaf Hollingstedt met eb naar Elisenhof, waar ze nog van vers water en voedsel werden voorzien voor de verdere reis als ze een goede wind hadden. Anders bleven ze nog in Elisenhof wachten.
Wanneer ze met hun goederen in Haithabu waren aangekomen, kon er gehandeld worden en men kon doorvaren richting de Oostzee. Hiervoor moesten ze eerst door het Schlei, een traject van zo'n 40 kilometer, waarbij ze vijf smalle gedeelten tegenkwamen, waar mogelijk gevaar was voor berovingen. Deze 'engen' bij Stexwig/Stegsvig, Missunde/Mysunde/Mjósund, Lindau/Lindå, Arnis/Arnæs met aan overzijde Rinkenis en natuurlijk de ingang naar het meer Haddebyer Noor waaraan Haithabu ligt. Deze plaatsen werden dan ook al na slechte ervaringen beveiligd. Bekend is dat er vestingwerken stonden in of bij Stexwig, Missunde en Arnis. Maar dit speelde pas veel later. Deze burgen maakten waarschijnlijk onderdeel uit van de Margarethenwall.

Elisenhof
Dit soort 'hoven' als de Elisenhof bij de monding van de Eider werden speciaal voor dit soort gelegenheden gecreëerd. Als veilige rusthaven. Vraag en aanbod zorgden er dan uiteindelijk voor of zo'n plek uitgroeit tot iets groters of dat het klein blijft. Van dit hof is bekend dat het op een wierde lag, zo'n twee meter boven Normalnull (NN) wat gelijkstaat met de NAP.

De opgravingen door Dr. Albert Bantelmann (1911-1999) zijn opgetekend in het document: Die frühgeschichtliche Marschensiedlung beim Elisenhof in Eiderstedt : Landschaftsgeschichte u. Baubefunde / von Albert Bantelmann; [Red.: A. Lang]. Röm.-German. Komm. d. Dt. Archäolog. Inst. zu Frankfurt am Main ; Inst. für Ur- u. Frühgeschichte d. Univ. Kiel. - Studien Zur Küstenarchäologie Schleswig-Holsteins : Serie A, Band 1. - Bern / Frankfurt am Main : Lang, 1975. - ISBN 3261010835 Meer info, kaarten en foto's bij: Coastal Archaeology in Schleswig-Holstein: Elisenhof en Eiderstedt

De Friese boerenhoeve 'Elisenhof' werd voor dit doel ruim 3 eeuwen intensief gebruik. Van 700-1000 kwamen hier regelmatig schippers aan. Na halverwege de 13e eeuw (1250) werd dit gebruik stukken minder om tot slot opgeheven te worden zo aan het begin van de middeleeuwen (1500). Uit opgravingen bleek dat deze wierde in de loop van de eeuwen zo'n 4 meter is verhoogd met de gebruikelijk meststoffen, afval en klei en heeft het zodoende de stormen, springvloeden en hoogwaterstanden overleefd. Van totaal 68 gebouwen zijn er resten teruggevonden die er al die eeuwen zijn neergezet en weer zijn afgebroken of bijvoorbeeld bij een brand of storm zijn vernietigd.
Dat de functie van deze route voor altijd verloren zal gaan, heeft te maken hebben met de afdamming van de Treene in 1570 (Wikipedia houdt het op 1516) bij Koldenbüttel op de plek waar deze in de Eider stroomt.

Hollingstedt
Aan het einde van de riviertocht ontstond Hollingstedt als een soort overslagplaats. Uit opgravingen van 1995-96 vinden we de aanlegplaats ten zuiden van het huidige stad. Hier werden de tonnen aan wal gebracht. De tonnen van toen kunnen goed vergeleken worden met de functie van onze huidige containers. Ze beschermen alle lading tegen de omstandigheden (opspattend zeewater en regen). Tevens was het voor die tijd een goed hanteerbaar formaat. Men kon ze rollen of tillen en waren waterdicht.
Nadat ze aan land waren gebracht konden ze op de ossenkarren geplaatst worden of kon het eventueel door individuen gedragen of gerold worden. Soms werden er namelijk ook handelaren met hun bescheiden handel op een schip meegenomen en deze namen hun eigen handel zelf naar de plek waar ze naar toe gingen.
In het Wikinger Museum Haithabu staat een miniatuur van een nagemaakte ossekar tentoongesteld.

De Treene, waar ooit de haven lag aan de linkeroever. Het gaat hier stroomafwaarts richting Noordzee.

Vervolgens volgde men langs het de beveiligde Dannewerken de 16 of 18 kilometer-route naar Haithabu.

Van de andere kant zag Karel de Grote (742 of 748 - 814) met lede ogen aan hoe de Noormannen tekens weer zijn gebied binnendrong om te plunderen. Hij besloot daarom om aan de Stör bij Itzehoe de burg Esesfeld te bouwen, als steunpunt en als uitvalbasis naar het noorden, d.i. Denemarken (Kurowski, p. 51). Tegenwoordig ligt er op het terrein van deze burg een afrit van de 206, waar we op dag 6 langs dan wel overheen reden. Hoe dicht kun je op de geschiedenis zitten zonder het in de gaten te hebben?
De Friezen waren niet de enige die over lange afstanden handeldreven. Ook de Deense/Noorse/Zweedse handelaren konden er wat van.
Samen zorgden ze er dus voor dat er allerhande producten West-Europa binnenstroomden. Eén van de scharnierpunten in deze handel was dus Haithabu.

Haithabu / Heiðabýr / Hedeby
Wanneer de handelaren vanuit Hollingstedt waren aangekomen in Haithabu, gingen ze waarschijnlijk naar hun eigen huis, die ze daar waarschijnlijk allemaal hadden. Haithabu was immers een handelarenstad. Ook zullen ze hier schepen hebben gehad om het transport van hun handel naar de gebieden aan de Oostzee te kunnen brengen. Mogelijk droegen ze hier ook hun handel over aan andere handelaren of te wel er werd vermoedelijk ook hier handelgedreven, tussen de verschillende Friezen en de andere stammen en volken die hier met hetzelfde doel naar toe kwamen.
Haithabu (zeg maar Heidehof) werd op zijn laatst zo rond 770 gesticht.
Een boost kreeg deze plaats na 808. Dit had echter een aanleiding dat startte zo rond 782, wanneer Karel de Grote en de Deense koning Siegfried een onderhoud hebben. Siegfried zou namelijk de Saksische leider Widukind een thuis geven na zijn opstand tegen de Franken i.c. Karel . Verder hadden de Saksen met een nieuwe opstand in 798 ook het gebied ten oosten van hun eigen gebied in Noord-Albingia aangevallen. Een van de andere stammen die in dit gebied woonden, de Slavische stam Abodrieten, hadden echter wel een verbond met Karel de Grote. En deze stam bleek te sterk voor de Saksen en werden verslagen. Zodoende werd het verbond tussen deze stam en Franken sterker. Hierdoor kregen de Denen het benauwd. De actie van Karel in 804 deed dit alleen maar toenemen. Hij ontruimde namelijk het gebied van Noord-Albingia van de daar wonende Saksen en verplaatste ze naar andere plaatsen in zijn rijk. Dit zal mogelijk leiden tot de diverse plaatsen met een Saksisch tintje, zoals Sassenheim, net boven de Oude Rijn bij Leiden.
Noord-Albingia vinden we op de Franstalige kaart bij "Opdeling" naast het Friese gebied ten noorden van de Elbe als Nordalbingiens. Ten zuiden hiervan Albingiens. Aan weerszijden vinden we ten westen Westphaliens en ten oosten Ostphaliens, zodat meteen duidelijk is wat het middenpunt van het gebied is: Albingiens.
Nu de Saksen uit dit gebied weg waren, namen de Abodrieten het over met natuurlijk de bedoeling van Karel, om de grens met de Denen te bewaken. Gezien de ontstane spanningsveld tussen de Denen en Franken, kon de nieuwe koning van de Denen Godfried dit niet aanzien en bereidde een aanval vanuit Sliesthorp (Sleeswijk) = Haithabu voor in 804. Hier duurde echter nog vier jaar voordat de aanval echt werd ingezet, omdat zijn raadsmannen hem hiervan wisten te onthouden. De aanval tegen de Abodrieten werd dan toch ingezet aan de Oostzeekust, waarbij de Denen wonnen. Ze maakten twee derde van de bevolking schatplichtig aan de Godfried. Tevens verwoestte hij de handelsplaats Reric en bracht de handel en handelslieden over naar Haithabu, waar hij de controle had. Hiertussen zullen waarschijnlijk ook al Friese handelaren gezeten hebben.
Karel kwam ze verbond met de Abodrieten niet na en liet de situatie zoals het was geworden. Wel stuurde hij nog zijn zoon Karel om de grenzen te blijven bewaken.

Nabij waar Reric mogelijk gelegen heeft. foto vanaf de L121 over het baaitje van Groß Strömkendorf met uitzicht op Wismar.

De sporen van Reric brachten ons in 2012 op dag 11 naar Rerik aan de Oostzee. In de veronderstelling dat dit om dezelfde Reric zou gaan. Zoals we in het reisverslag uitgebreid kunnen lezen is dit echter niet zo. Rerik heette tot 1-4-1938 Alt Gaarz, maar veranderde van naam om de Slavische sporen uit te wissen. Het verwoeste haven- en handelsplaats Reric zou volgens professor archeoloog Robert Beltz (1854 Nordhausen - 1942 Schwerin) zou bij Schmiedeberg liggen, de plek van de burg dat tegenwoordig volledig bebouwd is. Later zou blijken dat het iets naar het westen zou liggen. Ongeveer aan de Wismarbocht, ten westen bij Groß Strömkendorf, zou het gelegen hebben volgens de opgravingen (Henstra/Graafschappen, p. 33; Heimatmuseum Oostseebad Rerik; Metropole der Wikinger gefunden : Siedlung Reric nahe Wismar ausgegraben, 22-6-1979; Harck/Reric, p. 16; Gernentz/Rerik, p. 22-23).

Rond 900 kwamen er bij Haithabu twee vestigingen bij. Eentje ten noorden en eentje tussen beide aan de Haithabu-Bach. Deze laatste werd uiteindelijk omwalt, terwijl de andere twee werden opgeheven. Opgravingen geven aan hoe bijvoorbeeld de huizen er rond 870 hebben uitgezien. Op het terrein van Haithabu zijn er tussen 2005 en 2007 zeven huizen uit de periode 700-1000 nagebouwd (zie museum). In dit nagebouwd dorp wordt duidelijk gemaakt hoe men in die periode leefde en woonde. Hoe ze sliepen, brood bakten, zich wasten, tuinierden. Maar ook hoe de vakmensen aan hout- en metaalbewerking deden. Hoe er stoffen werden gemaakt van vlas. Hoe dit samen met leerbewerking tot kleding en schoeisels kwam.
Aan de steiger lagen 2 schepen. In het dorp was een handelaar zijn tent aan het uitpakken, om voor de toeristen zijn smeedwerk te laten zien en natuurlijk te verkopen.
Dat Haithabu niet zo maar een handelsstad was, waar men leefde en werkte, blijkt ook uit het feit dat men er ook stierf. Men heeft berekend dat op de begraafplaatsen in dit omwalt gebied, zeker 10.000 mensen lagen begraven.
Uit alle bedrijvigheid blijkt dat het een echte metropool was. Ook het bezoek van de Arabische geschiedschrijver, die tussen 965 en 971, door door West- en Centraal-Europa reisde, bevestigd dit.
Haithabu is een zeer grote stad aan het einde van de wereldzee, wordt rond 965 opgeschreven door deze Arabische kroniekenschrijver Ibrahim ibn Ahmed At-Tartûschi of Abraham ben Jakob in zijn reisverslag over Haithabu.
Verder zijn er hier vier stenen gevonden met daarop het runenschrift. De vier stenen zijn bekend geworden onder de volgende namen: de grote en kleine Sigtrygsten, behorend bij de groep Sigtryggstenen en de groep Svenstenen met name Skarthesteen en Eriksteen.

Het grote netwerk van handelspartners maakte Haithabu groot. Het had contact met onder andere de volgende steden: Västergarn (voorheen Paviken) en Vallhagar op Gotland, Avaldsnes, Kaupang, Skiringssal en Spangereid (in huidige Noorwegen), Birka, Löddeköpinge en Sigtuna (in huidige Zweden), Domburg, Dorestad en Witla (in het huidige Nederland), Quentovic/Quentowic (in het huidige Frankrijk), Nowgorod (in het huidige Rusland), Ribe en Tissø (in het huidige Denemarken) en aan de zuidelijke Oostzeekust Jomsburg (Vineta), Menzlin, Ralswiek, Truso (bij Danzig) en Wiskiauten (bij Cranz) en tenslotte Seeburg in het Baltikum. Een groot aantal van deze plaatsen spelen ook een hoofdrol in de handel en wandel van de Friese handelaren. Zo hebben ze samen met de Vikingen Ribe gesticht voor hun handel.
Zo ziet van der Tuuk ook in Kaupang en Sigtuna een Friese kavelverdeling (Tuuk/Gouden, p. 190).
Haithabu groeide door, met ook andere spelers als Denen, Zweden en Slaven en de Friezen die dus hun ook handelden vanuit andere handelsplaatsen, zoals Dorestad.

Dorestad / Dorestat
In de tweede kwart van de 7e eeuw (625-650) verhuisde de Frankische muntmeester uit Maastricht naar Dorestat om daar tot halverwege de 7e eeuw (650) munten te slaan. Dat doe je niet als zo'n plaats niets voorstelt en in handen is van een ander volk (i.c. de Friezen), maar Dagobert stichtte in 631 te Utrecht een kapel, dus waarschijnlijk is dat het hele gebied in Frankische handen was.

Ter illustratie hierbij een kaart uit de Atlas Maior van Joan Blaue, hoewel eeuwen later gemaakt, geeft mogelijk een beetje inzicht in de toenmalige situatie. Er van uitgaande dat Dorestat Wijk bij Duurstede is, hier Duierstede en Wijck genoemd (op de kop).

Dus mogen we ervan uit gaan dat Dorestat al enige allure had vóór 625. Archeologisch is dit niet te staven, maar dit is te verklaren doordat de oude Dorestat (uit de naam blijkt al dat deze minstens uit de romeinse tijd moet stammen) op een vrij gevaarlijke stromingsplek ligt. Allereerst lag het aan een buitenbocht van de Rijn, waar deze naar het noordwesten buigt. Door het ontstaan van de Lek kwam het helemaal onmogelijk te liggen, door dat de bovenmond van de Kromme Rijn als het ware naar het westen werd getrokken. De oudste kern van Dorestat moet in de tweede helft van de negende eeuw (850) met kerk en al weggespoeld zijn (Blok, p. 36).
In eerste instantie lag Dorestad onder invloed van de Friezen, zodat de Frankische machthebbers dit aan het begin van de 7e eeuw gingen veroveren. Door een onderlinge Frankische machtsstrijd, kregen de Friezen weer de mogelijkheid om hun gang te gaan in deze contreien. Nadat in Frankische Rijk weer één machthebber (Pippijn van Herstal) had gekregen, moest ook Dorestad er in 687 weer aan geloven. Dit mondde uit in de door Radbod verloren strijd. Na het overlijden van Pippijn in 714 ontstond er weer een onderlinge machtsstrijd in het Frankische Rijk, zodat de Friezen zich weer konden uitbreidden in het rivierengebied, incluis Dorestad. Bonifatius, de Angelsaksische geestelijke, verwoorde dit, toen hij met een vrachtvaarder Dorestad in de zomer van 716 bezocht, als dat de Friezen het rivierengebied stevig in handen hadden.
De zoon van Pippijn, Karel Martel, kreeg een jaar later, in 717, het Frankische Rijk onder controle en verjoeg de Friese 'machthebbers' voor altijd uit dit rivierengebied. Dit hield echter niet in dat daarmee ook de Friese handelaren verjaagd waren. Deze gingen echter gewoon door met hun handel in Dorestad. Er werden rond deze tijd zelf een begin gemaakt met kades (Tuuk/Noormannen, p. 42-43).
Dit duidt erop dat de schepen langzamerhand wat groter en hoger werden, zodat het handiger was om niet meer op het strand te landen, maar aan een kade te liggen.

Het typische aan deze maquette is dat de uitbouwen zijn afgezet met een kade. Dit lijkt mij niet helemaal waarheidsgetrouwd, omdat de schepen ook aanlegden op het strand. Dit gold zeker voor de uitgeholde boomstamboten, pramen (platbodems) en de kleinere roeiboten.
In juni 2012 kwam ik tijdens een fietstocht langs de A16 in Rotterdam, waar net een nieuw parkje was ingericht, zeer opvallende kenmerken tegen, hoe deze uitbouwen er mogelijk wel uitzagen.

Uit opgravingen vanaf eind jaren 60 van de twintigste eeuw is er veel meer duidelijk geworden over Dorestad. Vele interessante vondsten zijn er gedaan, waar de 'Fibula van Dorestad' wel veel aandacht heeft getrokken. In een NOS-item wordt deze broche getoond en besproken. Maar vanwege haast -archeologisch onderzoek gebeurd vaak op plaatsen waar bouwbedrijven willen bouwen- van de bouwbedrijven, is veel geborgen, maar niet onderzocht. Mondjesmaat komt de gegevens nu naar boven.
In een prachtig geïllustreerd boekwerk van Annemarieke Willemsen "Dorestad : een wereldstad in de middeleeuwen" worden de vondsten getoond en beschreven.
Dorestatus, de Latijnse aanduiding voor Dorestad, wordt ook gebruikt bij de muntslag. De oudste vermeldingen op munten dateren uit 630/640. Het zijn gouden munten van zo'n 12 mm in doorsnede - zo groot als een vingernagel - en wegen zo'n 1,2 gram. Ze worden tremissus of triëns genoemd.
Op de ene zijde staat een kruis en daaromheen de naam Madelinus, de naam van de muntmeester. Dit is de naam van bovenstaande muntmeester uit Maastricht. Aan de andere zijde staat een mannenhoofd 'en profiel' en daaromheen Dorestat Fit gemaakt in Dorestad (Dorestad, p. 117-118).
Dorestad is in deze periode dus de handelsstad die als een draaischijf fungeerde tussen het Frankische zuiden en zuidoosten, het Saksische oosten en uiteraard de Friezen. Ook ging de handel naar de overkant van het kanaal en vanuit het noorden was er handel met de Denen en Noren.
In het Vikingenmuseum in Roskilde (de toenmalige hoofdstad van Denemarken) kan men zien met wat voor schepen ze hiernaartoe kwamen. Dit hadden wij vorig jaar gedaan, zodat we hier de 'knörr' kunnen laten zien. Deze schepen waren superieur aan de frankische schepen. Ze waren flexibel, konden beide kanten opvaren, waren dus erg wendbaar, hadden een zeil van aan elkaar genaaide lappen geweven wol van soms wel 100 m² en waren dus niet alleen afhankelijk van spierkracht, hadden weinig diepgang (handig in het waddengebied), gebruikte keien voor de stabiliteit. Leeg was het door de bemanning te dragen of op strand te slepen. Zo'n schip had natuurlijk wel een status omdat het kostbaar was. Denk aan de productie van 30 weken voor een zeil van 16 m² of aan de halve kilometer planken voor de romp van het schip en spijkers en nagels om deze planken bij elkaar te houden. (Willemsen/Dorestad, p. 110; Pye/Noordzee, p. 84).
Om een indruk te krijgen van dit soort schepen, hier enkele cijfers: Lengte: 16,5 m, Breedte: 4,5 m, Vracht: ca 22 ton, zijloppervlakte: ca 85 m², bemanning: 5-8 man, kruissnelheid: 5 - 6 knots, Max. snelheid: ca 13 knots (Vikingskip.com).
Het Emder Jaarboek meldt dat ten tijde van de monnik Beda (Northumbria, 672 of 673 - Jarrow, 25 mei 735), de Friezen en Denen met hun schepen in 24 uur van Utrecht naar Londen voeren. (bron: Emder Jahrbuch, 13, p. 53; Wikipedia Beda)

In dit deltagebied woonden, zoals we eerder zagen, de Batavieren. Mogelijk noemden zij dit gebied Teisterbant (het rivierengebied ten westen van Tiel) en Suifterbant (het mondingsgebied van de Gelderse IJssel). Blok herkend hier respectievelijk zuidelijke gouw en noordelijke gouw. Volgens Wikipedia kunnen we dit omschrijven als 'rechts gelegen' respectievelijk 'links gelegen'. Ook Blok beschrijft dit als zodanig op pagina 86. Hoe het ook zij, dit zijn wel aanduidingen vanuit een bepaald punt, namelijk de van de Batavieren. Immers de romeinen, de Friezen en Franken hebben dit gebied continue van stuivertje zitten wisselen.
Nadat de Romeinen waren vertrokken, hebben de Friezen zich uitgebreid tot over de Rijn tot aan de Lek. Ze hadden immers Dorestat en Utrecht in bezit. Later is dit verovert door Dagobert. Deze verovering bleek van korte duur. We lazen al dat de muntmeester maar tot 650 bleef slaan. De eerste Friese koning of hertog die we bij naam kennen is Aldgisl, die omstreeks 678 regeert. Hij moet dan wel voorgangers hebben gehad. Immers omstreeks 650 worden de Franken uit Utrecht en Dorestat gejaagd en tot uit het rivierengebied Maas en Waal verdreven. En krijgen tot met Zeeland onder hun gezag. Deze door de Friezen veroverde gebieden waren echter niet van oorsprong Fries. Hiervan getuigd ook een naam als Vreeswijk, 'Friezenwijk', een naam uit 8-9e eeuw. Hieruit blijkt dat de Friese kooplui die zich in de 'wijk' hadden gevestigd, eigenlijk vreemde eenden in de bijt waren (Blok, p. 36-38).
Eigenlijk moeten we bij Dorestad spreken over steden. De Engelse monnik Alcuin noemde deze verderfelijk plaats namelijk Dorstada. We zouden kunnen spreken over een benedenstad en bovenstad, met in ons achterhoofd de stroomrichting van het water van de rivier.
Karel de Grote heeft het in 777 geschreven schenkingsoorkonde over de kerk "Upkirika" welke stroomopwaarts boven Dorestad zou liggen, dus de Bovenstad. En verder komen we een "Nederhof" tegen, die dus prima in de Benedenstad heeft kunnen liggen (Tuuk/Noormannen, p. 33).
Verder haalt Van der Tuuk uit de oorkonde nog een onderscheid tussen Dorestad en Dorestat. De Bovenstad zou Dorestat heten en de nieuwe handelsplaats Dorestad, waarbij de beide varianten door elkaar worden gehutseld. Uiteindelijk wordt -volgens een oorkonde van koning Otto I uit 948- helder dat de handelsplaats Dorestad Wik of Wijk is gaan heten.
Dat deze naam nog steeds bestaat (Wijk bij Duurstede), kan komen, omdat dit sindsdien bewoond is gebleven, in tegenstelling tot Dorestat, dat na de negende eeuw grotendeels verlaten is. Dat Wik of Vicus (handelsplaats) zo is genoemd, kan dit ook aangeven dat het inderdaad om de 'nieuwe handelsplaats Dorestad' gaat. Dit zien we ook bij de andere handelsplaatsen in Europa. Handelswijken bij plaatsen, waarbij uiteindelijk het handelsgebied het centrum van de stad gaat worden: Eoforwic is York, Lundenwic wordt Londen, Quentovic of Quentowic wordt tegenwoordig Étaples genoemd en heeft de Nederlandstalige variantnaam Stapel van stapelplaats, Sliaswic voor Hedeby of Haithabu of Sleeswijk, Fresionowic voor Vreeswijk en Meginhardeswich voor Meinderswijk bij Arnhem.
In Londen wordt 'Fries' synomiem aan 'handelaar' weten we van Beda. York heeft een Friese kolonie, in de tijd van Liudger.
Wanneer we de Bovenstad Dorestat nu ongeveer in de Rijswijkse Buitenpolder zien liggen en de Benedenstad ten noorden van het oude centrum van het huidige Wijk bij Duurstede en dit combineren met de tweedeling die we ook bij vele andere Europese handelscentra zien: een marktplaats en een administratieve plaats met een burcht, dan komt dit aardig met elkaar overeen (Tuuk/Noormannen, p. 34-36; Pye/Noordzee, p. 38-39; Lyons/Place-names).
Vreemd genoeg komt Van der Tuuk tot de conclusie dan het noordelijke havengebied, Dorestad, met een regelmatige verkaveling en tamelijk grootschalig (voor die tijd) aangelegd, door een autoriteit moet zijn bewerkstelligd. "Een waargenomen fasering in de uitbreiding van de havendammen duidt ook op de regelende hand van een coördinerende bestuurder." En dat het dus niet door individuele kooplieden is bewerkstelligd. Evenzo als Dorestad zijn ook Ribe en Skiringssal en in mindere mate Haithabu en Birka door een autoriteit aangelegd of met hulp dan wel toestemming gecreëerd (Tuuk/Noormannen, p. 39). In het midden blijft het wie of wat deze autoriteit was.
> Ik vermoed echter dat het toch meer een natuurlijk verloop heeft en dat de 'standaardmaten' meer te maken heeft met de natuurlijke maten (net als schepen met een kiel van maximaal 20 meter, omdat de boomstammen nu eenmaal niet langer zijn). Ook de uitbreiding geschied op een natuurlijk manier. Wanneer er meer handelaren positief nieuws verspreiden over een handelsplek, komen er vanzelf meer handelaren op af. Dit kan een autoriteit tegenwoordig niet voor je regelen, laat staan in die tijd met nog een vrije gedachte en wil.

Marktverplaatsingen
De Friese handelaren hadden met Dorestad een mooie plaats gekozen voor hun strandhandel. Ook het uitwisselen van de langeafstandshandel (dus met de Noordzee en Oostzeegebieden en verder) vond hier plaats. Voor de Frankische machthebbers was dit een doorn in het oog, want zíj hadden natuurlijk behoefte om dit te controleren. Zonder hun controle werd er zomaar gehandeld in allerlei luxegoederen als sieraden, maar ook wapens of andere - in hun ogen - gezagsondermijnende goederen. Verspreiding van goederen leidde dus tot verspreiding van macht en dus was het voor deze machtliefhebbers belangrijk om deze goederenstromen onder controle te krijgen. En het controleren was het makkelijkst als dit op centrale plaatsen -als een markt- gebeurde. Maar, dan moesten er natuurlijk niet te veel markten komen. Hadden de Frankische machthebbers Dorestad onder controle, dan hadden ze bijna een monopolie op de langeafstandshandel (Tuuk/Noormannen, p. 29).
> Het vervelende - voor de machtliefhebbers - met deze Friese handelaren is echter, merk ik in de loop van het lezen van meerdere boeken, dat zíj zich niet zoveel aantrekken van het overnemen van een stad. Ze pakken hun handel en gaan een eindje verderop, waar geen machtliefhebbers zijn, weer verder met hun handel. En ook hier volgen dan weer mooie handelstijden en groeimogelijkheden voor deze omgeving, gehucht wordt dorp en stad. Zo zien we na verovering van Dorestad door de Franken, de verplaatsing van de handel naar Tiel, Deventer en Utrecht. In de loop van de tijd worden ook deze plaatsen onder de voet gelopen door machtliefhebbers en begint de verplaatsing opnieuw naar bijvoorbeeld Kampen, Brugge, Groningen, Lübeck en Vlaardingen. Later komen ook Dordrecht, Antwerpen en Amsterdam en als voorlopig laatste hekkensluiter Rotterdam in dit rijtje te staan.

Koning Adgil/Aldgisl
In 677 vertrok de Bisschop Wilfried of Wilfrid van York zijn thuisland om naar Rome te gaan en onderweg zijn beschermeling Dagobert II te Metz een bezoek te brengen. Wilfrid, abt van het klooster Ripon was namelijk in conflict gekomen met de aartsbisschop van Engeland omdat hij het niet eens was met de opsplitsing van zijn diocees en werd daarom door aartsbisschop uit zijn functie gezet. Hij wilde naar de paus om recht te zoeken. Volgens Witkamp kwam hij tijdens zijn overtocht door stormen uit in het Friesche land. Blok geeft als reden, dat de Franken ook nog een appeltje met hem te schillen hadden en hij daarom via de Rijnmond reisde. Nijdam beschrijft het iets algemener door een verband te leggen met de woelingen in het Frankische rijk. En zo kwam hij via de Rijndelta in het gebied der Friezen.
Hij werd met de meest mogelijke gastvrijheid onthaald door de Friesche koning Adgil en verbleef de hele winter van 678/'79 aan het hof van de Friese koning Aldgisl.
De Friezen waren nog trouw aan de godsdienst van hun voorouders. Maar van Adgil mocht Wilfried het evangelie prediken in geheel Friesland. Adgil liet dit ook toe om Ebroïn (is Efyrwin in Vita Wilfridi), de Frankische machthebber (hofmeier), te tartten. Ebroïn wilde Wilfried namelijk in zijn macht krijgen om hier voordeel uit te kunnen halen met betrekking tot Austrasië die hij door Wilfried was kwijtgeraakt. In een brief en mondeling, verzoekt Ebroïn dan ook Adgil om Wilfried over te dragen dan wel vast te houden. De Friesche koning Adgil moest hier niets van hebben en stelde Wilfried hiervan op de hoogte door de brief voor te lezen en deze brief ten overstaande van alle aanwezigen te verbranden. Nijdam concludeert hieruit dat Aldgisl 'klaarblijkelijk was zo machtig, dat hij met het hier beschreven gemak een verzoek van de machtige Frankenhertog terzijde kon schuiven. Blok laat Wilfrid in 679 weer verder reizen (Witkamp I, p. 118; Blok, p. 38; Nijdam/Redbad p. 19).

Naamgeving
Zoals we nog vaak tijdens dit onderzoek tegenkomen zijn de verschillende namen voor het hetzelfde. Dit geldt voor - zoals we reeds zagen - persoonsnamen, maar ook voor plaatsnamen of andere geografische gebieden en/of indelingen. We hebben hier ook te maken met diverse bronnen en dus ook talen, welke de namen doet veranderen. De conclusie trekken, wanneer een plaatsnaam bijvoorbeeld in het Duits wordt geschreven in een akte of oorkonde, dat een plaats die nu in Ostfriesland ligt, dus niet door Friezen is gesticht maar door anderen hoeft niet juist te zijn. Immers de schrijvers van deze akten en oorkondes waren vaak monniken uit Duitstalige gebieden en beschreven dit ook in het Duits (Klöver/Spurensuche, p. 52).

Gouwen
Friesland heeft nu bijna z'n grootste omvang gekregen. Welke onderdelen kunnen we nu omschrijven:
Per huidige provincie gaat het om de volgende:
Ostfriesland:
Brookmerland/Brookmerlandes
Auricherland
Overledingerland
Moormerland
Saterland/Seelterlound

Groningen:
Humsterlân/Humsterland (Hugmerchi)
Hunzegoa/Hunsingo (Hunusgo)
Fivelgoa/Fivel(in)go
Reiderland
Eemsgoa
Gorecht

Friesland:
Westergoa/Westergo
Eastergoa/Oostergo
Súdergoa/Zuidergo
Teksla/Texla
Bornego (na 11e eeuw)

Holland:
Westflinge, waarin: West-Fryslân/West-Friesland, Zeevang en Callantsoog.
Wiron/Wieringen
Kinmerlân/Kinheim, Kennehim of Kinnin (Kennemerland)
Rynlân
Masalân

Skelde-Maas-Ryngebiet/Schelde-Maas-Rijngebied:
Niftarlake
Rijnland
Masaland

Hettergoa/Hettergouw (Hattuaria), waarin: Duffelgoa/Duffelgouw,, Keldagoa/Keldagouw en Mulgoa/Mulgouw.
Walcheren (Walacra)
Maasgoa/Maasgouw, eigenlijk Masau
Tubalgoa

Hamalân/Hamaland (Hamelant):
Sallân/Salland/Sallaand
Teisterbant
Betuwe (Batua of Betua) (Over-Betuwe)
Veluwegouw (Felua) (Veluwe)
Flethite of Flethetti (Utrechtse Heuvelrug, Gooi en het westen van de Gelderse Vallei)
Germepi Omgeving Woerden
Opgooi of Upgoye (Kromme Rijngebied)
Isla et Lake

Drente:
Drinte/Treanth of Theanti (Drenthe)
Flethite

Noot 2 uit Nijdam/Redbad p. 4. geeft een mooi overzichtje van de verschijningsvormen van de naam van de Friese koning. In de diverse bronnen, zie Literatuurlijst voor verwijzing op het internet, komt hij onder andere voor als Rathbod (Vita Wulframni), Rabbod (Vita Willibrordi), Rethbod (Vita Bonifatii), en wordt in de literatuur Radbod, Radboud of Redbad genoemd. Ik gebruik de naam zoals het gebruikt wordt in de aangehaalde bron.

Radboud, Franken en kerstening
De volgende Frankische heerser, Peppin van Herstal, stimuleerde de verspreiding van het Evangelie en spoorde in 688 de Ierse monnik Egbert aan om het werk van Wilfried en Eligius voort te zetten in Friesland.
Dit werk was echter een stuk moeilijker worden. De Friesche koning Adgil was intussen overleden en opgevolgd door zijn zoon Radboud of Redbad (±688-719). Radboud had, gebruik makend van de botsingen tussen de Austrasiërs en Neustriërs, de Franken weer uit Utrecht verdreven en ook de St. Thomaskapel verwoest (Witkamp I, p. 118).

In de schriftelijke bronnen (van buiten Friesland!) wordt Redbad met twee titels aangesproken. In de Angelsaksische bron wordt hij meestal als rex, een sacraal koning, die naast het gewone koningschap ook de religieuze functies vervulde en waarvan men aannam dat hij van goddelijke komaf was. Dankzij hem gaat het goed met de mensen en het land. De Frankische bronnen hebben het veelal over dux, een heer koning, een gekozen aanvoerder, die bij een oorlog de veldtocht leidde.
Beide functies worden echter door Redbad gedaan. Dit blijkt uit teksten gevonden in Vita Willibrordi en vooral Vita Wulframni, al zijn de riten die Redbad uitvoert voor deze bronnen van verderfelijke aard en uiteraard heidens. Dit is natuurlijk te verwachten vanuit hun perspectief.
Ook zou het verschil gezocht kunnen worden in het hiërarchische. De Frankische koning ziet Redbad natuurlijk liever als een lager iemand. En beiden zagen elkaar alleen oorlogvoerend en dus lag dux meer voor de hand (Nijdam/Redbad p. 19-20).
> Het is gebruikelijk voor leiders om voor eigen parochie in een bepaalde richting te spreken. Uiteraard wat hun het beste uitkomt en daarvan maken de bronnen dan ook melding van. Opgemerkt is dat de auteurs van het gebruikte literatuur er ook allen over reppen. Vreemd hierbij is echter dat er geen correctievertaling wordt gemaakt. Het is begrijpelijk dat men blijft uitgaan van wat men in de bronnen aantreft en daarbij de opmerkingen plaats. Maar echt aannemelijk maken, hoe het verhaal dan gelezen kan worden, doet men niet. Ook niet als men het hele verhaal kent. Over de discussie rex en/of dux, zou ik bijvoorbeeld kunnen zeggen, dat een tijdelijk gekozen aanvoerder voor het verdedigen van het Friese gebied mijn voorkeur zou hebben. Dat dit door de Franken dux genoemd wordt, daar ligt geen 'Fries' wakker van, wat zij denken (juist) niet hiërarchisch, zoals we zullen weten, wanneer het gehele verhaal gelezen is.
Het ligt dan ook in de lijn van mijn verwachtingen dat er helemaal geen koning of hertog Radboud of Aldgisl heeft bestaan, maar dat dit vanuit Frankisch denken is ingevoerd, omdat ze er anders niet mee konden omgaan, gezien hun hiërarchisch denkpatroon. Radboud en Aldgisl zullen vast wel bestaan hebben, maar niet als koning of hertog. Mogelijk waren zij op dat moment een tijdelijk gekozen iemand.

Enige ondersteuning -maar wel anders dan ik dacht- vind ik in Henstra's Friese graafschappen tussen Zwin en Wezer : Een overzicht van de grafelijkheid in middeleeuws Frisia (ca. 700-1200). Henstra ziet het ook in de definitiebetekenis van de woorden. De Germaanse volken, waaronder dus de Friese en Saksen, bestonden uit gemeenschappen van vrije mannen. Hij maakt hierin onderscheid in de vrije mannen, door een deel edele vrijen te noemen en een groep gewone vrijen. We komen dit later tegen bij 'Vrij en onvrij' als edele (nobilis), vrijen (liberes).
Deze gemeenschappen of volkeren hadden niet altijd een koning. Maar als er wel een was dat was hij niet meer dan de eerste onder de edelen. Deze variant op 'de eerste onder gelijken' zullen nog vaker tegenkomen in dit verhaal. We zijn inmiddels twee begrippen rijker, dat van koning en van edelen. Deze begrippen hebben absoluut niet de inhoud die we er tegenwoordig onder verstaan. Het koning zijn is dan ook niets anders dan de hierboven beschreven verwachtingen die ik ervan had. Macht had de koning niet. Slechts de grote van de groep van vrije volgelingen bepaalde de kracht van de groep / gemeenschap / volk en daarmee de macht van diezelfde groep. Alleen de term koning, als aanduiding van eerste of aanvoerder et cetera is kennelijk wel van toepassing.
Henstra beschrijft subtiel het vervolg. Naar mate de tijd volgt, worden de verbanden tussen de volgelingen duurzamer en vervolgens spreken zij hun vertrouwen uit met een eed van trouw aan deze persoon / heer / koning, die vervolgens dan de bescherming geeft die de anderen verlangen. Mogelijk zijn er koningsgeslachten ontstaan uit opeenvolgende leiders die van elkaar afstammen, die opeenvolgende successen hebben behaald en dit hebben overleefd met evenzo succesvolle nazaten. Germaanse koningen zou zo verheven kunnen zijn tot Heerkönig, omdat zij als aanvoerder met volgelingen een oorlog hadden gevoerd om land te veroveren (Henstra/Graafschappen, p. 5).
> Of dit ook voor het Friese gebied opgaat is de vraag. Misschien gaat het op voor de paar bekende Friese koningen Aldgisl/Adgil en Redbad/Radboud. Voor de rest is er weinig strijd geleverd tegen anderen om gebiedsuitbreiding te bevorderen. Die strijd werd veelal tegen indringers geleverd. En dan kan het om troepen gaan, maar ook om water. Kortom, verdedigen (en dus niet aanvallen) oftewel Vta skilu wi Frisa vse lond halda mith thrium tauwon, mith tha spada and mith there bera and mith there forke. Ac skilu wi use lond wera mith egge and mith orde and mith tha bruna skelde with thene stapa helm and with thene rada skeld and with thet unriuchte herskipi, zoals we verderop nog zullen lezen.

Nadat de Merovingen christelijk waren geworden kreeg de functie van de koning ook een christelijk tintje. De koning kwam niet meer uit zijn volk en stond niet er niet meer tussen, maar stond er boven. Van nevenschikking als eerste onder gelijken, naar boven schikking waarbij de volgelingen in dienst kwamen van die koning. Deze volgelingen werden graven en zo ontstond een koninkrijk met graafschappen. Echter, dit is niet geografisch bedoeld. In het begin strekte de invloed zich alleen uit over het netwerk van personen, dus niet over het territorium waar deze personen zich begaven. Pas toen de gebieden dichter bevolkt waren en de personen als groep 'bij elkaar' hoorden, kon men gaan spreken van een geografisch gebied (Henstra/Graafschappen, p. 6).
> Dit verklaard ook waarom het lastig is een geografisch indeling te maken van 'het Friese gebied' en later ook, wanneer er geen eenheid bestaat tussen de mensen of binnen bevolkingsgroepen. Deze mensen worden daarvan ook niet 'wijzer', dus waarom zouden ze zich hierom bekommeren.

Kerstening
Een storm belette de Ierse monnik Egbert de bekering van Friesland te volbrengen en droeg de opdracht over aan zijn reisgezel Wigbert, die na twee jaar prediken weer onverrichte zake naar zijn vaderland terug keerde.
De Friezen haten de Franken intussen zo erg dat ze zelfs niet dezelfde goden gemeen wilden hebben. Daarom hadden alle geestelijken het in deze periode erg zwaar en werden dan ook uit het land verdreven.
De geboren Angelsaksische en Ierse monnik Egbert kon het echter niet verkroppen, dat zijn missie nog niet voltooid was. Hij zond daarom in 690 de zoon van Wilges, Willebrord naar Rijnmond. Willebrord was een edelman in Northumberland en had vanaf z'n zevende levensjaar in het klooster te Rippon gezeten. Vanaf z'n twintigste had hij zich onder de hoede van Egbert in Ierland gesteld.
En nu ging hij samen met de diaken Adelbert en tien ander monniken naar het Friese land. Koning Radboud vond het een slecht plan. Willebrord ging verhaal halen bij het Austrasische hof, waar hij werd ontvangen door Peppin. Met Peppin medewerking ging Willebrord door naar Rome, om de wijding tot zijn ambt te bekomen van paus Sergius.
Tijdens deze reis, lagen de Friezen en Franken alweer in de clinch met elkaar en in 693 moest Radboud wederom Utrecht prijsgeven aan de Franken (Witkamp I, p. 119).

Omdat de schriftelijke bronnen veelal geschreven zijn door christelijk schrijvers -immers, de Friezen hadden nog geen schriftelijke cultuur- en deze schrijvers hadden het niet echt op met de inheemse religies, zijn ook de door hun geschreven verhalen natuurlijk ook erg gekleurd. Teksten als 'wanneer een prediker zijn neus liet zien, er massa's op af kwamen en zich ook meteen lieten dopen' moeten we dan ook met korreltje zout nemen. Er was met de Friese kerstening eerder sprake van een cultuurbotsing, welke -zoals we gaan zien- enkele eeuwen gaat duren, voordat dit enigszins met elkaar versmolten is. Nijdam noemt dit proces echter wel belangrijk, omdat het deel uitmaakt, van wie we zijn. Kortom, het maakt deel uit van de drie cultuurpijlers: klassieke beschaving, christendom en inheems erfgoed, waarvan dit kersteningsproces aan het begin staan. (Nijdam/Redbad p. 4-5)

De strijd van 688 tot 695 tussen Pippijn en Redbad, waarbij Redbad het castrum Duristate wederom moest prijsgeven, schijnt een onderdeel van de verovering van Frisia Citerior te zijn geweest. Want in 696 beheerst Pippijn Utrecht weer en vlak daarna gaat ook weer de Frankische munt in Dorestat weer draaien. Echter of de slag bij Dorestat op 689 heeft plaatsgevonden, daar wil Blok niet aan.
Mogelijk gaat het in deze periode om 2 veldtochten van Pippijn. Eentje van 689-690 vlak voor de komst van Willibrord naar Francia en eentje in 695 met de slag om Dorestat en Utrecht.
Dat Redbad tot aan het Vlie zou zijn verdreven, wordt als onjuist geacht, aangezien de geschiedenis van Wursing verteld dat zijn erfgoederen die in de Vechtstreek lagen, door Redbad wegens ruzie waren onteigend. Wursing zou dit pas na Redbads overlijden terugkrijgen, toen het door Karel Martel (718) was veroverd (Blok, p. 41-42).
Verder is men het eens over dat Pippijn II tussen 688-695 ook Zeeland veroverd heeft. En dat dit daarvoor tot Frisia Citerior behoorde (Blok, p. 46).

Willebrord, intussen teruggekomen uit Rome, koos de Rijnstreek als uitgangspunt van zijn werk. Na 2 redelijk succesvolle jaren toog Willebrord weer naar Rome om in 696 terug te keren als Clemens, aartsbisschop der Friezen. Peppin schonk hem Utrecht als kerkzetel. Willebrord (Clemens) bouwde op de plaats van het verwoeste St. Thomaskapel de St. Maartenskerk als kathedraal van zijn bisdom. Daarnaast bouwde hij de St. Salvatorskerk en richtte hij scholen op. Zijn werkgebied breidde hij uit van de Ardennen tot aan Denemarken.
Friese 'heiligdommen', zoals de waterput "Adelbertusput" op het Adelbertusakker in Egmond (Binnen), naar mijn mening niet heilig in religieuze zin, maar wel heilig in figuurlijke zin, iets om te behouden, want zoet water is natuurlijk van levensbelang, werden door Willebrord 'gewoon' opgenomen in de kerk. Dit is dan ook een regelrechte levensbedreiging en oorlogsverklaring, want de bevolking werd van hun eerste levensbehoefte afgesneden.
De stichting Adelbertusakker heeft in de loop van de tijd een aardige verzameling afbeeldingen verzameld rond deze put waaruit volgens de gelovigen 'Geneeskrachtig water' kwam.
De Friezen bleven zich echter verzetten tegen deze manier van evangelie-verspreiding. Ook deed Radboud regelmatig onverhoedse aanvallen op de Frankische grensgebieden. Samen met Everard die in Elst woonde ondernam had dit. Echter Peppin trok eenmaal tegen hun op, ter hoogte van het bediscuteerde Dorestad (Duurstede aan de Rijn). De Friezen schoten te kort en Everard was zijn goederen kwijt. Er moest een verdrag aan te pas komen om deze oorlog ten einde te brengen. En wat doe je dan? Je huwelijkt je kinderen aan elkaar. Dit was in het Frankische rijk gebruikelijk geworden en voor de koning een manier om zijn graven enigszins onder controle te houden. Dus Radbouds dochter Theudesinde trouwde met Peppin van Herstals tweede zoon Grimoald.
Voor de deken Adelbert kwam dit ook als een geschenk, want hij kon zijn evangelisatiegebied uitbreidden tot Egmond (Witkamp I, p. 119; Henstra/Graafschappen, p. 22; Friezen van de oude duinen / Rolf Roos; Collectie Fred Houtenbos).

Voor de grote staatsman Peppin van Herstal naderde het einde in 714. Hij had onder vier koningen, met soevereine macht Austrasië gedurende vierendertig jaar en de drie koninkrijken gedurende zevenentwintig jaar bestuurd. Even dacht men dat hij al eerder in dat jaar zou overlijden, omdat hij ernstig ziek was. Van die verwarring maakten enige tegenstanders (een Fries) gebruik om zijn enige wettige zoon Grimoald in Luik te vermoorden. Peppins eerste actie was, nadat hij enigszins hersteld was, de moordenaars te straffen en zijn kleinzoontje Theodebald (dus ook kleinzoon van Redboud!) positie te verzekeren. Echter Theodebald stierf tijdens een onderlinge strijd tussen de diverse Frankengroepen in 715 (Witkamp I, p. 120; Blok, p. 46).

In 680 was Winfried als zoon van een edel Angelsaks te Kirton in Devon geboren. Op z'n twaalfde ging naar het klooster van Exceter, waarna hij als jongeling naar abdij van Nutcell vertrok. Op zijn dertigste ontving hij de priesterwijding en voelde de begeerte ontkiemen om de heidenen in Friesland, Saksen, Thüringen en andere streken van het vaste land tot het christendom te bekeren. Met dit voornemen voer Winfried, ook wel Bonifacius genoemd, naar de Rijnmonden tot aan Duurstede. Hiervandaan ging hij naar Utrecht, waar hij zich alle moeite gaf om van koning Radboud toestemming te krijgen om het christendom te mogen prediken in de omliggende streken. Echter Radboud volhardde in zijn eigen oude Germaanse godsdienstleer en gaf geen toestemming. Voor Winfried zat er niets anders op weer terug te keren naar Nutcell, waar hij later tot abt verkozen werd (Witkamp I, p. 124).

Peppin had ook nog een kind verwekt bij een andere vrouw genaamd Alpaïde verwekt. Deze zoon, Karel, groeide uit tot een krachtige man met onstuimige moed en met veel kracht in zijn armen, zodat hij de bijnaam kreeg van Martel, Marteel of den Hamer.
Deze Karel Martel komt rond 717 tussen twee kampen te liggen. Vanuit het noorden trekken de Friezen onder leiding van Radboud/Redbad op en vanuit het westen de pas gekozen zoon van Childerik II, de monnik Daniël, nu met naam Chilperik II, de Saksen.
Redbad kreeg hier zijn zoete wraak: hij heroverde Utrecht en waarschijnlijk een groot deel van Frisia Citerior en bedreigde in 716 met zijn vloot zelfs Keulen. Even leek het erop dat het heidense Friese rijk zijn macht in de delta blijvend zou herstellen.
In het nabuurschap van Stavelot (de Ardennen) overwon Karel beide partijen en de Neustriërs en op 19 maart 717 bracht hij ze tussen Arras en Kamerijk nogmaals een nederlaag toe. Het jaar daarop 718 verdreef hij de Saksen (Witkamp I, p. 126; Blok, p. 46-47).

En toch bleef het Winfried trekken. Daarom trok hij in 718 naar Rome en kreeg van paus Gregorius III een volmacht om aan alle Duitse volken het evangelie te prediken. En zo toog hij van Tyrol en Beijeren, naar Thüringen, verbleef hij drie jaren in Friesland en daarvandaan ging hij naar Hessen en Saksen.
In 723 werd Winfried bij paus Gregorius geroepen en werd hij op 30 september tot bisschop verheven en kreeg hij de naam Bonifacius.
Terug naar Duitsland deed zich in Hessen een voorval voor dat een ommekeer betekende. Omstreeks Geismar, in een heilig woud, stond een eeuwenoude aan Thor geheiligde eik. Op de geringste schending zou Thor bestraffen met een dodelijke bliksem, aldus de heidense priesters.
Bonifacius, vol vertrouwen, begint met het hakken in de eik in het bijzijn van de heidenen. Er gebeurde niets. Geen bliksemstraal die Bonifacius dodelijk treft. En dus hakt hij verder, tot deze reus geveld is en hij een hoog opgeheven kruis kan neerzetten. Vanaf nu lag de weg open voor het stichten van kerken en velen volgden in zijn voetsporen. En ander soortgelijke plek vinden we mogelijk in Vlaardingen. De particuliere schenking van deze plek werd nog vóór 726/727 aan Willibrord gedaan als enig ander ten zuiden van de Oude Rijn. Deze plek is bewust gekozen, vanwege de Harg, dat ‘heidens heiligdom’ betekent, dat aan het einde van de getijdekreek de Flarding ligt, op de plaats waar nu Kethel ligt. Misschien heeft Willibrord – als tegenstander van deze plaats van afgoderij - in de keuze nog zelf een hand gehad (Witkamp I, p. 126; Dijkstra/Rijnstreek, p. 288).

Rond het begin van de achtste eeuw ontstaan er in dit gebied van Europa voor het eerst handelscentra, waar ook kooplieden komen, speciaal voor de handel. Er vindt dan ook naast de handel in, ook opslag plaats van de gebruiks- en verbruiksgoederen. In deze handelsnederzetting komen knooppunten van of wegen en/of waterwegen samen, zodat de transportmogelijkheden voorhanden zijn. Deze plaatsen worden vaak met wic aangeduid. Zo zijn daar bijvoorbeeld Eoforwic (York), Lundenwic (Londen), Quentovic (aan de Franse kust van het Kanaal), Sliaswic (Hedeby), Wijk (noordelijke handelswijk en opvolger van Dorestad), Fresionowic (Friezenwijk / Vreeswijk), Meginhardeswich (Meinerswijk bij Arnhem) (Tuuk/Gouden, p. 174).
Dit soort plaatsen trokken naast kooplieden ook ander volk aan. In hun kielzog kwamen natuurlijk de handelsagenten en schippers met hun matrozen en knechten. Op de opgeslagen goederen, die ook weer meteen verder verwerkt kunnen, komen natuurlijk de handwerkers en andere productenmakers. En waar veel mensen komen, valt natuurlijk iets te halen voor avonturiers, kunstenmakers, geestelijken, prostituees en bedelaars. Deze mensen moeten natuurlijk allemaal ergens eten, drinken en overnachten, zodat er weer drank- en slaapgelegenheden uitgebaat gaan worden.
Van der Tuuk verklaart het ontbreken van grote handelscentra in het Friese terpengebied, omdat daar een centraal gecontroleerde langeafstandshandel moeilijk te realiseren was. Voor de machthebbers in Frankenland waren dit soort handelscentra vensters op de wereld. Handelsnetwerken maakten echter geen deel uit van de bestuurlijke netwerken, maar de bestuurders moesten hieraan wel hun goedkeuring geven en er letterlijk brood/geld/aanzien in zien (Tuuk/Gouden, p. 176).
In het Friese gebied waren echter geen echte machthebbers en dus werd er niets geregistreerd, omdat er geen tol of andere accijns betaald hoefde te worden. Je kunt verder afvragen wat het nut van grote handelscentra zijn in een dunbevolkt gebied. Zoals Van de Tuuk dan ook meent, de handelaar heeft er weinig belang bij, de feodale landeigenaren des te meer.
Op de vraag door wie deze handelscentra geïnitieerd zijn, laat Van de Tuuk het antwoord in midden. Maar eigenlijk wordt het antwoord al op een andere manier in zijn boek gegeven. De grootste handelsknooppunten zijn ontstaan in grensgebieden, op de grens van zogenaamde politieke invloedssferen. Hier worden de plaatsen Quentovic, Dorestad en Hedeby genoemd. In het ontstaan van deze plaatsen - zo kunnen we lezen in zijn boek - hebben de Friese kooplieden een grote vinger in de pap gehad.

In het verhaal "Vita Vulframni episcopi senonici" uit MGH SS rer. Merov. 5 S. 668 staat het doopweigeringsverhaal van Redboud te lezen: Praefatus autem princeps Rathbodus, cum ad percipiendum baptisma inbueretur, percunctabatur a sancto episcopo Vulframno, iuramentis eum per nomen Domini astringens, ubi maior esset numerus regum et principum seu nobilium gentis Fresionum, in illa videlicet caelesti regione, quam, si crederet et baptizaretur, percepturum se promittebat, an in ea, quam dicebat tartaream dampnationem. Tunc beatus Vulframnus: 'Noli errare, inclite princeps, apud Deum certus est suorum numerus electorum. Nam praedecessores tui principes gentis Fresionum, qui sine baptismi sacramento recesserunt, certum est dampnationis suscepisse sententiam; qui vero abhinc crediderit et baptizatus fuerit, cum Christo gaudebit in aeternum'. Haec audiens dux incredulus - nam ad fontem processerat, - et, ut fertur, pedem a fonte retraxit, dicens, non se carere posse consortio praedecessorum suorum principum Fresionum et cum parvo pauperum numero residere in illo caelesti regno; quin potius non facile posse novis dictis adsensum praebere, sed potius permansurum se in his, quae multo tempore cum omni Fresionum gente servaverat. At beatus Christi pontifex: 'Heu pro dolor', inquit, 'deceptum te video a seductore, qui humanum decepit genus! Sed nisi poenitentiam egeris et credideris et in nomine sanctae trinitatis baptizatus fueris, ianuam regni perhennis non intrabis, sed aeternae dampnationis poena plecteris'. Haec dicente et docente sancto pontifice, multi Fresionum credebant et baptizabantur, praedicto rege in paganismo perseverante.

Karel Martel had het gehad met Radboud en ging de strijd aan bij Utrecht aan de oevers van de Rijn. Hier werd Radboud gedwongen om de Frankische oppergezag ter erkennen en de prediking van het evangelie toe te staan.
Waarschijnlijk moest Radboud ook de belofte doen om het christelijke geloof aan te nemen. Want er werd een plechtigheid voor de doop van Radboud georganiseerd. Wulfram of Wolfran, de bisschop van Sens, kwam hiervoor speciaal naar Friesland. De doopplechtigheid werd gehouden te Hoogwoud, maar volgens anderen te Medemblik (beiden in het huidige West-Friesland).
Volgens de oude kronieken had Radboud tijdens deze plechtigheid al een voet in de doopvont gezet, toen hij plotseling aan de bisschop vroeg: "Zal ik in het paradijs, dat u mij beloofd, mijn voorvaderen en Frieslands helden terugzien?" Waarop de bisschop antwoordde: "Wat wilt u? Nee, die zijn bij de duivel in het eeuwige vuur." Hierop reageerde Radboud, zich uit het doopvont terugtreden: "Als dat zo is, dan verkies ik uw doop niet. Ik ben liever bij mijn voorouders in de zalige gewesten van Wodan, dan met het kleine hoopje Christenen in de hemel."
(Witkamp I, p. 122)
Nijdam bevestigd dit beeld in zijn Nederlandse vertaling van dit verhaal. Al zet hij wel een aantal vraagtekens bij het verloop van het verhaal. Het verhaal loopt namelijk niet logisch door; er zijn twee verhaallijnen na elkaar in te ontdekken. (Nijdam/Redbad p. 3/55/101)
Het gaat mij hier te ver om dit hier verder te verhalen, al is het wel interessant om ook dit te lezen en te weten, vanwege de betrouwbaarheidsfactor.

Volgens een noot (gedrukt in 1882) van Witkamp toont men in de kerk van Hoogwoud nog een doopvont "die bij deze voorgenomen doop gediend zou hebben".
De overlevering meldt tevens dat Radboud drie dagen na de weigering overleed.
Redbad kan dat ook met recht gezien worden als de eerste 'Nederlander' van formaat uit de middeleeuwse geschiedenis. Hij was enige tijd een grote tegenstander in het noordelijke gebied van het Frankische rijk. Reden genoeg om over hem -op veelal negatieve wijze- te schrijven (Blok, p. 40). Van Redbad kan gezegd worden dat hij tot aan zijn dood overtuigd zijn eigen geloof bleef aanhangen. Dit wordt volgens Nijdam het mooist beschreven in S. Bonifatii et Lulli epistolae waar onder ander (Deus omnipotens) inimicum catholicae ecclesiae Rathbodum coram te consternuit staat en hij vertaald als '(De almachtige God) heeft de vijand van de katholieke kerk Redbad voor jou neergeslagen'. (Nijdam/Redbad p. 5, noot 8)
Karel Martel bleef na Redbads overlijden niet bij de Oude Rijn staan. In één moeite door werden het huidige Holland tot het Vlie, de huidige provincie Utrecht en wellicht de Veluwe tot aan de IJsel veroverd. Misschien onderwierp hij toen reeds Friesland tot de Lauwers, want als hij daar in 734 bij de Boorne de Friezen verslaat, was deze opstand iets waarbij de Friezen trachtte de reeds aan Karels gezworen trouw te verbreken (Blok, p. 47-48).

Karel Martel had intussen bijna alle volkeren onder het Frankische Rijk geschaard en moest dit aan alle kanten met strijd bij elkaar houden. Echter, er dreigde nu weer een heel ander gevaar. En deze was misschien wel groter dan die uit de tijd van Attila. De Arabieren, die met den Islam de stelling hadden omhelsd dat het beter is den heiligen krijg te voeren dan gedurende vele jaren achtereen te binnen hadden om Mohameds leer uit te breiden, zich sinds 632 als een geweldige stroom over heel West-Azië en Noord-Afrika uitgestort en waren in 711 Spanje binnengedrongen. Vervolgens trokken ze over de Pyreneeën en naderden het Frankische Rijk om in het westen van Europa het Christendom voor de Islam te doen zwichten. Onder de indruk van elkaars materiaal, de Franken van de prachtige Arabische tenten en schitterende wapenuitrusting van de ruiters, en andersom de Arabieren van de ijzeren wapenuitrusting en grote zwaarden en lange speren, kwam het toch in 732 tot een eerste treffen, welke werd gewonnen door Karel Martel (Witkamp I, p. 128).
Karel zat - zoals reeds vermeld - in 734 weer in Friesland om met de Friese hertog Bubo (ook bekend als Poppo) om aan de Boorne een opstand de kop in te drukken en Friesland tot aan de Lauwers definitief te veroveren (Blok, p. 49).
Karel kon in 736 meteen verder naar het Noorden. Hier waren de Friezen weer hun eigen gang aan het gaan. De Friezen waanden zich veilig achter hun moerassen en wildernissen. Maar Karel had een heel ander plan gemaakt. Hij ging met een vloot op de tot voorheen ongenaakbaar geachte kust naar de stranden van de Middelzee. Hier vond een bloedige veldslag plaats waarbij Poppo, de Friesche veldheer, eigenhandig door Karel dodelijk werd getroffen. Koning Adgil stierf van hartzeer.
Volgens Wikipedia ging het weer net iets anders: Na een korte periode van vrede met de Franken, kwam hier evenwel een einde aan, toen Karel Martel in 733 opnieuw de Friezen aanviel. Met een vloot stak hij over naar het huidige Friesland en sloeg de Friezen terug naar Oostergo. Het jaar daarop (734) keerde hij terug en versloeg het Friese leger geleid door Poppo in de Slag aan de Boorne, waarbij de Friese koning sneuvelde. En met deze Frankische overwinning was de macht van de Friese koningen gebroken. Door deze overwinning had Martel beide zijden van het Vlie in handen en waren alle toen belangrijke handelsroutes niet meer onder controle van de Friezen.

De Franken dachten het heidendom te kunnen uitroeien. Ze vernielden dan ook de altaren, tempels en gewijde bossen in Oostergoo en Westergoo. Hiervoor in de plaats brachten ze predicaten van het christendom. Tevergeefs, immers zulke gewelddadige middelen voedden alleen maar de wraak van de Friezen. De Franken waren niet bij machte om de Friezen zo te overtuigen van hun christelijk geloof, waarvan ze zelf als belijders niet het geringste kenmerk droegen in hun handelen.
Karel kon meteen weer naar Zuid-Frankrijk voor een volgende treffen met de Arabieren. Het Friese verzet was echter nog niet over. We zien dit over een jaar of twintig en vijftig jaar terug onder Bonifacius en Saksen (Witkamp I, p. 127-128; Henstra/Graafschappen, p. 20).

Landeigenaar
Met de verloren slag bij Boorne, verandert er iets wezenlijks voor de Friezen. Was het bezit van onroerend goed (grond) altijd absoluut geweest in eigendom van het geslacht, dus niet van een persoon. Het Friese recht kende geen "absolute" [individuele] rechten. Het grond was dus ook niet bezit van een individu, al werd het wel beheerd door de belangrijkste persoon van dit geslacht (familie/gezin). Men kan dit vergelijken met een piramide. Bovenaan de piramide staat de persoon met op dat moment de meeste rechten op de zaak. Er waren ook nog anderen die minderrechten hadden, zoals bijvoorbeeld de "verwachters". Dit zijn degenen die het later zullen erven. Maar ook andere familiegerelateerden, de "bloed- of naastlegershalven" vielen hieronder met niaarriucht of naastingsrecht. Aantasting van dit grondgebied - op welke wijze dan ook - werd altijd middels rechtspraak bestraft, dan wel afgehandeld. Hierop wordt later teruggekomen.

Uit Worden SP en PVV straks afgekeurd op gebrek aan Europese waarden uit de Volkskrant van 7 februari 2013 genoteerd door Remco Meijer blijkt dat de regelzucht van Europees georiënteerde machtliefhebbers als de niet democratisch gekozen Europese Commissie, voorstellen gaan doen die ervoor zorgen, dat democratisch gekozen partijen geen subsidie mogen ontvangen om Europees politiek te bedrijven. Dit voorstel speelt al enige jaren en de zorgen vanuit Nederland worden hierover geventileerd. Twee uitzendingen van NOS illustreren dit. De kamerbrief van Plasterk van 15 februari 2013 geeft het standpunt van de Nederlandse overheid weer.

Door het geven van de trouw aan de (Frankische) koning, werd dit recht gerelativeerd. Trouwbreuk aan de koning betekend automatisch verlies van de grond.
Het geven van trouw, betekent dus in dit geval dat je de spelregels van die andere accepteert.
Langzaamaan werden de regels uitgebreid, zoals we dat heden ten dage nog steeds zien gebeuren (zie kader), om de positie van de regelverzinner te versterken. In de zeventien keuren en vierentwintig landrechten, die zo rond 1080 zijn geschreven, vertellen de toenmalige regelgeving.
De eerste keur - een zogenaamde concessie van de koning Karel de Grote - vertelt dat de Friezen vrij over hun goederen mogen heersen en die mogen bezitten, zolang zij ze niet verwerkt hebben.
Hiermee kreeg de koning een optie om het onroerend goed aan zijn jurisdictie te onderwerpen. Hiermee kon de "eigenaar" van het onroerend goed verplicht worden om zich te verantwoorden op een zitting - georganiseerd door of in naam van de koning - en was de "eigenaar" verplicht om een verweer te voeren. Dit op straffe van verlies van het goed. Nu kon de koning ook andere regels gaan stellen, want men had zich immers onderworpen aan de rechten (rechtsgrillen!) van de koning. Zonder deze onderwerping of aanvaarding kon iedereen zich immers hieraan onttrekken door eigenrichting, raf. De ingevoerde koningsregels zijn er dan ook op gericht om deze raf uit te bannen.

De vrije Fries was hierbij verworden tot fideles van de Frankische koning. Het zevende keur (volgens Das Rüstringer Recht / W.J. Buma en W. Ebel, Altfriesische Rechtsquellen, Texte und Übersetungen 1, p. 36/37):

Bonifacius
In 754, wanneer Bonifacius de behoefte voelt om op hoge leeftijd zijn bekeringsopdracht in Friesland te beëindigen, hij was inmiddels 74 jaar, toog hij naar Dokkum. Hier had hij op een veld zijn tenten laten oprichten om de gelovigen toe te spreken. Echter op deze 5 juni waren er naast nieuw-bekeerden die de zegenprediking van Bonifacius ontvangst wilden nemen, ook een groot aantal heidenen die onverwacht onder een vervaarlijk gedruis kwamen aansnellen en deze plechtigheid verstoorden. In het ontstane strijdgewoel trad Bonifacius naar het midden en sprak de menigte toe. Hij was nog maar nauwelijks uitgesproken of de onstuimigste van de vijanden naderen de plek waar hij stond en enige momenten later stierf met drieënvijftig anderen de marteldood.
Door de dood van Bonifacius ontstond er onder de Friezen een tweespalt. De bekeerde Friezen sloten zich aan bij de Franken om de misdaad te wreken. En zo werd koning Radboud, zonder bewijs, schuldig bevonden voor de dood van Bonifacius en zag zich genoodzaakt te vluchten. Eerst naar de Saksen, bij Hertog Witekind en vervolgens naar het afgelegen Jutland (Witkamp I, p. 127-128).
> Hier raak ik Witkamp toch even kwijt. Witkamp laat koning Radboud vluchten (754), terwijl hij 3 dagen na z'n doop-weigering overlijdt (719). Hierop hoop ik later terug te komen.

Blok meldt dat Van de Kieft terecht verondersteld wegens voorgaande kerkelijk onderlinge ruzies ervoor heeft bijgedragen dat Bonifatius aan het einde van z'n leven door de rijkskerk op dood spoor is gezet. Dit was voor hem ook de reden om de laatste jaren van z'n aardse zwerftocht weer te besteden aan zijn Friese missie, waarmee hij in 716 was begonnen.

Die MAGNUSKÜREN Audi de uictoria Fresonum. Höre von dem Sieg der Friesen! [1] Tha thet strid vphewen warth twisc Romera heran andthene kening Kerl, tha brochtma tha nakene Fresan alles afara, hu se erst alle forslain worde. Tha nethtend tha Fresan mitha liwe and efter bifuchten hiat mithta hondum, thet se Rome wonnen an thredda tyd thes deys, tha Romera heran ouer hiara mose weren. Tha brochte Magnus, ther Fresena foner was, sinne fona vppa thene allerhagesta turn, ther binna Rome was. A, hu leith thet kening Kerl was, er weren se alle nakend Fresan heten, tha het se thi kening and bad ma tha herum gold and gode wed; tha bad ma allerekum sinne breda schild mitha rada golde to bislain; tha bad ma tha herum allerekum to settane in ene sunderga rike and mam therof thianede, ala ma ena weldicha kening scholde. Alle tha iefta, ther thi kening bad, tha withsprec Magnus an kas en alle betera. An kas thet, thet alle Fresan were freiheran, thi berna and thi vneberna, alsa longe sa thi wind fonta himele weide and thio wralde stode, and wellat wesa mith kere thes keninges herenatan. [1] En hij koos, dat alle Friezen vrije heren zouden zijn, de geborenen en de ongeborenen, zo lang als de wind van de hemel zou waaien en de wereld zou staan, en dat zij met deze keur de heergenoten van de koning wilden zijn. (Nijdam/Lichaam, p. 273). [1] Als der Kampf zwischen den Herren der Römer und König Karl anfing, da führte man die nackten Friesen ganz nach vorne, damit sie alle zuerst erschlagen würden. Da wagten die Friesen ihr Leben dafür und nachher erkämpften sie es mit den Händen, daß sie Rom eroberten zur dritten Tageszeit, als die Herren der Römer bei Tische saßen. Da setzte Magnus, der der Fahnenträger der Friesen war, seine Fahne auf den allerhöchsten Turm, den es in Rom gab. Ah, wie leid war das dem König Karl, zuvor wurden sie alle nackte Friesen genannt, nun nannte sie der König alle Herren und bot man den Herren Gold und feine Gewänder an; da bot man einem jeden an, seinen breiten Schild mit rotem Golde zu beschlagen; da bot man jedem der Herren an, ihn in ein besonderes Reich einzusetzen und (daß) man ihm daraus diente, wie man einem mächtigen König sollte. Alle Gaben, die der König anbot, lehnte Magnus ab und wählte sich eine weit bessere. Und er wählte dies, daß alle Friesen Vollfreie sein sollten, der Geborene und der Ungeborene, solange der Wind vom Himmel wehen und die Welt bestehen würde, und daß sie aus freien Stücken des Königs Heergenossen sein wollten. [2] Alderefter kas Magnus then otheren kere, and alle Fresan au Magnus kere ien, thet ma tha Fresan tha witta ofta halse spande and hia ammermar frei were, thi berna an thi vneberna, and se mitha kere were thes keninges herenatan. [2] Danach wählte Magnus die zweite Küre und alle Friesen waren mit der Wahl des Magnus einverstanden, (nämlich) daß man den Friesen die Holzbänder vom Halse lösen sollte und sie immerfort frei wären, der Geborene und der Ungeborene, und sie aus freiem Willen des Königs Heergenossen wären. [3] Tha kas Magnus thene thredda kere, an alle Fresan an sine kere ien, thet se nene keningschelde ne hachra gulde than riuchte hwslotha tha scheltata, hit ne were thet hit dumme liude in tha bonnum hiara vrbreke an hias thenna vngulde. [3] Danach wählte Magnus die dritte Küre und alle Friesen waren mit seiner Wahl einverstanden, (nämlich) daß sie keine höhere Königssteuer zahlen sollten als die rechtmäßige Haussteuer an den Skeltata, es sei denn, daß unverständige Leute dies für ihre Person durch Bannbußen verwirkten und sie die dann entrichten müßten. [4] Tha kas Magnus then fiarda kere, thet se nene himelschilda ne hachra gulde than riuchten dekma tha proueste, ther tha haudsto bisiunge, hit nere thet hit alle dumme liude in tha bonnum hiara vrberde and ses thenna gulde. [4] Danach wählte Magnus als vierte Küre, daß sie keine höhere Kirchensteuer zahlen sollten als den rechtmäßigen Zehnten an den Propst, der die Messe in der Hauptkirche läse, es sei denn, daß ganz unverständige Leute dies für ihre Person durch Bannbußen verwirkten und sie die dann entrichten müßten. [5] Tha kas Magnus thene fifta kere, thet se nene herefert nelde farra fara than aster to there Wisere and wester to tha Fli, vp mitha flod an vt mitha ebba, thruch thet, thet se hudat deis ande nachtis withen nordischa kening and with thene wilda witzend and thene deikisflod mith fif wepnum: mith swerde, mith schelde, mith spada, mith forka and mith ettegris orde. [5] Danach wählte Magnus als fünfte Küre, daß sie auf keiner Heerfahrt weiter ziehen wollten als ostwärts bis zur Weser und westwärts bis zum Fli, landeinwärts zur Flutzeit und zurück zur Ebbezeit, weil sie bei Tag und bei Nacht das Meeresufer vor dem nordischen König und dem wilden Wiking und der täglichen Flut mit fünf Waffen: mit Schwert, mit Schild, mit Spaten, mit Gabel und mit der Speerspitze schützen. aster to there Wisere and wester to tha  Fli, áster ti ther  wíser  and wéster ti ther flé, vp mitha  flod  an  vt mitha  ebba úp mittha flóda and wt mittha ébba. De schrijfwijze van Algra wijkt ook hier enigszins af, van de reeds aangehaalde Magnuskeuren. In zijn discussie over de ouderdom van de rechtsteksten (hij komt uit op 17 keuren, Magnuskeuren, Oud Schoutenrecht), haalt hij bovenstaande regels aan met aansluitend "den wilda witzenges floed" waartegen de bewoners zich moesten wapen en verdedigen. Zoals ook hierboven staat gaat het om zwaard, schild, spade, vork en speerpunt. Het valt Algra meteen op dat, wanneer met "wilde viking" de Noormannen worden bedoeld, dit niet met landbouwwerktuigen als spade en vork kan gebeuren. Hij vraagt zich dan ook meteen af of de betekenis van "wilde viking" wel de juiste is? Het wordt immers gevolgd door flod. Dit zou dan kunnen inhouden, dat met "de wilde viking vloed" eigenlijk de springvloed die de dijken bedreigt, bedoeld wordt. Ligterink bevestigd dit met dat de oude Friezen de onstuimigheid en onberekenbaarheid van de zee goed kenden. En zij vergeleken de meedogenloze vloedgolven met die van de Noormannen, de woeste Vikingers of wilda witzing (Algra/Ein, p. 60, noot 13, p. 61; Westerkwartier/Ligterink, p. 43). Software dateert eeuwenoude akten kopt de Volkskrant 17 januari 2013 op haar Wetenschapspagina 27. Misschien is het in de nabije toekomst mogelijk om met behulp van een softwareprogramma voor alle datumloze uitgaven het jaar aan te geven. Onderzoekers Gelila Tilahun, Andrey Feuerverger and Michael Gervers van de University of Toronto hebben in DATING MEDIEVAL ENGLISH CHARTERS aangetoond dat dit mogelijk is. Zeker wanneer het gaat om na te gaan welke van drie teksten in welke volgorde moet komen, wanneer we bijvoorbeeld spreken over de uitgavejaren met bijvoorbeeld 200 jaar tussenpozen, dus 800, 1000, 1200! > Vreemd genoeg kunnen deze argumenten ook andersom gebruikt worden. Met wapens als zwaard, schild en speerpunt houd je geen springvloed tegen. De combinatie van wapens tegen de Noorse koning en zijn Noormannen en het gereedschappen ten behoeve van de dijken, lijken mij logisch genoeg. Maar het gaat Algra om de leeftijd van de rechtsboeken. Hij beredeneert dat het Oud Schoutenrecht jonger moet zijn dan 1135 (Algra/Ein, p. 62). [6] Tha kas Magnus thene sexta kere, thet hia hiara ain riucht welde halda binna hiara ayna sogen selondum bi thes paws ande kaysers iefte an bi alle riuehta bonnum, bi asega domum and bi riuchta papana ordele, alsa hia hethe twen leyan to folgre. [6] Danach wählte Magnus als sechste Küre, daß sie ihr eigenes Recht in ihren eigenen sieben Seelanden halten wollten gemäß dem Privileg des Papstes und des Kaisers und nach allen rechtmäßigen Geboten, nach den Sprüchen des Asega und durch rechtmäßiges Urteil der Priester, wenn diese zwei Laien als Beistimmende hätten. [7] Tha kas Magnus thene sogenda kere, thet him ti paws Leo and thi kening Kerl welde iewa bref and insigel and hia ther moste one scriua vij keran an xvij kesta, xxiiij londriuchta and xxxvj sindriuchta. Thet orlof ief thi paws and ti kening Kerl mith munde and efter weddaden set mitha hondum. En helich biscop set tha to and screuet mith sine hondum and Magnus spreket mitha munde vt ther stenena teula, thet God her Moyses ief vp tha birge to Synai. Tha thit bref birat was, hv frey monich Fresa thes was! Tha gingen se alle tofara thene paws stonda and tofara thene kening. Thet bref him thi paws jef. A, hu hage hit himman biplichte and het, thet hia thet riuchte helde, sa feste sa hia then cristena noma halda wolde and hia tha sutherna hera riuchte heroch wesa wolde, hwant hia in thet northkeningrike er herden and alle hethen weren. [7] Danach wählte Magnus als siebente Küre, daß Papst Leo und König Karl ihnen Brief und Siegel geben möchten und sie darauf (diese) 7 Satzungen und (die) 17 Küren, 24 Landrechte und 36 Sendrechte schreiben dürften. Die Erlaubnis dazu erteilten der Papst und König Karl mündlich und nachher bekräftigten sie die durch Handschlag. Ein heiliger Bischof saß dann dabei und schrieb es mit den Händen auf und Magnus sprach es ihm mündlich vor von der steinernen Tafel, die Gott Herrn Moses auf dem Berge Sinai gegeben hat. Als dieser Rechtsbrief fertiggestellt war, wie freute sich mancher Friese darüber! Da stellten sie sich alle vor dem Papst und vor dem König auf. Der Papst übergab ihnen den Rechtsbrief. Ah, wie nachdrücklich trug er es ihnen auf und gebot er, daß sie das Reeht halten sollten, ebenso fest wie sie den Christennamen behalten möchten und sie dem südlichen Herrn Rechtens untergeben sein wollten, denn sie gehörten ehedem zu dem nördlichen Königreich und waren alle Heiden. [8] Allererst ther himman thet bref in tha honde kom, tha hof se vp anne loflaysasong ande sungen 'Krist, vnse genathe, kyrieleison'. Tha remden se thet keninges Kerles hof and thet Romera lond. Ac bundens to hiara skefte thes keninges hereteken, hv hit alle folke trowe were, thet alle Fresan frei were, thi berna and thi vneberna, alsa longe sa thi wint fonta wolcnum weide and thio wralde stonde. Thet bref brochte Magnus inna Fresena merka to Almenum in tha sinte Michaelisdome to Hernze, ther in ther tyd mith holte and mith rheide remat was. Ther nas ellekes in Freslond nout monich. Ther lesma vta brewe vij keran, xvij kesta, xxiiij londriuchta and xxxvj sindriuchta, alle Fresum to lowe an to erum. [8] Als der Rechtsbrief ihnen zuerst in die Hände kam, da stimmten sie ein Loblied an und sangen: "Christ, sei uns gnädig, Kyrie eleison!" Dann räumten sie den Hof König Karls und das Land der Römer. Auch banden sie des Königs Heerzeichen an ihre Lanzen, damit es allen Leuten sicher wäre, daß alle Friesen frei seien, der Geborene und der Ungeborene, solange der Wind von den Wolken wehen und die Welt bestehen würde. Den Rechtsbrief brachte Magnus nach dem Friesenland nach Almenum in den St. Michaelsdom zu Harlingen, der damals aus Holz und Rohr erbaut war. Es gab (damals) in Friesland sonst nicht viele (Kirchen). Dort liest man in dem Rechtsbrief 7 Satzungen, 17 Küren, 24 Landrechte und 36 Sendrechte, allen Friesen zu Lob und Ehren.

De winter van 753 en 754 bracht hij in Utrecht door, om in het voorjaar weer op pad te gaan in Friesland. Op deze tocht is hij en onder andere bisschop Eoba door een bende heidenen - die waarschijnlijk van over de Lauwers kwamen - bij Dokkum vermoord.
Wat vreemd is, is dat deze moord op zo'n belangrijke persoon (toch nog altijd aartsbisschop der Frankische kerk en bisschop van Mainz), zo weinig reactie heeft uitgelokt. Er waren weliswaar een paar bekeerde Friezen die een strafexpeditie ondernamen, maar van een officiële Frankische tegenzet is niets bekend. Een vermoorde zendeling is altijd een goede reden voor christelijk ingrijpen (Blok, p. 54).

Gregorius zette het werk van Bonifacius in Friesland voort. Ook zond hij kwekelingen naar Westfalen en andere streken. Onder hen bevond zich de Fries Ludger, uit Wierum. Ludger zou later de eerste bisschop van Münster worden.

Saksen
Op 24 september 768 laat de Frankische vorst Peppin te St. Denis het leven, na terugkomst van een veldtocht tegen de hertog van Aquitanië, Vaïfer. Zijn twee zoons krijgen het opgedeeld rijk Karel, nu 26 jaar, krijgt zeggenschap over Austrasië met bijna geheel Germanië. De jongste, Karloman, krijgt Bougondië, met Provence, het Narbonnais, Schwaben en de Elzas. Daarnaast werden Neustrië en Aquitanië beiden in tweeën gesplitst en onder beide broers verdeeld. Dit gebeurde omdat beide gebieden de neiging hadden om zelfstandig te worden. Bij een opstand zouden ze zo de macht van beide heersers ervaren.
Al na drie jaar werd de splitsing van Frankenland ongedaan gemaakt door het overlijden van Karloman op 4 december 771. Zijn gebieden werden nu door de bevolking ondergebracht bij Karel. De weduwe van Karloman ontvluchtten met de kinderen Frankenland, terwijl dit voor Karel niet nodig was.
Karel de Grote is nu alleenheerser.
Ook Karel heeft grote moeite om alles onder controle te krijgen en houden.

In 772 begon Karel de Grote zijn eerste veldtocht tegen de Saksen. Dit zou uitmonden in een 30-jarige strijd. De eerste onderwerping was gereed in 775, waarna de grote opstand onder leiding van Widukind of Wittekind (743-807) in 778 begon tot aan 804 toe. Lag het grootste gedeelte van de strijd in het noorden tussen de Wezer en Elbe. In 778 speelde ook de strijdtaferelen aan het oostelijke gedeelte van de IJssel, waar in Deventer voor de tweede maal de kerk in vlammen opging.
In 784 werden ook onder leiding van Widukind Friesland (van Vlie tot Eems) bij de strijd betrokken. In 785 is voorlopig de strijd over. De Saksen (behalve het noordoostelijk deel) zijn onderworpen en Widukind bekeerd. En daardoor komen Friesland ten oosten van de Lauwers nu in vaste handen van Karel. Liudger word weer door Karel als missionaris aangewezen in de gouwen Hugmerchi, Hunusga, Fivelga, Emisga en Rederitga en het eiland Bant.
Ook onderneemt Karel de Grote in de loop van 789 een veldtocht over de Elbe tegen de Wilzen en in 791 trok hij diep Hongarije binnen, om de Avaren, aan de Hunnen verwant, terug te dringen. Bij beide tochten maakten zowel Friezen als Saksers deel uit van Karel's heerban. Beide groepen waren sinds de verloren strijd ook hun rechten kwijtgeraakt en zodoende waren ze verplicht ook buiten hun eigen landsgrenzen mee te strijden naar behoefte van Karel de Grote. In de veldtocht van 791, dat langs de oevers van de Donau liep, ging Karel de Grote met een legermacht van Franken, Alamannen en Beieren langs de zuidoever. Aan de noordkant voerde een door Karel over het Friese gebied aangestelde dux Theoderic en schatbewaarder Meginhard de Friezen en Saksen aan. Opvallend aan deze opdracht was, dat de Friezen met hun schepen moesten komen tot ze in Pannonië waren aangekomen. Deze strijd wonnen ze.
De vraag die dit oproept is natuurlijk hoe krijgen de Friezen hun schepen in de Donau?

Bron kaart:

Dit soort strijdtonelen zeggen echter niets over de verhoudingen tussen de Franken en Saksen en Friezen. In 793 volgde weer veldtocht waarbij de Friezen betrokken waren. Dit team van Theoderic kwam echter dit jaar niet verder dat Riustringen, omdat ze daar in een Saksische hinderlaag liepen en werden vernietigd. Ook Theoderic kwam hierbij vermoedelijk om het leven. Deze veldtocht werd vervolgens afgeblazen. Hieruit blijkt ook wel een beetje, dat het niet om enorme aantallen mensen gegaan kan zijn. Wanneer een contingent, de Friese in dit geval, niet komt opdagen, meteen de hele veldtocht afblazen geeft dit aan.
Een laatste opstandje door de Friezen was omstreeks 793 onder leiding van Unno en Eilrat.
Tussen 794 en 798 moest Karel meerdere keren uitrukken om de Saksische opstanden tussen de IJssel en Elbe de kop in te drukken. En hoe volhardend de Saksen ook hun vrijheid probeerden terug te krijgen, het lukte niet.
In de tussenliggende periode werd Karel door steeds meer gebieden erkent en zo kon hij gekroond als koning en keizer heerser genoemd worden van het Avondland.
Karel beëindigde de Saksische oorlog met het verdrag van Selz in 803. De Saksers werden hierbij, onder de voorwaarde van zich te laten dopen, als een vrij volk in 't verband van het grote Frankische Rijk opgenomen. Ze hoefden alleen maar tienden op te brengen voor de geestelijken. En verder mochten ze naar hun eigen gewoonten en wetten leven.
Er was echter een vreemde uitzondering voor 10.000 Saksers. Zij werden geherhuisvest met hun gezin, in gebieden als bij de Rijnmond, Vlaanderen, in de Ardennen en Helvetië. Volgens Witkamp is hieruit te verklaren waarom er in Zuid-Holland als in Luxemburg een dorp Sassenheim bevindt: Huis van Saksen (Witkamp I, p. 137-138; Blok, p. 57-59; Henstra/Graafschappen, p. 20, 38; Wikipedia Main, Regnitz, Fossa Carolina, Fossa Carolina, Treuchtlingen, Freibauer (Mittelalter), Main-Donaukanaal; Deel 5: binnenvaart rond de tijd van Karel de Grote, 750-850; Karlsgraben; Karlsgraben).

Gunstbrief Karel de Grote
Met de Friese handelaren ging het goed. Ze hadden van hun handelspartners het vertrouwen. Als handelaar moet je ook wel te goeder trouw zijn, anders zijn de zaken zo voorbij. Kennelijk kregen ze ook diplomatiek het vertrouwen. Zo konden ze bijvoorbeeld optreden als bemiddelaars tussen Karel de Grote en de Deense Koning Gudfred (of Godfred, Göttrick, Gøtrik en Gudrød). Wanneer de verhoudingen tussen hun belangrijkste afnemers goed bleef, bleef ook de handel goed (Tuuk/Gouden, p. 130).
Witkamp schrijft dat er in Friesche kronieken verhalen staan over een gunstbrief, waarin Karel de Grote zo rond 802 of 810 vrijheid schonk aan de Friezen. Ook kregen ze hiermee het recht om door landgenoten bestuurd te worden en een hoofd te kiezen. Witkamp verwijst deze dichterlijke vrijheid naar de prullenbak. Want, stelt hij, deze gunstbrief was totaal overbodig. Witkamp gebruikt de woorden van Aylva Baron Rengers om dit kracht bij te zetten: "Karel had niet noodig den Friezen vrijheden en voorregten te geven: hij liet hun slechts behouden, wat zij van overlang bezaten." Ook Henstra corrigeert deze "in de middeleeuwse Friese bronnen wijdverbreide historisch onjuistheden" in zijn noot 74 (Witkamp III, p. 626; Henstra/Graafschappen, p. 25)
Witkamp refereert vervolgens aan de "Verhandeling over de benaming van Vrije Friezen, Geschiedkundig toegelicht door L.H.W. van Aylva Baron Rengers":
Te midden nu dier bevolkingen van lijfeigenen
en hofhoorigen, schotbare lieden ['schatbare luiden',
volgens Witkamp], zwoegende onder de
opbrengsten van cijns en onder de verpligtingen van zoo
vele heerendiensten, zag ieder Fries zich in het volle genot
van persoonlijke vrijheid; hij kon gaan, waarheen hij
wilde, en verdienen zijn brood, op welke wijze hij ver-
koos; hij was tot geene andere dienst verpligt, dan tot
den algemeenen heerban, of de volkswapening tot ver-
dediging van den vaderlandschen bodem, en nimmer kon
hij, zonder eigen toestemming, buiten de grenzen van zijn
land tot krijgsdienst gedwongen worden; hij bezat zijn
eigendom, de erfenis zijner vaderen, in veiligheid, en had
het volle genot daarvan, tot geene belasting of geldelijke
opbrengst hoegenaamd gehouden zijnde, dan tot die, waar-
in hij zelf toestemde; hij leefde onder de oude voorva-
derlijke wetten en eigen gebruiken, waarvan de uitvoering
opgedragen was aan Overheden, Regters en Ambtslieden,
door de vrije keus des volks benoemd, tot weder-
opzeggens toe, of die op bepaalde tijden door anderen
werden vervangen; ieder landeigenaar was regtens lid van
de volksvergadering, en alle leden dier vergaderingen
hadden gelijke regten. Men ziet, dat de tegenstelling - (met
de harde onderwerping en de zware dienstbaarheid bij
de andere volken van Europa) voegt Witkamp toe - groot
was, en de vergelijking den Friezen wel regt kon geven
tot een hoog opgedreven gevoel van eigenwaarde.
Kortom, eventueel wel edelen, geen vrijheren. Wel aanvoerders, maar als eerste onder gelijken, zonder titel, waarop de adel buiten Friesland zo belust was.
Dit stel ik me dan ook voor bij de deugdzame Fries, die al die poespas niet nodig heeft. Gewoon met beide voeten in de klei, zorgdragen voor degenen of het gebied waar je - als erfbare - zorg over gekregen hebt, of wat je zelf ontgonnen hebt.

Een ander mogelijk is echter dat het hele verhaal symbolisch bedoeld is. Kort gezegd kan men de vrijheid van de Friezen vergelijken met het scheppingsverhaal: De mens werd in het begin der tijden door God geschapen door middel van een aantal transformaties. Van de aarde maakte God het vlees van de mens, van steen zijn botten, van water zijn bloed, van de wind zijn hart, van de wolken zijn gedachten, van de dauw zijn zweet, van gras zijn haar en zijn ogen van de zon. Toen blies God zijn adem over Adam en de eerste mens was daar. De Vrije Fries werd geschapen door Karel de Grote. Van de naakte, lage, eerloze en wetteloze slaaf die een houten band om zijn nek droeg, maakte hij een geklede, hoge, eervolle en wettelijke Fries. Om zijn nek kreeg hij een gouden halsketting en zijn haar werd opgeschoren als symbolen van de verworven vrijheid. De Vrije Friezen bezaten eer, land en een huis. En ze bezaten deze vrijheid voor eeuwig – zowel de geborenen als de ongeborenen – ‘zolang als de wind van de wolken waait en de wereld bestaat’. [...] Net zoals om de vrije hals van de Vrije Fries een gouden halsketting hing om zijn vrijheid te symboliseren, zo lag om het land een ‘gouden band’ (geldene hop), een ringdijk die het land vrij maakte van het zeewater en de Friezen welvaart bracht. (Nijdam/Lichaam, p. 279).
Zou dit dan inhouden de verhalen, de keuren et cetera. dan ook symbolisch gezien kunnen of moeten worden? De ontstaansgeschiedenis van de Vrije Fries gedegradeerd tot een literair roman? Ik kan me namelijk niet voorstellen dat de Friezen rond 800 gedacht hebben, 'kom, laten we een ringdijk maken, dit komt de symboliek ten goede', want de dijken liggen er. Daar is niets symbolisch aan. Ze beschermen de opgeworpen terpen of wierden die als kralen, ongeveer een uur lopen van elkaar verwijderd zijn. En nu is een dijk metaforisch een parelmoeren-ketting. Het draadje voor de kralen mag ook.

Ook Algra schrijft in zijn proefschrift Ein hierover in noot 2 (hoofdstuk 1) iets, namelijk de verwerping "dat de Friese vrijheid door Karel de Grote verleend zou zijn". Dit schrijft Halsema in 1778 in zijn Oordeelkundige verhandeling over den staat en regeringsvorm der Ommelanden, tusschen den Eems en de Lauwers, van derzelver allereerste en vroegste opkomst, tot op deeze tijden ; waar in de grondbeginzelen van derzelver Staats- en bijzonder recht, voornamentlijk in de oudste tijden, gelijk ook van dat van 't aloud Friesland worden nagespoort en aangetoont: "Want in de allervroegfte tijden heevt men te ftrijden met veele verzierfelen der laatere midden eeuw, waar van fommigen zoodanig zijn ingeworteld, dat er op veeltijds, als egte ftukken, gebouwd zij. De gewaande voorrechts briev van Karel den Grooten aan de Friefen gegeven, en de veronderftelde onafhanglijkheid dezer landen in den leevtijd van dien Vorft, ftrekken tot eene proev van de faalen, dewelke in die min verlichte eeuw zijn ingefloten."
Wat Algra hiervan zelf vindt, daarover laat hij zich in deze beschrijvende fase van bekende auteurs nog niet uit (Algra/Ein, p.1; Halsema/Oordeelkundige, p. 7).
Hoewel vele oude bronnen niet als volledig betrouwbaar worden beschouwd, toch kan er soms een bevestiging uit gehaald worden. Zo ook uit de tekst van Melis Stoke (1235-ca. 1305), die niet echt een grote vriend was van de Friezen, aangezien hij een klerk was in dienst van Floris V, die zoals we later zullen lezen door de Friezen is gedood. Deze Stoke schrijft in zijn Rijmkroniek:
Wes bewinden hem dan die Vriefen?
Wanen fie verdullen en verriefen
Die ghene, die dat waer weten,
Dat fi hem vriheden vermeten,
De hem Kaerle de Grote gaff,
Daer men niet en vindet af?
Halsema merkt wel op dat men deze en andere teksten in de tijdgeest moet plaatsen. Het verdrag tussen Karel en de Saksen en Friezen te Saltz, waar de Friezen 'vrije luiden' worden genoemd, speelt hierin een rol (Halsema/Oordeelkundige, p. 32).

Verdrag van Saltz
Het Verdrag van Saltz werd tussen Karel en de twee volken Saksen en Friezen in een van zijn paleizen gesloten. Dit paleis lag aan de rivier de Sala in Frankenland.
De dichter die dit verhaal en verdrag beschreef spreekt weliswaar alleen over de Saksen, maar men -andere geloofwaardige schrijvers uit die tijd- meent dat ook de Friezen hieronder vielen, omdat ze samen deelnamen aan de laatste strijd tegen Karel.
Het verdrag hield het volgende in. De Saksen en Friezen zullen voortaan het christelijke godsdienst aannemen. Ze zullen onderdanig zijn aan de bisschoppen die over hen worden aangesteld. De rechters en graven, die zullen regeren namens de Frankische vorsten, respecteerden de eigen wetgeving. Ze hoefden geen belastingen te betalen. Wel werden de onderhoudskosten van de geestelijken verhaald, door middel van het heffen van tienden.
Hiertegen was al eerder protest tegen aangetekend van de geestelijken zelf. Zoals uit de mond van de beroemde geestelijke Alcuinus of Albinus valt op te tekenen. ‘Zyt een Leeraar des Geloofs, geen afperser van tienden, schreef hy aan eenen Bisschop, die, onder de Saxers of Friezen, of andere nieuwbekeerden, ging prediken: ‘wat behoeft men, vervolgt hy, den onwetenden een juk op te leggen, 't welk noch wy, noch onze broeders hebben konnen draagen? Na de "bekering" van de Saksen en Friezen, schreef hij zelfs een brief aan de koning Karel zelf: ‘Uwe Godsvrugt overlegge wyslyk, of men deezen woesten Volkeren, in het begin huns Geloofs, den last der tienden behoore op te leggen, de zelven van huis tot huis invorderende. Hebben de Apostelen ooit tienden gevorderd?
't Is waar, daar komt vrugt van de tienden. Maar is 't niet beter, die vrugt dan het Geloof te verliezen? Wy, die in den Kristelyken Godsdienst gebooren en opgevoed zyn, gedoogen naauwlyks, dat al ons goed vertiend worde. Hoe veel bezwaarlyker moet het deezen zwakgeloovigen, kinderlyken en vasthoudenden Luiden vallen? Als hun Geloof wat sterker is, moet men hun eerst zulke lastige geboden opleggen.
Het wordt hier duidelijk dat Alcuinus of Albinus wat meer tijd vraagt, voordat deze kerkelijke belasting wordt ingevoerd. Hij hoopt zo dat het geloof beter hecht in de hoofden van de Friezen en Saksen en dan daarna minder moeite zullen hebben met het betalen van tienden. Of dit een tactiek is, om te hopen dat van uitstel afstel komt, wordt mij niet duidelijk, maar omdat zijn voorgaande regels wel in die richting wijzen, ga ik er maar van uit dat hij het oprecht meent, wat hij in zijn eerste vraag zich retorisch afvraagt.

Dit is ook het moment dat de zich de erenaam van Vrije Luiden lieten aanmeten dan wel zelf aannamen. De Friezen gingen voor de benaming "Frije Freesen".
Wel worden de Friezen, Saksen en Franken voortaan als één volk aangemerkt, dat door één koning wordt geregeerd.
Dit verdrag zou er eventueel wel voor gezorgd kunnen hebben, dat de verhalen over de Friese overwinning op Rome voor koning Karel (en vervolgens Keizer Karel) en zetje in die richting hebben gegeven. Immers, die komt overeen met de in vrijheidstelling van de Friezen, die er daardoor 'uit dankbaarheid' van de koning/keizer kwam.
Zo ook kan dit verdrag stimuleren van het bestaan van de brief van Karel aan het Friese volk, van de eeuwige vrijheid.
Mogelijk is dit allemaal hetzelfde verhaal.
Ook wordt er gedacht dat Karel de wetten aan de Friezen gegeven heeft. Met eventueel aanvullingen van Friese wijzen, met name Willemarus en Saxmundus.
Ook opvallend is, dat er toch nog een 'heidense regel' gehandhaafd gebleven is: ‘Die in eenen Tempel gebroken is, staat 'er, en iets van 't Heilige geroofd heeft, wordt aan den zeekant gebragt; alwaar hem, in het zand, 't welk de vloed gewoonlyk bedekt, de Ooren gespleeten worden. Voorts wordt hy ontmand, en den Goden of Heiligen [Diis], wier Tempels hy geschonden heeft, opgeofferd(e)’.
Tot zover lijkt dit verdrag best wel positief uit te pakken voor de Friezen. Maar Karel had ze wel hun vaderlijke erfrecht ontnomen, als reactie op de strijd die de Saksen en Friezen onder leiding van Widukind geleverd hadden, waarbij de christelijke symbolen als kerken uit hun gebied werden vernietigd en de zendelingen werden verjaagd.
Na het sluiten van dit verdrag waren nog lang niet alle Friezen en Saksers tot het christendom bekeerd. Karel deed hieraan van alles om ze toch maar zover te krijgen om zich toch te laten dopen. Degenen die het geloof aannamen werden beloond met de 'schatten' die Karel kon bieden na het veroveren van andermans gebieden: geld, kostbare kleren en ander buit. En natuurlijk was daar de traktatie van de wijnen, die ze van nature niet in hun eigen gebied hadden (Wagenaar/Historie, Deel 1, p. 442-447; Henstra/Graafschappen, p. 20).

Zeven Zeelanden
Nadat de Franken diverse gebieden op de Friezen hadden veroverd bleven er nog de volgende gebieden over: de zeven Zeelanden.

Ludger/Liudger
Ludger werd omstreeks 744 te Wierum bij Dockum geboren. Hij had in Utrecht het onderwijs genoten van Gregorius. Ludger heeft ijverig meegewerkt met het verspreidden van het christelijk geloof onder de Friezen en Saksen. Door zijn toedoen was de kerk te Deventer herbouwd, werd er een dorpskerk in z'n geboorteplaats gesticht en werd de afgodstempel in Helwerd bij Rottum (Hunsego) van zijn aanzien beroofd.
Ludger reisde geruime tijd door Humsterland, Hunsego, Fivelgo, Reiderland en Borkum. Overal predikte en doopte hij. Karel vroeg hem op een gegeven moment om het bisdom van Mimigernford of Münster te gaan leiden. Hier won hij het vertrouwen van de mensen, omdat hij al zijn bezittingen en dat van het bisdom inzette voor de armen en werken van liefde. Ook toen hij verheven werd tot bisschop, bleef hij in de streken tussen de Lauwers en de Eems actief met bekeren. Hierdoor kreeg hij de erenaam van apostel der Groningers.
Ludger overleed 26 maart 809 (van der Aa/Biographisch, p. 701-704).
Anderen geven aan dat Liudger bij Suecsnon, Zuilen aan de Vecht werd geboren. (Diekamp/Liudgeri, p. IX)
Verder zijn er ook die 742 als geboortejaar aanhouden, wat meer aannemelijk is. (Ludgerkring)
Ook de zoektocht van Weetgierig op de discussiepagina Nifterlaca heeft ook een mooie benadering. Via de bronnen komt ook "Zuylen an der Vecht", gevolgd door Zwezen (een Voormalig gehucht op de Zwezer Eng, vlakbij Zuylen) in zicht. Verondersteld wordt dat dit het "Suecsnon" is "waar" volgens een 10de eeuwse abdij-goederenlijst Liudger zou zijn geboren. Vervolgens komt er een vage verwijzing naar "Handboek der middel-nederlandsche geographie" van L.Ph.C. van den Bergh. In dit oorspronkelijke in 1852 uitgekomen en hier gebruikte handboek "naar de Bronnen Bewerkt" kan ik op pagina 169 en 272 iets vinden. Noot 27 rept over Swegion - Rudinhem, (A. en M.) Suegon, (H.) Suegsnon. Beide plaatsen zijn onbekend of het eerste moest Zwezereng zijn, eene buurschap bij Zuilen. Noot 28 Suesna, misschien Sulesna, (A.) Suegsna, (H.) Suesna, (M.) Suigna. Het is het dorp Zuilen aan de Vecht. In Altfridi vita S. Lugeri (Pertz Mon. Germ II.) heet het "Sualisna juxta Trajectum". uitgaven (A.) Asch van Wijck, (H.) Heda, (M.) Mieris
Verder gaat deze zoektocht naar de bron Altfridi, Vita Sancti Liudgeri waar we op pagina 405 lezen, dat hier Suabsna staat, met als extra in rhythmica vita Sualisna dicitur, in MS. Budic. Suahsna.. In dit vita valt te lezen dat Suabsna 'naast Traiectum' ligt.
Wanneer we bij de kaartendatabase van de RUG gaan zoeken op Traiect*, vinden we onder ander dat 'Traiectvm = Wtrech' met een kaart erbij. De tweede titel boven de kaart uit 1743 luidt volgens de titelbeschrijving: Nova tabula dioeceseos Traiectinae.
De discussie is echter nog niet afgelopen!

Ook de bisdommen van Osnabrück en Seligenstadt (Salingstede) kregen Friezen aan het hoofd, namelijk Wilko en Hildebrand.
De eerste opvolgers van Albrik in Utrecht waren ook van Fries bloed. Theodard bestuurde het bisdom van Utrecht er van 784-790, Harmokar van 790-806 en Rixfried van 806-828 (Witkamp I, p. 138).
Verder hebben we tussen 828-838 nog Bisschop Frederik. Hij was de opvolger van Rixfried. Men denkt dat hij een achterkleinzoon van Radboud I is en uit Sexbierum bij Harlingen kwam. Frederik moest op een gegeven moment naar Walcheren om een einde te maken aan de huwelijken van broers en zussen en zelfs van zonen met hun moeders. Bisschop Frederik werd 18 juni 838 door een bediende van Judith doodgestoken, omdat deze haar relatie met Graaf Bernard van Barcelona had bekend gemaakt.
Het feit dat de bisdommen allemaal Friezen en Saksen aan het hoofd kregen in het Friese en Saksisch gebied, is natuurlijk volkomen logisch. Onder de hoede van Karel de Grote werd dit nog logischer. Hij liet namelijk sinds 775/76 twaalf tot veertienjarige knapen uitkiezen om te gaan studeren aan de kloosterschool te Utrecht. Hierna werden ze weer uitgezonden bij hun eigen stamgenoten om het evangelie te verkondigen. In 785 kwam Karel met strengere wetgeving. Hij nam de kerken en dienaren kwamen onder zijn hoede en bescherming èn de stamgenoten werden verplicht om zich te laten dopen, op straffe van de doodstraf! (Heese/Saterland, p. 70)
Karl Willoh heeft een missieverband weten te leggen tussen Saterland en Hümmling. Ludger had in Bokeloh (bij Meppen) een missionarissenpost. En deze had een "Satertür". Dit zou erop duiden dat Saterland al rond deze tijd bewoond zou zijn door Friezen en ook zou de bevolking helemaal of grotendeels christelijk zijn (Heese/Saterland, p. 71).
De afstand Bokeloh - Saterland is echter hemelsbreed een kleine 50 kilometer en is bij 5,5 km/u zo'n 9 uur lopen. Nu weet ik niet hoe de rivierensituatie was rond deze tijd, de 8e en 9 eeuw. Maar anders zou het zo maar kunnen zijn dat de Saterlander via hun Sagter Ems verder de Ohe stroomopwaarts konden gaan met hun kleine boten, waarmee ze bijna in Sögel uitkwamen. Hier liepen ze over de Friesenweg, hoe toepasselijk (hoe lang zou deze weg reeds bestaan?), naar Sögel, waarna ze stoomafwaarts de (toen nog gevulde ?) NordRadde naar de bossen van Bokeloh konden volgen, waar de kerk met de Satertür of Saterthur staat. Dat zou natuurlijk al een stuk sneller gaan, al was waarschijnlijk zaterdag weggaan nog steeds nodig.
Uit een bericht van Johann Gottfried Hoche uit 1800 blijkt dat aan het einde van 18e eeuw wel vervoer over het water tussen Ellerbrock en Scharrel mogelijk was (Heese/Saterland, p. 165). Dit vervoer ging dan over de andere zijtak van de Sagter-Ems, de Marka. Een schip kon in deze periode (18e eeuw) ongeveer net zo veel vervoeren als twee vierspanwagens, waarmee wordt aangegeven dat het nog best wel grote schepen waren. En dat deze stroompjes nog best wel breed waren.
Volgens de Topographische Karte von Westphalen, 1796-1813 van Carl Ludwig von Le Coq was scheepvaart over de Ohe zelfs tot Lorup mogelijk. Hij vermeldt namelijk op zijn kaart: "die Ohe kan bis zur Heide Brucke bey Lorup mit Kahnen befahren werden". Dus mogelijk versneld dit de route.

Lex Frisionum In het "Groot Placaat en charter-boek van Vriesland", uitgegeven door G.F. thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg (Leeuwarden 1768-1793; 5 delen) is het enige algemene oorkondeboek betreffende de provincie Friesland. Hierin is vanaf pagina 1 de Lex Frisionum/Vriesen wet in twee talen te lezen.

Lex Frisionum
Een belangrijk initiatief van Karel de Grote was, om alle volksrechten van de gebieden dat hij veroverd had, te laten opschrijven. Belangrijkste reden hiervoor was de hervorming die Karel voor ogen had. Hadden de gebieden voorheen eigen mensen die de rechtsgang in goede banen leidde, nu moesten dat koningsgezinde graven worden. En zij kenden natuurlijk niet de lokale wetgeving. Daarnaast stonden er in de verschillende lokale wetgevingen regels die Frankische of Karels belangen schaden. Deze moesten dan worden aangepast.
Vele lokale volksrechten werden op de rijksdag in Aken in 802 goedgekeurd.
Voor het Friese gebied zullen er waarschijnlijk verschillende versies zijn geweest. Tussen Sincfal, nu 't Zwin en Vlie, tussen Vlie en Lauwers en tussen Lauwers en Wezer waren er waarschijnlijk verschillende varianten van de Lex Frisionum. Hierin zou ook een indeling in rechtsdistricten gezien kunnen worden: West-Frisia inter Fli et Sincfalam, Midden-Frisia inter Laubachi et Flehum en Oost-Frisia inter Laubachi et Wisaram. Een begrenzing landinwaarts wordt niet vermeld. Dan hebben we nog de Ewa quae se ad Amorem habet, "de wet die bij de Amor geldt" voor het rivierengebied; de Lex Saxonum voor het oostelijk deel van ons huidige land. Het Frankische recht, voor Zuid-Nederland en voor de Franken, was al eerder opgetekend in respectievelijk Lex Salica en Lex Ribuaria.
Naast de drie genoemde Friese rechtsdistricten, is er nog een, namelijk Noord-Frisia. Deze is echter niet door Franken veroverd en valt dus buiten het rechtendistrictenstelsel van de Lex Frisionum. Men is waarschijnlijk na 789 begonnen met het opschrijven van de Friese volksrechten, maar is tevens waarschijnlijk rond 793 afgebroken. Het is dan ook niet op een rijksdag vastgesteld.
Dat al deze verschillende rechtspraakvormen al ingewikkeld waren en er ook nog rekening gehouden moest worden met kerkelijk recht en immuniteiten, vormen van belastingheffing, politie (van kerk en staat). Om deze complexe materie te ontwijken, werd -volgens sommigen in het Frankische rijk ontwikkelende- personaliteitsbeginsel ingevoerd en ontwikkeld. Dit hield in dat een Fries in Nijmegen volgens het Friese recht berecht moest worden (Blok, p. 91-93; Algra/Ein, p. 6; Henstra/Graafschappen, p. 3, 24-25).
> De vraag Is er naast West-Friesland ook nog een Zuid-Friesland? is hiermee dan al beantwoord. Echter -zoals we wel vaker zullen gaan zien- niet op de verwachte manier. Wel een 'ja', maar met toelichting dat West-Friesland het begrip Zuid-Friesland betekend. Immers Midden-Friesland is er als begrip bij- of tussengekomen. Als we de 45 graden gedraaide kaart van "Bewoning geografisch ingedeeld" bekijken is deze indeling van west, midden, oost en noord ook best logisch.
Hierbij moeten echter wel in het achterhoofd houden dat de verschuiving in West-Frisia naar het zuiden, dus over de natuurlijke grens de Rijn, die bij Katwijk via de Kromme en Oude Rijn de Noordzee instroomde, pas gebeurde nadat de Franken dit gebied waren in getrokken en de Romeinen vanaf de derde eeuw verdreven. Rond 700 trokken de Friezen over de rivier om zich er te vestigen, al beschouwden de Franken dit wel als hun gebied. Verder veroveren de Friezen gebieden onder onze huidige IJsselmeer en het Land van Maas en Waal. Hierbij moet ik opmerken dat het gebied onder het IJsselmeer ook grote stukken bevat dat boven de aangegeven Rijn ligt en dat dit nauwelijks veroveren genoemd kan worden. Opmerkelijk is vervolgens dat de Franken het 'op hun veroverde gebied onder de Rijn' Frisia Citerior. Boven de Rijn noemen de Frisia Ulterior. Friesland dichtbij c.q. Friesland verderaf. Dichterbij en verderaf van wie? (Henstra/Graafschappen, p. 4).

Verder zijn er ook van andere gebieden vroege rechtsteksten bekend: Op de Britse eiland van de eerste Kentse koningen, waarvan de oudste die van koning Æthelberht (ca. 590-616), geschreven in de volkstaal.
Deze verzamelde teksten horen allen bij de Leges Barbarorum, de wetten van enkele Germaanse volkeren binnen de Merovingische en Karolingische invloedssfeer.

De Lex Frisionum bestaat uit een hoofdtekst en een ‘toevoeging van de wijze mannen’ Additio sapientum, de wondlijst of compensatielijst. Deze twee wijze mannen waren Wlemar en Saxmund. Deze wondlijst is veruit de langste of uitgebreidste lijst van de bekende lijsten (Nijdam/Lichaam, p. 67-68).
Mogelijke oorzaken van of argumenten voor de lengte van deze boetelijst zijn:
"Dankzij de autonomie onderhielden de Friezen een eigen rechtssysteem. De boeteregisters waren tegelijkertijd een uiting van de ideologie van de Friese Vrijheid – want onderdeel van het Friese recht – en een instrument om vetes te beëindigen of met behulp van een rechtszaak te voorkomen" (Nijdam/Lichaam, p. 26).
"Het mechanisme [van compenseren/boetelijsten] floreert echter in een samenleving zonder een sterke (centrale) overheid – dus waar de staat niet het geweldsmonopolie bezit – en waar vrije mannen samen de rechtsstaat vormen" (Nijdam/Lichaam, p. 53).
"In middeleeuws Friesland ontbrak namelijk een centrale overheid met een ontwikkeld justitieel en politioneel apparaat, die actief misdadigers vervolgde, boetes oplegde en toezag op het betalen ervan" (Nijdam/Lichaam, p. 61).
We zien dat de Friezen ook hierin een uitzonderingssituatie vormen met de rest van de volkeren uit zijn omgeving. Deze hebben naast een overheersende staat en machthebber en naast politie ook nog eens een kerkelijke (mogen we zeggen religieuze politie) met bijbehorende regels en wetten.

We moeten vervolgens vijf eeuwen geduld hebben, voordat er een schriftelijk vervolg komt onder het kopje Oudfriese Boeteregisters.

Vrij en onvrij
Had Witkamp het over een hiërarchische indeling van vrijgeborene (met grootgrondbezitters als adelstand), de onvrijen/laten/lijfeigenen (de krijgsgevangen en hun nazaten), en de vrijgelatene. Nijdam haalt uit de Lex Frisionum onder andere de edele (nobilis), vrijen (liberes) en halfvrijen (lites) en slaven (servi) (Nijdam/Redbad, p. 19).

Slaven In het voorgaande komen we een aantal keren slaven en de handel hierin tegen, ook en vooral door de Friezen. Nu hebben we al gezien hoe deze slavernij tot stand komt. Veelal betreft het gevangenen die de strijd hebben verloren en dus niet gedood zijn tijdens de strijd. Ze werden echter als een soort van "rechtenloze" opgenomen in de gemeenschap, mocht dit lukken. Daarnaast waren er natuurlijk ook mensen die voldoende kapitaal hadden en zichzelf konden vrijkopen, dan wel dit door het thuisfront te laten doen. Mocht dit allemaal niet lukken of was men genoodzaakt om lang te wachten, dan werkten ze voor de gemeenschap om aan hun boetes te voldoen, die hen gevangen genomen had. Ik kan me voorstellen dat in sommige gevallen de gevangenendruk te veel werd, doordat er te veel gevangenen in een gemeenschap aanwezig waren. En dat de gemeenschap tot het besluit kwam om er een aantal te verkopen, om zo van de druk af te komen en het verschuldigde boetegeld of een gedeelte daarvan te kunnen ontvangen. En dan ontstaat er dus een gevangenenhandel of zo men wil, slavenhandel of mensenhandel. Daarnaast moesten degenen die wel vrijgekocht werden ook weer naar huis. Wanneer je zoiets voor het eerst leest, is het eigenlijk een gruwel. De handel in mensen was echter een lucratieve onderneming. Je kon als passagier mee, maar dus ook als 'stukgoed'. Aangezien de Friezen grotendeels het vervoer over water in handen hadden, ligt het voor de hand dat de Friese koophandelaren ook hiervoor te vinden waren. Ze voeren dan ook in het Middellandse gebied om deze handel te drijven. De in Marseille gevonden sceatta's en de in Wieuwerd gevonden solidi zouden hierop kunnen duiden. De solidi werden onder de Frankische koning Chlotharius II in Marseille geslagen. Maar welke alternatieven zijn er. Bij strafbare feiten kan ik me voorstellen dat wanneer de eis de doodstraf zou zijn, dit dan bij de slaaf evenals bij anderen ook daadwerkelijk werd uitgevoerd. Dit kan eventueel - dat door de christenen uit die tijd als een heidens offerritueel aan de goden werd beschouwd - middels het doden door de zee. Men werd dan aan een paal vastgebonden op bepaalde hoogtijdagen, zodat men verdronk. Zodoende hoefde niemand van de Friezen iemand daadwerkelijk te doden. Of we hierin de hoogtijdagen in de betekenis van de huidige feestdagen moeten herkennen, is een vreemde gewaarwording. Aangezien het verhandelen van de gevangenen of slaven dan overblijft is dan een feit. (Goudschat van Wieuwerd; Wikipedia Chlotharius II; Van der Tuuk/Friezen, p. 172, 178) Echter hoe kijken hier tegenwoordig tegen aan. Eigenlijk doen we vandaag de dag niet veel anders, al is het wel een stuk onaangenamer geworden. Gevangenen worden tegenwoordig van hun vrijheid beroofd door ze op te sluiten, afgeschermd van de gemeenschap. Hier werken ze voor "bijna" niets, om enigszins een bijdrage aan de kosten van hun eigen opsluiting te leveren. Dus ook een vorm van slavenarbeid. Vreemder komt het misschien dan over wanneer we stilstaan bij feit dat ook deze gevangenen of slaven ook verhandeld worden door gemeenschappen. Ook nu is de ruimte de veroorzaker. Ruimtegebrek of overschot in gevangenissen. Dus eigenlijk geen verschil met 1 à 2 millennia geleden en ook nu zijn de huidige bewoners van dit gebied verantwoordelijk voor deze mensenhandel en verplaatsing. En men is er trots op getuige de volgende uitspraken: Ik ben zeer verheugd uw Kamer dit nieuws te kunnen melden. [...] In Noorwegen is sprake van een capaciteitstekort en in Nederland is juist sprake van een capaciteitsoverschot. [...] Het gaat om enkele honderden detentieplaatsen. Het gaat hier om nieuwe ontwikkelingen met een niet aangrenzende gemeenschap. Met de naaste buren is dit proces al enkele jaren bezig. In het Tractatenblad kunnen we lezen hoeveel deze handel oplevert. Artikel 25-27 zegt hierover onder andere het volgende: Vergoedingen voor beveiligd vervoer van gedetineerden: € 455,--. Er wordt voor 500 plaatsen (of ze wel of niet gebruikt worden) een vast jaarlijks bedrag door de 'zendstaat' betaald van € 30.000.000,--. Dat is dan omgerekend € 60.000 per kamertje, wel incl. natuurlijk. Tractatenblad Jaargang 2009 Nr. 202, 12 november 2009 09:01 Kamerstuk 24587 nr. 598, 10 september 2014 09:29

Algra somt uit verschillende bronnen een aantal termen op: vrijgeborene, liten, horigen, eigen mannen, vrijgelaten. En wat gebeurt er, wanneer een lite zich vrijkoopt. Wordt hij dan een vrije of een friling? Ook duidt hij meteen het probleem met deze standen. Hij zet eigenlijk meteen in op dat er maar twee standen zijn: vrijen en onvrijen. De vrijen zijn de vrijgeborene, de andere op de een of ander manier onvrij. Wel vraagt hij zich af of er nog verschil aanwezig is tussen de vrijen en komt met hogere en lagere vrijen. Deze twee konden uitgewisseld worden. Men kon dus afzakken als hogere vrije naar een lagere vrije en andersom kon men ook stijgen van een lagere vrije naar een hogere vrije. Hiertussen kan men zich verschillende stadia of lagen voorstellen. Uitsluitsel wat het verschil tussen vrijen en onvrijen is, geven de rechtsbronnen niet. De rechtsbronnen zijn eigenlijk ook alleen maar voor de vrijen bestemd, gezien alleen zij erin voor komen. Met betrekking tot friling wordt er nog een voorbeeld gegeven. Wanneer er een vijandelijk leger optrekt, worden alle weerbare mannen door de frana tot de landweer gebannen (opgeroepen). Twee broers die deze oproep krijgen, volgen hun eigen keuze. De ene trekt ten strijde en de andere vlucht. Na afloop heet degene die het ethel verdedigde een etheling. De gevluchte werd een friling, verlies van stand. Hem kwam géén ethel meer toe. Zelf geen erfelijke deling met zijn etheling-broer. De regels zijn hierin duidelijk: wie het land ontvlucht, die winne nimmer ethel (Algra/Ein, p. 92-95).
In het boetegedeelte over doodslag 1 - 10 wordt gesproken over Edelman (nobilis), Vryman (liberum), Laat (litum) en 11 Slaaf (feruus), waarbij opgemerkt kan worden dat de slaaf uit alle geledingen een Heer kan hebben.
> Het lijkt erop dat de definities niet overal hetzelfde zijn, maar dat mag intussen geen verrassing meer zijn. Vooral bij de onvrijen/laten/lijfeigenen (de krijgsgevangen en hun nazaten) en de vrijgelatene gaat mank met Laat (litum) en Slaaf (feruus). Zal de Lex Frisionum onder invloed van de Franken dan toch anders geïnterpreteerd moeten worden? Want de vrijgelatene kan ik niet als Slaaf (feruus) zien. Terwijl de Laat (litum) tekstueel wel overeenkomt met onvrijen/laten/lijfeigenen (de krijgsgevangen en hun nazaten), terwijl ik deze wel als Slaaf (feruus) zou kunnen zien.
Daarnaast vraag ik me af in hoeverre in deze periode al sprake is -in de Friese landen- van grootgrondbezitters en daaraan gekoppelde adelstand/Edelman (nobilis). Dit lijkt me dan meer een invloed uit het Frankenland, waarin dit wel veelvuldig voorkwam.
Verder valt op dat Algra wel onderscheid maakt binnen de groep vrijen, maar niet tussen de onvrijen, terwijl er bij de groep toch voldoende termen met verschillende betekenissen voorhanden zijn in de literatuur.

De Denen
In 806 vond Karel het tijd om de deling onder zijn drie zonen van zijn rijk te bespreken. In Diedenhoven (Thionville) aan de Moezel kwamen de rijksgroten en de drie zonen Karel, Lodewijk en Peppin samen.
Hier werd waarschijnlijk ook het gevaar uit het noorden besproken. Want ondanks dat de Saksen nu onder het Frankische Rijk viel, sommige werkten met de Denen samen, om invallen over land en zee te plegen. Ook Friesland kreeg met de plunderingen te maken. In september 807 werden de Friesche dorpen Westerwierum en Dijkshorne in de as gelegd. In 808 volgden Ezonstad en andere plaatsen aan het Vlie. In 810 werden, behalve het ontluikende Groningen, vele naburige eilanden en streken geheel uitgeplunderd en vernield (Witkamp I, p. 138).
De dapperheid van de Friezen deed niettemin de Deense rovers die overwinningen duur verkopen. Ook Karel en diens zoon en naamgenoot Karel dreven de aanvallers terug. In 811 werd er tussen de Denen en Franken overeengekomen dat voortaan de Eider de grens is tussen de twee rijken.

In 800 had Karel de Grote langs de kust een vloot gelegd en wachtposten ingericht. Ook in de Frieslanden komt Karel met een kustafweer. Hij laat langs de kust vuurtorens neerzetten en geeft de Friezen de opdracht om een leger te vormen om de kust verdedigen. Nu zit hierin meestal een probleem, want de Friezen vechten in principe niet voor andermans gebied. Maar dit gaat om hun eigen kustlijn, dus in dit geval kunnen ze de opdracht van Karel, zonder problemen uitvoeren. En met succes, op de plaatsen waar de Friezen stonden, kwamen geen Noormannen aan land.
Dit voorkwam echter niet elders de grote inval van de Denen in 810. Karel gaf in ieder geval de opdracht weer een vloot te formeren en schepen te leggen "in alle rivieren die vanuit Gallië en Noord-Germanië in de oceaan stromen" en plaatste bij alle havens en bevaarbare riviermondingen wachtposten (Blok, p. 83; Kurowski, p. 45).
De aanval van de Noormannen/Denen in 810 kwam echter als reactie op het door Karel de Grote in Noord-Albingia bij Itzehoe gemaakte burg Esesfeld en het verzamelen van troepen, met misschien de bedoeling het gehele Noord-Albingische gebied te heroveren op de Denen. De Deense koning zag zich hierdoor genoodzaakt om -naar men zegt- met 200 schepen (x50 man=10000 man ?) een verrassingsaanval - richting Aken te doen, althans zo dacht Karel, en zo het rijk van Karel te veroveren. Allereerst werden de Friese eilanden aangevallen, werd er brandgesticht en kregen de inwoners een schatting van 200 pond zilver opgelegd, wat neerkomt op 1 pond per schip. Is dit veel?
Een rekensommetje: 500 gr/50p = 10 gr/p. 1,2 of 1,3 gr. per sceatta's = ongeveer 8 sceatta/pp!
Anders gerekend, volgens de Leeuwarder Courant, 8 mei 1915: Naar Engelsche muntwaarde berekend bedroeg dit 2400 gulden (1089 Euro [WP]), wat in die dagen (810 nOJ) een enorme belasting was. Karel reageerde hierop onmiddellijk door de troepen verzamelen bij monding van de Aller in de Wezer, nabij Verden, vanwege zijn gedachte dat ze richting Aken zouden gaan. Verden was bekend terrein voor Karel, want hij had zo'n 30 jaar daarvoor, in 782 tijdens de strijd met Widukind hier mogelijk 4.500 bewoners laten onthoofden. Dit staat bekend als Verdener Blutgericht. Ditmaal was het loos alarm, want de Denen gingen huiswaarts, omdat Godfred was vermoord door een van z'n eigen lijfwachten, de Húskarls in de Friese gebieden. De Húskarls, letterlijk huiskerel, waren de enige professionele soldaten van de koning.
>Ook zo'n verhaal roept weer vele vragen op. Er wordt tevens beweerd, dat hij eerst de Friese kusten plunderde of een ongedekt gedeelte. Dat lijkt me niet logisch als je een verrassingsaanval plant. Verder rijst de vraag, hoe kom je bij Aken? Vaar je dan bij Walcheren de Maas op, om bij Roermond de Roer/Ruhr/Rur te nemen en bij Heinsberg de Worm/Wurm naar Aken te varen? Is de Worm hiervoor wel geschikt? Ook in die tijd? Lopen lijkt geen optie, want dan is de verrassing er wel af.
Tegenwoordig loopt de Worm bij Kempen de Roer in en is daar 1 meter diep en 8 meter breed. Vroeger kwam het iets hoger de Roer in, daar waar nu de Adolfosee ligt. Theoretisch zou dit bij de monding prima kunnen. Alleen bij het zien van de foto, lijkt met het haast onmogelijk om hier fatsoenlijk doorheen te roeien! Maar in vroegere tijden was dit dus waarschijnlijk een stuk breder. En zo breed waren de bootjes uit die tijd ook niet.
De optie, die Karel de Grote in z'n hoofd had volgt dus de Wezer. Dan komen we uit bij Fulda, waar de in opdracht van Bonifatius gestichte benedictijnerklooster stond. Koning Pepijn verhief Fulda in 765 tot rijksabdij en keizer Karel de Grote verleende in 774 de immuniteit.
De nieuwe koning van Denen, Hemming (*-810-812) ging met Karel de onderhandelingen aan en ze sloten in het bijzijn van 10 rijksgenoten een vredesovereenkomst op het eiland in de rivier de Eider (het huidige Rendsburg) in Noord-Albingia. De Eider zou de grens worden van de twee rijken (Kurowski, p. 52; Henstra/Graafschappen, p. 33-34; Opkomst en bloei der oude Friesche Steden / P. Janzen, LVIII; Wikipedia Blutgericht von Verden, Verden, Fulda (stad), Abdij van Fulda, Hemming, Eider, Rendsborg).

Friese handel
Karel had - net als de Friezen ook al eeuwen hadden - contacten met het Midden-Oosten. Ook was het in deze periode gebruikelijk om elkander geschenken te geven bij diplomatieke ontmoetingen.
De Friezen voorzagen de monniken in het land al aan stof voor de pijen. Maar deze wollen stoffen, van de talloze schapen die de Friezen in de kwelders hielden, waren zo fijn van kwaliteit en kleur (ook een specialiteit van de Friese handel: kleurstoffen), dat Karel de Grote van deze stof een pallium Fresonicum, een Friese mantel samen met een paar snelle en felle honden voor de jacht op leeuwen en tijgers, meegaf als geschenk voor Haroen-al-Rasjid, de kalief van Bagdad, tijdens een diplomatiek reisje.
Ook zijn zoon Lodewijk de Vrome schonk deze kleurrijke stoffen aan vooraanstaande mensen.
Van nature waren de lakens grauw, bruin of zwart, zoals we aan de kleur van de schapen kunnen zien. De Friezen verfden de lakens met blauwe kleurstof, die uit de bladeren van de wede werd verkregen en de rode kleurstof uit de meekrap. (Tuuk/Gouden, p. 31; Pye/Noordzee, p. 51; Dorestad).

Ging het volk in het Frankische land gebukt onder de regel- en rechtzucht van de machthebbers: koning, hertogen of hun vazallen of andere plaatselijke potentaten, in de Frieslanden deed men waar men goed in was. Hier was geen visrecht voor de rivieren, beken en andere bevaarbare binnenwateren als meren. Er werd dan ook handig gebruikt gemaakt van wat voor mogelijkheden eb en vloed gaf. In de getijde geulen werden netten geplaatst, zodat er geen terugweg was voor de vissen, die met vloed het land op waren gekomen en nu via de getijde geulen weer naar zee zouden stromen.
De contacten met de bewoners van het Frankenland waren goed.
De Friese schipper Ibbo had een schip waarmee hij op Engeland voer. Met het klooster van Sint-Maximus in Trier had hij een contract om namens het klooster handel te drijven. In konvooi met 5 andere schepen ging hij dan naar de overkant. Zo'n contract had voordelen, er zaten privileges, rechten en andere vrijheden aan vast, zoals het niet hoeven betalen van tol (Tuuk/Gouden, p. 128).
Oorsprong van dit verhaal komt uit Vita sancti Maximini en waarin de wonderen van de heilige beschreven worden. Van de 13 genoemde wonderen in dat jaar betreft het 3 Friezen. In één geval gaat het over een Fries genaamd Ibbo, in dienst van deze klooster, die ultra mare, dus overzee ging, wat inhoudt, naar Engeland of Scandinavië ging. Het wonder gaat over een gebeurtenis dat speelde toen een grote groep schepen in zwaar onweer terechtkwamen, waarbij 6 schepen zonken. Het schip van Ibbo overkwam niets omdat hij en de bemanning God en de heilige Maximin om bescherming vroegen en dat dus ook kregen. Ze kwamen ongeschonden uit de storm (Clemens/Trier p. 69). Voor ons gaat het dan vooral om het feit dat ene Ibbo, Fries, overzeese handeldreef.

Het verhaal gaat als volgt:
1 Vir quidam oriundo Freso, cui nomen Ibbo fuit, se suamque substantiam beato Maximino donavit.
2 Quo facto, cum fratrum utilitatibus desudaret, fuit necesse, ut negotiandi gratia transmarinam peteret regionem.
3 Ita classi sex navium sociatus mare ingressus est.
4 In altum itaque cum processissent, tempestas repente oborta easdem sex naves quassavit, ac undae tumentes solutas protinus involverunt.
5 Hoc Ibbo deprehensus necessitatis articulo, nautas hortatus est, ut secum sancti Maximini suffragium inplorarent.
6 Quibus, ut par erat, id summisse agentibus, Ibbo virum instar solis splendentem et supra mare, non infusis pedibus, ambulantem subito aspexit, qui, fiducia confidendi resumere iussa, cum formidinem voce pepulit, tum etiam sua praesentia tranquillitatem reduxit.
7 Sic facti reduces, auctori tam manifestae salutis Deo sanctoque Maximino laudes summa cum exultatione fuderunt.

Omdat ik het latijn totaal niet matig ben, ga ik eens onderzoeken hoe de vertaalmachines dit doen. De volgende vertaalautomaten nemen de proef op de som:
G "Google vertaling",
B "Babel Fish vertaling",
M "Bing Translator",
F "Free Translation",
A "Bad Translator".
Helaas weet alleen Google om te gaan met Latijn en vertaalt dit als volgt:
1G 2012 Een zeker man, een inwoner van Friesland, wiens naam was Ibbo, St. Maximin gaf zichzelf en hun inhoud.
1G 2016 Een zekere zelf Frese, wiens naam Ibbot werd gezegend Maximin gaven zichzelf en hun eigendommen.
2G 2012 Welke wordt gedaan, met het voordeel van de broeders werkten, omdat het per se moet, om deel te nemen aan de handel buiten de zee, om te vragen om de genade van het land.
2G 2016 Die wordt gedaan, met het voordeel van de broeders desudaret, als het per se moet, naar de genade van onze eigen, om te vragen om het land van de handel.
3G 2012 Zo is de vloot van zes schepen werd in verband gebracht met de zee gaat.
3G 2016 Dus ik werd lid van een vloot van zes schepen ging de zee.
4G 2012 Dus toen ging hij naar zee, een storm plotseling stond op en schudde ze, zes schepen, en de zwelling golven zij betrokken was geweest.
4G 2016 Dus toen ging ik in het diepe water, storm plotseling blies dezelfde zes schepen schudde, en de golven zijn zwelling vrijgegeven direct betrokken.
5G 2012 Ibbo gevangen dit moment van nood, hij de zeilers aangemoedigd, terwijl hij smeekte de voorspraak van de heilige Maximin.
5G 2016 Dit Ibbot gevangen dringende gevallen, zeilers en spoorde hem aan St. Maximin stem smeekte.
6G 2012 Die, als natuurlijk was, dat, terwijl de rustige, Ibbo man, gelijk de zon schijnt en de zee, niet doordrenkt met zijn voeten, hij liep, zag hij plotseling, dat, vertrouwen, vertrouwen en hervat commando's, met de stem alarm is afgegaan, ook en bracht de rust van zijn aanwezigheid.
6G 2016 Die, zoals het was, dat nederig agenten, Ibbot een man, en, als de zon schijnt op de zee, niet kelderen in zijn voeten, als hij liep, plotseling en zag, en die, vertrouwen, vertrouwen, en het bevel te hervatten, en toen hij uit de angst voor een luide stem reed, evenals de rust van de aanwezigheid van zijn eigen achtertuin.
7G 2012 Dus breng ze terug te zijn gemaakt, maar ook als de auteur van het heil aan God en Saint Maximin de lof van het manifest met de grootste vreugde, gerouteerd hen.
7G 2016 Alzo zullen de dingen terug naar de auteur van de hoogste lof met vreugde, en beiden manifesteren het heil van God, en van de heilige Maximinus.

Echt geweldig is deze Google-vertaling anno 2012 nog niet, ook bij herhaling in 2016 is het er niet beter op geworden, dus het is te hopen, dat er voldoende studenten zich blijven aanmelden om de oude talen te blijven bestuderen!

De geestelijken moesten echter nog wel wennen aan het feit dat vervoer en handelen de prijs van de goederen opdreef. Ze vonden dat de prijs alleen hoger kon worden als er arbeid aan het product werd toegevoegd. Uit het opgevoerde gesprek van de Angelsaksische geestelijke Ælfric, de geleerde blijkt dat de handelaar daar anders over denkt. De handelaar vindt dat zijn reis (dus transport) met alle gevaren, investering in tijd, schepen, wel degelijk een toegevoegde waarde hebben, en dus enige winst rechtvaardigt (Tuuk/Gouden, p. 111).
Opmerkelijk en verwarrend wordt het, wanneer van der Tuuk vervolgens de geestelijke Christianus van Stavelot citeert: Er zijn handelsactiviteiten die niet bedreven kunnen worden zonder dat men zondigt, namelijk als iemand goud of zilver koopt, er geen werk aan besteedt, er geen reis voor hoeft te maken, en de waar voor de dubbele prijs aan zijn naaste verkoopt, waaruit blijkt dat transport wel toegevoegde waarde heeft en dus een hogere prijs rechtvaardigt.
Nicolas Oresme (±1320-11/7/1382) wist hier zo'n paar eeuwen later ook wel raad mee. Zijn woede draaide ook om het geld, dat mannen van de kerk verteerde door de hang naar rijkdom en luxe en ertoe over waren gegaan om de zondaars te laten geloven dat God zonden vergaf in ruil voor geld. Rond 1255-56 verschijnt zijn Traité des Monnaies (Pye/Noordzee, p. 258-259).

Een ander wonderverhaal over een Friese koopman komt uit Miracula S. Goaris van Wandalberto, 27. De quodam Fresone similiter prope periclitato oftewel Mirakelen van Sint-Goar, dat rond 839 is opgeschreven. Deze Friese koopman voer stroomopwaarts de Rijn op en werd met een lang touw getrokken door een aantal helpers (dit heet jagen). De koopman stond samen met een knecht aan het roer en stuurde niet naar de wal van Sint-Goar, om daar een offer te brengen bij het heiligdom van Sint-Goar, maar bleef op de rivier varen. Hierdoor kwam hij in een draaikolk terecht die het schip meetrok. De knechten die aan het jagen waren konden nog net wegspringen, behalve de voorste, die had het touw om z'n middel gebonden. Hij werd het water ingetrokken en verdronk. De koopman realiseerde alsnog dat hij had moet bidden en deed dit alsnog. En zo werd de drenkeling door de hemelse tussenkomst van Sint-Goar gered. Als dank liet de koopman een heel pond zilver achter, waaruit we kunnen opmaken dat de zaken goed ging, want hij zal vast meer dan een pond zilvergeld bij zich gehad hebben. Een ander, soortgelijk verhaal, waarbij een Friese handelaar op de rotsen werd geworpen, vroeg ook om hulp van de heilige. Hij werd ook gered en de handelaar dankte met een -kennelijk schitterend- zijden gewaad. Hierbij wordt duidelijk dat dit een handelaar was, immers de Friezen produceerden wollen stoffen, zodat we kunnen concluderen dat deze koopman ook exotisch waar handelde en vervoerde. (Tuuk/Gouden, p. 145; Pye/Noordzee, p. 39-40).
Zoals we al in ons reisverhaal Kruistocht in Spijkerbroek zagen, ligt Sankt Goar bij de beruchte berg Loreley, waar veel schepen vergingen.

Lodewijk de Vrome
28 januari 814 overleed Karel de Grote en nam Lodewijk als 36-jarige Midden-Europa van zijn vader over.
Had Karel geprobeerd het Friesche en Saksische verzet proberen te breken, door het erfrecht van deze 2 volken af te schaffen. Lodewijk herstelde dit, zodat ze wat milder tegenover hem stonden. Dit werd weer tenietgedaan door zijn gedweeheid tegenover de pauselijk stoel.
Ook de door zijn vader in 793 uitgevaardigde verbod op het maken van andere munten, dan de door hem gemaakte standaardmunt van 1,7 gram zilver liet Lodewijk los voor de Friezen, die hun ingeburgerde 1,3 gram munt bleven slaan. Het was in de Noordzeelanden de standaard, dat lukte dus niet om dit vanuit het Karolingische rijk op te leggen, waar ze alleen het Friese gebied konden beheren. Maar mogelijk hoopte Lodewijk dat de stammen zo gemotiveerder waren om de landsgrenzen te verdedigen.
In de Oostzeegebieden was in deze eeuwen de standaard betalingsmiddel de Arabische Dirhams, zoals we tijdens de Oostzee-reis in het Archäologisches Freilichtmuseum te Groß Raden konden zien.
Het ging zelfs zo ver dat in 816 formeel erkenning kregen voor hun nieuwe gouden munt solidus met een waarde van 40 zilveren penningen. Deze werd gebruikt voor het betalen van het zoengeld. Een ander voordeel voor de Friese handelaren kwam uit het besef dat de eed van trouw aan de koning ook inhield dat er een koninklijke plicht tot bescherming van zijn onderdanen. Dat was voor de Friese handelaren een garantie om veilig door hun Frankische achterland te kunnen reizen en handel te drijven. En dit voordeel hadden de andere Noord- en Oostzeevolken natuurlijk niet. Dus de betaling van een klein financieel tribuut was slechts een kleine investering. Verder hield deze koningsplicht in dat wanneer de koning door onwettig handelen hieraan niet voldeed, het de vrije mannen in Frisia natuurlijk ontsloeg van hun eed en trouw.
>Zo buig je een zogenaamd onderdanigheid om tot je voordeel!
Wat ook niet het eerbied en vertrouwen versterkte, was het feit, dat hij reeds in zijn vierde regeringsjaar zijn rijk onder zijn drie zonen Peppin, Lodewijk en Lotharius wilde verdelen.
De Noormannen diende zich weer aan op het Friesche (en dus Frankische) grondgebied en zodoende moest Lodewijk hier ook ingrijpen. Hij mengde zich in het Deense koningshuis, waar een tweespalt was ontstaan. Lodewijk koos voor de zijde van Heriold en beval de Friezen en Saksen om hem weer terug op de Deense troon te krijgen. De Denen hadden echter gekozen voor de zonen van Godfried. En hierdoor kregen de Denen weer oog voor Friesland en Saksenland en lieten een spoor van vernielingen achter.
Verder maakte Lodewijk de fout om Heriold en zijn volgelingen in delen van Friesland en Saksenland te laten wonen. Heriold ontving Rustringen (Riustri) aan de Wezer en Dorestad (of Duurstede aan de Rijn). Roruk Kinhem kreeg Kennemerland en Hemming ontving Walcheren. Kwamen de vijanden in eerste instantie de tegenstanders van hun koning bestrijden. De te halen buit nodigde hun uit om vaker terug te komen. Volgelingen van Heriold, Roruk en Hemming hielpen de tegenstanders hiermee. Het vertrouwen van de Friezen en Saksers in deze vreemde medebewoners was hierdoor tot het nulpunt gedaald. Zonder ondersteuning van de machthebbers (Lodewijk), werden bij regelmaat de kusten belaagd en werden de steden geplunderd en verwoest.
De Friese handelaren moesten echter wel zeer diplomatiek handelen om beide partijen, dus ook de Denen, te vriend te houden. Hun belangrijkste handelsroute naar de Oostzee en Haithabu was, zoals we al eerder hebben kunnen lezen en verderop nog uitgebreid uitgelegd gaat worden via Eider, de Treene en een smalle landengte in Jutland. Dit was Deens grondgebied.
Lodewijk, weduwe geworden, hertrouwde met een Beierse gravendochter Judith, waarvan hij nog een zoon kreeg, later Karel de Kale geheten. Hierdoor wilde Lodewijk in 829 de verdeling onder zijn 4 zonen anders regelen. Dit vond echter geen doorgang. Diverse wijzigingen volgden elkaar op, zonder dat het werd doorgevoerd en op 26 juni 840 blies Lodewijk z'n laatste adem uit, het Rijk in grote verwarring achterlatend (Witkamp I, p. 146-147; Henstra/Graafschappen, p. 21-22, 30-31, 35).

Opdeling
De overgebleven zonen (Peppin was inmiddels overleden) van Lodewijk, Lodewijk, Lotharius en Karel moesten nu de macht onderling herschikken.
Lotharius frustreerde Karels zeggenschap, door Heriold/Harald jr., de neef van koning Harald in ballingschap, uit te nodigen Denen in te huren om in Karels gebied invallen te doen. Ook kregen de Saksen weer vrije godsdienstkeuze. Hierdoor gingen velen weer terug naar het heidendom.
Deze niet bewezen complot van Lotharius tegen zijn vader (en z'n broers) zou wel kunnen verklaren waarom er 'opeens' invallen van Noormannen/Denen/benden vanaf de zee de kusten teisterden met plunderingen en verwoestingen van christelijke objecten.
Dit verhaal werd wel openlijk geopperd door waarschijnlijk Prudentius van Troyes (?-861), de annalist van St. Bertin. Walcheren en omgeving kwamen zo ook in handen - als leen van Lotharius - in handen van Harald, zodat ze in buurt verder het land van z'n vader konden teisteren met aanvallen, om zo z'n vader onder druk te zetten, met als doel om het hele gebied te erven. Nadat Lodewijk zich weer verzoend had met zijn zoon Lotharius, in 839, kregen ook de medestanders van Lotharius hun ontnomen goederen terug. Een van die medestanders heette Gerulf en kreeg het land met boerderijen Cammingehunderi terug. Het zou hier gaan om de boerderijen Kamminga en Hundert. Dit zou gelokaliseerd kunnen worden bij Berltsum/Berlikum. Janet Laughland Nelson verteld in haar boek The Annals of St-Bertin het verhaal van deze annalen.
Karel en Lodewijk maakten prompt een einde aan alle gewetensbezwaren.
Ook sloten de beide broers op de oevers van de Rijn te Straatsburg op 14 februari 842 een verbond, welke werd voorgedragen in het Duits en Waals aan beide legers.
Een jaar later, in augustus 843, kwam er eindelijk vrede tussen de drie broers, middels het verdrag van Verdun.
En zo werd het grote Frankische Rijk in drie redelijk gelijke taartpunten opgedeeld, waarbij het hart van de verdeling in ons land lag. Hierdoor kreeg Lotharius onder andere het Oostelijk België en Friesland; Karel de Kale onder andere het gebied van de Scheldemond en Lodewijk II onder andere Saksenland (Henstra/Graafschappen, p. 34-35, 41; Witkamp I, p. 148-150; Naamkunde. Jaargang 6, 1-4 p. 42-50).
Voor Frisia had deze opdeling verregaande gevolgen. De handel in de internationale knooppunten liepen terug. Naast de toch al enigszins teruglopende handelsvolume, die zich meer en meer naar het oosten verplaatste, raakten ze door deze nieuwe indeling het achterland kwijt, zodat alleen Lotharingen overbleef. Hierdoor raakten Dorestad, Domburg en Medemblik geïsoleerd en leden sindsdien een kwijnend bestaan. Hiervan profiteerden de havensteden Stavoren en Jever (Tuuk/Gouden, p. 194-196).

> Wat opvalt is dat de bevolking van het Friese land kennelijk lijdzaam toekijkt hoe en wat er allemaal om hun heen gebeurd. Of krijgen ze slechts lokaal van de strijd iets mee. De handelsplaatsen Dorestat en Walcheren werden beroofd en platgebrand. En her en der werden gebieden van Lodewijk de Vrome beroofd. We horen niets van strijd of verdediging. We horen ook niets over verzet of roofgangen naar andere gebieden. Hierdoor komt mogelijk weer een eigenschap naar boven, die deze handelaren zich hebben eigengemaakt.

De Denen II
Omdat de drie broers niet in staat bleken om samen te werken aan hun gemeenschappelijk belang, gingen diverse medeheersers en andere machtige vazallen steeds meer voor zichzelf werken. Ook de Deense/Noorse aanvallen bleven komen. In 843 werd Nantes geplunderd. In maart 845 voeren ze met 120 schepen de Seine op en werd de omgeving van Parijs leeggeplunderd en Parijs verwoest. Om dit soort activiteiten tegen te gaan, want voor strijd waren ze te zwak, was Karel de onderhandelingen met de 'woeste Noormannen' aangegaan. Hij kwam overeen, dat als in vrede zijn gebied zouden verlaten, hij ze 7000 pond goud en zilver zou geven. Deze gift namen de Noormannen natuurlijk aan. De volgende keer waren ze nog wreder en wilden ze nog een hogere afkoopsom. En zo werden de Noormannen beloond. Dit ging zo lang door, dat er op een gegeven moment de bevolking zich aansloten bij de Noormannen en dit betekende dan ook het einde van het christendom voor deze mensen.
Echter niet iedereen was het verdedigen verleerd. De Friezen, Saksers en Franken waren hun voorvaderlijke dapperheid nog niet vergeten en versloegen de Noormannen, na hun Parijse avontuur, toen ze Friesland aandeden. 12.000 Denen verloren hierbij het leven (Witkamp I, p. 150-151).

Winkinger Museum Haithabu te Sleeswijk Direct voor de aanlegsteiger van Haithabu verbrandt en zinkt dit langschip van 31 meter. Het is rond 985 nOJ. gebouwd en behoorde waarschijnlijk toe aan Harald (Blauwtand) Jelling van Denemarken, Koning Van Noorwegen 976-986 en Denemarken 958-986 (± 910-986). Opvallend is ook dat het gebouw als een schip is gebouwd.
Een handelsschip kon alleen zeilen (nagebouwd in het klein).	Een groot langschip, waar roeiers èn zeil voor de voortgang konden zorgen (nagebouwd in het klein).
Hierop is ook mooi het stuurboord te zien.

Maar waarschijnlijk zijn deze aantal schromelijk overdreven. Op een gemiddeld Noors schip zaten zo'n 32 roeiers. Het schip van Olaf Tryggvason had er maar liefst 68. Knut de grote, die met z'n mannen Engeland 'bezocht', telde zelfs 120, maar dit waren uitzonderingen.
Het Noorse Schnigge, een langschip, had 40 roeiers en konden daarbij nog 50 man vervoeren. Meestal bedroeg het echter 30 roeiers en max nog 20 anderen. Eerder minder dan meer, want een langschip had een kiel uit één stuk. En deze kwam uit een eik, en deze worden niet langer dan zo'n 20 meter (wat gebruikt kan worden voor de kiel).
Een zeemacht van zo'n 1000 man is al een hele opgaaf. Ook om deze te voeden in de winter is al moeilijk genoeg. Dus de 600 schepen die in 845 over de Elbe naar Hammaburg -het huidige Hamburg- voeren, om het te plunderen zo goed als onmogelijk. We hebben het dan over 600 schepen met elk 50 man, dit zijn 30.000 man. Ook voor zeerovers uit het dunbevolkte Denemarken en omgeving zijn dit een beetje te veel. Deze mensen zijn niet zomaar 'over'. En eigenlijk waren het ook geen zeerovers, want vechten, kapen et cetera op zee gebeurde niet. Er werd op land gegaan en daar werd gevochten en de buit verzameld.
Eénzelfde verhaal bestaat er ook van 350 schepen, die de Theems opvaren (Kurowski, p. 44).

Naast het Winkinger Museum Haithabu te Sleeswijk beschrijft ook van der Tuuk (Tuuk/Noormannen, p. 20-22) de twee belangrijkste scheepstypes. De snelle langschip, als oorlogsschip bij uitstek, rank en licht, met een laag vrijboord om te kunnen roeien. Niet geschikt voor ruwe zeeën. En de knórr voor de lading, die breder en hoger was en hierdoor ook een iets wildere zee aankon. Het was daardoor trager.
Op zo'n handelsschip konden handelaren ruimte huren om hun goederen te vervoeren.
>Waarom het langschip steeds als oorlogsschip wordt opgevoerd, terwijl dit type schip niet echt geschikt is om buit mee te vervoeren, is voor mij nog steeds een raadsel.
Daarnaast vraag ik me af: "Zou dit langschip aan het begin van de traditie van The Boat Race-traditie op de Theems tussen Oxford en Cambridge met een roeiwedstrijd?", ook al is het pas in 1829 voor het eerst georganiseerd.
Zou er een verband zijn tussen naamgeving van de Theems en de Eems?

Toen de Noormannen, met nieuwe strijders in 846 opnieuw Friesland (bij Oostergoo en Westergoo) aandeden om verhaal te halen en wraak te nemen, dolven de Friezen het onderspit.
Op steun van de heersers hoefden ze niet te rekenen, want deze sidderden van angst en durfden niets te ondernemen. En zo werd het grote rijk van alle kanten aangevallen. Griekse kapers in Marseille, Arabieren vanuit Afrika in Rome.
Eindelijk kwamen de zonen van Lodewijk tot het inzicht dat ze echt moesten samenwerken. En zo kwamen ze in februari 847 tezamen in Meersen aan de Geul (bij Maastricht) om plechtig te beloven elkander met alle vermogen te helpen.
De eerste stap maakten ze naar de Deense koning, waaraan ze vroegen om zijn onderdanen voortaan te bedwingen.
Ter bevestiging kwamen de Noormannen nog hetzelfde jaar naar Duurstede en zonder tegenstand van de graven Sigar en Liothar, werd de hele Betuwe geplunderd. Kortom het verzoek aan de Deense koning had niet geholpen.
De bewoners begonnen nu de gebannen Deen Heriold te wantrouwen en waren ervan overtuigd dat deze Deen met de Noormannen samenwerkte. De bewoners overvielen hem en hij werd van het leven beroofd. Ook moest zijn broer Roruk in Kennemerland moest het ontgelden. Hij werd gevangengenomen, maar wist te ontkomen naar Lodewijk II in Saksenland, waar hij aan de grens van Denemarken kon verblijven. Roruk wist een grote bende Denen om zich heen te verzamelen, waarmee hij als zeekoning op de noordkust van Lotharingen was geland. Even later had hij Duurstede zo stevig in handen dat de keizer hem daar met geen mogelijkheid meer vandaan kon krijgen.
Dus besluit Lotharius een verdrag met Roruk te sluiten. Rurok kreeg de stad en omringende oorden op voorwaarde dat hij de staatsinkomsten voor het rijk zou innen en het gebied tegen de Noormannen met kracht zou verdedigen. Witkamp laat zich hier voor het eerst negatief uit over deze handelswijze: "Zoo zwak en magteloos waren de verdeelde vorsten geworden, dat zij zich gedwongen zagen om belooningen, die voor trouwe diensten bestemd hadden moeten blijven, aan hunne vijanden af te staan! Geen wonder dat deze lafhartige toegevendheid de Noormannen slechts tot menigvuldiger en stouter invallen aanmoedigde.
En inderdaad, in 852 verschenen de Noormannen in groten getale en tegelijkertijd voor de monden van de Rijn, Schelde en Seine. Geheel Friesland, dus inclusief het huidige Holland en Utrecht, en de Betuwe werden geplunderd. Het paleis te Aken, klooster en kerken, Trier, Keulen, de St. Bavo-abdij te Gent, heel Neustrië tot Beauvais en Rouen werden geplunderd, vernield en in brand gestoken. Duizenden inwoners verloren hierbij het leven of werden verminkt.
De Deen Godfried ontving van Karel een graafschap tussen Bretagne en Picardië.
Geluk had Lotharius met de burgeroorlog die in het Deense rijk was ontstaan. Hierdoor vertrokken Roruk en Godfried het Frankische gebied in de hoop de Deense kroon te kunnen bemachtigen. Lotharius maakte van deze gelegenheid gebruik om het bewind in Friesland (de Noordelijke Nederlanden) over te dragen aan zijn tweede zoon met dezelfde naam Lotharius II. Net op tijd, want vader Lotharius overleed in 855 (Witkamp I, p. 150-151).

Kaart die Europa rond 814 toont, („Estland“ in der antiken Bedeutung eingetragen).

Ook nu werd het gebied van Lotharius in drieën verdeeld. Zijn broer, Lodewijk II, kreeg Italië met keizerlijke titel; zijn andere broer Karel het koninkrijk Provence. Lotharius II kreeg dus Lotharingen, het gebied tussen de Rhône, Schelde en Noordzee.
Het was prins Roruk niet gelukt om de Deense kroon te bemachtigen en hij kwam, met gevolg, terug naar Friesland, waar hij zich wederom vestigde te Duurstede. Ook Lotharius II zag geen andere mogelijkheid dan om Roruk als zijn vazal te zien en erkennen. Maar wederom verliet Roruk Duurstede om zijn Deense aanspraak te doen gelden. Helaas viel de verlaten Duurstede meteen ten prooi aan andere Noormannen. Ook diverse dorpen in de Betuwe en aan de Kromme Rijn kwamen aan de beurt. Zelfs Utrecht werd belegerd en overwonnen. Door de vijand werd Utrecht in 857 versterkt, zodat de buit veilig kon worden geborgen.
In 859 kwam een derde golf Noormannen, die de Betuwe plunderden. En zo ging het maar door: 863 voeren ze de Rijn op om naar Keulen te gaan, Duurstede ging werd weer geplunderd en ging in rook op.
In 866 wisten de Friezen weer eens een overwinning op Roruk te behalen. "Friesche landlieden met de naam van Conkingi verdreven Roruk." Witkamp vindt het aannemelijk dat de Konkingen de bewoners van Kockengen (bij Breukelen) zouden kunnen zijn, al schrijft Bolhuis in 'De Noormannen in Nederland' dat dit "belagchelijk" is (Witkamp I, p. 153).

Kaart die Europa tussen 843-888 toont, met name het Karolingische Rijk, maar ook mooi de verdeling op de Britse eilanden weergeeft. Ook ziet de Belgische kust er anders uit.

Het haalde echter niets uit. In 868 veroverde Roruk met nieuwe Deense strijdkrachten Duurstede weer terug. Sterker nog, door het overlijden van Lotharius II in augustus 869 kreeg hij zelfs meer invloed (Witkamp I, p. 150-154).
Doordat het Friese woongebied of het vroegere Friese woongebied, of het gebied waar vele Friese handelaren handeldreven, in handen was van de Frankische heerser en door hun Deense vazallen werd beheerd, werd er waarschijnlijk zo vanaf 863 ook een begin gemaakt met de verplaatsing van het handeldrijven van Dorestad naar Tiel en Deventer. Dit kon echter niet voorkomen dat Deense piraten deze en andere plaatsen, waar de Friezen handel dreven ook rond dit jaar werden geplunderd (Tuuk/Noormannen, p. 58-60).

Verdrag van Meerssen
De op 22 januari 870 gesloten Verdrag van Meerssen door de broers Lodewijk de Duitser (Oost-Francië) en Karel de Kale (West-Francië), die de verdeling van Lotharingen (het Middenrijk), het gebied van Lotharius II, moest regelen, zorgde eigenlijk voor het begin van de splitsing tussen de Frieslanden.
Het gebied werd enige tijd beheerd door de Deense vazal Hrørek. Maar nu kreeg hij de twee broer als leenheren, omdat de grens dwars door de Frieslanden liep, al lag het grootste gedeelte nu in Oost-Francië van Lodewijk. De verhoudingen tussen Hrørek en Karel waren een stuk beter dan met Lodewijk. En ook na de splitsing bleef dit zo. Zo kon Karel het hele westelijke gedeelte van Frisia in handen krijgen, omdat Hrørek alleen Karel nog als leenheer aannam. Dat het alleen om het westelijke deel gaat heeft waarschijnlijk te maken met de gebeurtenissen die een paar jaar daarvoor, in 867, hadden plaatsgevonden. Toen werd Hrørek uit een gedeelte ten oosten van het Vlie verjaagd.
Deze verdeling liep van de IJssel en Vlie, zodat Friesland feitelijk werd opgesplitst en een Westelijk Friesland en Friesland aan de oostkant van het Vlie.
Karel de Kale zag zijn grootste handelshaven als Quentovic, wat beter aansloot op zijn achterland en liet Dorestad aan zijn lot over, wat eigenlijk het einde van deze handelsstad betekende. Lodewijk concentreerde zich meer op Deventer en Tiel.
De vazal Hrørek bleef hierdoor eigenlijk met lege handen achter. In 873, in een sfeer van wantrouwen, namen de twee Hrørek en Lodewijk toch weer contact met elkaar op en Lodewijk nam hem toch maar weer aan als zijn vazal (met waarschijnlijk het oostelijke gedeelte van het Vlie van Frisia). Kort daarop was Hrørek op strooptocht in Oostergo en werd hier gedood de Friezen onder leiding stonden, van een tot het christendom bekeerde Noor, die al lange tijd onder de Friezen leefde (Tuuk/Noormannen, p. 60; Wikipedia Karel de Kale, Lodewijk de Duitser, Rorik; Tuuk/bronnen).

Internationale handelsroutes
De Zweedse kooplieden hadden in de loop van tijd een andere handelsroute gemaakt, die van de Oostzee via de Russische rivieren (voornamelijk de Wolga en Dnjepr) naar de Kaspische zee ging. Hier hadden ze twee nieuwe kolonies gesticht: Bulgar (Bolgary) en Astrakan (Itil). Hier dreven ze rechtstreeks handel met de Arabieren en Byzantijnen. Dit ging waarschijnlijk ten koste van de handel van de Friezen (Tuuk/Gouden, p. 148; Graichen/Hanse, p. 50, 52-53, 316).
Op de kaart van Atlas Maior uit 1614 is de route in ingekleurd -een oudere had ik niet voorhanden- waarin Bulgar als stad met een kerk is te zien.
De Friese route liep dan vanuit het Friese land/Dorestad, via de wadden naar Haithabu. Hier werd het waarschijnlijk overgedragen aan de volgende handelaar. Deze ging verder per schip langs de Deense eilanden en Zweedse kust naar Gotland/Visby. Ook hier zal er gehandeld worden. De volgende of dezelfde handelaar voer dan verder naar Riga of Novgorod, waar weer gehandeld werd en eventueel verder landinwaarts werd getrokken tot Smolensk of Bulgar. Om Smolensk te bereiken vanuit Riga voer men over de Daugava/Dvina/Düna tot Vicebsk/Vitebsk, waar ze - net als om bij Haithabu te komen - te voet verder moesten. Ook hier zal het vervoer vast geregeld zijn. Vanuit Smolensk trokken de (of andere) Friese handelaren over de Dnjepr verder naar Kiew om via de Zwarte Zee bij Constantinopel uit te komen. Van de Zweden is bekend dat ze via de Wolga vanuit Bulgar verder voeren naar Astrakan. Om de Wolga te bereiken moest ook hier een gedeelte te voet afgelegd worden. Of hierbij ook Friesen bij waren is onbekend. Aangekomen bij de Kaspische Zee, kan ik me voorstellen dat ze hier de handelaren uit de andere continenten ontmoetten. Mogelijk voeren ze nog een eindje verder naar bijvoorbeeld Baca om de Arabieren en Byzantijnen te ontmoeten.
Grappig om te zien is, wanneer we inzoomen op Bulgar (het huidige Bolgar in Tatarstan), Astrakan en Baca/Baki, dat het stratenstramien dezelfde zijn als ten tijde van Dorestad. Dezelfde soort strandhandel. Verder valt op dat in Bolgar er in het oude gedeelte (maar dat is maar een aanname aan de hand van deze beelden, dus hoeft in het geheel niet te kloppen) er een kerk staat en tevens een moskee, gebroederlijk naast elkaar. Hoe oud deze gebouwen zijn is mij helaas niet bekend.

Wanneer mensen handeldrijven met elkaar is het onverstandig om ruzie met elkaar te maken. Het is beter om elkaar te vertrouwen. Dit vertrouwen wordt zelden geschaad. Zelden houdt in dat het dus af en toe voorkomt, maar onvoldoende om er mee te stoppen. Overal komt weleens een rotte appel voor. Of dat nu in een mand ligt of tussen de handelaren. En soms is het geen opzet, maar komt het gewoon voor. Vertrouwen is de basis van handel. Vooral tussen mensen die elkaar nog nooit eerder gezien hebben. De handelaren beseffen dat vrede voor beiden voordelig uitpakt. En dit is een unieke menselijke prestatie. Het is dan ook een kenmerk van een beschaving. Vrijhandel vereist vertrouwen en dit is besmettelijker dan de pest. De tolerantie kwam dan ook in eerste instantie niet van de dominees, maar van de pragmatische kooplieden.
Bregman pleit echter wel voor regelgeving om het vertrouwen te consolideren. Het vertrouwen moet met wetten beschermd worden tegen krijgsheren, maffiosi, monopolisten en speculanten. Het volgende zinnetje is mijns inziens uitermate belangrijk. Als dit beschermen niet gebeurd, dan zijn alleen zíj werkelijk vrij (Bregman/Vooruitgang, p. 322-324).
Dit is een waar woord. Echter, zoals we al konden lezen en nog zullen lezen, het probleem met deze regels en wetten is, dat ze vaak juist van deze mensen afkomstig zijn en dus hun beschermen, omdat zíj de regels en wetten maken en met geweld handhaven, dan wel ze worden niet in geest uitgevoerd en er wordt misbruik gemaakt van de mazen in de wet. Ook Bregman beaamt dat koningen en landheren vaak terecht als gewetenloze uitbuiters worden neergezet, omdat de geschiedenis van de troon er een is van onrecht en uitbuiting. Vreemd genoeg corrigeert hij dit beeld meteen door te stellen dat deze geweldsmonopolie uiteindelijk het daadwerkelijke (?) geweld deed afnemen. Ook is de hiermee verkregen rijksvrede een voorwaarde voor handel en innovatie.
De vrije Friesen en hun Scandinavische handelspartners hebben volgens mij juist aangetoond, waar het probleem ontstaan is en eigenlijk nog steeds bestaat.
Immers, de gewone burgers en handelaren sluizen hun geld niet weg naar - legale, maar niet in de geest van - belastingparadijzen. Koninginnen, multinationals en zelfs onze eigen overheid aka Nederland BV doet hier aan mee, wat dus allemaal weer ten koste gaat van de eerlijke en betrouwbare mensen.
Ook staat regelgeving en wetten volgens mij haaks op vertrouwen.
Vertrouwen heeft geen regeltjes -zwart op wit- nodig. Juist niet. Mensen die elkaar niet vertrouwen sluiten dus juist verdragen, contract et cetera met allerlei clausules, uitkoopopties en boetes. Volkomen wantrouwen dus. Mijns inziens deden de Friese kooplui het dus nog niet zo slecht. Ze hielden de aantallen bij op hun kerfstokken en voor wie het bestemd was. Simpel en vol vertrouwen.
En mocht het vertrouwen wegvallen, dan heet dat leergeld en doe je nooit meer zaken met deze persoon. En dit kun je dan met je collega-kooplieden bespreken en was het dus snel gedaan met zakendoen voor deze persoon.

De verhoudingen tussen de Noormannen en Friezen zijn niet slecht, misschien zelfs wel goed te noemen, maar beter is dat ze afhankelijk van elkaar waren. De Friezen zagen hun als een verwant volk, waren in staat om goed met hun te communiceren, omdat ze vrijwel dezelfde taal spraken. Hierdoor konden ze ook makkelijk handel met elkaar drijven. Daarnaast hadden ze een soortgelijke samenlevingsvorm. Kleinschalige en onafhankelijke gemeenschappen, die grotendeels er een boerenbestaan om na hielden en dus ook kleinschalige handeldreven. Ze hadden naast de afkeuring van het Frankische centralistische bestuur gemeen, ook een hekel aan de missiedrang, van -in dit geval- de christelijke religie (Tuuk/Noormannen, p. 25-27).

In 873 kwam er een einde aan Rudolfs leven. De Noordse zeeschuimers waren weer eens in Friesland geland met een bloedige veldslag tot gevolg. In 874 stond de gevreesde Noorman Rollo voor Walcheren. Zelf hulp vanuit België en Friesland mocht niet baten. Walcheren werd volledig verwoest. Rollo ging via het meer Almari naar Friesland en vernielde daar ook de dorpen en hoeven, alsmede Egmond.
In 875 en 876 waren de Schelde-oevers weer aan de beurt. En ook verder zuidwaarts. Rollo kreeg naar dertig jaar aanvallen op de Frankische westkust eindelijk een gebied in vaste hand. Dit gebied heet sedert dien Normandië (Witkamp I, p. 154).

Deze gebeurtenissen waren desastreus voor Dorestad. De functie van Dorestad werd overgenomen door Tiel en Deventer. Ook elders had het dezelfde gevolgen. Quentovic werd opgevolgd door Montreuil, Birka door Sigtuna en Hedeby door Schleswig. De eens zo voortvarende steden Quentovic, Dorestad, Hedeby en Birka verdwenen van de kaart en met alle verwoestingen ook van het land, mede omdat ze binding hadden met hun omgeving. Het waren eens logische plekken voor de handel. De hoogtijdagen van Dorestad als een vicus opulentissimus, een zeer rijke handelsplaats (met koninklijke tol, zetel van wikgraaf of prefect et cetera.) waren zo van 750-825.
Deze verdwenen plaatsen zijn dan ook door archeologisch onderzoek weer getraceerd, zodat nu weten waar ze gelegen hebben (Tuuk/Gouden, p. 196, 201-202). De glorietijd van Dorestad hield niet alleen op door de vernietigende aanvallen van de Noormannen. Ook de afgelegen plaats en het vinden van betere en centraler gelegen plekken waren hieraan debet. Opvolger was dan ook Tiel in Westfriesland [sic] en vervolgens kwam het 250 meter lang gestrekte en 50-70 brede wierde van Emden in aanmerking (Kurowski, p. 60).
Waarom Kurowski Tiel opeens in West-Friesland plaatst weet ik niet. Gezien het feit dat Tiel onder Dorestad ligt, zou Dorestad ook in West-Friesland moeten liggen. Maar misschien is dit vanuit Ostfrieslands gezichtsveld zo.

Op pagina 155 maakt Witkamp melding van (in de oude kronieken genoemde) Biorzuna, waar vandaan zegevierende Noormannen naar Nijmegen vertrokken.
De gebieden werden na het overlijden van de broers en neven steeds verder versmaldeeld, al poogden sommige wel weer gedeelde stukken samen te voegen door strijd of door te blijven leven.
Na 880 was Karel de Dikke de enig overgebleven broeder van de Duitse Karolingen, welke als koning van Allemanië het Duits-Frankische-rijk herenigde. Hij kreeg ook Italië er in 879 al bij en in 881 werd hij door paus Marinus I als roomse Keizer gezalfd.
Dit alles weerhield de Noormannen niet hun strooptochten. In 882 deed de keizer een poging om de Noormannen te verjagen. Hij omsingelde hun Deense kamp bij Elsloo. Om zo snel mogelijk weer naar Italië terug te kunnen keren, sloot hij een verdrag met ze. Ze kregen een vrije aftocht, mochten het geroofde goed houden en kregen nog een afkoopsom mee. Siegfried kreeg 2080 pond edelmetaal en Godfried (een zoon van Heriold) kreeg de hand van prinses Gisela, enige Friesche graafschappen aan de Rijnmond en maar moest wel christen worden. Uit het geredde kerkgeld moest Siegfried betaald worden. En zo verkwanselde de keizer grotendeels Friesland, te weten van graafschap Teisterbant en omliggende gouwen, van de splitsing van de Rijn bij Lobith tot aan het Reekerwad of mogelijk wel tot het Vlie, aan de Denen. De Deense prins Godfried kwelde de mensen op een ondragelijke wijze. Hij vernederde ze door ze met stroppen om hun nek te laten rondlopen, zodat hij ze bij de minste weerspannigheid, zonder recht, op een schandelijke wijze meteen ter dood kon brengen.
Ook mochten de Noormannen naar hartenlust komen plunderen.

Af en toe, als ik met dit "Vrije Friezen"-verhaal bezig ben, komt dit nummer voorbij en ik vind dit zo bij elkaar passen, wetend dat de schrijver ook (andere) vrijheden in z'n hoofd had: Wachten op de dag / Bløf Ik vind je prachtig, zoals je bent Je bent oogstrelend, mooi van top tot teen Je denkt iets anders, je spreekt je eigen taal Je blijft onveranderd jij Je zegt vaak dingen, die ik niet begrijp Je bent hoop gevend, mens van top tot teen Je kijkt heel anders, je voelt je eigen kleur Je blijf onveranderd jij Ik kan niet wachten op de dag Dat we onszelf zijn, zonder vlag Zonder een oordeel Zonder de angst, die ons verblindt Kom we gaan dansen, jij en ik We zijn springlevend, mens van top tot teen Waar vandaan we komen en waarheen we ook gaan We zijn onveranderd wij Ik kan niet wachten op de dag Dat we onszelf zijn, zonder vlag Zonder een oordeel Zonder de angst, die ons verblindt Ik kan niet wachten op de dag Dat je weer alles zeggen mag Vol van ideeën En een gevoel dat ons verbindt Altijd maar vechten uit een naam Voor wat je niet zelf hebt gedaan Zo blijf je niemand Maar als je vandaag rechtop gaat staan En tegen de stroom durft in te gaan Dan wordt je iemand Laten we werken Blijf niet onopgemerkt Maar maak een nieuw begin Ik kan niet wachten op de dag Dat we onszelf zijn, zonder vlag Zonder een oordeel Zonder de angst, die ons verblindt Ik kan niet wachten op de dag Dat je weer alles zeggen mag Vol van ideeën En een gevoel dat ons verbindt

Een enkel lichtpuntje ontstond toen de Friezen in 884 in Norden, aangezet door bisschop Rembertus van Bremen, een overwinning op de Denen behaalden (Witkamp I, p. 155-158).
Of met dit lichtpuntje het verhaal wordt bedoeld dat de Friezen met hun kleine bootjes de Noormannen aanvallen, terwijl zij achter de vluchtende Saksen aan het varen waren, weet ik niet. Toen de Saksen echter in de gaten kregen dat de Noormannen werden aanvallen door hun buren, keerden ze om vielen ook de Noormannen aan. Hier konden ze niet tegenop en werden dan ook op een paar vluchtende Noormannen, volledig in de pan gehakt. De Friezen namen de vijandelijke schepen in beslag met hierop de door de Noormannen buitgemaakte goud, zilver en waardevolle huisraad. Dit zou later de slag bij Norden gaan heten en vond plaats zo rond oktober (volgens het laatste onderzoek) of december 884 (volgens Kurze) of 6 januari 885 (volgens Dümmler). De teksten zijn ook te lezen in de hier gelinkte kronieken.
Hierbij worden we nog verwezen naar noot 21 van de Chronicon Moissiacense uit de Scriptores (in Folio) (SS) van de MGH op pagina 298 waar te lezen staat, dat met Nordedi Norden in Frisia wordt bedoeld.
Ook de voorkomende 10.000 dodelijke slachtoffers die er gevallen waren, is waarschijnlijk met een 0 teveel overdreven. In deze periode werden 100 man al als een leger gezien en waren 1000 man ontelbaar (Kurowski, p. 58-59).

In zijn verwaandheid ging prins Godfried zo ver dat hij in 885 twee Friese graven, Gerolf en Gardolf naar de keizer zond, om ook nog landerijen te eisen waarop wijn gemaakt kon worden. De Keizer lokte Godfried door een vergadering te beleggen in een hinderlaag, waar Godfried op de tweede dag door graaf Everhard (Saxo) met een zwaard werd doorklieft en de dood vond. Dit betekende meteen het einde van de Deense heerschappij op Fries grondgebied (Witkamp I, p. 155-158).
Gerulf of Gerolf kreeg hiervoor van de Oost Frankische koning Arnulf van Karinthië op 4 augustus 889 als beloning een aantal goederen: Het betrof een gebied buiten zijn graafschap, in Teisterbant, bestaande uit een aantal boerderijen en huizen in onder andere Tiel, Aalburg en Asch, plus een gebied binnen zijn graafschap, bestaande uit een bos en een bouwakker (terra arabilis), ergens tussen de monding van de Oude Rijn en Swithardehaga, vermoedelijk omgeving Bennebroek / Noordwijk. Dit waren onder andere de 'vrijgekomen' graafschappen van Godfried en Rorik. (Blok, p. 99; Henstra/Graafschappen, p. 66 Wikipedia).
Hierna kregen de leenheren, graven en anderen steeds meer macht en al erkende ze de keizer of koning wel als hun heer, ze gedroegen zichzelf steeds meer als zelfstandige koningen, vorsten, graven en wat dies meer zij.
Van de Noormannen had men in de Friese landen ruim een eeuw geen last meer. Pas in 994 kwam de eerste nieuwe reeks van rooftochten (Kurowski, p. 59).

De invloed van de plunderende Noormannen is in het verleden schromelijk overdreven. De eerste Noormannen die deze kant opkwamen en bijvoorbeeld Dorestad bezochten, waren net als de Friezen gewone kooplieden, handelaren, schippers. Ook zij bouwden immers goede schepen en konden zich dus ook vlot bewegen. In de drie eeuwen waar Dorestad te maken kreeg met aanvallen door Noormannen, kunnen we er negen tellen, allemaal tijdens Frankische heerschappij, waarvan er acht plunderingen zijn en waarvan er al vier tussen 834-839 plaatsvonden. In 850 werd Dorestad bezet. Ook hadden deze plunderingen door het Frankische Rijk weer voordelen voor bijvoorbeeld Dorestad. Immers het geroofde waar moest ook weer ergens verkocht worden.
Daarnaast kun je de plundering ook in een ander daglicht stellen, namelijk hetzelfde als wat de Franken deden bij veroveringen van bewoond gebied, deden de Denen/Noren nu ook. Eigenlijk was dan ook niet meer als een interne Frankische aangelegenheid.
Weliswaar werden de aanvallen van 1e helft negende eeuw uitgevoerd door de Deense Haraldr, maar gebeurde dit op verzoek van de ontevreden Karolingische Lotharius I, in een poging zijn vader en keizer Lodewijk de Vrome af te zetten. Dit omdat hij zich misdeeld voelde over de verdeling van het rijk (Tuuk/Noormannen, p. 52-53).

Ontstaan boerengenootschap
De overwinning op de Noormannen leverde naast de overwinning en daarmee hun buit ook nog iets anders op. Een boerengenootschap die de verloren landerijen terugpakte op de Noormannen, die het gebied ook bezet hadden gehouden. De al deels ingepolderde gebieden werden door de overwinnaars teruggegeven aan de oorspronkelijke eigenaren. De rest van het land verdeelden ze onder elkaar.
Hierna ontstond een genootschap die er voor zorgde dat hetzelfde land altijd overging binnen de familie. Het genootschap heet "Theelacht", vernoemt naar de acht delen, die het beheerd.

Helaas wisten we niet van het bestaan van dit oudste boerengenootschap. Op dag 3 van onze reis stonden we namelijk 's avonds voor het gebouw, waar ze al enkele eeuwen hun 'Theelkammer' hebben. Hadden we het geweten, dan waren we natuurlijk eerder op dag een kijkje binnen wezen nemen. De regels over de te beheren acht delen, staan beschreven in de Jus Theelachticum Redivivum, oder Neu revidirtes Theel-Recht nebst einer Vorerinnerung und Historie der Theel-Rechte / Caspar Wenckebach, waarvan de 2e en 3e druk online beschikbaar zijn (Kurowski, p. 60, 179-182).
Ook heden ten dage bestaan deze acht delen nog steeds. Op een kaart uit 1985 zijn de exacte percelen terug te vinden.

Frankische wereld
"Heeft de Frankische verovering ook sociaal iets nieuws gebracht?", vraagt Blok zich af.
> De vraag die volgens mij dan ook gesteld kan en beantwoord moet worden: is dit vervolgens ook een verbetering? En vooral: voor wie?

Het doordringen van de feodaliteit in een groot deel van ons land (hiermee wordt het huidige Nederland bedoeld), is een van de belangrijkste sociale vernieuwingen, die de Franken hier brachten. Bijzonder hierin is het grote deel van ons land, waar dit niet voor gold. De Friese edelen bleven er buiten.

Kaart waarop in rood het gebied van koning Harald (Blauwtand), Koning van Noorwegen 976-986 en Denemarken 958-986 en in roze zijn uitbreiding.

Een tweede vernieuwing is waarschijnlijk het ontstaan van de stand van koningsvrijen. Mogelijk aan te wijzen in het gebied tussen Zelhem en Hengelo en in het grensgebied van Utrecht en Holland (Gooi).

Blok concludeert dat er geen koningsvrijen in Friesland zijn, wat overeenkomt met het verspreidingsgebied van het koningsgoed. Er wordt namelijk niet voldaan aan de eisen van de definitie. Samengevat hebben de Friezen een speciale relatie tot de koning, sinds de eigendom aan koninklijke gunst te danken was (denk aan het terug geworven erfrecht), ze betalen jaarlijks een tribuut (een soort huisbelasting) en hebben een speciale militaire functie (wat volgens Blok bestaat uit een autonome afweerorganisatie, in verband met de Noormannen en dus altijd paraat moesten zijn, en zodanig dus vrijgesteld waren van dienstplicht buiten Friesland, waarvan ze onder Karel de Grote nog niet van waren vrijgesteld).
Dus per definitie, "juist die elementen, die worden opgegeven als karakteristiek voor de koningsvrijen, op één uitzondering na: de koningsvrijen staken door hun statuut af van de omgevende bevolking en vormden een eigen rechtskring; hier in Friesland had de gehele bevolking aan dit statuut deel. Juridisch is de Friese vrijheid wel met koningsvrijheid te vergelijken, sociaal echter - en dat is voor de historicus belangrijker - zijn ze volkomen verschillend en ook naar herkomst verschillen ze hemelsbreed" (Blok, p. 93-98).
> Dan raak ik toch erg geïnteresseerd in wie deze definitie bepaald heeft en vanuit welk gezichtsveld deze gemaakt is? En wordt hierbij dan ook aangegeven waarom dit gezichtsveld gekozen is en niet die van een andere kant? En waarom is het sociale aspect voor een historicus belangrijker dan het juridische?

Overal was adel en grootgrondbezit ontstaan en het heeft er alle schijn van, dat zij die aansluiting bij het Frankische rijk zochten en bereid waren tot bekering tot het christendom hiervan profiteerden. Maar zoals in de 13e eeuw bekend wordt, blijkt dit voor Friesland niet op te gaan. Blok schrijft vervolgens: "Deze eigen Friese maatschappelijke vormgeving moet echter wel dateren uit latere tijd, als rijks- en landsheerlijk gezag wegvallen waardoor ook het leenstelsel niet tot ontwikkeling komt. Een aanzet ertoe - al in Karolingische tijd - zou kunnen zijn de naar verhouding gunstige positie, die de stand der halfvrijen, de liten, in Friesland (evenals in Saksen) dan al inneemt. Ongetwijfeld is er ook verband met de bijzonder economische positie van Friesland: uitgebreide handel en grote geldcirculatie, extensieve veeteelt en weinig Vergetreidung (dit is omschakeling naar iets anders dan koeien houden in het grasland, bijvoorbeeld akkerbouw). Men meent overigens niet dat in de latere middeleeuwen het grootgrondbezit en de daarmee gepaard gaande machtsuitoefening over de 'onderzaten' geheel verdwenen was; de romantische opvatting, dat Friesland toen een Boerenrepubliek van vrijen en gelijken was, is in recente studies van Algra gevoelig aangetast (Blok, p. 99-101, 107).
Helaas heb ik deze studie van Algra niet voor voorhanden. Wel een -als reactie en bevestiging daarop geschreven- artikel door J.R.G. Schuur "De Friese hoofdeling opnieuw bekeken", welke de argumenten van Algra voor '98%' lijkt te ondersteunen. Aangezien dit volledig samenhangt met de discussie over de Vrije Fries, kom ik hierop terug onder het kopje de Vrije Fries . Algra geeft in zijn proefschrift 'Ein' wel een territoriale indeling aan in de verschillende periodes van Friesland. Zo was al eerder vermeld dat in de Lex Frisionum niet een begrenzing landinwaarts gemaakt wordt. Hij vermoedt dat in eerste instantie de begrenzing echt vlak bij zee lag. Ik zou zelf meer denken aan de stroompjes die in zee uitmonden. Maar aangezien het land bestond uit vele eilandjes, waren er opties genoeg om geschikte plekken te vinden.
Later, wanneer de tijd van het koloniseren van landinwaarts liggende gebieden aanbreekt, zo omstreeks de 11e eeuw, zullen de gebieden in de woudstreek tot Fries leefgebied gaan horen. Dit zijn de gebieden die met later Zevenwouden (in Wester Lauwers Friesland) en Langewolt en Fredewolt (in Ooster Lauwers Friesland) is gaan noemen. Ook het Wold-Oldambt en de Friese Wede (in het huidige Ostfriesland) zullen in deze periode bewoond gaan worden. Men zal waarschijnlijk ook door het stijgende zeewater gedwongen worden om verder landinwaarts te trekken, naar hoger gelegen gebieden.
Gezien Algra in zijn noot (p. 7, 45) refereert aan veengebieden in het moorgebied van Ostfriesland, waarin een begin wordt gemaakt rond de 12e eeuw van het cultiveren van het hoogveengebied, terwijl het laagveen wordt overspoeld door water, maar of we hieruit iets kunnen opmaken of de eerder opgeworpen terpen en wierden verlaten worden, is niet duidelijk.
Aangezien de Friezen in hun onderhandelingen hadden weten te voorkomen dat ze allerlei belastingen aan hun 'heer' moesten afdragen of andere verplichtingen hadden richting deze persoon en verder tamelijk onafhankelijk waren, was het voor omliggende bewoners natuurlijk ook wel interessant om te zeggen, wanneer ze zelf onder een zwak heerschap vielen, dat ze Friezen waren en daarmee dezelfde afspraken wilden. Mogelijk gold zo'n zelfverzonnen inlijving bij de Friezen voor het gebied wat we nu kennen als Stellingwerven. Het eigen Stellingwerfs, behorend bij de Saksische taalfamilie, zou dit kunnen bevestigen, al verteld een oorkonde van bisschop Godfried uit 1165, dat een groep Friezen uit 'Lammerbrucke' toestemming kreeg om land tussen 'Rutherikesdole' en 'Wibernessate' en tussen 'Antiquam Lennam' en 'Kunren' te ontginnen. [Terram que est inter Rutherikesdole et Wibernessate et inter Lennam antiquam et Kunren. (O.B.S.U deel I no 444 blz. 396/397)]. Deze plaatsen zouden ongeveer in het gebied liggen tussen De Tsjonger of Kuunder en De Lende. En dan waar deze de zee instroomden (Wikipedia: Stellingwerfs; De eerste kolonisatie in de middeleeuwen / Piet van der Lende; Algra/Ein, p. 6-8)

Staatsvorming en religie
Om een grote samenleving of staat goed te kunnen laten functioneren en besturen, is een godsdienst nodig. Mandeville geeft dit aan in zijn 'Eerste monoloog' van 'Een onderzoek naar de oorsprong van de eer en het van christelijkheid bij oorlog'. Het is volgens hem heel zeker dat er geen grote samenlevingen zijn, dat goed bestuurd kan worden zonder godsdienst en dat er ook nooit een natie is geweest waar niet een of andere vorm van aanbidding plaatsvond of niet in een of ander godheid geloofde (Mandeville/Eer, p. 48).
Voor de Friese gemeenschappen gold dit, volgens mij, waarschijnlijk ook. Al kun je afvragen in hoeverre dit grote gemeenschappen zijn geweest tot nu toe. Er is echter maar weinig bekend over de religie van de Friezen. Om er enigszins een beeld van te kunnen vormen moeten we naar de buren uit de Scandinavische landen kijken. We komen in Vita Willibrordi de god Fosite tegen, die op een eiland Fositesland (vermoedelijk het huidige Helgoland), naar hem vernoemd, geëerd werd. In de IJslandse sages natuurlijk de god Thor (Þórr). Verder kunnen we de Germaanse goden, waar onze dagen naar vernoemd zijn, Wodan, Donar en Frija noemen. Ook Tîwaz zou een Friese god zijn, wat bevestigd wordt door een wijsteen in Housestead, waarop ook de twee namen van Friese godinnen Beda en Fimilene staan. Daarnaast zou er nog een godin Baduhenna zijn en -ook Fries- Hludana, volgens gevonden inscripties o.a. in Beetgum. Deze godheid is waarschijnlijk een aardegodin en er zijn overeenkomsten met de Noorse godin Hloðyn (Nijdam/Redbad p. 21-25).
Daarnaast hadden we gezien dat de Friezen geen staat hadden die bestuurd werd. Dus met deze vergelijkingen schieten we niets op.
Vele aanbaden voorheen waarschijnlijk deze diverse goden en later -nadat vele gekerstend waren- gingen ze over op het christendom. Weer veel later werd dit een broedplaats voor vele nieuwe richtingen en afsplitsingen in het christendom, wat eigenlijk ook weer te denken geeft, dat dit juist in deze omgeving gebeurde.
Vanaf de intrede van het christendom gaat het verhaal van Mandeville wel houtsnijden. Immers de Franken krijgen enige invloed al verweren de Friezen zich daartegen. Maar langzamerhand krijgt de invloed van heersers links en rechts toch de overhand. En zelf vanuit de Friezen staan er mensen op die de trucjes gaan gebruiken om machthebbers te worden, zoals we verderop zullen zien.

Saterland
Om het machtsgeweld en/of storm- en overstromingsgeweld te ontvluchten gaan drie families over het water, via de Eems en de zijtak Leda (bij Leerort) op en komen uit in het door veen omringde en alleen middels het riviertje Sagter Ems of Seelter Äi (in het Saterfries) bereikbare zandgronden, wat nu Saterland heet.
Het gebied van Saterland was van oorsprong eigenlijk Saksisch, toen de eerste Friezen in de 12e eeuw dit gebied introkken en aanspraak maakte op de Friese Vrijheid, die hun geschonken zou zijn door Karel de Grote. Hoe dit in werkelijkheid zit hebben we reeds eerder besproken. Voor de Saterlanders geldt een enigszins afwijkend verhaal. Dit komt later nog uitgebreid aan bod bij het hoofdstukje "Einde Saterlanders vrijheid" . Wel was hun uitzonderingspositie ten opzichte van de andere dorpen en steden, aanwezig.

Handschrift Johann Friedrich Minssen Mittheilungen aus dem Saterlande. Im Jahre 1846 gesammelt.

De Sagter Ems wordt gevormd of gevoed door de stroompjes Marka en Ohe.
Er doen een aantal verhalen de ronde over deze kolonisatie van deze onbewoonde zandheuvels. De drie familie zouden zich vestigen in de drie door hun gestichte plaatsen Strücklingen, Ramsloh en Scharrel. Met gebruikmaking van deze geografische betekenisvolle aanduidingen lijken de plaatsnamen logisch en dus kunnen ze omgekeerd iets zeggen over hoe het er bij naamgeving uit heeft gezien.
In Strücklingen herkennen we de struiken die dit gebied bedekte.
Rahmsloh kunnen we splitsen in Ram en loh. In loh herkennen we loo, wat voor woud of bos staat en Ram betekend in het midden Nederduits grensboom (al heb ik dit niet kunnen verifiëren).
Scharrel werd eerder geschreven als Scharloo.
Het gebied zelf, Saterland, werd ook geschreven als Sagharderland, wat gesplitst kan worden in Sag voor sage, segge in de betekenis van laag of ondiep en hard voor bebost heuvellandschap (Klöver/Spurensuche, p. 22; Heese/Saterland, p. 44).
Samengevat:
Ramsloh, het beste hout, een langgerekte heuvel met bos.
Scharrel, grenswal of grensbos.
Ellerbrock, elsenbroek.
Strücklingen, een met struiken begroeid gebied en
Utende, een nederzetting in de uiterwaarden, dat regelmatig onder water stond (Heese/Saterland, p. 305).
> Maar ook dit komt mij vreemd voor. Segge kan ook duiden op Zegge (planten van het geslacht Carex) die behoort bij de cypergrassenfamilie. En in een waterrijk veengebied komt dit veel logischer over. En dus hebben we het over een zanderig heuvellandschap, waarop vele cypergrassen-achtigen groeien.
Deze benaming zou dan vergelijkbaar zijn met bijvoorbeeld de Biesbosch, gebied tussen Brabant en Zuid-Holland, waar een bos van biezen was.

Sagter-Ems stroomafwaarts en -opwaarts (rechts). Bij het maken van de foto was het duidelijk te merken dat het vloed was. Het water stroomde namelijk hard landinwaarts. Dus bij slim gebruikmaken van de stromingen, konden de Saterlanders makelijk op en neer komen. Vanaf het bruggetje bij Bokelesch (Johanniterstraße-Klosterstraße).

Verder zou Saten ook kolonisten kunnen betekenen. Ook passeren Oudfriese woorden als Sad en Sath als mogelijk opties, wat zoiets als moeras of poel betekent.
Hoe het ook zij, de verhalen over de drie families Block, Awick of Auk en Kerkhoff, zijn hardnekkig. Kerkhoff stichtte Utende of Strücklingen, Block vestigde Ramsloh en Auk trok door en bewoonde Scharrel. De namen zouden vernoemingen zijn van de aanzienlijkste vrouwen van het gezelschap. Strukje (Strukelje), Romje (Romelse) en Gerdeltje (Scheddel) heten deze kerkdorpen in het Saterfries (Kramer/Lound, p. 31-32; Klöver/Spurensuche, p. 33-35; Heese/Saterland, p. 44, 70; I. Saterland, p. 1855 e.v. uit Strackerjan/Aberglaube).

Een ander verhaal gaat over de naamgeving van het latere Sedelsberg. In de tijd dat er hier nog geen huizen waren en dus nog niemand woonde, gingen de mannen van Scharrel in deze omgeving turfsteken. De vrouwen brachten later op de dag het eten naar hun mannen. Maar omdat het eten door de voettocht weer koud was geworden, gingen ze op deze zandheuvel het eten weer opwarmen. Deze zandberg noemden ze in het Saterfries Seedelsbierich, waarin we Ketels- of Settelsberg dienen te herkennen. Het verband met ketel (opwarmen van het eten) kunnen we wel maken. In de loop der tijd werd dit Sedelsberg (Heese/Saterland, p. 288-289).

Bijzonder aan dit gebied is dat het door het omringende veengebied een afgesloten gebied was, met maar één in- en uitgang: de Sagter Ems. Hierdoor werd hier nog steeds Fries gesproken, terwijl het Saksisch / Nederduits / Hoogduits al eeuwen geleden was ingevoerd in Ostfriesland. Pas in de 19e eeuw kwam hierin enige verandering.

Einde gouden periode in 10e eeuw
Hoewel de handel voor de Friezen nog steeds gunstig was, kwamen er steeds meer handelaren die van de successen van de Friezen overnamen. Na eeuwen handelsposten te hebben in buitenlandse oorden, vertroebeld het Fries-zijn en gaan ze op in de rest van de bevolking en als zodanig dus niet meer herkend als Fries. In documenten werden ze niet meer als zodanig benoemd. Ook de Denen, Zweden en Noren, Saksen gingen handelen in 'voormalig typische Friese goederen', ze vervoerden het met dezelfde Friese scheepstypen als de Kogge.
Ze werkten er zelf ook wel aan mee. Diep in Zweden ligt Sigtuna (de opvolger van Birka), waar de Friezen ook een eigen thuisbasis hadden, werden Zweeds-Friese handelsgenootschappen opgericht. Hierin konden de kooplieden, schippers en andere belanghebbende elkaar ondersteunen bij slechte periodes, sterfgevallen, ongelukken. Een sociaal netwerk in tijden van nood voor één van de deelnemers. Zo waren er naast de in de 8e eeuw ontstane handelsplaatsen nu ook nieuwe ontstaan in vooral riviergebieden in het huidige Duitsland: Hildesheim, Brunswick, Magdebourg, Goslar en Erfurt.

Kerfstokken uit de bakkerswinkel Iedere klant had een lat met zijn naam er op. Wanneer hij brood haalde zonder te betalen, werd met het broodmes een kerf in de lat gemaakt. Men haalde dan zogenaamd "op de lat". Na betaling werden met het mes de kerven weer vlak gesneden. (bron: Oudheidskamer, Stadhuis, Bolsward zie ook reisverslag ) Een bezoek aan de Karckezolder in Twisk verteld ons dat zowel de bakker als de klant een stok heeft. Zo kon bijvoorbeeld het huwelijksgeschenk van bijvoorbeeld 2 mud rogge omgezet worden in brood ).

Dit was weliswaar het einde van het Friese handelssucces, maar je kunt dit ook als het begin van een nog groter en breder los-vast geheel, wat we later gaan kennen als de Hanze. (Tuuk/Gouden, p. 122, 182; Henstra/Graafschappen, p. 18).
Aangezien in deze periode de meeste afspraken waarschijnlijk mondeling werden gedaan, vrijwel iedereen was nog analfabeet, en het onderlinge vertrouwen was waarschijnlijk dan ook groot, en daarom hoefden er ook geen vrachtbrieven en contracten geschreven te worden, want deze zijn niet gevonden. Wel moesten ze natuurlijk onthouden hoeveel vaten et cetera, voor wie was, want er werd ook goederen in opdracht vervoerd. Dit werd dan gedaan door ze te merken of door dit bij te houden op -ons welbekend- kerfstokken (of Karvstock in het Zweeds). Dergelijke stokken zijn wel gevonden (Tuuk/Gouden, p. 123).
> Met dit in het achterhoofd -niets op papier-, zou je op de gedachte kunnen komen, dat het ook niet nodig was om iets op papier te zetten. Er was nog vertrouwen in het handelen en men was nog deugdzaam. Vandaar dat er ook zo goed als niets terug te vinden is. Dit werd kort hierop wel anders. Er werd van alles aan het papier toevertrouwd om te voorkomen, dat men bedrogen werd, wat sindsdien dan ook veelvuldig voorkwam.

Tielse handelaren
Alpertus van Metz (Alpertus Mettensis) beschreef de Tielse handelaren zo rond het jaar 1000 in zijn werkje De diversitate temporum, een boekje over de mensen van onze dagen (libellum de nostrorum dierum hominibus), als een aparte groep. Ze hadden hun eigen regels en gewoonten. Ze hadden "schriftelijke toestemming van de Keizer" om hun eigen recht te hebben. Alpertus hield duidelijk niet van dit slag volk en schreef in niet mis te verstane bewoordingen dat ze eigenlijk een gevaar voor de handel en samenleving met hun bedrog en goddeloosheid, vormden (Tuuk/Gouden, p. 137; Graichen/Hanse, p. 89).
> Dit hartstochtelijk verhaal is door een erg religieuze bril geschreven, maar klinkt me intussen allemaal erg bekend in de oren. Het lijkt erop de deze Tielse handelaren dus eigenlijk de Friese handelaren zijn.

Begin Hanse
Ook de opkomst van de Hanse gooide voor de Friezen uiteindelijk ook roet in het eten, al zullen er vast Friese handelaren deelgenomen hebben in deze steden. De Hanse heette in het begin nog niet zo. Eerst duiden ze zich aan als "groep kooplieden die graag met Gotland willen handelen" / universitas mercatorum terram Gotlandie gratia mercandi applicantium.
De eerste tekenen op schrift zijn gevonden op een perkament uit St. Peterhofes te Nowgorod die Schra dere Dhutschen to Nogarden. In het middel Nederduits staat hierop onder andere het volgende geschreven:
recht, dhat van aneginne gehalden is unde gewesen hevet in dheme hove dhere Dhutschen to Nogarden
van ganceme rade unde van eneme gemenen wilcore dhere wisesten van allen steden van dhutscheme lande
to haldende allen dhen genen, dhe dhen beschenen hof pleget to søkende bi watere unde bi lande
so wanne se komet in dhe Ny
so solen se oldermanne kesen dhes hoves unde synte Peteres under sic selven, dhe dahr rechtest to sin, van wiliker stat so se sin
Dhese olderman dhes hoves, dhe hevet vorth vrien wilcore to kesende ver man eme to helpe, dhe eme rechtest sin; we sic dhes enten wille, dhe betere sante Peter I marc silveres (Graichen/Hanse, p. 56-58).
Van deze Schra (of Skra, scra, schrage) zijn er zeven variaties / versies gevonden. Deze versies worden uitgebreid besproken in Die Nowgoroder Schra : in sieben Fassungen vom XIII bis XVII Jahrhundert / Wolfgang Schlüter. In de Russische uitvoering staat vanaf pagina 42 naast een middel Nederduitse versie de Duitse en Russische vertaling. In hoofdstuk 9 van The Skra of Novgorod : Legal Contacts Between Russia and Western Europe in the Middle Ages / Ferdinand Feldbrugge worden de versies in historisch context geplaatst.
Deze Willkür of willekeuren (wetteksten of regels) lijken sterk op het Friese rechtssysteem dat ook elders in deze omgeving, tot een canon aan rechtsregels heeft gezorgd, zoals we al zagen en nog zullen zien. Deze regels vonden hun weg naar rechtsteksten waarvan sommige in het hele Friese kustgebied bekend en geldig waren (zoals de Zeventien Keuren en de Vierentwintig Landrechten), en andere een meer regionaal karakter hadden (zoals het Emsingoër Penningschuldboek of de Brokmerbrief). Deze teksten behandelen verschillende aspecten van het recht: huwelijksrecht, erfrecht, procedurerecht, ‘strafrecht’ of beter ‘conflictrecht’ (vanwege het ontbreken van een overheid en een politioneel apparaat)."
Tegenwoordig heeft het woord willekeur een uitermate negatieve betekenis. Dit was echter in deze periode vanzelfsprekend. Willekeur betekent dan ook niets anders dan met eigen wil een besluit nemen. Iets wat elk welwillend mens doet. In deze periode en context worden door diverse handelaren uit verschillende steden afspraken gemaakt en regels opgesteld, waarmee ze met en uit eigen wil tot een groepsbesluit of groepsregels komen. De juristen van de vorsten en landheren van de territoriale staten begonnen echter dit oude recht van de mensen in diskrediet te brengen om hun eigen vorstelijke rechtspraak er doorheen te drukken omdat zij hier natuurlijk meer invloed / macht mee kregen. En met groot succes. Tegenwoordig denkt iedereen bij willekeur aan principeloosheid en wanordelijkheid (Graichen/Hanse, p. 54)!
Om deze betekenisverschuiving te bewerkstelligen, kan men gebruikmaken van de verbeeldingskracht. De protagonist laat met allerhande middelen (pracht - praal - schoonheid - kunst - wonderen - simpele boodschappen die blijven hangen: soundbites, oneliners en cliffhangers) de gebruikte woorden hun werk doen om te overtuigen. En overtuiging is vanzelfsprekend geen rationele overweging. Wanneer de jurist, heer, vorst eenmaal met taaldaden begint te spreken, kan de overgang gaan plaatsvinden. Op een soortgelijke wijze kunnen we ons ook een naamwijziging - van Friesland naar Holland - voorstellen.
En ook tegenwoordig wordt er nog veelvuldig gebruik gemaakt van 'verschuivende betekenissen'. Ook nu wordt er in de politiek door populisten met omkering van symbolische betekenissen gewerkt, met m.i. wederom hetzelfde doel als de vorst en landheer, absolute macht in een totalitaire staat en daarmee zonder vorm van democratie, waarbij het volk er slechts nog is als onvrije diender voor de leider. (Frissen/Fatale Staat, p. 27, 29, 41, 166-169)
Het is dan ook niet zonder reden - om weer terug te komen bij onze middeleeuwse handelaren - dat de heren handelaren deze afspraken maakten in een gebied waar hun vorsten en landheren geen invloed hadden, bijvoorbeeld Visby, Smolensk of Nowgorod. In deze steden sloten de machthebbers/heersers van de plaatselijk steden wel verdragen met deze verzameling handelaren, die hiervoor de zegel "Siegel aller Kaufleute" gebruikten.

11e en 12e eeuw
Ook aan het einde van de 10e eeuw zorgden keizerlijke giftbrieven ervoor dat delen van Friesland werden weggegeven. Zo ontving Graaf Dirk II -door tussenkomst van zijn zoon aartsbisschop Egbert van Trier, Hollander van afkomst, lid van het regentschap- een keizerlijk gunstbrief (25 augustus 985) voor het land Gemarchi bij Medemblik (Medemelacha) en de keizerlijke bezittingen van Texel. In 986 ontving Ansfried, bisschop van Utrecht, de munt, tol en cijns te Medemblik. Dit oneigenlijk verdelen zette uiteraard kwaad bloed bij de West-Friezen, wat resulteerde in een strijd tussen de Hollanders en Friezen voor de komende drie eeuwen.
Tegelijkertijd hadden de Friezen ook te kampen met de Noormannen, die met enige regelmaat de kerkschatten en de kostbaarheden van de kloosters kwamen leegroven. Zo bezochten ze onder andere de bloeiende Stavoren en Uitgong (in de buurt van Berlikum/Berltsum). Soms bleven ze langer hangen en bezetten ze het gebied met veel ophef: "het bloed van duizenden Friezen aan de zwarten wolf te drinken gegeven te hebben."
Wanneer de Friezen ook maar enigszins in staat waren om genoeg mensen op de been te brengen, dan waren ze ook in staat om ze te verjagen. Zo ontkwam de Noorman Egil met moeite aan een Fries zwaard. (Witkamp III, p. 630)

Het Zwin bij eb, 6 mei 2013, richting de vroegere havensteden Sluis, Damme en Brugge, waar de Friezen vanaf de begintijd op voeren. (Links van het Zwin het huidige Nederland en rechts België.)

Merk op dat het hier nog steeds om delen van Friesland gaat die worden weggegeven. Ook na het jaar 1000 wordt het gebied tussen het Zwin en Vlie nog steeds aangeduid met (West-)Friesland, al is er geen [organisatorisch] verband meer tussen deze en de andere Frieslanden (Algra/Ein, p. 7, noot 48).
> Het gebruik van de 'Hollander' door Witkamp is in deze periode vreemd, aangezien een eerste vermelding van een Holland-achtig woord pas ruim twee eeuwen later voorkomt !

De landvoogden en de grote leenheren (die de gekregen gebieden konden overerven en nu graven genoemd), die de keizerlijke rechten moesten handhaven, schijnen met enige regelmaat te worden afgezet omdat ze hun taken niet waardig volbrachten. Ook de geestelijken probeerden zoveel mogelijk gebied in handen te krijgen. Tussen 1040-1046 kwamen de Groningse keizerlijke hof, Drentherwolde en Drenthe in handen van de bisschoppen. De Breemse Bisschoppen kregen rond 1057 het voorheen door Egbert beheerde graafschap in handen. Dit is bijna heel Hunsego en Fivelgo.
In Alkmaar kwam Godfried, hertog van Lotharingen in de problemen toen de Friezen zijn oprukkende troepen stopten. Bisschop Willem van Utrecht moest hem uit zijn benarde situatie redden en vroeg hiervoor zeggenschap over het graafschap Stavoren. Ondanks de keizerlijke gunstbrieven is Stavoren nooit ingelijfd bij het Sticht.
Eigenlijk gold voor elke overwinning op de Friezen tussen het Vlie en de Lauwers, ze waren steeds van tijdelijke aard. Of hier nu een keizerlijke giftbrief aan ten grondslag lag of niet, telkenmale wisten de Friezen deze vazallen weer het land uit te krijgen.
> Waarover ik nog niets ben tegengekomen, is het feit dat er diverse leenheren over diverse Frieslanden gestrooid zijn, en dat hiermee mogelijk het gebied een andere naam krijgt, maar daarmee veranderen de inwoners niet. Dezelfde mensen blijven juist in deze gebieden wonen. Dus eigenlijk kun je evengoed stellen, dat de Friezen een heer kregen van niet Friese origine. Dat hij zijn gebied niet meer Friesland wil noemen, dat maakt de bewoners niet opeens minder Fries. Dit zou voorlopig nog niet opgaan. Eerst volgt een periode van heerschappen die zich weer los van keizers proberen te weken. Zij zullen later gegroepeerd worden onder de noemer 'Huis van Holland', maar echter geheel van Friese afkomst. Dat ze daarentegen ook met elkaar de strijd aangaan om grondgebied te veroveren en hun macht uitbreidden, puur en alleen voor de macht, geeft al aan dat het hier gaat om hetzelfde slag mensen, als waartegen andere Friezen ooit gezamenlijk streden. Aan die tijd lijkt voor het West-Friese deel definitief een einde te komen.

Friese heerschappen van Holland
Een heet hangijzer voor de omgeving is dit altijd geweest: Holland. Ook leidt het tegenwoordig nog steeds tot een hoop verwarring in het buitenland en wekt het in het binnenland irritatie. Eeuwenlange frustratie door een paar letters.

Holland - Holtland
Als genealoog ben je gewend om diverse schrijfvarianten van persoonsnamen bij je onderzoek te betrekken. Gezien de hedendaagse mogelijkheden is het misschien aardig om de varianten van het aloude probleem Holland en Houtland op een rijtje te zetten. Mogelijk werpt dit nieuw licht op dit spraakmakend onderwerp.

Schrijffouten?
Wanneer we in een overzichtje de varianten noteren die voorkomen in de diverse namen, kunnen we tot de conclusie komen dat het ook mogelijk is dat we te maken hebben met -zoals gebruikelijk bij het schrijven- spel- en taalvarianten of taal- en schrijffouten:

Hollandia, Holandiae, Holande, Hotlande, Hothlandia, Hoilande, Hoylandiae, Hoylonde, Hoyllaunde, Horlaunde - Ex rerum Anglicarum scriptoribus saec. XII. et XIII, p. 564

Ook gecombineerd met enkele 'mannen van naam' levert de nodige variatie op:
de Hotland (Willelmum) - 1213 - Ex Annalibus Dunstaplensibus, p. 41
Wilkinum de Hotlonde - 1213 - Annales de Dunstaplia, p. 41
Gillelmus de Hollandia - 1248 - Ex rerum Anglicarum scriptoribus saec. XII. et XIII, p. 382
Willelmo de Holandia - 1250 - Ex rerum Anglicarum scriptoribus saec. XIII, p. 508
Willelmum de Holondia - 1251 - Ex rerum Anglicarum scriptoribus saec. XIII, p. 508
Wilquinum de Hollendia - 1254 - Ex rerum Francogallicarum scriptoribus, p. 681

Florencio comiti Hollandie - 1268 - Iohannis Longi Chronica S. Bertini, p. 856
Florencium comitem Hollandye - 1270 - Chronicae principum Brunsvicensium fragmentum, p. 27
Florencius comes de Hoylande - 1291 - Ex rerum Anglicarum scriptoribus saec. XII. et XIII, p. 464

Uit Annales Egmundani A. 1159-1162, p. 462 volgt hieronder een stuk volledige tekst, waaruit volgt dat de schrijfwijzen kort op elkaar kunnen variëren:
Anno 1161 . domnus Walterus abbas , bonorum memoria dignus , post renovationem ordinis et status Egmundensis cenobii , post constructionem et ornatum templi , post claustri et omnium officinarum edificationem , post fratrum de parvo numero in magnum aggregationem , obiit 4 . Kal . Decembris , cum praese disset ecclesiae annis 31 , mensibus duobus , diebus 21 , indictione 9 , concurrentibus 6 , epactis 22 . Cui successit Wiboldus abbas . Eodem anno Fresones de Drechtren cum comite Holtlandensi Florentio pactum pacis inierunt post triginta annorum et amplius discordiam , et omnes Fresones sub una pace fuerunt .
Anno 1162 . Florentius comes Holtlandiae sororem regis Scottorum nomine Ada , cum magno navium apparatu ornatu et milicia advectam , duxit uxorem . Eodem anno validissima fames in multis locis , maxime in Lotharingia facta est , adeo ut modius avenae , qui plerumque pro quinque denariis vendi solebat , pro quinque solidis venderetur , modius ordei pro septem , tritici pro decem , multique mortales famis inedia morerentur .
Eodem anno Frithericus imperator post diutinam obsidionem Mediolanum cepit , et expulsis veteribus colonis , urbem funditus exstirpavit . Eodem anno imperator Frithericus , rex Franciae Lothewichus , et Heinricus rex Angliae cum multis episcopis abbatibus ducibus comitibus et aliis baronibus regnorum suorum maximum concilium habuerunt in civitate Burgundiae Bisenszun , pro discordia quae erat inter papam et papam , nec in unum convenire potuerunt , quia plures erant qui Alexandro favebant , nec imperator suum papam deserere nec alteri consentire volebat .
Eodem anno Florentius comes , filius Theoderici comitis , inspiratione divina conpunctus , recognovit patrem suum in hoc errasse quod capellano suo Thit boldo Flardinge ecclesiam violenter magis quam iuste tradiderat , et optulit eam cum fratre suo Robberto ecclesiae Egmundensi , quam quondam Arnulfus comes cum filiabus suis eidem ecclesiae Egmundensi contulerat . Et quia eadem ecclesia sub banno primum tradita fuerat , domnus Wiboldus abbas cum omnibus presbiteris albis indutis stolis circumdatis , eum et patrem eius banno absolvit .
De vertaling in Google (van mei 2015) ziet er als volgt uit:
In het jaar 1161. Heer Walter, abt, waardig te worden herinnerd door goede mensen, na de verlenging van het klooster van de orde, en de toestand van de Egmundensium, na de bouw, en draaide de schoonheid van de tempel, na de bouw van het klooster, en van al het laboratorium, na de broers, van de samenvoeging van een aantal kleine in het grote, stierf 4. Kal. Van december, toen president van de kerk op, 31 jaar, twee maanden, op de dagen 21, indictie 9, met de aanwezigheid 6, epactis 22. Hij werd opgevolgd door Wiboldus abt. In hetzelfde jaar Frisons van Drechtren graaf van Holland Floris vredesakkoord na meer dan dertig jaar en tweedracht aangegaan, en al de Friezen waren onder de vrede.
In het jaar 1162. Florence komt Holtlandiae zuster van de koning van de Schotten genaamd Adam, met een grote hoeveelheid ingevoerde militaire apparatuur, kleding en getrouwd. In hetzelfde jaar in de volle tij van de hongersnood in vele plaatsen, vooral in de Lotharingen het werd gemaakt, zozeer dat een maatregel van fijne haver, die vaak worden gebruikt om te worden verkocht voor vijf zilveren munten, verkocht voor vijf shilling, zeven voor een maatregel van gerst, tarwe goed voor tien, en veel stervelingen hongersnood stierven van de honger.
Datzelfde jaar, na een lange belegering van Milaan Frithericus commandant gevangen en gedreven door oude kolonisten, de stad volledig uitgeroeid. In hetzelfde jaar de keizer Frithericus, Lothewichus de koning van Frankrijk, en Henry was de koning van Engeland, met veel van hun bisschoppen, abten van de koninkrijken van de grootste leiders hield een bijeenkomst in de stad van de graven van Bourgondië en andere baronnen Bisenszun, dat was in de plaats van wanorde tussen de paus en de paus, noch in de ene plaats, kon niet, want er waren veel meer die Alexander begunstigd, en zou noch de keizer moeten zijn toestemming aan de paus of aan een andere verlof.
In hetzelfde jaar, Florentius, komt, van Theodoric, de zoon van de graaf, vol wroeging bij de inspiratie van het goddelijke, erkende hij dat hij in deze had gedwaald, zijn vader, de aalmoezenier gaf hem meer dan alleen zijn eigen Thit boldo Vlaardingen geweld ging de kerk, de kerk, en hij bood het aan zijn broer: Robbertus Egmundenses, dan een keer naar dezelfde graaf Arnulf en de steden daarvan, Kerk egmundensium teruggetrokken. En omdat de kerk werd opgericht op straffe van de eerste keer dat ze had gekregen, met alle priesters in witte gewaden, het dragen van de gewaden van de Heer abt van Wiboldus, om hem heen, en zijn vader, en veroordelen van de conferentie.

In MGH 16: [Annales aevi Suevici] waarin ondere andere de Annales Egmundani A. 1159-1162 staat, levert 173 zoekresultaten op zoekvraag Hol*an*. Hieronder komt in de door redactie gemaakte inhoudsopgave, waarin Frisia et Hollandia als noemer wordt gebracht 1 maal voor en in de index ook nog eens 56 keer. Deze zijn hieronder buiten beschouwing gelaten:

Holandenses p. 577
Holdland p. 447 (1071)
Holdlandiae p. 447 (1063)
Holthlandensem p. 466
Holtlandense p. 453
Holtlandensem p. 464
Holtlandensi p. 462
Holtlandensis p. 455, 455, 456 (2x), 460, 461, 466 (2x)
Holtlandia p. 757
Holtlandiae p. 452, 462, 463, 464, 466
Holland p. 372 (Nederlandstalige boektitelverwijzing), 484 (zie Opvallend), 740, 740, 742
Hollandensem p. 473, 474, 475, 574
Hollandenses p. 475, 476, 576, 577 (2x), 578, 582, 583
Hollandensi p. 469, 576
Hollandensibus p. 442, 477, 577, 582, 583 (3x), 584
Hollandensium p. 444, 475, 477, 579, 580, 581, 582, 584
Hollandensis p. 467, 468, 468, 468, 469, 470 (2x), 471, 473
Hollandia p. 367, 426, 460, 473, 476, 575, 581 (2x), 591, 597, 740
Hollandiae p. 326, 361, 362 (3x), 363, 371, 429, 443 (6x), 444, 445, 452, 452, 469 (2x), 470, 471 (4x), 473 (3x), 559 (2x), 655, 657, 657, 671, 678
Hollandiam p. 372, 373, 374, 473, 475, 476, 478, 578 (2x), 579, 597, 655, 657
Hollandie p. 28, 35, 37, 443, 469, 469, 478, 560, 575 (2x), 576 (5x), 577 (4x), 579, 579, 581, 590 (3x), 591, 597, 606, 607 (2x), 616, 627, 628, 737
Hollant p. 182, 326

Opvallend:
In een enkel geval worden we met het in de huidige tijd meest duidelijk gebruikte term 'Holland' kennelijk op het verkeerde been gezet. We lezen:
1253 . Inundatio maxima in partibus Holondere et Holderne, waarbij Holondere in pago Lincolniensi als Holland wordt gezien en Holderne in pago Eboracensi als Holderness. Holderness is het gebied aan de noordelijke kant van de Humber monding bij Hull, Engeland. Op p. 757 van de Index rerum, staat echter "Holondere, Holland in Anglia", dus in Engeland. Dit ligt aan de zuidelijk kant van diezelfde Humber, het gebied van Lincolnshire. Dit is een gebied met een landschap dat vergelijkbaar is met ons holland=laagland. Ook niet vreemd dat hier de voldoende Friese (handels)sporen zijn terug te vinden zijn. Ook is het dan niet vreemd, dat deze gebieden in de 21e eeuw deelnemer zijn aan het LancewadPlan , net als alle andere Friese gebieden.

Alles overziend zijn er dus nogal wat varianten en variaties (met persoonsnamen) mogelijk, waarbij de meest voorkomende afwijkende stam Holtland (Holdland) dus voor de al eeuwendurende verwarring zorgt met de uiteindelijke naamgeving Holland.
In een samenvattend denkproces van Muller, waarin hij de argumenten van vele bekende geschiedkundigen, waaronder Kluit, Van den Bergh, Fruin en Gombault nog even de revue laat passeren, komt hij zelf nog met een nieuwe optie.
De geschiedkundigen hebben het over taalregels, woordgeschiedenis, discussies over wanneer iets 'houtland' genoemd mag worden. Ik vermoed dat de mensen zich daarmee in het dagelijks leven -net als nu- niet echt bezighouden.
Een naar mijn smaak interessant discussiepunt is het raadselachtige dat Fruin beschreven heeft. In het Teuthonista is ons moeraslandschap gelijk aan 'olland', dus broekland. Holland betekent dan dus niet 'houtland' maar 'moerasland' of 'broekland'. Voor het 'buitenland' een logische aanduiding van dit gebied.
Een andere optie zou kunnen zijn dat 'hol' afkomstig is hoele of whoele of ûle, dat herkend in geografische zin als knik of bocht.
Echter, in datzelfde Teuthonista komt het wegvallen van de eerste 'H' niet voor. In het Nederlands komt eferesis van medeklinkers ook nauwelijks voor.
Verderop in dit verhaal komen we echter een ander verschijnsel tegen, dat hierbij perfect aansluit, in het taalkundig uitstapje van de H-deletie bij 'schippers' . Het komt neer op verdwijnen van de 'h' waar het staat en het toevoegen van de 'h' waar het voor een klinker ontbreekt.
Dat dit echter niet alleen hier voorkomt, blijkt ook het onderzoek van Hermann Garke dat in 1891 het boek met de titel Prothese und aphärese des H im althochdeutschen het licht deed zien, waarover Wilh. Bruckner een recensie schreef. Intussen komt Muller tot de conclusie dat wegvallen van de 'h' de discussie verliest van de 'houtland'-optie.
(bron: MGH; Muller/Holland, p. 305-312; Pye/Noordzee, p. 55; Andere kennis---Taalkennis---deel 3, 27 November 2009, 21:54 Het verhaal van de ûle en de (w)hoele / T. de Wolff, hier wordt ûle als knik verklaart, ûle als in hoele of whoele heeft vele taalkundige afgeleiden, zoals bijvoorbeeld hol (maar ook hel, el, hul, hool, heul, ule, welle, wolle, wiel en wolf);
)

Gerulf (±850 - ±896) (jr)	∞
	/
Waldger	∞ > 915	Alberade (854 - <919) weduwe van graaf Reinier van de Maasgouw (~850 - 915)
kregen kind met naam Radboud
&
Dirk of Dirk I / I bis Thidericus Fresonie
	/
Dirk / Diederik (±932 – Egmond 06-05-988) II	∞ ±950	Hildegard (±936 - 10-04-990) van Vlaanderen
	/
Arnulf / Aarnout (Gent ±951 – Winkel 18-09/11-993) van Gent (Gandensis)	∞ 980	Lutgardis (±960 - 14-05/09->1005) van Luxemburg Liutgard / Liutgardis / Liutgarde
	/
Dirk (±982 – 27-05-1039) III Hierosolymita (de Jeruzalemganger)	∞	Othelhilde (±985 - Quedlinburg 09-03-1043/44)
	/
Dirk (±1015 - Dordrecht 13-01-1049) IV
&
Floris (±1025 – Nederhemert 28-06-1061) I	∞ ±1050	Geertruida (±1033/5 - 03/04-08-1113) van Saksen | (Billunger)
	/
Dirk (±1054 - 17-07-1091) V	∞	Othelhildis (±1065 - 18-11-1120) van Saksen | (Billunger)
	/
Floris (±1085/1091 - 02-03-1122) II | van Holland de Vette | de Dikke	∞	Geertruida (±1082 - 23-05-1144) van Saksen | (Billunger) Petronilla/Petronella Gertrud von Oberlothringen
	/
Dirk (±1114 - Utrecht, 05-08-1157) VI | van Holland	∞ ±1125	Sophia (±1120 - Jeruzalem, 26-09-1176) van Rheineck
	/
Floris (±1140 - Tyrus, Antiochia 01-08-1190) III | van Holland	∞ 28-09-1162	Ada (±1145 - >1206) van Schotland van Huntingdon
	/
Dirk (±1140 - Dordrecht, 04-11-1203) VII | van Holland	∞ Loosduinen 1186	Aleid van Kleef
&
Willem (±1175 – 04-02-1222) I | van Holland	∞ Stavoren 1197	Aleid (±1182 - 12-02-1218) van Gelre
	/
Floris 24 juni 1210 – Corbie, 19 juli 1234 IV | van Holland	∞ 06-12-1224	Machteld (±1200 - 1267) van Brabant
	/
Aleid (1228 - 1284) van Holland Aleid(a) van Avesnes	∞ 09-10-1246 \	Jan (Houffalize 04-1218 - Valencijn 24-12-1257) van Avesnes
&		v
Willem (Leiden 02-1227 - Hoogwoud 28-01-1256) II | van Holland	∞ 25-01-1252	Elisabeth (±1235 – 27-05-1266) van Brunswijk
	/	v
Floris (Leiden 24-06-1254 - Muiderberg 27-06-1296) V | van Holland	∞ 1269	Beatrix (Brugge ±1253 - Soest 23-03-1296) van Vlaanderen
	/	v
Jan (±1284 - Haarlem 10 november 1299) I | van Holland ~ *** ~	∞ 07-01-1297	Elisabeth (Rhuddlan Castle 07-08-1282 - Quendon 05-05-1316) van Rhuddlan
		v
		/
	---------
	/
Jan (±1247 - Valencijn 22-08-1304) II | van Avesnes	∞ 1270	Filippa (1252 — 06-04-1311) van Luxemburg
	/
Willem (1287 – Valencijn 07-06-1337) III | van Holland	∞ 19-05-1305	Johanna / Jeanne (Longpont, Picardië 1294 - Abdij van Fontenelle bij Maing, 07-03-1352) van Valois
	/
Willem (1317 - Stavoren 26-09-1345) IV | van Holland ~ *** ~	∞ 1336	Johanna (24-06-1322 - Brussel 01-09-1406) van Brabant
&
Margaretha (24-06-1310 - Le Quesnoy 23-06-1356) II | van Henegouwen Margaretha van Beieren Margaretha van Holland en Henegouwen Margriet van Beieren	∞ Keulen 26-02-1324	Lodewijk de Beier (München 01-04-1282 – Puch 11-10-1347) (Wittelsbach)
	/
Willem (Frankfort 12-05-1330 - Le Quesnoy 15-04-1389) V | van Holland | (Wittelsbach) Willem van Beieren Wilhelm I. (Bayern) Willem III van Henegouwen	∞ 1352	Machteld (Bolingbroke kasteel, Lincolnshire 04-04-1339 – 10-04-1362) van Lancaster | (House of Lancaster) Maud of Lancaster Matilda, Countess of Hainault
&
Albrecht (München 25-07-1336 - 's-Gravenhage 16-12-1404) van Beieren | (Wittelsbach)	∞ 28-07-1353	Margaretha (1342/1343 - 02-1386) van Brieg | (Piasten)
	/
Willem (Den Haag 05-04-1365 - Bouchain 31-05-1417) VI van Holland | (Wittelsbach) van Oostervant	∞ Kamerijk 12-04-1385	Margaretha (Montbard, Bourgondië 16-10-1374 - Quesnoy, Henegouwen 08-03-1441) van Bourgondië | (Valois-Bourgondië)
	/
Jacoba (Le Quesnoy ~16-07-1401 – Slot Teylingen 09-10-1436) van Beieren | (Wittelsbach) ~ *** ~		(∞ Den Haag 1415) Jan van Touraine (∞ 1418) Jan IV van Brabant (∞ 1422) Humphrey van Gloucester (∞ 1434) Frank van Borssele
bron: Henstra/Graafschappen, Verwantschapsschema's, p82 nt 40 Cordfunke/Floris V, tabel 7, p 100 De Maesschalck/Graven, stamboom 2, p.82 De graven van Holland op rij; Dirk Iii van Holland; Foundation for Medieval Genealogy; Middelburg - Willem II, Graaf van Holland en Zeeland, Roomskoning; Waar is het graf van rooms-koning Willem II?; Wikipedia Gerulfingen, Floris II van Holland, Petronilla van Saksen, Petronilla von Holland, Dietrich II. (Lothringen), Dirk V van Holland, Floris I van Holland, Geertruida van Saksen, Florens I. (Holland), Gertrude of Saxony, Dirk III van Holland, Dirk IV van Holland, Arnulf van Gent, Lutgardis van Luxemburg, Lutgardis of Luxemburg, Dirk II van Holland, Hildegard van Vlaanderen, Dirk I (graaf), Gerulf I, Reinier I van Henegouwen, Dirk VI van Holland, Sophia van Rheineck, Floris III van Holland, Florens III. (Holland), Floaris III fan Hollân, Ada van Schotland, Dirk VII van Holland, Willem I van Holland, Aleid van Gelre, Floris IV van Holland, Machteld van Brabant, Willem II van Holland, Elisabeth van Brunswijk, Floris V van Holland, Beatrix van Vlaanderen, Jan I van Holland, Elisabeth van Rhuddlan, Aleid van Holland, Jan van Avesnes, Filippa van Luxemburg, Willem III van Holland, Johanna van Valois (1294-1352), Willem IV van Holland, Johanna van Brabant, Margaretha II van Henegouwen, Keizer Lodewijk de Beier, Willem V van Holland, Wilhelm I. (Bayern), Machteld van Lancaster, Maud, Countess of Leicester, House of Lancaster, Albrecht van Beieren (1336-1404), Margaretha van Brieg, Piasten, Piast dynasty, Piastowie, Willem VI van Holland, Margaretha van Bourgondië (1374-1441), Marguerite de Bourgogne (1374-1441), Jacoba van Beieren

Bijnamen
Nu we een idee hebben waar Holland voor zou kunnen staan: moerasland, onland of desnoods houtland of struikgewaslandschap, het blinkt niet uit in gecultiveerdheid. Het gebied was licht bewoond en ontstaan enkele concentraties op plekken die we nu herkennen met naam Vlaardingen, Delft, Maasland, Pijnacker en Rodenrijs hebben gegeven.
Wanneer we zien dat bij de voornamen steeds vaker een aanduiding van waarvandaan men komt eraan wordt toegevoegd is het ook niet vreemd dat dit gebeurd bij iemand die rondstruint in dit moerassig veengebied en daarmee aan de slag gaat om er iets van te maken. En dus ligt de term van Holland het meest voor de hand.
De eerste ondernemer en graaf die zich de bijnaam 'van Holland' gunde was Floris (±1085/1091-1121). Hij wordt ook aangeduid als Floris II of Floris de Vette of Floris de Dikke (vanwege z'n succes in het uitbreiden van gebied en invloed).
Wanneer we z'n voorouders Gerolf, Dirk (diverse), Arnulf, Floris en nazaten Floris (diverse), Dirk (diverse), Ada, Willem (diverse), Jan in kaart willen brengen, zien we dat we deze niet uit elkaar gaan houden zonder bijnaam of andere aanduiding, veelal een romeins cijfer.

Friese heren
Nadat Waldger en Dirk op 4 augustus 889 hun beloning hadden gekregen van Arnulf, gingen beide heren aan de slag met hun gebied. Of het gebied van Waldger, Hamaland, dat rondom de IJssel gesitueerd was, nog bij Frisia hoorde, wordt hardop afgevraagd. Het antwoord bleek volgens het verdrag van Meerssen van 870 al ontkennend te zijn.
Misschien 'Gouw'-kundig wel, maar het gaat natuurlijk om de mensen die er wonen.
Dirk bleef - net als zijn vader - de West Frankische koning steunen en werd hiervoor op 15 juni 922 beloond met de kerk van Egmond met bijbehorende land tussen Suithardeshage (bij Schoorl), Vartrop (op Wieringen) en Kinnem (op Terschelling). Daarnaast ontving Dirk (Theodoricus) ook nog gebieden tussen datzelfde Vartrop/Kinnem en Swithardeshaga in het zuiden. Hij zou dit uitbreidden met een klooster voor nonnen, zodat dit complex het begin zou worden van Sint Adelbertabdij.
> Het valt op dat hier twee locatienamen genoemd worden, die wel erg op elkaar lijken: Suithardeshage en Swithardeshaga. Dit laatste is echter de Latijnse benaming, zoals het in oorkondeboek geschreven staat, net als Fortrapa en Kinnem. Het Leidsch Jaarboekje verklaart nog even hoe we tot deze huidige plaatsen komen, zodat we deze kunnen plaatsen. Suitherthe is een derde vorm die we tegen kunnen komen.

Hoe het precies zit met deze Dirk blijft onduidelijk in de literatuur. Het kan een samenvoeging zijn van verschillende Dirks, maar het kan ook om een langlevende Dirk met jonge vrouw gaan. Mogelijk zit er nog een generatie tussen, maar dat is niet geheel noodzakelijk. Henstra legt dit uit in zijn noot op p. 82.
De situatie met Dirk II van de stamboom is duidelijker. Door zijn trouwen breidt hij de familiemacht uit in Vlaanderen. In 985 krijgt hij van de op dat moment 5-jarige (!) koning Otto III, dus eigenlijk van de waarnemende keizerinnen Theophanu en Adelheid van Bourgondië, leengoederen en -rechten in eigendom. Dit gaat om de gebieden tussen de rivieren Lier en IJssel (Liora et Hisla), de eigendommen in het dorp Zonnemeren (Sunnimeri), tussen rivieren de Middenleek (medemalachi) bij Medemblik en de Kennemerpalen (Chinnelosara-gemerchi = een grensstroom tussen Kennemerland en Texel) evenals alle bezitting in de gouw Texel. Dit alles krijgt hij dus in bezit, echter uitgezonderd de huslotha, het huisgeld of vredespenning, een Fries tribuut dat bestaat een symbolisch bedrag. Dus van vruchtgebruiker wordt hij eigenaar van de gebieden en kan er vervolgens mee doen en laten wat hij wil. Het begin van! met de graafschappen Masalant (Masaland), Kennemerland (Kinheim) en Texel (Texla), zolang de erkenningsgelden maar voor de keizer zijn.
De erfelijke opvolger van deze gebieden, Arnulf van Gent beloond de monniken van Egmond voor de werkzaamheden voor de ontginning en landaanwinningen wat Bergan en Overschie gaat heten. Bergan wordt later vernoemd naar Arnulf's moeder, Hillegersberg, een natuurlijke berg. De donk is een pleistocene opduiking en had al tijdelijke bewoning voor de Romeinse tijd, maar niet tijdens de Romeinse tijd.
Deze landaanwinning zal dus plaatsgevonden hebben tussen de mondingen van de Schie en de Rotte.
Andere landwinning trachtte hij te behalen bij de Friezen, die hiervan niet gediend waren. Tijdens deze strijd moest Arnulf dit met zijn dood bekopen op 18 september 993. Onduidelijk blijft waar deze strijd heeft plaatsgevonden. Sommigen gaan uit dat deze plek tussen de Rekere en het Vlie, ter hoogte van Winkel lag. De stroom de Rekere lag ten tijde van dit gebeuren ongeveer op de plek waar nu het Noordhollandsch Kanaal ten noorden van Alkmaar ligt, in het huidige West-Friesland. Het West-Friesland ten tijde van dit gevecht lag echter tussen het Vlie en 't Swin. Zodoende denken anderen dat het dodelijk gevecht gesitueerd was aan de monding van de Oude Rijn, dat toen net iets noordelijker lag van de huidige monding bij Katwijk.
Daarnaast is ook de motivatie voor deze strijd niet eenduidig, al komt het resultaat wel steeds op hetzelfde neer. Naast "landwinning" van bestaand gebied, kan het ook gaan om "slechts" verzet van de bewoners (ic de Friezen) tegen iemand (Arnulf) die gezag wil gaan uitoefenen over hen met inrichting van zijn organisatie en bijbehorende vertegenwoordiging.
Deze strijd kan een uitbarsting zijn tegen Arnulfs een vier jaar durende poging om de mensen onder controle te krijgen, maar het kan ook zijn dat zijn familie al langer frustrerend te werk is gegaan voor de andere bewoners in het gebied waarin Masaland ligt.
Mocht het laatste het geval zijn dan is hierover door de bewoners vanzelfsprekend overleg gevoerd, bijvoorbeeld op een van de mogelijke dingplaatsen in dit gebied. Dijkstra doet o.a. in figuur 7.3 enkele suggesties: Klein Duin in Katwijk, Grote Achterweg bij het Prinsenbos in Naaldwijk en Harago bij Vlaardingen, dat we kunnen plaatsen bij de dorpskerk van Kethel.

De dorpskerk op de terp van Kethel waarvan de toren rond 1300 werd toegevoegd aan de kerk. (Mogelijke dingplaats, Harago.) foto 14 mei 2015

Harago (Kethel) zou duiden op een pre-christelijk 'heiligdom'. Ook de diverse 'Harga'-benamingen in de buurt als Hargalaan doen de suggestie hier nog naar te verwijzen.
Van de eerste twee suggesties is niets meer terug te vinden.
Bij het treffen tussen de bevolking en Arnulf met z'n mannen delfde Arnulf dus het onderspit. Hij werd begraven in het Abdij van Egmond. Zijn vrouw Lutgardis nam de honeurs waar en werd gesteund door de Saksische koning Otto III, omdat ze anders waarschijnlijk de graafschappen waren kwijtgeraakt. In 1005 werd de oudste zoon Dirk (III) oud genoeg bevonden om de graafschappen zelfstandig te besturen. Hij maakte dankbaar gebruik van de connecties van zijn moeder. De hulp van haar zwager Heinrich II, de koning van Duitsland, werd ingeroepen om de Friese opstanden tegen te gaan. Nadat de gemoederen kennelijk waren bedaard verpachtte Dirk wilde gronden aan de bewoners in de omgeving, de Friezen, tegen een geringe huur copen, zodat ze deze gronden konden ontginnen en in cultuur konden brengen.
Vermoedelijk was dit verpachtten een tactische zet van Dirk III. De politieke situatie was in de tussentijd veranderd. Heinrich II trachtte meer macht te krijgen ten koste van de adel en met behulp van de bisschoppen. De verpachtte veengronden werden door de bisschop van Utrecht als zijn grondgebied gezien. Hiermee begon dus een nieuw spanningsveld tussen Dirk III, gesteund door zijn Friezen, tegen de Utrechtse bisschop en Heinrich II.
Het gebied waar de Friese kolonisten aan de slag gingen heette toenertijd silva Meriwido, het Merwedewoud. Algemeen wordt aanvaard dat dit het gebied is ten zuiden van de huidige Nieuwe Maas (dat door Rotterdam stroomt) en ten westen van de huidige Noord. Dit beschrijft een deel van de Riederwaard. Met een kleine sterkte verdedigde hij de Friese kolonisten.

Vlaardingen De Oude Haven. Ter hoogte van de eerste scheepjes stond de getijdekreek de Flarding in verbinding met de (huidig zogenoemde) Maas. Dirk III De Grote Kerk. Voorheen stond op deze plek mogelijk de sterkte of burcht van Jan III. foto's 23 augustus 2013

Dit zou dan waarschijnlijk gaan om de burcht dat Dirk in Vlaardingen bouwde, al zou dit ook in de kern van het huidige Maassluis gelegen kunnen hebben. In Vlaardingen zou de burcht in de buurt hebben gestaan waar nu de Grote Kerk staat, aan de getijdekreek de Flarding dat nu de Vlaardingse Oude haven is.
De Flarding of Vlaarding was een getijdekreek dat liep van Kethel door de Vlaardinger Ambacht en ter hoogte van de Dayer en de burcht met de huidige Maas in verbinding stond. Ook zou er nog sprake (Alpertus van Metz / Alpertus Mettensis) zijn dat Dirk III in 1015 een burcht had gebouwd op de plek waar nu Dordrecht ligt en dus daarmee de stichter van Dordrecht zou zijn. Hiermee werd wederom (net als Maassluis) Vlaardingen bedoeld.
Alpertus suggereert dat de sterkte nog maar pas opgericht zou zijn. Het zou echter niet vreemd dat hier al veel eerder een fort is gebouwd. De familie is hier immers al sinds 985 aanwezig, dus het zou ook in opdracht van z'n vader Arnulf of opa Dirk II gebouwd kunnen zijn.
Dirk III ging - zoals zoveel mannen die deze voorzieningen hadden gecreëerd - de burcht ook inzetten voor het innen van tol. Hij had immers een belangrijke riviermonding onder controle. Alpertus verwees daarom naar hem en z'n mannen als predones, rovers. Algra stelt (en geeft hiermee zijn eigen tijdsgeest aan) dat het in de middeleeuwen lastig was om te bepalen welke tol rechtmatig dan wel onrechtvaardig was. De grens hiertussen was nogal vaag.
Vervolgens kwamen er van allerlei zijden klachten. De geestelijke heren hadden bezwaren omdat ze mening waren dat ze in hun jacht- en visrechten werden aangetast. En de handelaren van Tiel , werden natuurlijk ook niet blij van deze kostenverhogende ophouding op de handelsroute naar Engeland.
De ontvanger van deze klachten, intussen keizer (1014-1024) Heinrich II van het Heilige Roomse Rijk hoorde de interessante argumentatie van de handelaren aan: "Als hij niet ingreep en ze tegen dat onrecht beschermde, dan konden zij niet naar Engeland gaan om daar handel te gaan drijven en de Engelsen konden evengoed niet naar Tiel komen om te handelen. Daardoor kon er ook geen belasting meer geïnd worden in Tiel, zodat er geen belasting meer naar hem zou toevloeien, zoals het hoorde."
De geschonden jachtrechten werden het zwaarst gewogen, tijdens 'de hofdagen' (en 'familiedagen') in Nijmegen, Pasen 1018. Naar het schijnt zou Dirk als leenheer (en neefje van de keizer) hierbij aanwezig zijn geweest, mede om zich te verweren en de plannen tegen te houden. De opdracht aan Godfried van Neder-Lotharingen was en bleef om met de troepen van de naburige geestelijke vorsten naar het Merwedewoud te gaan en het te zuiveren van indringers.
(bron: Nieuwenhuijsen/Vlaardingen, p. 32-50; Van Bentum/Oorlog, p. 8-17; Nieuwenhuijsen/Flaridingun, p. 167, 169, 174 (afb 43), 176 (Zwijndrecht), 204; Algra/Dispereert, p. 63, 65-66; Gordon/Rijnland, p. 85; Henstra/Graafschappen, p. 66-67, 81-84; Gumbert-Hepp/Egmond, p. 412; Dijkstra/Rijnstreek, p. 298-300, 303, 375; Over Rotta en het Middeleeuws Rotterdam / Engelfriet; De Oude Haven / HVV (ANWB-62541/001); Frijhoff/Dordrecht I, p. 15-18; Van Rij/Gebeurtenissen, p. 77; Wikipedia Slag bij Vlaardingen (1018), Dirk I (graaf), Dirk III van Holland, Dirk IV van Holland, Oude Rijn (Harmelen-Noordzee); Oude Rijn (Harmelen-Noordzee); Putten (eiland); Riederwaard)

Slag bij Vlaardingen 1018
Godfried van Neder-Lotharingen (965-1023) voer met diverse schepen naar Vlaardingen en omgeving om z'n opdracht uit te voeren, het verwijderen van de Friese kolonisten uit de veengebieden. Dit leidde op 29 juli 1018 tot een strijd, waarbij uiteindelijk Godfried gevangen werd genomen door Dirk III en dus de strijd had verloren.
Grootste oorzaak van dit verlies zou volgens Alpertus de vele grachten zijn, waardoor de troepen van de verschillende bisschoppen moeilijk uit de voeten konden. Over deze grachten is echter enige discussie. De vraag is namelijk of er geen dijken bedoeld wordt. Van Bentum legt dit echter verklarend uit. Alpertus kent goed Latijn en weet het verschil tussen fossae = 'grachten', vallum = 'wal van uitgegraven aarde' en agger = 'dam van aangevoerde aarde', zo blijkt uit andere schrijfsels van zijn hand, zodat deze verwarring onterecht is. Daarnaast weten we hoe veengebieden ontgonnen worden.
Het verhaal Alpertus maakt duidelijk dat de troepen met vloed aankwamen bij Vlaardingen en dus tegen de stroom in moesten roeien. Mogelijk waren ze dus al vermoeid voordat de strijd die dag begon, toen ze 's nachts of 's ochtends vroeg uit Tiel waren vertrokken. De grachten waren een belemmering omdat de mannen met loodzware maliënkolder niet konden zwemmen. Ze moesten dus omlopen, omlopen, omlopen en omlopen en waren dus zodoende al verslagen voordat er een gevecht was geweest. Nadat er een commando terugtrekken (of vlucht, dat doet er eigenlijk niet toe) was gegeven, sloeg de paniek toe, waardoor er gedrang ontstaat en mannen vast komen zitten. Ook bij aankomst bij de schepen, die inmiddels midden op de rivier liggen (naar ik aanneem vanwege eb door de beheerders met het veranderende tij in het water gehouden, maar dit wordt niet vermeld), zodat er lange tocht door de blubber aangevangen moest worden. De zwaarbewapende (met loodzware maliënkolder, [aanvulling WP]) mannen zakken rechtstandig de blubber in. De mannen met lichtere bescherming bereiken nog wel de schepen, maar zij laten de schepen bij het inklimmen kapseizen. Voor de Friezen een eitje om rest af te maken. Zij hebben veelal een lederen bewapening, zoals we weten uit illustraties van kampvechters en zijn dus veel lichter en flexibeler in hun doen en laten.

Vlaardingen in de 11e eeuw [film] illustreert deze slag mooi en geeft de nodige achtergrondinformatie. We zien hier de getijdekreek de Flarding (Oude Haven) met op de punt de houten sterkte en daarachter het houten kerkje (op de plek waar nu de Grote Kerk staat).

> Het wordt hier mij voor het eerst duidelijk de er in dit soort historische verhalen vaak verkeerde woorden worden gebruikt voor het hanteren van wapens. Ook hier wordt zwaarbewapend gebruikt in de zin van veel zware wapens bij de hand hebben terwijl er eigenlijk bedoeld wordt dat de mannen ingekapseld zijn in een veel kilo's wegende bepantsering / harnas op en om hun lijf. Welke wapens ze verder nog bij zich hebben is niet echt interessant wanneer je wegzakt in de blubber. Deze wapens kunnen ze immers op elk moment loslaten. Uit een harnas kunnen ze nauwelijks of niet zelfstandig uitkomen en dus verdrinken velen.
Onder de vele slachtoffers zouden drie graven zitten: Johannes, Godfried en Godizo, de graaf van Teisterbant. Daarnaast zou er bijna geen ridder uit de bisdommen Utrecht, Kamerijk en Luik in leven gebleven zijn.
Een geografische kaart (afb. 75) in het boek Ad Flaridingun geeft een mooi overzicht van het landschap rondom Vlaardingen in 11e eeuw. Het artikel De slag bij Vlaardingen laat een soortgelijke afbeelding zien (afb. 3), maar dan iets uitgebreider met de diverse locaties van handelingen.
(Beide kaarten zijn ook van T. de Ridder en E. van der Linden)
Dirk zit de strijd uit in zijn burcht en schiet de in het nauw gedreven Godfried te hulp door met zijn mannen uit te rijden en hem te redden, door hem gevangen te nemen. Hierdoor kwam Dirk in een goede onderhandelingspositie te zitten en veelal leverde dit in zijn leefwereld ook vaak de nodige financiën aan losgeld of schadeloosstelling op.
Gezien de grote hoeveelheid doden zit dat er mogelijk niet in. Godfried zal bij de keizer het nodige moeten verklaren om voor Dirk, zijn mannen en de Friezen de voor de hand liggende wraaktochten te besparen. Mogelijk is dit ook een reden dat bij een regeling na de slag bij Vlaardingen, korte tijd later, het bezit van de kerk is afgestaan aan de Utrechtse bisschop Adalbold.
(bron: Nieuwenhuijsen/Vlaardingen, p. 32-50; Nieuwenhuijsen/Flaridingun, p. 238; Van Bentum/Oorlog, p. 8-17; Dijkstra/Rijnstreek, p. 286; Frijhoff/Dordrecht I, p. 16; Wikipedia Godfried de Kinderloze)

Dirk IV [beeld] 1975 - Jan Haas - Bronsplastiek: Dirk IV van Holland i.o.v. Mees & Hope, Varkenmarkt Dordrecht. Op bijbehorend steen staat de volgende tekst geschreven: Dirk IV graaf van Holland Vermoord bij Dordrecht 1049 Aangeboden door bank Mees & Hope op 29-10-1979 Dit had natuurlijk moeten zijn: Dirk [IV], comes Fresonum/(Friese graaf) Gedood bij Thuredrech (Dordrecht) 13-01-1049 foto 10-09-2006

Slag bij Nederhemert 1061
Hierna bleef het vrijwel rustig in het gebied. Dirk III breidde zijn gebied verder uit ten koste van de jachtgebieden van de bisschop van Utrecht.
Na zijn dood is ook Dirk III begraven in de Abdij van Egmond.

Thuredrech Thuredrech is het - mogelijk hand gegraven - water tussen de Dubbel en de Merwede. De monding van Thuredrech aan de Merwede zal de later 'Oude Haven', de Wijnhaven van Dordrecht worden. Aan de Thuredrech zal Dordrecht dan ook haar naam ontlenen. Tussen dit toekomstige Dordrecht en de Zwijndrechtse Waard - in deze periode Suindrecht geheten - ligt de bij eb doorwaadbare plaats waar Zwijndrecht haar naam heeft te danken. In allerhande internetbronnen (kijkdatum juli 2015) wordt de Zwijndrechtse Waard omringd door de rivieren de Pelster of Pelser (in 1837 de mond van de Noord genoemd), de Noord, de Oude Maas en het Waaltje. In deze periode lopen de Noord of Noort en de Pelster evenwijdig aan elkaar met daartussen een eiland. Beiden maken onderdeel uit van de Merwede, zoals de rivier stroomopwaarts en stroomafwaarts verder heet. Het Waaltje heet nog de Waal. ( Register der peilingen, behoorende tot de kaart der rivieren de Boven-Rijn, De Waal, De Merwe, De Oude- en een gedeelte der Nieuwe-Maas, van Lobith tot Brielle. - ['s Gravenhage : Schinkel, ca.1837], p. 35; Wikipedia Zwijndrecht (Nederland); Museum "Het Hof van Nederland"; Regionaal Archief - Zwijndrechtschen Waard foto: 21-07-2015)

Hij werd opgevolgd door zijn zoon Dirk IV, die z'n uitbreidingsgebieden ten zuidoosten verder bracht. De Utrechtse bisschop Bernold kon dit niet toestaan en verzocht keizer Hendrik III in te grijpen. Dit bracht Dirk weer terug bij af, want hij raakte vele gebieden kwijt. Zijn dood in 1049 zorgt ervoor dat Dordrecht voor het eerst op schrift genoemd wordt: Dirk wordt door zijn vijanden bij Dordrecht apud Thuredrech gedood. Het gaat dan ook waarschijnlijk om het stroompje dat zo heet. Of er rond deze tijd al enkele nederzettingem zijn, dat deze naam al kan dragen, is niet duidelijk. Dit geldt wel voor de Zwijndrechtse waard.

De burcht in Leiden Volgens het informatiebord is deze burchtheuvel ouder dan de stad zelf. De burcht zelf stamt uit ongeveer 1150 en was er kennelijk ten tijde van de munt nog niet. Op deze plaats zou - volgens het verhaal dat hier gaat - al vanaf de vierde eeuw een groot verdedigingswerk liggen. (foto's: 1-11-2015)

Zijn broer Floris (I) nam de familiewinkel over, omdat Dirk geen nageslacht had. Zo kreeg hij ook de burcht in Leiden in handen. Een bevestigende aanwijzing voor dit feit zouden we kunnen vinden in een Russische muntvondst, waarbij twee in Leiden geslagen munten (Denarius / denarii) zaten. Het eerste zilveren muntje werd ergens in Rusland (toen nog Sovjet Unie) in 1934 in zogenaamde schat van Wigmjaz gevonden. Dertig jaar later, in 1960, werd er nog eens een muntje gevonden, nu in Kolgolema. Deze zijn te dateren tussen 1049 en 1061 en hebben het opschrift “+LEITH~ERIC BVRCH” op de ene munt en “+LEI~THERI BVRCH” op de andere met op de andere kant “~+FLOR.ENTIVZ”. Zodoende staat het in de literatuur vermeldt als Florentiuz en Leithericburgh of Leitheriburch of leith eriburch. We kunnen Kolgolema tegenwoordig lokaliseren in het Leningradskaya oblast, Rusland. Vermoedelijk ligt Wigmjaz ook in deze contreien, maar hiervan heb ik nog nergens een bevestiging van kunnen vinden.
De muntjes zullen ongeveer 0,6 gram gewogen hebben, aangezien Floris de eerste was die in deze omgeving ook begon met de aanmunting van zilveren penningen en de munten in deze periode dit gewicht hadden.

Kolgolemo Aan de rivier Pasha. Deze mondt uit in Svir, dat vervolgens uitkomt in de Ladagomeer. Dit meer loopt via de rivier Neva naar St. Petersburg en Oostzee. Kolgolemo is dus een logische plaats om zo'n muntje te kunnen vinden, het ligt namelijk twee riviermondingen verder dan de Internationale handelsroute naar Novgorod en verder.

Een afbeelding van dit muntje of andere bevestiging van bovenstaande heb ik nog niet kunnen vinden. Wel tekent Jan Post in de Detector Magazine het muntje na van een afbeelding die hij zegt te hebben, waarbij hij vermeldt dat het op de afbeelding niet helemaal te lezen is. Hij tekent/schrijft echter 'Florenzius' in plaats van 'Florentiuz'.
Ook Floris kreeg het al vlot aan de stok met andere heersers en weer om de dezelfde bezigheden. Ook hij zocht weer uitbreiding in het rivierengebied. Tweemaal in 1061 werd hij aangevallen door de anderen in deze omgeving. De eerste aanval wist hij door tactisch vernuft te winnen, terwijl hij ook in de minderheid was. Hij plaatste in de omgeving van Oudheusden talloze valkuilen, waardoor een deel van de tegenstanders al voor het gevecht uitgeschakeld was, waardoor de rest in war raakte, zodat deze eenvoudig verslagen konden worden. Op 28 juni 1061 werd er opnieuw strijd geleverd, nu eindje noordelijker bij Nederhemert. Ook deze strijd was gewonnen. Echter toen hij samen met zijn Friese strijdmakkers verkoeling zocht onder de bomen langs de Maas, werden ze overmand door de slaap en vervolgens door de mannen uit het kamp van Herman van Cuijk overmeesterd en gedood. Ook Floris werd begraven in het Abdij van Egmond.
Ondanks dat deze Friese heerschappen zich net als in andere gebieden gingen ontwikkelen richting koninkrijkjes of hertogdommen en deze familie er voor Friese begrippen weer vroeg bij waren, tenzij wij ze als opvolging zien van andere Friese koninkrijken waarvan we Radbod als bekendste herkennen, waar deze familie volgens sommigen via de vrouwelijk lijn toch mee gerelateerd is, hielden ze op hún manier toch ook vreemde mogendheden buiten de deur, al waren deze ook aan elkaar gerelateerd, zoals eigenlijk alle ontstane hertogdommen en koninkrijkjes, want met huwelijk breidde men de kansen op uitbreiding uit. (bron: Nieuwenhuijsen/Flaridingun, p. 206, 224-225; Van Kaam / Markten, p. 39; Cordfunke/Gravinnen, p. 31, 47; Dommerholt/Trix, p. 63; Post/Grut, p. 8; Brand/Macht, p. 18; Fannee/Leiden; Wikipedia Floris I van Holland)

Dirk V
Na de moordpartij op Floris I trouwde zijn weduwe Geertuida met Robrecht I van Vlaanderen, daarna zichzelf al gauw de Fries noemend, zodat deze als regent kon optreden voor haar zoontje Dirk V. Dit plan faalde, want de bisschop van Utrecht, Willem van Gelre zag zijn kans schoon en nam de gebieden die Floris en zijn voorgangers hadden afgesnoept van de Utrechtse bisschoppen weer af, zodat Robrecht slechts met Vlaardingen en Masaland kon beheren. In de toekomst zal echter blijken dat de inzet van Robrecht en creatie van ruimte voor zijn stiefzoon en kleinkinderen, de aanzet zou geven voor een vaste bodem van dit geslacht op deze bodem.
Zover was het echter nog niet. 1070 stonden in het teken van de strijd met Willem van Gelre en Godfried III van Neder-Lotharingen. Na Willems dood in 1076 namen ze het terug. De keizer gaf het gebied echter onder controle van Godfried III van Neder-Lotharingen, Godfried met de Bult of de Bultenaar. Daarop gaven Dirk en z'n stiefvader Robrecht de opdracht om deze Godfried te vermoorden. Dit werd op 26 februari 1076 in Vlaardingen uitgevoerd door hem tijdens een toiletgang in zijn aars met een zwaard of speer te verwonden, waarna hij naar Utrecht werd gebracht. Zeven dagen later overleed hij echter aan zijn verwondingen.
De opvolger van Willem van Gelre, Koenraad van Zwaben (bisschop) raakte na zijn overname diverse grondgebieden kwijt aan het duo Dirk en Robrecht. Koenraad zelf werd gevangengenomen. Mogelijk kwam er uit de vrijlatingsonderhandelingen dat Dirk de 'eigen' gebieden in leen kreeg van Koenraad.
(bron: Henstra/Graafschappen, p. 112-113; De Maesschalck/Graven, p. 87; Nieuwenhuijsen/Godfried, p. 55; Wikipedia Robrecht I de Fries; Willem van Gelre (bisschop); Koenraad van Zwaben (bisschop); Godfried III van Lotharingen)

Floris II
Door een ander soort politiek te bedrijven, zijn vader Dirk steunde immers tijdens de investituurstrijd tussen de Rooms-Duitse keizer en de paus van Rome, de paus, kwam er zicht op stabiliteit. In navolging hiervan zag Floris waarschijnlijk ook het voordeel van deze keuze, omdat de omliggende gebieden en dus strijdpunten bij de bisschoppen van Utrecht lagen. Na de steun keerde ook de rust terug. En na erkenning van bisschop Burchard van Utrecht als leenheer in 1101, waarna hij -waarschijnlijk ter onderscheiding- zich graaf van Holland kon gaan noemen. Ook ontstond er volgens Henstra mogelijk in deze periode een soort van scheiding tussen de Friezen van Holland en de Friezen in West-Friesland, Westflinge, en zodoende kon er een cultuurverschil ontstaan.
Wanneer we hieraan een oorzaak willen geven, kunnen we denken aan het de voortdurende binding van de Friese mannen met de tot dan Friese graven. Door erkennen van het gezag van bijvoorbeeld in dit geval de bisschop van Utrecht en de 'makkelijke' winsten die hiermee te boeken zijn, kun je verschillende denkrichtingen krijgen. Immers, de Westfriezen verzetten zich nog steeds tegen dit model (zoals we ook in Ostfriesland zullen gaan zien). (bron: Henstra/Graafschappen, p. 112-113; Wikipedia Investituurstrijd, Floris II van Holland)

Overstromingsgevaar
Rond de millenniumwisseling wordt het land vaker bedreigt door het water. Vanuit zee, maar ook vanuit het land met hemelwater, mogelijk speelt ontginningen van veengebieden hierbij een rolletje. Er wordt minder water vastgehouden. We zien dan ook her en der kleine dijkjes gemaakt worden die het water uit de veengebieden moeten tegen houden en waarschijnlijk moet geleiden naar een stroompje. Dit zijn de oude veendijken, die we vaak op oude kaarten terugvinden, die duidelijk niet gemaakt zijn op het water uit de zee tegen te houden. Zodoende bleef het leefgebied voldoende droog om te leven en akkerbouw te bedrijven. Maar ook vanuit zee dreigt het water steeds vaker, vanwege een stijgende zeespiegel. En dus zal er ook een begin gemaakt moeten worden met het maken van dijken. Ligterink wijst erop dat dit alleen mogelijk is, wanneer er gezaghebbende initiatiefnemers zijn om dit te kunnen bewerkstelligen. Opdrachten moeten worden gegeven en onwillige gestraft, in één woord: het dijkrecht moet worden gehandhaafd. We zullen zien of dit gaan werken, maar deze gedachtegang van Ligterink lijkt me een tijdgeestkwestie, waar we langdurig last van krijgen.
Maar de macht en dus de bal ligt bij de kloosters, de kerken en de grote steden. Allereerst waren het de kloosters, die vanwege de vele 'giften', zoveel land hadden dat ze dit wel moesten verdedigen tegen het water. Ze hadden dan ook voldoende mensen in hun 'gemeenschap' die dit ter hand konden nemen.
De eerste echte ringdijk werd echter door de lokale bevolking gelegd om hun woongebied Humsterland en deels Middag - dus zonder bemoeienis van klooster (van Aduard), al zullen belanghebbende van kerk of stad (Groningen) ook dwingend het die richting hebben gestuurd. Maar dat is natuurlijk vanzelfsprekend. Zo werkt dat ook. Belanghebbenden bespreken met elkaar de gemeenschappelijk problemen en daar komt dat iets uit, in dit geval een ringdijk. Deze samenwerkingsdijk ligt er nu al zo'n 750 jaar, al heeft het z'n functie voor nu verloren.
Grotere werken tegens sterke stromen moesten nu nog echt plaatsvinden, maar men was nog niet bij machte om zoiets groots te bewerkstelligen. En de kunstwerken moesten wachten op de introductie van de baksteen (Westerkwartier/Ligterink, p. 47; Landschappen van Noord-Nederland: Middag Humsterland).
Dat deze eerste dijk ook de nodige doorbraken heeft gehad kunnen we nu nog in het landschap terugvinden. Zo zijn er diverse kolken te vinden. Bijvoorbeeld tussen Lammerburen en Englum. Iets verderop tussen Englum en Saaksum en vervolgens tussen Saaksum en Ezinge. Opvallend is ook een minikolkje midden in het gebiedje dat gevormd wordt tussen Den Ham, Fransum en Tolhek, wat zou kunnen duiden dat ook hier op Middag een dijkdoorbraak is geweest, vanuit de oude zee-inbraak die Middag van Humsterland scheidde, namelijk de Kliefsloot. Ligterink bevestigd dit door ook melding te maken van een dijkdoorbraak in de Fransummerdijk, even ten westen van de boerderij van Nienhuis, wat bij Moolenbroek de boerderij van Nijenhuis heet.
Dit gebeurde zo rond 800. Zo'n 500 jaar later was de dichtslibbing zo ver gevorderd dat het veenwater uit het zuiden problemen had gekregen om weg te komen en dus een bedreiging voor de omgeving begon te vormen. Een 'eerste' document bevestigd dat er werk wordt gemaakt door de monniken van Aduard, die in een straal van 3 kilometer om het klooster met een uitloper tussen het Middagster Riet en Reitdiep, tot aan waar het Reitdiep naar het westen afbuigt. In 1313 wordt er gesproken over een uitwateringssluis bij de 'Arbere'. Of dit de eerste activiteiten zijn is niet duidelijk en dit valt nauwelijks terug te lezen uit het dijkenlandschap heden ten dage.
Arbere, dit zou een boerderij zijn en betekent uit het Oudfries graanschuur, al komt Ligterink middels taalkunde uit bij A-dijk, waarin deze sluis of zijl gelegen zou zijn. De naam Arbere vinden we op een sluitsteen in de boog boven de achterdeur van de boerderij. De Arberezijl zou hier ten zuiden van gelegen hebben. Delen van de deur zijn gevonden, die door een vloed in 1361 is uitgespoeld. Ook de Middagster Riet voldeed uiteindelijk niet meer aan de behoeft om grote hoeveelheden water te kunnen afvoeren. Zodoende werd besloten om een nieuw kanaal te graven die het water rechtstreeks kon afvoeren op de brede uitloop van het Reitdiep. Het rechte Aduarderdiep werd gegraven met aan het eind het Aduarderzijl dat rond 1407 klaar was. Dit kanaal was het verlengde via het Koningsdiep van het Peizerdiep en hiermee kwam een directe snelle afwateringkanaal van het Drentse veenwater gereed.
De Stad had zelf ook de nodige problemen met alle problematiek van het afwateren van het Drentse water en het bevaarbaar houden van de voor hun o zo belangrijke aan- en afvoerroutes, zonder de andere belanghebbenden te veel in het vaarwater te zitten. Toen er besloten was om een recht kanaal te maken tussen Dorkwerd en Wierum, werd het water van de Paddepoel niet langer afgevoerd naar het Aduarderdiep, omdat de Paddepoel ten oosten van het nieuwe kanaal zou komen te liggen en het Aduarderdiep ten westen. Om dit te voorkomen, plaatste men een grondzijl oftewel een duiker (we spreken 1430!) onder het nieuwe kanaal, het Westerdiep te leggen (Westerkwartier/Ligterink, p. 49-51, 55; Abtenkroniek/Moolenbroek, p. 154-170; Wikipedia Abdij van Aduard, Aduarderdiep, Kliefsloot, Aduarderzijlvest; Het klooster van Aduard).

Gouden hoepel
Het waterproblematiek had in het hele gebied de volledige aandacht en vele eilandjes werden bedijkt, zoals met Humsterland was gebeurd. Ook werden er her en der nieuwe polders gewonnen op dichtslibbende zeearmen. Vermoed wordt dat de gouden hoepel zo ook rond 1300 in het Westerkwartier afgerond was. Met gouden hoepel wordt de zeedijken bedoeld, die om heel het Friese land zou liggen. Ditzelfde kwamen we al tegen als de gouden band of geldene hop bij Gunstbrief Karel de Grote en later nog als landrecht van een gouden band bij het hoofdstuk Fria hals .

Visvlieterdiep met zicht op de Lauwers vanaf de Heirweg in Visvliet

Visvlieterdiep met zicht op de Stationsweg vanaf de Heirweg in Visvliet

In vroegere tijden werd het onderhoudsprocedure voor de sluis, die hier lag, besproken en misschien vastgelegd. Er was echter een misverstand over een uitdrukking, wat leidde tot de benaming die voor lange tijd gold voor deze vaart: Besheersdiep. Het verhaal gaat dat het onderhoud 'als bis her' geregeld zou blijven, waarbij de 'bis her' (zoals het Duitse bisher) 'tot nu toe' naam dragend werd voor het diep en dus diep Besheer, later Besheersdiep ging heten. De Visvlieter Oude zijl, zoals de sluis heette, een binnenzijl, is nog lange tijd als voorheen onderhouden. foto's Weekendje Noord-Groningen (Westerkwartier/Ligterink, p. 58-59; Wikipedia Visvlieterdiep

De 'gouden band' in het Derde Zeeland, tussen Lauwers en de Eems bestaat uit een aantal oude 'begindijken'. In het zuiden hebben de oude Leydijk, die onderhouden werd door de bewoners uit Marum, Nuis, Niebert, Tolbert en Midwolde. Deze dijk diende het uit het zuiden komende veenwater tegen te houden en liep grofweg van de Friese Palen via de Linde en de Caroliweg naar de Diepswal. En dan zijn we in Leek aangekomen.
De Lauwers heeft een zijtak, de Oude Riet, die ook ongeveer bij de Friese Palen ontspringt, naar het oosten stroomt om de zandheuvel van Zuid en Noordhorn om vervolgens naar het westen te gaan en zich samen te voegen ter hoogte van Lauwerszijl en Munnekezijl, met de Lauwers. Deze twee geulen waren ideaal voor zeestromen om landinwaarts binnen te dringen. De oude dijken zijn gemaakt om deze twee zeearmen uit het land te weren.
Zo hebben de we de volgende dijken: de Oxwerderdijk, dat onder Visvliet begint en het water van Oude Riet dient te temmen, loopt naar het oosten en sluit aan op de gaast van Noord- en Zuidhorn. Bij Zuidhoorn loopt de dijk Zuiderweg eerst een stukje naar het zuidoosten om vervolgens naar het westen af te buigen. Aansluitend komt de Maasdijk dat de laatste verbinding is tot aan de grote gaast.
Aan de overkant bij Enumatil begint de Westerdijk de insluiting van 'de Oud Riet'. Bij Den Horn gaan we via de dijk de Hoge Weg naar het noorden, gevolgd door de Oude Spanjaardsdijk, de Oude Dijk, Hamersterdijk met straatnamen als Jensemaweg, Frijtumerweg (door Frytum) en Balmahuisterweg (door Balmahuizen). Een haakse bocht naar het noordwesten brengt ons weer op een "Oude Dijk". Deze dijk gaat onder de naam Heerenburen door Pama, richting het huidige Kommerzijl, wat uiteraard toen nog niet bestond. We volgen de dijk -weer met een haakse hoek naar het noordoosten op de Hoge dijk. Parallel hieraan lopen de wegen Gaaikemaweg en Aalsumerweg. De Hoge dijk loopt vervolgens naar het oosten en komt door Lammerburen.
Hierna vervolgd de dijk richting Oldehove waarboven nu een kolk van een doorbraak terug te vinden is. Verder naar het oosten komen door Englum en Saaksum, waartussen een volgende kolk te vinden is.
Wanneer we bij Saaksum naar de overkant van het Reitdiep de dijk vervolgen, komen we uit op de Zuurdijk (dit een verbastering van Zuiderdijk) die in een rechte lijn naar het noordwesten gaat van Barnegaten, via Zuurdijk naar Midhallum. Van Midhallum is nu niet veel meer over. Er zijn nog twee boerderijen met de naam Midhalm te vinden op de zuidoostzijde van de afgegraven wierde, waar men aan het begin van de jaartelling met bewoning begonnen is. Hierna moeten we het hebben van verkavelingslijnen, omdat de dijk ten westen van de lijn Ulrum en Niekerk (2 km onder Ulrum) verdwenen is.
De Oude Zeedijk of Oude Provinciale dijk, die de noordkant van De Marne moet beschermen, kunnen we dan ook duidelijk herkennen. Direct ten westen van Vierhuizen, vervolgens langs Midhuizen, waar een aantal kolken door dijkdoorbraken zijn ontstaan. Typisch is na de inpoldering de nieuwe dijk met dezelfde problemen kreeg te kampen, want ook hier in de Westpolder zijn een aantal kolken te ontdekken. Niet voor niets dat de inbraak van de Lauwerszee op deze plek achter het gat van Ameland en Schiermonnikoog is ontstaan, al zijn de mondingen van de riviertjes hier natuurlijk ook debet aan. (Westerkwartier/Ligterink, p. 58-59; Beschrijving Groningen 1959, p. 12- + kaart 3 ; Wikipedia Midhalm).

Vorsten van Brunswijk
Hendrik de Vette (1060 - 10 april 1101) was ook één van de markgraven (een graadje hoger dan een graaf, ook wel markies en gelijk aan hertog), die na 1099 een claim op Friesland door de keizer Hendrik IV (Goslar, 11 november 1050 - Luik, 7 augustus 1106) gehonoreerd zag. Hendrik was een zoon van Otto van Northeim en erfde zijn gebieden van hem. Hij was Markgraaf van Brunswijk en behoorde tot de Brunonen, de 'vorsten van Brunswijk' die in de 11e eeuw tussen het Vlie en Lauwers graven waren van Stavoren, Oostergo, Westergo, Iselgo, Hunsingo en Fivelingo.
Zijn vader Otto, was een van de belangrijkste tegenstanders van keizer Hendrik. Ook Hendrik ging in zijn jonge jaren mee met deze lijn. Nadat zijn vader in 1086 was overleden aan de twee jaar eerder opgelopen beenbreuk, gekregen door het vallen van zijn paard, trok hij toch maar deze visie in en koos hij de kant van de keizer. Hij volgde zijn vader op in de gebieden Northeim en Eichsfeld als graaf en nog enkele andere gebieden in het midden van het huidige Duitsland.
Nadat de markgraaf -de bisschop Koenraad van Zwaben van Utrecht- van Friesland tussen Vlie en Lauwers (Stavoren, en Oostergo, Westergo) was vermoord, door mogelijk een bouwmeester, van wie de bisschop een geheime funderingsmethode had weten te ontfutselen en dit dus met de dood moest bekopen, werd Hendrik dus markgraaf van deze Friese gebieden.
Ook Hendrik werd misschien vermoord. Nadat hij vriendelijk in Staveren was ontvangen door ministerialen (onvrijen met belangrijke posten) uit Utrecht en andere belangrijke personen uit Staveren en Friesland, werd er aanslag op hem gepleegd. Hij wist samen met zijn vrouw per schip naar Deventer te ontsnappen. Bij Deventer werd hij echter ingehaald door de Friezen die hem overmeesterden, neerstaken en overboord kieperden. Hij verdronk hierdoor in de IJssel. Zijn vrouw Gertrudis ontkwam ternauwernood.
Maar het kan ook zijn dat hij bij een veldslag in Norden (in het huidige Ostfriesland) is omgekomen. Of een combinatie is ook mogelijk: een treffen tussen Hendrik en de ridders van de bisschop van Utrecht, geholpen door de Friezen, brachten een einde aan het leven van Hendrik.
Het was trouwens voor de Brunonen ondoenlijk om in de Friese gebieden stand te houden, naast de afstand van hun thuisgebied, in het midden van het huidige Duitsland, wat niet aansloot en dat ze noch bij de Friezen, noch bij de keizer vriendschap vonden.
Van de Brunonen weten verder, dat ze in het Friese gebied geld in omloop hebben gebracht. (Wikipedia Keizer Hendrik IV, Markgraaf, Otto I van Northeim, Hendrik van Northeim, Brunonen, Koenraad van Zwaben (bisschop), Ministeriaal; Algra/Ein, p. 41-42, Westerkwartier/Ligterink, p. 33).

Christendom
Het christelijke geloof had intussen in het Friesche landschap een goede voedingsbodem gevonden. Het had lang geduurd voordat ze om waren, maar toen het eenmaal zover was, ging het ook snel. De kloosters en kerken groeiden als paddenstoelen uit de grond. Het centrum van de wierden werden verkozen tot de plaats waar de kerk werd gebouwd.
Maar zoals met zoveel regels van buiten, daar hadden de Friezen niet zoveel mee op.
Toen paus Gregorius VII, geboren als Hildebrand van Sovana (Sovana, 1020/1025 - Salerno, 25 mei 1085), op 22 april 1073 werd gekozen als opvolger van paus Alexander II (1010/15 - Rome, 21 april 1073) en hij als paus bepaalde veranderingen ging doorvoeren, ontstond er een meningsverschil. De paus had onder ander het volgende verzonnen:

Boerenrepubliekjes
Nadat de laatste graven uit Brunswijk vertrokken, verdreven waren en het bisschoppelijk bestuur te ver weg zat om daadwerkelijk zijn macht uit te oefenen ontstonden er in het overgebleven gebied van Frisia kleine gemeenschappen met zelfde belangen van boeren, de zogenaamde boeren republiekjes die onderling als los zand bij elkaar hoorden, maar hun eigen 'Friese vrijheid' beleefden en zoektocht naar rechtsnormen en orde. Misschien lagen de ontstane boerengenootschappen hieraan mede ten grondslag. De mensen bepaalden zelf wat al dan niet toelaatbaar was en zo ontstond langzamerhand een volksgeweten. Je kunt je zelfs afvragen, waar zou het anders vandaan moeten komen. Uitgangspunt was echter steeds, wanneer er strijdende partijen ontstonden, dat er een verzoening zou plaats vinden en dat de partijen naar elkaar de hand zouden uitsteken en aannemen.
Mocht verzoenen er absoluut niet inzitten, dan moesten de schriftelijke willekeuren, zoals reeds hierboven besproken, uitkomst bieden en een uitspraak doen.
Zoals we verderop deze Willekeuren in diverse paragrafen als Oudfriese Boeteregisters , Haet is riucht? , Freeska Landriucht , Verhoging veteboeten en Fria hals nog verder zullen bespreken, kunnen hier wel alvast aangeven dat het lichaam en leven onaantastbaar waren in de ogen van de Friezen. Dus geen lijfstraffen. "Men bleef vasthouden aan de aloude Friese grondregel dat alle Vresen sullen oere veyde (veten) my gelde beteren, sunder stocken, sunder gheyselen, sunder bessem, sunder scheren (paragraaf 16 en 17 van de 17 keuren)". Al sinds de tijd van de Romeinen moest de boete uit geld bestaan, de boetegelden. Voor de hand ligt, dat het daarvoor afgedaan werd met goederen.
Ligterink beschrijft het als volgt: "geld was 'the weak spot' en alle straffen waren geldstraffen."
Het beeld van Amerikaanse toestand komt meteen bij me op, wanneer ik dit lees. Aangezien - zoals we later zullen zien - er velen naar wat later de V.S. is gaan heten, zijn geëmigreerd, is het eigenlijk niet vreemd dat de overbekende 'claimcultuur' daar wortel heeft geschoten, al is het naar 'onze normen' iets te ver doorgeschoten.
Waarin ook wij te ver zijn doorgeschoten en nu langzaamaan weer op terugkomen zijn de betalingen van het geld door schuldig bevondene. Deze dient namelijk twee boetes te betalen. Een aan de klagende partij, dit lijkt logisch, want deze heeft namelijk de schade geleden. En tevens moet er een geldbedrag to broeke de breuk aan de rechter betaald worden voordat degene weer volledige rechtsbescherming van de gemeenschap waarin hij leeft kan ontvangen. Het is ook logisch dat de rechter voor zijn diensten een vergoeding krijgt, al zou dit natuurlijk ook volgens een toerbeurt kunnen, wat ook meteen goed is voor de algemene en algehele kennisoverdracht en beheersing. Wij zijn daarin echter op het ander vlak te ver doorgeschoten. Immers, de geheven boetes gaan allemaal naar de staatskas, ten behoeve van ons allen. Algemene en algehele kennisoverdracht is er niet meer bij, want het is specialistenwerk geworden. Mede hierdoor is het dan ook niet meer mogelijk "de wet te kennen". Bij toerbeurt was de regelbrij waarschijnlijk uitgebleven.

Naar aanleiding van de ontdekking van deze oudste zichtbare kampvechters, is deze gebruikt als omslag voor een notitieboekje. (zie verder: notitieboekjes)

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-026755 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-026753 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-026754 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-026752 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-026756

Sinds kort zijn we hierop teruggekomen en wordt ook de geleden schaden meteen vergoed uit diezelfde staatskas en wordt dit verhaald op schuldig bevondene.
Dit gebeurt dan middels de procedure Voegen in het strafproces (i).

Kampvechters
Bijzondere keuren die eigenlijk thuishoren in de categorie van de godsgerichten kwamen voor in die van Humsterland. Ook die Langewold (uit 1250) had nog regels betreffende de gerechtelijke tweekamp, waarvan we in de kerken van Den Andel, Westerwijtwerd en Woldendorp nog enkele fresco's van kunnen terugvinden. Uit de plaats van de kerken zou je dan ook kunnen concluderen dat dit niet beperkt was tot Humsterland en Langewold, aangezien Den Andel, Westerwijtwerd en Woldendorp niet in deze gebieden liggen.
In deze periode was er een soort gilde van kampvechters, waaruit de strijdende partijen iemand konden kiezen, die voor hun de tweekamp aanging, bijvoorbeeld als ze zelf niet (meer) in staat waren om zelf hun strijd te strijden of omdat ze vrouw of een geestelijke was. De uitslag was bindend voor beide partijen. Deze getrainde kampvechter kempe of kampvechters kempan gebruikten in hun strijd - zoals we kunnen zien op de foto - schild of beukelaar, zwaard of sax en speer of kletsie. Het Oudfriese woord 'kletsie' - in het Zweeds klyka en in het Fins-Zweeds klytjo - staat in de zestiende keur als zodanig beschreven, evenals 'sax' in de zeventiende: thet man anda londe nena cletsia ne droge, waarin wordt bepaald dat in vredestijd geen wapens gedragen mogen worden.
(Het zou me niet verbazen wanneer 'kempan' een voorganger van onze huidige term 'kemphaan' is. Hierover kan ik echter (nog) geen bevestiging vinden.) Bij de tweekamp droegen de kampvechters de schobbejak, een kledingstuk van over elkaar vallende stukken leer, als bescherming. Tegenwoordig zien we het woord 'schobbejak' stukken negatiever terugkomen, waaruit mogelijk blijkt dat deze ooit gewaardeerde functie verworden is middels vechtersbaasjes tot schurken/schooiers.
Tijdens het maken van de fotoachtergrond op de titelpagina, waarbij ik de "mannen" van de gouden munten heb gebruikt, viel mij deze speer al op. Aangezien ik ze als een groep reizigers op weg naar een jaarlijkse landdag bij de Upstalsboom heb afgebeeld, kwam bij mij de gedachte op, dat dit vermoedelijk ook gebruikt werd als polsstok om de kreken, riviertjes en andere watertjes, die ze onderweg tegenkwamen, over te springen.

Polsstokspringen, anno 2019. Het gaat niet vanzelf. bron: Jochem Albrecht

Polsstokspringen, anno 2010. Ervaren en overtuigend. bron: Erikjan Koopmans

Immers het Fierljeppen is in het huidige Friesland nog steeds een traditionele sport. Deze stok heeft niet voor niets een gaffel of driepoot aan de onderkant zitten. Ook tegenwoordig zijn deze houten stokken zo'n vier meter lang, net als de speer van de kampvechter. Verder wordt deze 'stok' tevens in de scheepvaart gebruikt, om het scheepje voort te duwen in deze waterrijke gebieden waar met platbodems werd gevaren, vanwege het ondiepe water, ook wel een schippersboom of vaarboom of kloet genoemd, waarbij opgemerkt dat kloet naast springstok tevens een wapen kan zijn. En dan zijn we volgens mij rond met deze multifunctionele stok.
Dit systeem van de tweekamp kwam in Langewolder echter bij de herziening van de keuren in 1282 tot een einde. De keuren van deze republiekjes bleven rechtsgeldig totdat het in 1601 overging in het Ommelander landrecht. Hieraan had men al sinds 1550 zitten sleutelen (Westerkwartier/Ligterink, p. 35-36; Vechtersbazen/van Bentum, p. 89-91; Krijgers/Mol, p. 110; Altfriesisches Wörterbuch/Richthofen, p. 874, 1001; Wikipedia Polsstok; INL kloet).

Kruistochten
Er waren ook Friezen die deelnamen aan de Kruistochten. Zo ook aan de eerste kruistocht onder leiding van Godfried van Bouillon, te weten: Liauckema, Galama, Herema, Botnia, Ockinga en Roorda.
Rond deze periode was de stad Groningen, gelegen in het midden van Drentherwolde en omliggende streken, dermate tot bloei gekomen dat de stad zich kon veroorloven om de houten staketsels te vervangen door een stenen muur met sterke torens omringd door een gracht. Dit kwam omstreeks 1110 gereed.
Helaas voor de Groningers, ze moesten het weer afbreken, want ze hadden geen toestemming gevraagd aan de prelaat, de graaf-bisschop Godebald. En deze was hierover gekrenkt in zijn landsheerlijke rechten. De Groningers waren hier niet blij mee en trokken, onder leiding van het machtige geslacht van de Gelkingen, op naar het slot Groenenberg aan de Hunse te Euvelgunne van de bisschops stedehouder en vernielde deze.
Godebold was niet blij met deze actie. Wel blij werd hij van de bevestiging van keizer Hendrik V van de rechten op de Utrechtse Sint Maartenskerk op Oostergoo en Westergoo. Alsof de Oostergooërs en Westergooërs zich hiervan ook maar iets aantrokken.
Keizer Lotharius deed deze schenking in 1132 geheel te niet. Hij schonk het gebied Oostergoo en Westergoo, toen aan zijn neef graaf Dirk VI . Dit bleek voor deze Hollandse vorst echter een gevaarlijk geschenk. De Oostergooërs en Westergooërs trokken namelijk gezamenlijk op met de West-Friezen van Drechterland en ander koggen of koogen om in Holland huis te gaan houden, tegen Dirk VI en zijn broer Floris de Zwarte. (Witkamp III, p. 631)
De volgende keizer Koenraad III bracht Oostergoo en Westergoo in 1138 weer onder bij Utrecht. De giftbrieven bleven komen en door allerhande herverdelingen onder Groningse kerkbestuurders en Hollandse hulp kwam de volgende keizer Frederik I in 1165 tot de slotsom dat de Sepperothen (zonen van de gestorven burggraaf Lefferd van Bierum van Groningen) met steun van de Groningers zeggenschap kreeg over de stad Groningen en Hollandse graaf Floris III over Oostergoo en Westergoo. (Witkamp III, p. 632-633).
Wegens de Juliaanvloed (van 1164) hadden de Gooërs nu even iets anders hun hoofd.
Floris III viel in zijn regeerperiode 1165-1190 (hij overleed aan een pestachtige ziekte) regelmatig West-Friesland aan. Hij werd opgevolgd door zijn zoon Dirk VII . Een andere zoon Willem wilde ook gebied. De West-Friezen kozen de zijde van Willem en lokten een strijd uit. Zijn schoonzuster wist echter de gemoederen tussen de broers te bedaren en ze tot een verzoening te brengen. Willem zou nu wel zeggenschap krijgen over de graafschappen Oostergoo en Westergoo en nam hiermee de titel graaf van Friesland aan. Willem bleek een gezien gast in Friesland. De waarschijnlijke reden hiervoor is de aanwezigheid van de benedenbuurman Hendrik de Crane, graaf van Kuinre, heerser over de landen van Kuinre en Blankenham, Urk, Ens, Emmeloord en ander intussen ondergelopen land. Hij viel vanuit het zuiden de Friezen aan. Graaf Dirk VII zijn dood op 4 november 1203 zorgde voor een twist in Holland tussen Willem en de dochter van Dirk VII, Ada. Willem werd door de Friezen geholpen zijn bezit te handhaven.

Door het condominiumverdrag tussen Holland en Utrecht in 1165, waarmee een (zend)graaf in opdracht van de keizer naar Friesland wordt gezonden, is hierbij ook gestationeerd in Friesland. Hiervoor mocht de graaf slechts eenmaal in de vier jaar Friesland visiteren. Deze gravenperiode wordt uit onvrede van de Friezen met de slag bij Warns in 1345 beëindigd (Algra/Ein, p. 27).
De graaf (van Holland) moest zijn eens-in-de-vier-jaar gerechtsreis naar Friesland beginnen in Franeker. Hier verleende de asega hem een vrede. De graaf beval zichzelf geen onrecht te plegen tijdens dit bezoek en alle aanwezigen bevestigden deze vrede onder ede. Vervolgens moest de graaf hen allemaal in hun leen bevestigen, zonder dat hij daarvoor leengeld of vergoeding voor ontving. In deze periode werden ook alle nog niet afgedane zaken in een fimelding afgehandeld, die nog niet in de voorafgaande bodding waren afgerond. De genoemde asega heeft kennis van de te volgen procedures en draagt daarbij zorg dat dit ook zo gebeurt. Tevens is hij is staat om in de verschillende zaken middels voorgaande, zeg maar jurisprudentie, de regels te interpreteren (Algra/Ein, p. 29-30).
> Aan deze beleningsvorm kunnen we ook aflezen, dat er 'bijzondere relatie' is tussen de Hollandse graaf en de Friese leenheren.

Alt Lübeck um 1100 (nach H.H. ANDERSEN). Uit het onderzoek van Andersen uit 1995 blijkt, dat er voor sommige schriftelijke beweringen hieronder vermeldt, er toen nog geen archeologische bevestiging was gevonden. (bron: Alt-Lübeck / H. Hellmuth Andersen)

Süsel
De Friese handelaren die zich rond de Oostzee hun handelskoloniën hadden gesticht en daar met de andere internationale handelaren handeldreven, maar ook met de lokale bevolking, kregen het steeds zwaarder. Een voorbeeld hoe het er die tijd aan toe ging gaat over de Friezen van Süsel. Hiervoor grijpen we even terug naar het begin.
In de 7e eeuw -na de volksverhuizingen- hadden in de Oostzeegebieden ook verschuivingen plaatsgevonden. Zo werden gebieden van rond -wat nu de- Lübeckse Bocht heet, die door de Germaanse stammen waren verlaten, opgevuld door de West-Slaven, of beter gezegd de Wenden. Zij stichtten er talloze dorpen en steden, zoals wat later de hoofdstad zou gaan worden, Liubice of Leubice.
Liubice ligt aan de monding de Schwartau die hier in de Trave stroomt. (Tegenwoordig bestaat deze stad niet meer en staat er herinneringsteen met de naam 'Alt-Lübeck'.)

Gebied van de stam Abodriten of Obodriten en andere stammen rond het jaar 1000.

De hoogtijdagen begonnen onder de Slavenkoning Heinrich von Alt-Lübeck uit de Dynastie der Nakoniden. De stad bloeide en groeide. Na een Burg, een haven en twee voordorpen, ontstond er aan de overkant van de oever rondom een koopmanskerk een koopmansdorp. De houten kerk -bleek na archeologisch onderzoek- was 22 bij 15 meter. In dit koopmansdorp vertoefden vele Friezen, maar ook andere handelaren uit vele andere gebieden.
De volgende kerk die er gebouwd werd was van veldstenen gemaakt en was 20 bij 11 meter.
Met de vreemde buurstammen klikte het niet altijd even goed. Heinrich had was een keer de strijd aangegaan met de Ranen, die op een eilandengroep woonden, voor de kust, waar nu Stralsund ligt. Hij versloeg ze toen en kwam machtiger uit de strijd.
In 1123 probeerde Waldemar, een zoon van Heinrich, dit ook, maar hij verloor de strijd, zodat z'n vader een winterveldtocht organiseerde en over het ijs van de bevroren Oostzee de bewoners van Rügens een lesje kwam geven.
Heinrich liet het leven op 7 juni 1127, er zou sprake kunnen zijn van moord, en liet aan zijn vier zonen zijn rijk na. Hij had echter een jaar voor zijn dood, in 1126, wel een missionaris van de kerk, Vizelin genaamd, toestemming gegeven om in zijn rijk te mogen prediken.
Vizelin (rond 1090 geboren in Hameln en 12 december 1154 overleden in Neumünster) begon in 1126 met goede moed aan zijn klus, maar moest na de dood van Heinrich alweer stoppen wegens ruzie over de opvolging.

Siegesburg (stad en berg).

Twee zonen Waldemar († 1123) en Mstivoj († 1127) waren al voor Heinrich gestorven. Maar de andere twee zonen Knut en Sventipolk deelden eerst het gebied op. Maar binnen een jaar werd de strijd tussen die twee in 1128 in Lütjenburg ten gunste van Sventipolk beslist en kreeg zo zijn vaders rijk in handen.
Op zijn reizen had Vizelin in 1134 het strategisch belang erkend van een 110 meter hoge gips- of kalkberg in wat na bebouwing Siegesburg is gaan heten en melde dit aan zijn sinds 1133 Rooms-Duitse keizer Lothar of Lotharius III (1075-1137). Die volgde de raad op van Vizelin en veroverde het gebied en plaatste er een burg, klooster en Augustiner-Chorherren-Kirche op, waarvandaan Vizelin drie jaren predikte.
Tussen 1138 en 1139 bleven de veroveringen doorgaan en zo kwamen de stammen Wagrier en Polaben onder Saksisch gezag te staan.
Ook de Ranen lieten, in de waarschijnlijk ontstane chaos en buitenkansjes, van zich horen door hoofdstad van het eens zo krachtige koning Heinrich von Alt-Lübeck, aan te vallen. Liubice werd in 1138, samen met de kerk volledig verwoest.
In het boek Die Hanse / Philippe Dollinger, hét Hanse-boek, volgens kenners, kunnen we op pagina 33 het volgende lezen: Nach archäologischen Grabungen, aus Berichten Adams von Bremen (um 1075) und, ein Jahrhundert später, Helmolds, ergibt sich, daß die slavischen Städte eigentlich befestigte Plätze waren, daß sie aber außer militärischen und religiösen Einrichtungen auch eine oder mehrere nichtbefestigte Kaufmannsniederlassungen besaßen, in denen zuweilen fremde Kaufleute, Friesen, Deutsche oder Skandinavier, lebten. Wir wissen wenig über die Plätze der Obotriten, wie z.B. Oldenburg, Demmin, Ratzeburg, es sei denn über ihre militärische Bedeutung; in Süsel aber lebte eine Kolonie von 400 Friesen, und in Alt Lübeck siedelte der Slavenfürst Heinrich am Anfang des 12. Jahrhunderts außerhalb der Mauer des befestigten Platzes (vom 11. Jahrhundert) eine Anzahl Kaufleute und ein Gruppe von Handwerkern an.
De hier genoemde Helmolds betreft de kroniekenschrijver en geestelijke Helmold von Bosau die van ongeveer 1120 in de omgeving van Goslar werd geboren en na 1177 in Bosau, Holstein overleed.

de dienstdoende pastoors chroniek van Sint Laurentius te Süsel 1148 Gerlaf, Vorkämpfer der Friesen gegen die Slaven.

In 1147 wordt het gebied tussen de Elbe, Trave en Oder belegerd - in wat is gaan heten de Wendenkruistocht. De Saksische, Deense en Poolse reeds bekeerde vorsten maken hierbij deel uit van de tweede Kruistocht, maar niet zoals gebruikelijk naar Jeruzalem, maar naar de heidense buurgebieden. Op 13 april 1147 werd dit erkend door de Paus als geldig.
Het ligt echter voor de hand dat niet alleen religieuze motieven hieraan ten grondslag lagen. Gebiedsuitbreiding en groter aanzien binnen het geheel waren waarschijnlijk een veel belangrijker reden om de oorlog te gaan voeren. Gebiedsuitbreiding was ook nodig om ruimte te bieden aan de steeds groter groeiende bevolking in deze periode. Ook werden soms bewust kolonisten uit andere gebieden van bijvoorbeeld de Noordzeekust (we bedoelen hiermee de Friezen) uitgenodigd om het gebied een economische impuls te geven door de handel op gang te helpen.

De foto met daarop de voorgangers van de Vicelinkerk in Süsel en het verhaal van Süsel geeft ons de richting aan, waar we de komst van de Friezen kunnen zoeken.

Sint Laurentius te Süsel

De naam Vicelinkerk komt van zijn stichter Vizelin/Vicelin, de Slavenmissionaris en zijn opvolgers in deze regio, in dit geval dus Gerlaf, maar de veldstenen-versie werd waarschijnlijk tussen 1160 und 1180 gebouwd. Na de verovering in 1138/39 van de Saksen werden deze veldstenen maar ook weer- of vestingkerken gebouwd ter verdediging. De Friezen zijn hier vervolgens zelf gekomen sinds 1142 (gevluchte Friezen en/of handelaren uit het sinds 1138 verwoeste Liubice?) of gekomen uit gebied van waar nu Zeeland ligt en toen ze daar ook onder druk kwam te staan en dus maar geëmigreerd naar dit gebied (er ligt namelijk in de achtertuin van Süsel een gehucht dat Middelburg heet, al kan dat natuurlijk ook een andere oorzaak hebben. Dat moeten we nog uitzoeken). De Friese boeren hebben dit natte gebied onder handen genomen en gekoloniseerd.
Een aantal vragen blijven nog staan. Zo weten we niet wie Gerlaf was. En zijn bij deze Friezen ook handelaren uit het sinds 1138 verwoeste Liubice? Of bestaat de groep van Süsel alleen maar uit gevluchte Friezen uit Liubice, en zijn ze met z'n allen de rivier opgevaren om uiteindelijk op deze plek Süsel te bouwen? Het was al veroverd door de Saksen.

Fachbeitrag archäologische Kulturgüter literatuurverwijzingen naar: Starigard / Oldenburg : Ein slawischer Herrschersitz des frühen Mittelalters in Ostholstein / M. Müller-Wille (Hrsg.). - Neumünster, 1991 Zur Geschichte von Starigard/Oldenburg / K.W. Struve. - p. 85 - 102 p. 95. Das Hochmittelalter bis zur Schlacht von Bornhöved / W. Lammers. - Geschichte Schleswig-Holsteins 4, Teil 1. - Neumünster, 1981 p. 296, Abb. 96.; p. 300; 329 ff.; p. 339 Abb. 111. Schleswig-Holstein im Frühen Mitelalter : Landschaft - Archäologie - Geschichte / Dirk Meier. - Heide, 2011 p. 214

Al blijkt uit het bord wel op te maken, dat er strijd is geleverd tegen de Slaven. Er stond aan de noordelijk kant van het meer dan ook sinds de zevende eeuw tot de twaalfde eeuw een schans of burg van de Slaven. Betekend dit dat deze burcht is vernietigd door de Saksen of daarna door de Friezen?

Historische kaart van Wagrien uit 1651

En aantal vragen kunnen intussen worden beantwoord. Onder andere uit het blad Archäologische Kulturgüter en ander geschriften blijkt dat Adolf II, graaf van Holstein in 1143 een oproep had gedaan aan de inwoners van Saksen, Westfalen, Friesland, Utrecht en Holland op zich in Wagrien / Waierland / Wagerland / Wageren te gaan vestigen. Dit ten behoeve van de ontginning en cultivering van dit gebied, maar ook om het christendom meer invloed te geven in deze contreien. Maar mogelijk werden ook de inwoners van Vlaanderen uitgenodigd.
Ze gingen allen op dit verzoek in en zo kwamen de Hollanders rond Eutin terecht en de Friezen tussen Süsel en Neustadt. De eerste Hollanders zouden uit Leiden komen, vanwege zogenaamd hun kennis op de waterhuishouding en zoals we intussen begrijpen, waren dit ook gewoon Friezen met intussen een zich 'van Holland' noemende heer. Flemhude, iets ten westen van Kiel zou, zo blijkt uit de naam, de Vlamingen herbergen, maar ook iets ten noorden van Eutin zou een dorp Fleming gelegen hebben. Daarnaast zouden nog de zeer zuidelijk gelegen Flemsdorf en Flemmingen nog aanduidingen kunnen geven, maar dit lijkt in dit verhaal niet van toepassing.
Wanneer in Über die niederländsichen Colonien welche im nördlichen Teutschlande im zwölften Jahrhunderte gestiftet worden, weitere Nachforschungen mir gelegentlichen Bemerkungen zur gleichzeitigen Geschichte uit 1815 van August von Wersebe hoofdstuk 6 Von den Colonien in Wagrien doornemen, lezen we opmerkelijke zaken. Wagrien, op het kaartje hierboven Wagria genoemd, wordt ook wel als Wagerland / Wageren aangeduidt. Wageren en Walcheren hebben slechts een letter verschil, wanneer we de 'g' en 'ch' als hetzelfde zien. Dit geheel terzijde. De gedachte ontstaat wanneer we lezen in hoofdstuk 6 dat het land van de provincie Wagria, dat is de rechthoek Kiel met de snelweg 33 naar het zuiden tot bij Bad Oldesloe, naar het oosten langs het huidige Lübeck richting Oostzee, behoort aan degene die het heeft veroverd en niet aan de daar geplantte -in deze tijd te noemen- Friese kolonisten. Of zijn het de eerste nieuwe emigranten?
Leidraad is de Chronist Helmold. Hij was er immers bij, in de zin dat het verhaal zich afspeelde in zijn tijd.
Zoals al beschreven, wordt in 1134 de Siegesburg gebouwd op de grens met het Slavisch gebied.
De priester vluchtte met een schip naar Neumünster, toen Alt-Lübeck in 1138 met de grond gelijk gemaakt werd.
Uiteindelijk verbroederden de mensen in Holstein zich en vielen zonder aanvoering van de hertog de sterke burg van Plön en werd de bezetter uit Wagrien verdreven.
Adolf II erfde het veroverde gebied. Rond 1140 sticht hij op een nieuwe plek, de huidige Lübeck.
Door het verdrijven van de vijand was ook het land verwoest achtergebleven. Hierdoor was Adolf genoodzaakt om kolonisten te verleiden om het land weer op te bouwen. Hij stuurde boden naar Vlaanderen, Holland, Utrecht, Westfalen en Friesland met de boodschap, dat eenieder die gebrek had aan land zich met de familie naar hier te komen, waar vruchtbare gronden, een overvloed aan vis en vlees en groene weiden op hun te wachten stonden, dat ze in bezit mochten nemen.
Dat de nieuwe kolonisten zich slechts in Eutin en Süsel bleven bevinden, geeft aan dat het niet om grote aantal ging en dat er van uitbreiding nauwelijks sprake was.
Ondanks dat de Holsteiner het gebied veroverd hadden en Adolf ze aanmoedigde om gebied te gaan cultiveren, bleven ze toch voornamelijk in hun eigen woongebied wonen.
De Slaven cultiveerden dan ook de andere gebieden al gauw. Ook al bleven sommige gebieden nog langdurig woest.
De plaatsen Eutin en Süsel waren echter door Adolf niet zomaar gekozen. Andere gebieden, daar waar de Slaven zich weer vestigden, bestonden uit stevige bodem. Eutin en Süsel waren omgeven door Moor- en veengebieden. Algemeen bekend was dat de Friezen en Hollanders daar wel raad mee wisten in tegen stelling tot de Slaven en Holsteiners.
Nadat de Friezen en Hollanders zich hier gevestigd hadden mochten ze ook hun eigen wetten handhaven, de veengronden en drasland bewerken en kregen eeuwenlang de rechten van vrije burgers op vrije gronden. De feodale heren hadden het slim aangepakt om een rustige christelijk georiënteerde boerenbevolking als bufferzone te creëren op een toch al verloren gebied, wat mogelijk toch het nodige zou opbrengen in de toekomst.

de kolonisten van Süsel en Gerlach onder belegering van de Slaven, 1144 (bron: Rijksmuseum) Wilhelm Ernst Christian verwoordt de rede van Gerlach op de pagina's 434-435 van Deel 1 van Geschichte der Herzogthümer Schleswig und Hollstein als volgt: "Was denket ihr zu thun? sprach er zu ihnen. Glaubt ihr euer Leben dadurch zu erkaufen, wenn ihr euch ergebet, oder meint ihr, daß die Barbaren Treue und Glauben halten? Ihr irrt, meine lieben Landsleute, und es ist ein thörigte Meinung. Wisset ihr denn nicht, daß unter allen Ankommlingen die Friesen von den Slaven am meisten verabscheuet werden? Warum wollt ihr denn euer Leben so hinwerfen, und eurem Untergange entgegen eilen? Ich beschöre euch bei gott, dem Urheber der Welt, dem es nicht schwer ist, auch wenige aus der Hand der Menge zu erretten, daß ihr eure Kräfte noch witer zu versuchen fortfahret, und mit den Feinden handgemein werdet. So lange uns dieser Wall umbiebt, haben wir unsere Hände und unser Waffen in unserer Gewalt, und unser Leben bruhet auf unserer Hoffnung. Unbewaffnete haben nichts weiter als einen schmachvollen Tod vor sich. So tauchet denn eure Schwerdter, welche die Feinde von euch freiwillig ausghändiget haben wollen, zuvor in ihr Eingeweide, und seid Rächer eures Bluts. Laßt sie eure Kühnheit schmecken, und seinen unblutigen Sieg davon tragen. Dies sagte er, und zeigte eine edle Seele, indem er sich mit noch einem an das Thor stellete, die feindlichen Hausen zurück trieb, und mit eigener Hand eine große Anzahl Slaven erlegte. Nachedem er endlich ein Auge verlohren hatte, und im Unterleibe verwundet war, so stritte er dennoch mit gleicher Hiße fort." En zo hielden de Priester en de weinige Friezen stand in de schans, tot er hulp kwam.

Verder geeft Helmold antwoord op de vraag of er van de aangevallen handelaren uit Liubice ook nog enige zijn gevlucht naar Süsel. Deze gebeurtenissen zijn chronologisch na elkaar gebeurd. Er heeft nog een aanval door de Slaven op het nieuwe Lübeck plaatsgevonden. Dit kwam als reactie van de gehouden 'kruistochten'. Dit staat dus los van de aanval op de oude Liubice, zodat deze vraag onbeantwoord blijft. Wel vertelt Helmold het verhaal over de aanval op Süsel. Echter van de 400 kolonisten waren er maar 100 aanwezig. De andere 300 waren naar hun thuisland gevaren om hun huisraad en andere bezittingen te halen. Deze dappere honderd Friezen kregen een dag lang een aanval van wel 3000 Slaven te verduren terwijl zij zich in klein fort bevonden. Ze waren dan ook uiteindelijk de wanhoop nabij en wilden zich overgeven. Maar toen hield de geestelijke, genaamd Gerlach zijn rede (zie kader). Zodoende hielden ze stand tot het bericht kwam, dat Adolf hulp zou komen bieden. De Slaven verlieten het gebied en namen hun gewonnen buit en gevangen mee.
(Fachbeitrag archäologische Kulturgüter, p. 34; Hampe/Zug, p. 31; Über die niederländsichen Colonien I, p. 305, 325; Digitales Historisches Ortsverzeichnis von Sachsen Flemmingen, Flemsdorf; Pye/Noordzee, p. 205-206; Wikipedia Helmold von Bosau; Predigers zu Bovenau im Herzogthum Holstein, Entwurf einer Kirchengeschichte des Herzogthums Holstein / Peter Christian Heinrich Scholtz p. 134-137; m.d.a. Otto Knottnerus).
Ook de stormvloed van 1134, die de omgeving van het huidige provincie Zeeland, veranderde in een archipel, zorgde voor veel mensen op drift. Ook deze Friezen konden hier dus terecht. Mogelijk namen ze ook enkele bekende namen mee (bijvoorbeeld Middelburg). Dit resulteerde in het bouwen van een flink aantal nieuwe Pfarrkirche, uiteraard onder meegekomen missionarissen.

de geulen van 't Zwin rond 700 de geulen van 't Zwin rond 1134 't Zwin 6 mei 2013 De witte lijn geeft de huidige kustlijn weer. De inham van rechtsboven is het huidige natuurgebied van 't Zwin. De onderbreking in de duinenrij is hiernaast duidelijk te zien.

de geulen van 't Zwin rond 1050 de geulen van 't Zwin rond 1230 't Zwin 6 mei 2013

't Zwin en Brugge
De storm van 4 oktober 1134, die Zeeland veranderde in een archipel en de bewoners verjoeg, zorgde ook voor hernieuwde en verbeterde handelstoegang tot Brugge. Met het ontstaan van 't Zwin, ontstond er ook een betere verbinding met de stad Brugge.
Tot dit moment werd er handel gedreven door middel van goederenvervoer middels de bekende platbodems, die goed gebruikt konden worden bij getijdestromen. Bij eb lagen de scheepjes vast op het strand of drooggevallen geul en kon er makkelijk gelost en geladen worden. Vanaf welk moment dit gaande was blijft enigszins onduidelijk. Men vermoed enige handelscontacten met of door Angelsaksische, Friese en Scandinavische handelaren, zo rond de 8e en 9e eeuw. Men haalt dit voornamelijk uit de naam van Brugge. Dit zou in het oud-Noors aanlegsteiger betekenen. In oudere teksten wordt Brugge ook wel aangeduid als Bruccia of Brugas. Dit is te herkennen als brug, Brücke (Duits) en bridge (Engels). In het oud-Hoogduits is dit brucca, in het oud-Fries bregge of brigge en in het oud-Noors dus bryggja. De betekenis van dit woord veranderde ook in de loop der tijd. Stond het eerst voor 'stuk gekloofd hout' later werd dit 'kreupelhout', tot 'dam van kreupelhout', zoals het als hierboven met aanlegsteiger wordt omschreven. We krijgen dan ook meteen een beter beeld van zo'n steiger (en dus niet de moderne, die wij er tegenwoordig onder verstaan).
Na de storm van 1134 konden echter ook koggen ingezet worden en werd het handelsvolume van Brugge steeds groter, waardoor de stad tot grote bloei kwam. De koggen konden echter niet tot helemaal Brugge komen en hierdoor ontstonden er naast andere havens langs de slufters van 't Zwin een voorhaven voor Brugge, die de toepasselijke naam Hontsdamme kreeg. Er werd namelijk een dam in de geul gelegd die voor een veilige en stabiele vaarroute naar Brugge zorgde. Hierdoor kon Damme uitgroeien tot een overslaghaven en deelde daardoor in de handel en welvaart.
Later werd Hondsdamme Damme, maar intussen had Honds (Honde of Honte betekend iets van een modderig gebied aan een monding of zeearm) verbasterd tot hond met bijbehorende (duivelshond) legende ervoor gezorgd dat er een hond in het wapen van Damme was opgenomen.

De voormalige Damse havenkom lag tussen de knotwilgen en weg. Op de achtergrond Damme. Rechts gaat de weg richting Damme. Dit was, voordat het gedempt werd, ongeveer de geul het Zwin en heet nu Slekstraat. De basaltkeien laten zien waar het Zwin ooit gelopen heeft en hier de Kerkstraat kruiste. Op deze plek stond de Speiebrug. De Speystraat is ongeveer de loop van 't Zwin. In 1262 werd de Lieve gegraven. Dit kanaal liep naar Gent. Met Brugge en Gent als achterland was Damme een geweldige overslag- en handelsplaats. In 1969 werd een sas uit 1616-1660 opgegraven. Merk op dat in deze tijd de scheepjes nog niet erg groot waren, zoals we elders ook steeds zien.

De schepen kwamen dus voortaan in Damme aan in de haven, de Sleckeput. De Slecke was de sluis (sas) dat de Damse havenkom scheidde van het Zwin. Tegenwoordig is hiervan weinig terug te vinden. Een bordje herinnert nog aan de veilige haven van Damme.
Uit het tolregister (!) van 1252 blijkt zoal wat er wordt binnen gevoerd en verhandeld: kalksteen, haring, lijnwaad, lood, huiden, turf, wijn, ketels, spelden, vlas, sinaasappels, gember, peper, Spaanse pruimen, zoethout, amandelen, vilten hoeden, saffraan, zijde, damast et cetera.

Vervolgens werden de goederen op nog kleine bootjes of scheepjes verladen om te worden verscheept naar Gent en vooral Brugge.
Let op dat de kaart van Brugge zo'n -90 graden gedraaid is, met wat we tegenwoordig gewend zijn. Dus links op de kaart wijst naar het noorden. Bij Brugge aangekomen bij de Speyepoort (huidige Dampoort - richting Damme), wat rond deze tijd nog niet bestond kwam men aan in het begin van de stad. De omgeving van Burg, Markt en de Salvatorskerk.
Om een herkenbaarder beeld van Brugge te schetsen rond deze tijd, hierbij een Google-kaart met een situatieschets van 1127 en 1298.

Brugge ontstond in de begintijd van de Frankische/Friese invloedsfeer in de geografisch ideale handelsgebied van de drie gouwen: de pagus Flandrensis (Vlaanderengouw), de pagus Rodanensis (Rodenburg- of Aardenburggouw) en de pagus Mempiscus (Mepsegouw). Ten noorden en oosten van het Zwin zaten de Friezen en ten zuiden en westen hadden de Franken het voor het zeggen. Het had in deze beginperiode ook een open verbinding met zee (zie de geulen van 't Zwin rond 700 hierboven). Dit verzandde echter ook, net als het in deze periode ook weer ging verzanden.
In de 10e en 11e ontwikkeld Brugge zich als een echte stad, dat afwijkend gedrag van het platteland gaat vertonen. De bewoners (kooplieden en welgestelde burgers) krijgen behoefte aan eigen instellingen en openbare lichamen, als in gilden en hanzen. De bevolking kiest gemeenschappelijk voor een bepaalde richting, zonder dat dit een juridisch erkenning heeft ontvangen.
In 1070 steunen zij Robrecht de Fries (ca. 1029/32 – Kasteel van Wijnendale, 13 oktober 1093), waarvan zij een gunstige politiek voor steden verwachten. Dit ten nadele van Richildis, de moeder van de wettelijke opvolger, Arnulf III, maar nog minderjarig, die een gunstig plattelandsbeleid voorstond.
Nu behoeft de naam van Robrecht enige uitleg.

't Keerske Robrecht de Fries, Graaf van Vlaanderen, sticht in 1080 een dubbelkapel toegewijd aan St. Pieter & St. Katharina. Heropgebouwd na een brand in 1389. Architect Hendrik Pulinx verbouwt de kapel in 1723-1725 voor de kaarsgieters. De stad Brugge restaureert in 1983-1987 naar ontwerp van architect Dugardyn. Keersstraat 1, Brugge. [i]

In 1063 trouwde Robrecht met Geertrui, de weduwe van Floris I . Geertrui vond in hem namelijk een sterke partner voor haar nu nog minderjarige zoon Dirk V . Robrecht vestigde zich daarom in Holland, welke vanouds een deel was van Frisia, vandaar "de Fries" en deed afstand van zijn aanspraken op Vlaanderen ten gunste van Arnulf III de Ongelukkige, de zoon van zijn oudere broer Boudewijn VI. Wel erfde Robrecht na de dood van zijn vader het Land van Aalst, de Vier Ambachten en het graafschap Zeeland. Nog geen 7 jaar later had Robrecht echter Vlaanderen weer teruggewonnen door steun van de stedelingen.
Robrecht vestigde zich in Brugge. En hij komt zijn belofte na ten nadele van de heersende machten, de adel en geestelijken. De handel kon gaan floreren en ze kregen hun eigen schepenbank, waar ze de juridische en administratieve zaken afwikkelden. Deze ontwikkelingen zorgden ervoor dat Brugge een economische macht werd en wenste dan ook meer autonomie.
Na de moord op Robrecht de Fries zijn kleinzoon Karel van Denemarken - later de Goede - (ca. 1080/86 – Brugge, 2 maart 1127), kwamen organisatorische zaken in een stroomversnelling. Het was al enige tijd gaande dat de kooplieden van voorname steden (al hadden ze hiervoor nog geen "officiële" erkenning van een graaf) gilden of hanzen voor gemeenschappelijk beveiliging tijdens hun groepsreizen oprichtten.
In deze periode waren alle poorters of stadbewoners kooplieden. Al zat er wel verschil tussen het economisch succes. Juridisch was er slechts één klasse, of men nu arm of rijk was.
Tot 1190 zwijgen de keuren ook over een klasse niveau. Daarna ontstaat er bij de kooplieden wel verschil. De rijken onderscheiden zich als 'majores' ten opzichte van de armere, de 'minores'.

Belfort Vanuit de Geernaartstraat met zicht op het Belfort

Schouw in de Schepenkamer De Keizer Karel-Schouw in de Schepenkamer van het Brugse Vrije 1528-1551 door Guyot de Beaugrant (beeldsnijder), Lanceloot Blondeel (ontwerp)

In Brugge werden alle juridische, administratieve en economische bedrijvigheden en zakelijkheden in de Halle en in het Belfort afgehandeld. Deze situatie bestond al enige tijd zo. Waarschijnlijk waren de gebouwen eerst van hout. Maar rond 1240 is men begonnen met het creëren van in gedeeltelijke stenen versie.
Sinds de moord komen er echter ook 'uit naam van de stadvolking' initiatieven naar voren, voor allerlei verbeteringen en veranderingen. Er ontstaat een eigen schepenbank (bevestigd middels documenten uit 1168 en 1178, maar mogelijk al eerder operationeel), die volledig los functioneerden van de burggraaf en kasselrijschepenbank.
De Londense Hanze was intussen ontstaan en lidmaatschap hiervan was een vereiste om als Brugse schepenen in aanmerking te komen. En dit gold natuurlijk alleen voor de rijke kooplieden de 'majores', zodat er hierdoor wederom een klassenverschil ontstond, al was het voor een Brugse ambachtsman theoretisch mogelijk om schepenen te worden. Om in een Hanze opgenomen te worden mocht hij sinds één jaar en één dag zijn handwerk niet meer uitoefenen en moest hij 1 mark goud betalen. Hierna kon hij eventueel meedingen tot de verkiezing van schepenen.
> Volgens mij hebben we het hier dan over een rijke ambachtsman.
De regels met betrekking tot één jaar en één dag komen in de Friese rechten in geval van personen of zaken al langer voor. Een neste were, een sterk en nagenoeg onaantastbaar recht, kreeg degene die een zaak een jaar en dag in zijn were had gehad.

screenshot Rond de Noordzee Afl 1 Langs de Belgische kust (14.53) Vanaf 16 april 2019 elke dinsdag bij de VPRO op Ned2 (kijktijd 46 min)

Evenzo gold voor een onvrije die een jaar en dag in de stad had gewoond en dus buiten de were van zijn heer had gewoond, vrij werd.
Of we dit kunnen interpreteren dat de heer, die zorg te dragen had voor een onvrije hierdoor overtuigd was dat deze niet langer de zorg nodig had, omdat de onvrije hiermee had aangetoond voor zichzelf te kunnen zorgen en dus zijn heer van vrij het zorgen voor liet, vind ik zelf wel aannemelijk, maar krijg hierover niets bevestigd. Wel kunnen we dit zien als een methode voor een onvrije om vrij te worden.

Mogelijke verklaring voor jaar en dag, ieer ende dei zijn bijvoorbeeld jaar plus zittingsdag, wanneer het om een gerecht handelt (wie een jaar en dag stilgezeten heeft, is zijn recht op een zaak kwijtgeraakt). Ook kan men hierin een vol jaar zien, waarbij een termijn wordt aangeduid, een periode waar dezelfde dag - de begindag en einddag - tweemaal geteld kan worden (Algra/Ein, p. 79-80).

De lijst met rijkste poorters werd in 1282 aangevoerd met handelaren: Bonin, Calkere, Hoft, Alverdoe, Tolnare, Weide en Van Curtricke, gevolgd door brouwers. De lakenhandelaren waren echter niet vertegenwoordigd, omdat veel handelaren waren die per stuk verkochten. De grotere jongens, kwamen voornamelijk uit andere omliggende steden als Gent en Ieper.

Rond deze periode werd er gewerkt aan een bijzonder complex gebouw aan de oostzijde van de markt, de nieuwe waterhal. Het hoofdgebouw van dit complex kwam rond 1294 gereed. De schepen konden nu doorvaren tot onder het gebouw waar ze droog gelost konden worden. Dit gebouw van 22 of 24 meter breed en 95 lang (de breedte van de muren variëren tussen de 1.30 en 1.50 meter). Op de kaart van Brugge van rond 1649 door Joan Blaeu in de Atlas van Loon getekend kunnen we dit complex terugvinden in de cirkel.

De kasselrijschepenbank vergaderden nog steeds in het castrum. De stadsschepen kwamen een eindje verderop bijeen. Vermoedelijk eerst in de Oudburg, achter de Halle, de zogenaamde Bachterhalle. Hier kende men tot 1609 nog het Oud scepenhuus. Later, na de uitbreiding van de tweede ring, werd het ghyselhuus of Ghiselhuus (het voormalig grafelijke gevangenis), de nieuwe vergaderplaats van de stadsschepenen.
In 1376 werd dit gebouw afgebroken en werd een begin gemaakt met een echt scepenhuus, dat in 1421 volledig afkwam.
In het houten torengedeelte van het Belfort kwam in 1280 een brand voor. Hierin lagen dus ook alle afgewikkelde zaken op papier. Zodoende is er veel materiaal over de geschiedenis van Brugge verloren gegaan. Met het herstel van het Belfort en hallen werd vanaf 1284 een begin gemaakt. Wederom met een toren van hout. Dit zou tot 1294 duren voordat het af was. Dit gebouw werd ontwikkeld en gebouwd door Walter Codrüc, Paul Calkers, Matheus en Jan van Curtrice (Luykx/Brugge). Echter uit de Bulletin de l'Académie Royale des Sciences blijkt dat de namenlijst iets langer was: Walter Codric, Paul Calkers, Pierre de Weida, Mathieu et Jean de Courtrai, Jean de Dordrecht et Frére Simon de Genève. Al komt Jan van Dordrecht weer niet voor in een handgeschreven document (van de hand van Pierre-Jacques Goetgebuer, stichter van société royale des beaux arts, in 1808 onder de naam "société des arts").

De leenheer van de Franse koning had tussen 1297 en 1302 Brugge bezet en dit had grote gevolgen voor de stad en zijn inwoners. De rijke handelslieden onttrokken hun kapitaal uit de handel en staken het -als geldschieter- in de graven van Vlaanderen en Holland, de abdijen en hun eigen stad Brugge. Hierdoor kregen ze bijvoorbeeld recht om tol te ontvangen in Dordrecht. Maar ook het innen van pacht, ondernemen van grote openbare werken, zoals "hun eigen" halle. Ook werden sommige grootgrondbezitters of gingen als tussenpersonen functioneren tussen vreemde kooplieden.
De Brugse bevolking werd ingedeeld in 5 "belastingcategorieën". Inwoners die meer dan 300 lb. bezaten, moesten een paard gaan houden en zich hiermee ten strijde trekken, wanneer ze opgeroepen werden. Degenen (de rijksten) die meer dan 2000 lb. hadden, moesten tevens een ijzeren uitrusting aanschaffen. Opgemerkt wordt dat ook ambachtslieden in deze laatste categorieën vielen.
Ten tijde van het Oud Schoutenrecht - rechtsvoorschriften die tussen 1166 en 1196 zijn verzameld - werd de bewapening ook afhankelijk gesteld van bezit. Specifiek gezegd, de waarde van het land dat hij "aan zijn were" had bepaalde zijn bewaping. Was dit 30 pond of meer waard, dan werden er ruiterdiensten van hem verwacht. Tussen de 20 en 30 pond had hij een aanvalswapen van het voetvolk nodig. Te denken valt aan een slagwapen als strijdbijl of morgenster. Tussen 12 en 20 pond werd een stokwapen verwacht, een speer met schild. Was het land minder dan 12 pond waard, dan had men afstandswapens nodig, zoals een koker met boog.
De burgers van Brugge waren dus opeens maar meer een 'halve' burger.
De Bruggenaren hadden op vrijdag 18 mei 1302 een verrassing voorbereid, "de Brugse Metten". In een nachtelijke verrassingsaanval werden de Franse soldaten gedood. Wie niet het sjibbolet scilt ende vrient goed kon uitspreken, moest wel een Fransman of leliaards (Fransgezinde Vlamingen, meestal patriciërs) zijn en overleefde dit niet.
Ook de wraakactie op woensdag 11 juli 1302 van de Franse koning haalde niets uit. De 9.000 (voornamelijk voetvolk) aan Vlaamse zijde versloegen het leger van de koning. Dit bestaande uit 8.000 man, waarvan 2.500 ridders te paard. Het verlies van 1.000 man aan Franse zijde is enorm vergeleken met de 100 man aan de Vlaamse kant. De mensenlevens die de Guldensporenslag kostte, komt daarmee op 1.100 vernielde levens en gezinnen.

Deze overwinningen waren de opmaat voor de Brugse Vrije en door het erkennen van Brugge als hoofd van de omliggende plaatsen als Aardenburg, Damme, Oudenburg, Torhout, Sluis, Kiksmuide, Nieuwpoort, Veurne, St. Winoksbergen, Broekburg, Duinkerke, Grevelingen, Gistel, Blankberge, Oostende, St. Anna ter Muiden, Oostburg, Hunkevliet, Ysendyk, Poperinge, Monnikerede, Hoede, Mardick, Loo, Lombardzijde, Eekloo en Kaprijke ging men spreken van Brugse Ommelanden (Bezoekerscentrum Damme en de Zwinstreek: Huyse de Grote Sterre; Wikipedia: Stormvloed van 1134, Damme (België), Geschiedenis van Brugge, Stadhuis van Brugge, Robrecht I de Fries, Karel de Goede, Brugse Metten, Guldensporenslag, Brugse Vrije, Belfort van Brugge, Waterhalle; Re: Atmosphere or random pictures; Luykx/Brugge, p. 11, 14, 17-19, 22-23, 28-30; Ryckaert/Brugge, p. 16; BARS-LBAB 18-I, p. 133; Goetgebuer, p. 52; Algra/Ein, p. 67, 71, 85; vdHoek/Nullijn, p. 51).

Scheepvaart
De Friezen voeren met hun platbodems, de koggen, langs de kustlijnen, over het wad en over rivieren. Met een door de wind voort geblazen schepen met één ra, bleef het lastig, zo niet onmogelijk, om tegen de wind in te zeilen. Vaak moest gewacht worden op gunstige winden of het schip werd gejaagd. Dit was ook één van de redenen om de kustlijn in de gaten te houden, zodat men snel naar de kust kon bij dreigend gevaar. Een ander reden, -ook belangrijk- was, dat men zich oriënteerde op deze kustlijn.
Op wat voor schepen voer men eigenlijk, hoe groot waren ze en wat konden vervoeren?
De ontwikkelingen volgden elkaar snel op en naar behoefte paste men het nieuw te bouwen schip aan. Grofweg kunnen er wel een aantal schepen beschreven worden om een indruk te krijgen. Er zijn dan zo'n vier hoofdtypes te ontdekken: aakachtige rivierschepen, de protohulk, de koggen en de kielschepen.

Sinds de Keltische en Romeinse tijd worden er al rivieraken gebouwd. Dit waren simpel geconstrueerde plankschepen, platte bodem, met een licht schuin hellende opstaande rand van 1 à 2 planken hoog (30-40 cm) tot meerdere planken (1 meter). De ideale riviervervoerder, waar je eventueel met kar en al zo op kon rijden. De gevonden aken varieerden in lengte van 20 tot 25 meter.
De Viking-aken waren geen platbodems, maar hadden een zijkant van overnaads -als dakpannen gelegde- gespleten planken. Zodoende liep het meer tabs toe en had het in het midden een bolle buik. Ook de grootte varieerde van 5 meter lang en 60 cm hoog, tot 16.5 lang en 5 breed of 20 lang en 6 breed.

De zwijgende tol Ic Diederic, here van Wassenare make cont alle den ghenen, die desen brief sien solen of horen, dat mi mijn here har Florens, grave van Hollant, also lieve ghedaen hevet ende also met hem bem over een ghedraghen, dat ic die Huelec tolne, die ic tot Dordrecht plach te hebbene ende te houdene van minen here den grave van Hollant te leene quite ghescouden hebbe ende quite scelde eweleke vore mi ende mine nacomelinghe dat wise nemmermer anespreken ne selen In orconden van desen brieve die wart ghegheven in ons Heren jare dusent tvehondert ende achtentachtich des dinxendaghes na Sente Mathijsdaghe Dit kan 1288 Maart 2 of 1288 September 28 betekenen. Bijdragen en Mededeelingen van het Historisch Genootschap. Deel 33. - Amsterdam : Johannes Müller, 1912. - p. 208 XCIX.

De Hulk is ook een soort platbodemschip, zonder zeil en zonder kiel, welke vanaf 700 in onze regionen gebouwd werd. In 1288 komt de Hulc voor, om bij Dordrecht tol te betalen. Zeil en kiel kwam pas bij de bouw van de Kogge. Voor de rest komen de formaten van een Hulk en Kogge overheen en beiden waren geschikt voor zeetochten. Een Hulk kon geroeid worden dan wel getrokken. Je kunt ook zeggen dat de Hulk dus een trekschuit is. De Hulk begon vanaf 1200 ook een stevenroer te krijgen en vanaf die periode werden de formaten van de Hulk groter dan de Koggen. Hiervoor hadden ze een roer aan -hoe kan het ook anders- het stuurboord. Kunnen we hieruit concluderen dat de meeste schippers toen rechts waren?
Volgens Wikipedia komen deze woorden waarschijnlijk uit het Oudnoors, van de Vikingen. Zij stuurden [stýri = stuur] hun overnaadse houten schepen met een roeiriem die altijd aan het rechterboord [borða = plank] was bevestigd. Dat was dus stuurboord. De roerganger, die de riem met beide handen vasthield, stond met zijn rug [bak] naar het linkerboord van het schip, en dat was dus bakboord.

Volgens The Anglo-Saxon Chronicle liet de toenmalige koning Alfred in 897 een aantal nieuwe schepen bouwen:

Then King Alfred gave orders for building long ships against the esks, which were full-nigh twice as long as the others. Some had sixty oars, some more; and they were both swifter and steadier, and also higher than the others. They were not shaped either after the Frisian or the Danish model, but so as he himself thought that they might be most serviceable.

En toen gaf King Alfred de opdracht voor het bouwen van lange schepen tegen de esks, die vol nagenoeg twee keer zo lang als de anderen. Sommigen hadden zestig riemen, sommige meer, en zij waren en sneller en stabieler, en ook hoger dan de anderen. Ze waren echter niet gevormd na het Friese of het Deense model, maar zo, zoals hij zelf dacht dat ze het best gebruikt konden worden.

Dit stukje roept dan meteen de vraag op wat een 'esks' is.
Ducange in voce, who says they were small boats or punts used in fish-ponds; while Wendelinus considers that the Dutch schuyt, which he describes as small boats chained to trees (a very different thing from the present schuyt) came from Ascs. Holberg says they were called Ascs because they carried their food with them in chests: but Southey, following Ihre, suggests more reasonably that they were called Asks, from the word ash, of which they were built; and adds, that the sea-rovers, termed Aseomanni, perhaps derived their name from these ships (Nicolas/Royal navy, p. 12).
Kortom, opties genoeg. Maar misschien is het scheepje wel vernoemd naar eilandbewoners die zich (vanuit het Deense of Friese gebied) gevestigd hadden tussen de twee rivieren North and South Esk in Schotland, wat er eender uitziet als de Friese en Deense kustgebieden, terwijl de rest rotsachtig is.
Wat een punt is, wordt hier duidelijk gemaakt. Maar ik vermoed dat dat er nog geen zeil en dekvloer aanwezig was in de vroege versie.
De middeleeuwse scheepsbouwers gebruikten bij de bouw van een koggeschip twee manieren om de planken aan elkaar te bevestigen. In het vlakke bodemgedeelte sluiten de planken met de zijkanten tegen elkaar aan (karveelbouw). Bij de zijden is de bovenliggende plank aan de onderliggende verbonden met houten pennen of spijkers (overnaadse bouw). De naden tussen de huidgangen werden met gesinteld mosbreeuwsel gedicht.

TON en LAST In deze periode tot in de 19e eeuw is het volledig onduidelijk, hoeveel liter er in een ton gaat. Dit kan variëren tussen de 60-227 liter, afhankelijk waar het vandaan komt. Ook is het vervolgens afhankelijk van de goederen die in zo'n ton vervoerd gaan worden, om tot een bepaald gewicht in kilo's te komen. Dit geldt ook voor een last (van Scheepslast). Hierin kan het variëren van 2954 tot 3004 liter. Een Groninger Scheepsvracht is 10 last, dat overeenkomt met 17700 kg. Of rond Breda is 1 last = 60 ton. In granen kan het uiteenlopen van 2900 tot 3197,6l. Ook per periode kunnen de maten en hoeveelheden wijzigen. Voor een idee van de ton en last kan De oude Nederlandse maten en gewichten geraadpleegd worden.

Rond 1150 bouwde men de Kollerup-Kogge. Deze platbodem is ongeveer 21 meter lang, 4.92 meter breed en 2.21 meter hoog. Het had een diepgang van 1.20 meter en kon ongeveer 21 Lasten vervoeren (een Last is ongeveer twee ton), dus ongeveer 42.000 kilo. Dit was waarschijnlijk de eerste versie die nog lang en slank van vorm was. Later werden ze steeds breder en kregen ze kastelen achterop, voorop en zelfs in de mast, ter verdediging.
De Bremer Hansekogge van 1380 mat ongeveer 23.3 meter, was 7.6 meter breed en was middenschips 4.26 meter hoog. Met lading van 84 ton, had dit schip een diepgang van 2.25 meter. Dit was een van de kleinste van z'n soort.
Rond 1400 ging de lading over de 100 Lasten, dus 200.000 kilo.
De Poeler Kogge is er zo een die gevonden is. Lengte 31.5 meter, breedte 8.5 meter en maar een diepgang van 2.00 meter is deze weer beter geschikt om op lager water te varen.
De bemanning bestond bij alle Koggen uit 11 personen (Graichen/Hanse, p. 75-76; Tuuk/Gouden, p. 226-256; Hoops/Reallexikon, p. 117-123).

de Kamper Kogge
In het rijtje van gevonden koggen, kunnen we sinds 16 oktober 2012 er een toevoegen 'de Kamper Kogge', of zoals de onderzoekers het wrak noemen 'de IJsselkogge'. Het wrak was al in 2011 gelokaliseerd. Onderwaterarcheoloog Wouter Waldus, die het schip 16/10/'12 heeft bekeken, bevestigd in het interview "Scheepswrak Kampen vrijwel zeker Kogge", dat het gaat om een kogge van zo'n 20 bij 8 meter. Deze kogge schijnt nog volledig intact te zijn en daarmee heeft Kampen een primeur. De krantenkoppen zijn dan ook juichend:
Unieke vondst kogge in IJssel. - de Stentor : Kampen, vrijdag 01 juli 2011, 14:50
Naast kogge nóg oud schip in IJsselbodem / Gerald Meijer. - de Stentor : Kampen, woensdag 06 juli 2011, 13:13

Duikers onderzoeken wrak vermoedelijke kogge. - de Stentor : Kampen, vrijdag 12 oktober 2012, 14:40
Kogge in de IJssel. - de Stentor : Kampen, dinsdag 16 oktober 2012, 12:42
Wrak Kampen is inderdaad van kogge. - de Stentor : Kampen, dinsdag 16 oktober 2012, 12:50
Scheepswrak bij Kampen is goedbewaarde kogge. - Reformatorisch Dagblad, dinsdag 16 oktober 2012, 13:43
Kampen heeft echt een kogge / Erik Driessen. - Varen in de kop van Overijssel, dinsdag 16 oktober 2012, 19:29
'Vrachtwagen uit de middeleeuwen' op bodem van de IJssel. - RTL Nieuws, dinsdag 16 oktober 2012, 19:30
Eeuwenoud wrak bij Kampen blijkt kogge. - De Ergoedstem, dinsdag 16 oktober 2012
Vondst van mogelijk internationaal belang / Ana van Es. - de Volkskrant, woensdag 17 oktober 2012, p. 11
Wrak middeleeuwse kogge wereldvondst / Anne Boer. - de Stentor : Kampen, woensdag 17 oktober 2012, 09:29
Vondst kogge bij Kampen van internationaal belang / Gijsbert Wolvers . - Reformatorisch Dagblad, woensdag 17 oktober 2012, 11:28
Sterke roep om kogge te behouden / Ewoud ten Kleij. - de Stentor : Kampen, donderdag 18 oktober 2012, 07:00
Een zilvervloot voor Kampen / Jaap Lodewijks. - de Stentor : Kampen, donderdag 18 oktober 2012, 08:00

Kampen
Kampen of Campen was al rond 800 een plaats met enige betekenis. Mogelijk door zijn gunstige ligging aan de monding van de IJssel met een groot achterland tot ver in Duitsland en een open zeeverbinding via de Zuiderzee kon een opvolgend handelsplek na Dorestad hier niet uitblijven. Of we Kampen ook als een Friese nederzetting of handelsplaats en later handelsstad mogen of moeten zien, is mij nog niet geheel duidelijk. Een beschrijving van de oude Kampers doet daar echter wel een klein beetje aan denken, maar goed, er zullen meer mensen zijn die zo zullen zijn: De oude Kampers weken of bogen zich voor niets en voor niemand. De Kamper kleuren: wit en blauw, waren in alle landen bekend en geëerd. En rond deze tijd, toen Kampen een stad was geworden, met een burgerij, bruisend van energie, overlopend van ondernemingszucht, begaafd met een zeldzame handelsgeest, werkend met een ijver en doorzicht en volharding, welke inderdaad verbazingwekkend genoemd mogen worden.
Of Kampen een stad is met stadsrechten of dat het middels gewoonterecht deze status kreeg blijft onduidelijk. Maar of je van echte stadsrechten nu blij wordt. Immers, je krijgt deze rechten van een heer, die er zelf beter van wil worden. Dus middels gewoonterecht lijkt me dat dan beter, al blijft het een vreemd iets: recht dat ene juist geeft wat voor een ander verboden wordt.
Het argument voor een gewoonterecht ligt ook meer voor de hand, omdat de heer in deze eigenlijk ontbreekt. De stad Kampen regeert zichzelf en hierdoor zijn er geen belemmeringen om te groeien en de nodige aanpassingen te doen om deze groei te stimuleren, zonder dat het ergens wordt afgeroomd.
De open zeeverbinding gaf toegang tot de Noordzee en Oostzee -de Friese handelsoorden- dus het ligt voor de hand dat er vele Friese handelaren zich in Kampen vestigden en zo deze plek tot een handelsplaats maakte die tot de hoogste regionen zou gaan behoren. De steden aan de Rijn met zijn vele zijtakken zorgde voor de andere producten.
De groei begon met de handel met Schonen, dit is het huidige landschap Skåne, op het zuidwestelijke punt van Zweden aan de Öresund of in het deens Øresund. Bij het water bij het zuidelijkste schiereiland lag het vis voor het "oprapen" en dus vestigden de handelaren uit Kampen hier zich in Skanör en Falsterbo. Deze relatie was zo belangrijk dat de geschiedschrijver Arent toe Boecop schreef: dat Kampen feitelijk door Schonen was opgebouwd.
De relatie werd kennelijk van beide zijden belangrijk gevonden, want de Kamperse handelaren kregen in 1251 bijzondere voorrechten van koning Abel (1218 - 29 juni 1252), zodat ze een handelspost mochten bouwen in Skanör en Falsterbo. Op zich is dit al een vreemde situatie, want Abel leidt in 1252 een aanval op het Friese land, waarbij hij de 29ste juni om het leven komt. (Diverse verhalen doen hiervan de ronde.) Maar misschien is dit juist wel een aanleiding geweest.
Ook hoeven ze geen tol of zeer weinig bij de Sonttol te betalen. Of dit inhoudt dat ze dus ook niet in de Sonttol registers staan geschreven, dient naderhand onderzocht te worden.
De handelaren werden ook gespot in het stroomgebied van de Elbe, wat niet tot Fries gebied gerekend kan worden. In het archief van Hamburg zou een brief uit Kampen bevinden met een verzoek om de Kampers te beschermen. Deze brief is van 1267.
In 1289 kregen de Kamper handelaren een volledige handelsvrijheid in Noorwegen. Dat de Kampers belangrijk waren, blijkt ook het feit dat ze aanwezig waren bij de vredesonderhandeling tussen de Noorse koning Haakon en de Hanzesteden. Welke Haakon hier precies bedoeld wordt, IV of V of VI wordt niet duidelijk. Ook is nu nog onduidelijk in welke periode dit speelde.
Haakon IV, (Haakon Håkonsson, bijgenaamd Haakon de Oude) leefde van 1204 - Kirkwall, 15 december 1263 en was koning van 1217 tot 1263 koning van Noorwegen.
Haakon V leefde van 1270 - Tunsberghus, 8 mei 1319 en was van 1299 tot zijn dood in 1319 koning van Noorwegen.
Haakon VI leefde van ongeveer 1340 - Oslo, 11 september 1380 en was koning van Noorwegen van 1343 tot aan zijn overlijden in 1380.
(Bij verwerking van de Hanseboeken komen we vast dit puntje nog tegen en komen er dan op terug.)
In 1307 kregen ze rechten van Hertog Erich in Zweden om hout te kappen in zijn hertogdom.
Van de Deense koning Menved kregen ze ook privileges.
Dat dit allemaal niet zo heel erg bijzonder is zien we in de Bronnen tot de geschiedenis van den Oostzeehandel 1122-1499, eerste deel, eerste stuk, Rijks Geschiedkundige Publicatiën 35, p. 163, 29 augustus 1398 te Kopenhagen bevestigd Koning Erich van Denemarken, Zweden en Noorwegen met toestemming van koningin Margaretha en van de Deense rijksraad de privilegiën van Kampen in Denemarken. Immers, de Hansesteden krijgen op 29 augustus ook privilegiën in Noorwegen. Op 28 augustus hadden ze al de privilegiën voor Zweden en Denemarken ontvangen.
(Kok/Kamper-uien, p. 6, 11, 12-13, 14, 16; Wikipedia Haakon IV, Haakon V, Haakon VI; )

Navigatie

Magneetsteen drijvend op vloeistof zoals deze in het midden van de 13e eeuw gebruikt werd.' Reconstructie van een primitief kompas met zon- of polaroidsteen, gemaakt van hout en steen. Volgens sommigen bepaalden Vikingen met polariserende edelstenen de stand van de niet zichtbare zon. Museum aan de Stroom (MAS), Antwerpen

Astrolabium met Latijnse en Arabische inscripties - Jean Fusoris Het astrolabium, van het Grieks 'astron labein = een ster meten', werd rond de derde of tweede eeuw vOJ ontwikkeld. Vanaf de late middeleeuwen werd het ook een navigatieinstrument. Museum aan de Stroom (MAS), Antwerpen

Het kompas deed in het Oostzeegebied voor het eerst z'n intrede rond 1400 (Graichen/Hanse, p. 37).
Of dit ook de eerste plaats was, waar de natuurmagneten in een kompas gebruikt werd is onduidelijk. De Chinezen, de Arabieren, de bewoners van Klein-Azië en zelfs de Finnen kunnen het hebben uitgevonden. Het ontbrak namelijk nog aan navigatiemiddelen. Gezien deze groepen al met elkaar handelden lijkt dit aannemelijk. De Chinezen hadden echter al eeuwen hiervoor de speciale eigenschappen van deze stenen ontdekt.
Wanneer de steen vrij was opgehangen, wees het kennelijk altijd naar het Zuiden. Hierdoor kende men de Noordster (Poolster), en het noorden. Dit lag daaraan diametraal tegenover.
De eerste Europese vermelding van het kompas dateert uit een brief van een zekere Pierre of Petrus de Maricourt uit het jaar 1269 (Borstlap/Kompas, p. 6-8).
Werd er een windroos of windschijf gebruikt bij het kompas, op een schip, dan werd deze betiteld als kompasroos. De Noormannen gebruikten ze al. Van de originele kompasrozen zijn er nog maar enkele bewaard gebleven. Het verzamelen van kompasrozen is dan ook een dure liefhebberij, duur omdat ze zo zeldzaam zijn. Degene die zich daarop toelegt, moet wel over een zeer ruime beurs beschikken wil hij tot een verzameling van tien, vijftien exemplaren komen (Wouters/kompasrozen, p. 382).
Dat de Chinezen de uitvinders waren, wordt sterk betwijfeld. Het Chinese kompaswagentje is dan ook niet een kompaswagentje, maar meer een instrument om altijd dezelfde richting te kunnen blijven aanwijzen. En aangezien de Chinezen ook niet van tandwielen en raderwerk hielden in hun constructies, is het waarschijnlijker dat het naar de Chinezen is gebracht en door een ander land is uitgevonden. Een middelbare-scholier uit onze tijd kan met enig denk- en rekenwerk zo'n wagentje construeren (K.J./kompaswagentjes, p. 80).

Vrije Rijkssteden
De discussie over Vrije Rijkssteden lijkt alleen te gaan over status. Het suggereert dat het alleen en direct onder gezag van de keizer en het Heilige Roomse Rijk zou staan. Net als alle 'vrije Friezen' dus. Of en welk verband hier tussen zit, ontgaat mij op dit moment. Keizer Maximiliaan I (Wiener Neustadt, 22 maart 1459 – Wels, 12 januari 1519) zou in 1495 Deventer, Kampen en Zwolle hebben erkend als Vrije Rijksstad. In principe verloren ze deze status in 1528 alweer toen zij keizer Karel V als landheer aanvaarden. Voor 1495 gedroegen ze zich wel al als vrijstad - net als de Friezen zich gedroegen dus. Ik ben er gevoelsmatig dan ook van overtuigd dat de handelaren zeker van Friese komaf zijn, maar aangezien deze gaan en staan waar ze maar willen en zich vestigen waar de vrije handel mogelijk is, is het lastig om dit nog met feiten te staven, tenzij het mogelijk zou zijn om stambomen van deze handelaren te maken.
Ook de stad Groningen kreeg in deze periode deze status. En ook Groningen gedroeg zich daarvoor, maar ook daarna nog als een rijksstad.
Van Amsterdam wordt ook gezegd dat het als zodanig een Rijksstad zou zijn geweest, omdat op het (huidige) Paleis op de Dam op elke hoek een vergulde keizerskroon zit. De stad kreeg wel de mogelijkheid om Rudolfinische Keizerskroon op te nemen in het stadwapen als dank. Maar van de andere kant wordt juist beweerd dat ze niet kon meekomen met de religieuze hervormingen, zoals de andere Hanze en vrije rijkssteden, omdat het geen vrije Rijksstad was.
Om die reden ook zou de Westertoren versierd zijn met een keizerskroon. Echter, de Neue Kirche in Emden, zagen we al bij ons vakantieverslag heeft een soortgelijke kroon. En Emden is nooit een rijksstad geweest, al onderstreepten ze hiermee wel hun autonomie. Deze kerk is gebouwd tussen 1643-1648 en ontworpen door Martin Faber. De Westertoren kwam in 1638 gereed (Kok/Kamper-uien, p. 21; Wikipedia Keizer Maximiliaan I, Vrije rijkssteden in de Nederlanden, Westertoren (Amsterdam); Aardrijkskundig woordenboek, I, p. 176; Meijer Jr/zegepraal, p. 85).

de Vrije Fries
Allereerst dient hier meteen opgemerkt worden, dat de Friese Vrijheid in de periode van de 9e eeuw een andere was dat die van de 15e eeuw. Oftewel de Fries ten tijde van Karel de Grote ervaarde de vrijheid anders dan zeg bijvoorbeeld Grote Pier, die we verderop nog uitgebreid gaan tegenkomen. Voordat de Franken de Friezen overwonnen, waren ze absoluut vrij. Hierna verhielden de vrijen en onvrijen zich onderling nog steeds hetzelfde. Echter de vrijen vielen onder een heer, maar dit was alleen de koning. Ze stonden dus in een relatie met de koning. De onvrijen konden onder diverse soorten heren vallen. Evenals daarvoor dus eigenlijk, al werden zij geen heer genoemd. De vrijen hadden een eigen rechtskring, zoals dat door de koning Karel was geschonken: thet alle Frisa an fria stole bisitta and hebbe fria sprka and fri ondwarde; thet urief us thi kinig Kerl, til thiv thet wi Frisa suther nigi and clipskelde urtege and wrthe tha suthera kininge hanzoch and heroch alles riuchtes tinzes and tegotha", "dat alle Friezen een vrije rechtstoel moeten bezitten en aldaar vrij mogen spreken en antwoorden; dat privilege gaf ons koning Karel, omdat wij ons aan de machten uit het zuiden onderwierpen en de belasting aan de Noormannen in klinkende munt weigerden en de koning uit het zuiden onderdanig en gehoorzaam werden wat betreft alle rechtmatige belasting en tienden", zoals hierboven al eerder geschreven.
Ook de onvrijen hadden hun eigen rechtskring met hun eigen heer.
Maar naast deze 2 was er nog een groep mensen die tot geen van de twee groepen horen. Beiden hadden recht. De derde groep was weliswaar vrij, maar had geen rechtelijke relatie met de koning, de reeds eerder aangehaalde friling. Dit waren degenen die bijvoorbeeld gevlucht waren tijdens een vijandelijke aanval en hierdoor hun (erf)recht, het recht op kindsdeel van het erf of 'ein' oftewel, zij erfden niets meer van de ouders en raakten tevens alle andere rechten kwijt. Ze werden rechteloos, net als misdadigers die hun fria hals verloren.
Zoals we eerder zagen was het grondbezit sinds de overgave aan de Frankische koning, beperkt tot gebruik van de grond. Het was van de koning.
In de loop der tijd, toen de machten van de koningen geringer werden, ontstond het idee dat men vrij was omdat men 'eigen' grond had. De vrijen hadden dus hun 'ein' een aarde (van de koningen) en de onvrijen zaten nog steeds onder diverse heren. Het begon er dus op te lijken, dat het hebben van grond, de vrijheid gaf en niet meer de fideliteitsrelatie met de koning. En zo ontstaan er een nieuw standscriterium, namelijk het hebben van grond. En de stand werd aangeduid door de term eigenerfden. Althans, zo heten ze in Westerlauwers Friesland. In Jeverland heten ze Vullarven, in Wezer en Nordfriesland Erbexen (Algra/Ein, p. 93-99).

> Aangezien de groep van frilingen volgens mij hierdoor in de loop der tijd een grote groep wordt, word ik erg nieuwsgiering wat er van deze rechtelozen of vogelvrijen terecht komt en wat deze gaan doen in levensonderhoud.

De 13-eeuwse encyclopedist Bartholomeus Anglicus schreef in zijn Liber de proprietatibus rerum het volgende over de Friezen: In habitu autem et in moribus plurimum differunt a Germanis. Nam viri fere omnes in coma circulariter sunt attonsi, qui quanto sunt nobiliores, tanto altius circumtonderi gloriosius arbitrantur [...] Gens quidem est libera extra gentem suam, alterius dominio non subjecta. Morti se opponunt gratia libertas et potius mortem eligunt quam jugo opprimi servitutis. Ideo militares dignitates abjiciunt et aliquos inter se erigi in sublimi non permittunt sub militie titulo. Subsunt tamen judicibus, quos annuatim de seipsis eligunt, qui rempublicam inter ipsos ordinant et disponunt. In het met de Prof. Van Winterprijs 2007-2008 bekroonde boek "Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland : Een studie naar de Oudfriese boeteregisters" van Han Nijdam staat gelukkig ook de vertaling:
"De Friezen zijn een vrij volk, niet onderworpen aan het gezag van iemand van buiten het eigen volk. Ze wagen hun leven voor de verdediging van hun vrijheid en ze zijn nog liever dood dan dat ze zich een slavenjuk laten opleggen. Daarom verwerpen zij ridderlijke waardigheden en staan zij niet toe dat sommigen onder hen zich op grond van hun ridderschap zouden verheffen. Zij onderwerpen zich daarentegen aan rechters die zij jaarlijks uit hun eigen midden kiezen. Deze beheren en besturen de openbare aangelegenheden."

Nadat in Nijdam/Lichaam is uitgelegd wat met personhood wordt bedoeld, de maatschappelijk persoonlijkheid (voor de een ben je de bakker, voor een ander de buurman, neef, vader, schuldige bij aanrijding et cetera.) geeft hij op p. 50 uitleg wat dit voor de Vrije Fries betekend:
"Een middeleeuwse Vrije Fries ‘was iemand’ onder meer door de relaties die hij bezat en de machtsposities die hij in staat was te vervullen. Hij was onderdeel van een netwerk van verwanten en werd bijvoorbeeld geacht geregeld als rechter op te treden. Degene die in staat waren deze roulerende functies het vaakst uit te oefenen behoorden tot de belangrijkste personen."
> Net als J.R.G. Schuur hanteert ook Nijdam macht hier als synoniem van invloed en hieruit voortvloeiend bij een positieve beoordeling, aanzien. Terwijl dit in dit onderwerp van Vrije Friezen toch als betekenis een eindje uit elkaar ligt. Zeker als in het licht van wat Bartholomeus Anglicus over zich verheffen (macht gebruik - eventueel ook nog in negatieve zin) en het niet toestaan van dit, schrijft.

Ook wordt personhood nader verklaart in het groeiproces wat doorlopen wordt. In de loop van iemands leven doet iemand goede en/of slechte dingen. Voor het goede wordt zo iemand beloond met giften of positieve rituelen. Voor slechte zaken, zoals iemand toetakelen wordt iemand gestraft en zal hiervoor een financiële compensatie (=boete) moeten betalen, of kan een verbanning tegemoetzien (Nijdam/Lichaam, p. 50-52).

Friese Vrijheid en Vrije Fries
In Algra's Ein worden we er fijntjes op gewezen dat de begrippen 'Friese Vrijheid' en 'Vrije Fries' nogal eens door elkaar worden gehaald en in plaats van elkaar -ten onrechte- worden gebruikt. De Friese Vrijheid ligt volgens Algra op het politieke vlak. De privileges -zoals door sommigen beweerd worden- die Karel de Grote alleen aan het volk de Friezen gaf: de (beperkte) landweer, (beperkte) belastingplicht, recht op grond, recht op eigen recht en manier van procederen et cetera. Na 1345 gebruikten/misbruikten ze deze privileges om andere vreemde landsheren buiten de deur te houden. Zo bleven ze dus lange tijd - tot hertog Albrecht van Saksen in 1498 aantrad in een groot deel van de Friese gebieden - "rijksonmiddellijk" oftewel alleen de keizer als heer houden oftewel "direct onderhorig zijn aan de keizer zonder tussenkomst van een landheer".
Het misverstand komt grotendeels door het feit dat deze privileges alleen geschonken zijn aan de vrijen en dus niet aan de onvrijen of rechtenloze friling. De vrijen hadden een stem in de staat, de anderen niet.
Zij kozen de mensen voor de benodigde functies (als in een directe democratie), de pastoor (en later de dominee), de rechter, de leraar, de grietman et cetera. De verkiezingen vonden plaats in kerk, dat meer in gebruik is als dorpshuis, waar veelal ook recht gesproken werd, het eigen gefinancierde en waarschijnlijk lange tijd het enige stenen gebouw van het dorp. Ze werden opgeroepen door middel van 'clockklippinge' en 'huyscondinge'. Na de laatste clockklipping en tijdens het stemmen bleven de deuren gesloten, tot de stemmingen geheel volgens de procedures voltrokken en afgerond zijn. Deze methode van oproepen vond ook nog plaats in de 17 eeuw en werd ook gebruik voor bijvoorbeeld belastingaankondigingen.
De vrijheid van de individuele Fries had dus niets met de privileges van de koning/keizer te maken, maar met de geboorte afkomst. Friboren, frey bern, Fri boren of vrijboren, volboren of welboren moest het kind zijn om als Vrije Fries door het leven te kunnen. En dit kon alleen als het kind uit een gelijkwaardige huwelijk van Vrij Friezen kwam. Oftewel, vader en moeder moesten beiden zelf ook vrijboren zijn. Vereisten voor dit soort huwelijk, zijn eigenlijk vanzelfsprekende als in de (kerkelijke en wettige) echt, van dus 'gelijkwaardige' partners.
Verder werd in de gravenperiode ook in het Schoutenrecht nog gesproken over vrije Friezen (vrijen), waaruit blijkt dat ze (vrijen) ook rechten en plichten hadden ten opzichte van een graaf. Deze vrijheid wordt ook niet door het zwaard verdedigd, maar in het gerecht. hueerso een man syn fria hals schil biradia mit liode landriucht ende mit des koninghes oerkenen, so schilma him an da lioedwarue syn fria hals to dela, als haet hidae oenspreeck.
Een laatste citaat hierover komt uit een officiële, door de notaris Conradus Dolatoris uit Frankfort gemaakte vertaling, op 21 oktober 1456, van het zogenaamde Sneker origineel van het Karelsprivilege, dat verloren is gegaan: "Oec gaff die keyser allen Vriesen den vrydoem, ende genaem hem die holten halsbant [die de Noormannen hen hadden omgedaan (toevoeging Algra)]; hie gebott dat alle landesheren ende alle luden, datsie hem neernstlichen hoeden, datsie tiegen die keyserlike eere die Vresen niet onteerden, datsie teeghen den Vriesen de vrydom niet envechten". De vrijheid (privilege) werd door Karel de Grote slechts aan de vrije Fries gegeven.
Uit de huwelijkse voorwaarden van een vrije Fries, blijkt dus ook hoe men deze vrijheid kwijt kan raken. Namelijk door niet op de manieren te huwen en in de echt te treden. Ook de kinderen zijn deze status vervolgens kwijt (Algra/Ein, p. 87-88, 91, 100-102; Betten/Fries, p. 102; Spanninga/Gulden Vrijheid?, p. 65, 424; Placaat en charterboek Vriesland, dl. 5, pag. 404).

De vetemaatschappij, zoals door sommigen de overheidsloze samenleving wordt genoemd, wordt door Nijdam als volgt gedefinieerd:
"In een vetemaatschappij leidt een belediging of fysiek geweld (soms) tot wraak en wraak (soms) tot een vete. De staat van vijandigheid die dan tussen twee groepen mensen ontstaat kan weer verzoend worden, waarbij compensatie een belangrijke rol speelt." (Nijdam/Lichaam, p. 53)
Deze verzoening kan dus door een compensatie of een boete te doen, waarbij boete als reparatie gezien kan worden, zoals men nog kan terugvinden in de betekenis van 'netten boeten' (visnetten repareren)(Nijdam/Lichaam, p. 61).
Belangrijk te vermelden is ook het gevolg van deze boetedoening of verzoeningscompensatie, namelijk dat beide partijen de rechtsvergadering konden verlaten zonder een vlek op hun blazoen, kortom men kon weer verder met een schone lei (Nijdam/Lichaam, p. 64).
Om de compensatieregelingen van deze Friese 'middeleeuwse' boeteregisters naar het heden te trekken, komt Nijdam met vergelijkbare huidige smartenregelingen, zoals deze bijvoorbeeld te vinden zijn bij de ANWB: hoeveel smartengeld (Nijdam/Lichaam, p. 65).
En in strafrechtelijke zin kan dit aangevuld worden door het in 1976 opgerichte Schadefonds Geweldsmisdrijven, dat een financiële tegemoetkoming geeft aan slachtoffers met ernstig psychisch of fysiek letsel. Daarmee wordt het onrecht erkent dat hen is aangedaan. Zo draagt het Schadefonds bij aan herstel van vertrouwen (Schadefonds Geweldsmisdrijven, p. Over ons).
De politiek gaat in het begin van de 21e eeuw Amendementen op het "Wetboek van Strafvordering ter versterking van de positie van het slachtoffer in het strafproces" indienen om het slachtoffer (met een eventueel voorschot verzorgd door de CJIB) te ondersteunen. Uiteraard wordt eerst de dader in de gelegenheid gesteld om zelf op tijd over de brug te komen met de betaling. Mocht dit om welke reden dan ook niet lukken, dan schiet de overheid i.c. de CJIB dit voor, die het vervolgens terug int op de dader, met een verhoging van 15% als kostenvergoeding (Vergaderjaar 2007-2008, Kamerstuk 30143, nr. 24).
Deze constructie maakt een begin naar de verzoeningscompensatie. De vergoeding voor de bemiddeling van 15% is misschien een aardige bijdrage.

Eer en goede naam Een prachtig voorbeeld hoe er met eer wordt omgesprongen -aan het begin van de 21ste eeuw- is een interview in de Volkskrant van 26-5-2012. In de schriftelijke neerslag van dit interview n.a.v. het verschijnen van het boek "De rode Ambassadeur" beschuldigd de ene ambassadeur (Coen Stork) de andere diplomaat (J.H.L. van de Mortel), schijnbaar van adel, van fraude. Dit interview is verschenen in de krant, dus in het openbaar. Dhr. Van de Mortel voelt zich hierdoor in zijn eer gekrenkt, wegens deze onjuiste uitingen, en wil excuses. Dhr. Stork plaatst -ook in het openbaar- deze excuses in dezelfde krant en betuigd zijn spijt. In principe zou hiermee de kou weer uit de lucht moeten zijn.

Gelukkig wordt onder de Friezen meestal verstandig omgegaan met zaken als eer en wraak, op de momenten dat het fout gaat:
"Een conflict eindigt meestal in een verzoening, al kan deze decennia op zich laten wachten. Deze is noodzakelijk voor de stabiliteit en het voorbestaan van de samenleving. Daarom moet elke samenleving mechanismen voor verzoening ontwikkelen." (Nijdam/Lichaam, p. 58)
En bij een samenleving als die van de Vrije Fries, met alleen deze samenleving, dus zonder een (centrale) overheid die zaken voor je regelt, ben je behoorlijk op elkaar aangewezen en dus zal het overgaan tot geweld niet de eerste keuze zijn in deze samenleving. Uiteraard zal het wel een voorkomen dat iemand "in een opwelling (bi ira mode ‘met vertoornd gemoed’) een ander plotseling iets aandoet" of dat er met woorden allerlei bedreigingen geuit worden (quade ber ‘bedreiging met wapens’). Naast dat het uitvechten van een vete nogal wat organisatorische toestanden opleverde (familie en vrienden overtuigen dat het echt noodzakelijk is), lag er voor de deelnemers ook mogelijk schade/overlijden in het verschiet en voor de winnaars mogelijk de maagzoen (meitele).
"In de praktijk kwam het er daarom meestal op neer dat alleen zware eerkrenkingen – doodslag, ernstige verlamming of verminking, verkrachting – tot een vete leidden" (Nijdam/Lichaam, p. 58).
Omdat de Friezen een lange traditie hadden en ook navenant een zeer uitgebreide lijst met compensatiebedragen voor allerlei beledigingen en aangebrachte verwondingen, kunnen we gevoegelijk vanuit gaan dat deze samenleving "erop gericht was om verwondingen en aantastingen van iemands lijf en eer te compenseren" zonder bij andere volkeren bekende "instinctieve (negatieve) eer" Jij geeft, ik geef iets terug – jij slaat, ik sla terug (Nijdam/Lichaam, p. 58).
Of van een ander categorie: Het publieke aanzien was kwetsbaar en kon zomaar geschonden worden door aanvallen in het openbaar, waar iedereen getuige kon zijn. Iemand die zijn eer hoog had te houden liep in het openbaar als op eieren. Het winnen van eer ging immers maar al te vaak gepaard met verlies van eer van een ander. Vandaar dat wel van een eereconomie (economy of honor) wordt gesproken (Nijdam/Lichaam, p. 55).

Oudfriese Boeteregisters

Scheltbrief (Schandbrief) aus dem Jahr 1550. Allgemein üblich war die Darstellung schändlicher Todes- oder Ehrenstrafen, die am Beschuldigten vollzogen wurden (Hängen, Rädern, Stäupen, Prangerstehen, Esels- und Sauritt u.s.w.). Nach altem Aberglauben übertragen sich derartige Martern und Demütigungen direkt auf die dargestellte Person. Stellvertretend „geschändet“ wurde meist auch das Siegel des Schuldners oder dessen Bürgen. Spätere Hildesheimer Schandbilder zeigen ehrlose Bürgen, „wobei einer der Herren verkehrt herum auf der Sau sitzt, deren Schwanz anhebt und alle ihren Siegelstempel in Händen halten, um ihn dem Schwein auf den After zu drücken“. Op deze smaadbrief zien we inderdaad de edellieden in kwestie op het wiel gezet -als ordinaire misdadigers- aan de galg bungelen met hun naam erbij geschreven. Ook zit hij omgekeerd te rijden op een zeug en is hij bezig zijn zegelring te drukken in de anus van een vrouwelijk dier (in dit geval een zwijn, maar hond komt ook voor of zelfs van een naakte vrouw). Verder zien we er een laveloos op de grond liggen, drinkend van ezelinnepis. Andere bekende scenes zijn: Dreigen met hel en verdoemenis. Dan zie we duiveltjes de schuldenaren halen, om ze weg te voeren naar de hel. Vaak is hun wapenschild erbij getekend, opzettelijk op zijn kop als extra belediging. Soms worden de schuldenaren zelf ook naakt afgebeeld. Aan een schandpaal vastgebonden worden en gegeseld worden of aan de kaak stellen waren ook opties.

Aan het einde van de 13e eeuw worden nieuwe teksten gevonden die als opvolger van de Lex Frisionum kunnen worden beschouwd: de Boeteregisters.
In vijfhonderd jaar verandert er nogal wat en zo ook bij deze regelgevende teksten. De aanvullingen zijn vooral te vinden in boeten voor eer krenkende handelingen. Konden we in de Lex Frisionum al voorbeelden van vinden, als 'iemand in het water gooien' nu zijn er talloze bijgekomen. Te denken valt aan:
overgietingen met vocht om iemand te beledigen (swarte sweng)
het kapot scheuren of snijden van kleren
iemand met modder gooien (horewerp)
iemand op zijn rug springen, zodat hij in de modder belandt (bekhlep)
Ook is er meer aandacht voor een andere categorie:
bedreigingen met wapens (ber)
berovingen (raf)
wegversperringen (weiwendene)
kluisteringen (bende)

Een aparte, vage omschrijving valt te lezen in geweldsdaden voor die geen bloedende wonden veroorzaken, maar wel een dusdanige bewusteloosheid dat gevreesd wordt voor het leven van het slachtoffer of die veroorzaken dat het slachtoffer zichzelf bevuilt (swimslek, soldede).
Hebben we het hier over iemand volgieten, aanzetten tot comazuipen of iemand een gifmengsel laten eten of drinken en vervolgens zichzelf laten vervuilen met eigen braaksel?

Verder gaat de aandacht naar huis en grond, de mensen en dieren waar hij zorg voor draagt en de schade van/door beroepsuitoefening (Nijdam/Lichaam, p. 70).
Het woord "zorg" is hier belangrijk en wijkt af wat Algra uitlegt over "were", het woord wat in de dingtaal wordt gehanteerd. Een eiser klaagt bijvoorbeeld dat de andere partij ten onrechte een erf in zijn "were" houdt. Dit woord is verwant aan het Duitse rechtsterm "Gewere". Beide woorden kunnen herleid worden tot "war", wat "zorg voor" betekent. Gewere is later meer voor zakenrechtelijke dingen gebruikt en zou meer richting de betekenis van "bezit" gaan. Het Oudfriese woord beperkte zich echter niet alleen tot zaken, maar ging ook over mensen. En hier gebruikt Algra het voorbeeld: "Zo was het nog in de 16e eeuw gebruik te spreken van: een vrouwe komt in de "were" van haar man, d.w.z. door met hem te huwen komt zij onder zijn gezag te staan. [...] Daaronder viel zijn gezag over zijn vrouw, kinderen en knechten maar ook vee, have en grond."
Tenzij in de jaren '60 van de vorige eeuw iets anders werd verstaan onder "gezag", namelijk machtsbevoegd, lijkt deze woordkeus enigszins vreemd, om hij zelf in zijn uitleg heeft verklaard, dat het "zorg voor" betekent. Nu komt in het woord "gezag" ook "zag" voor, een verleden tijd-vorm van zien, welke weer in verband gebracht kan worden met "waarnemen", maar deze verklaring is niet erg aannemelijk. Wat wel natuurlijk overkomt is het begrip "zorg dragen voor" in dit verband. Namelijk na het huwelijk draagt de man zorg voor zijn vrouw en verder natuurlijk ook voor zijn kinderen, knechten, vee, have en grond, zoals Nijdam dus ook zegt (Algra / Ein, p. 66).

Naast de nieuwe regels zijn er -waarschijnlijk ook mede onder invloed van andere volkeren- andere 'verhaal'-methoden ontstaan, zoals daar is de smaadbrief. (zie afbeelding)

Hoe werkte zo'n rechtszaak:
In het Algemene Boeteregister wordt aangegeven met hoeveel eden de onschuld voor het genoemde vergrijp moet worden bewezen:
Faxfanges bote: fif skillinga and fiuwer panninga ieftha twene etha
‘De compensatie voor het trekken aan haar: 5 schellingen en 4 penningen of twee onschuldseden’.
Dit betekende dus dat als de aangeklaagde de compensatie niet wilde betalen, hij zelf moest zweren dat hij onschuldig was, bijgestaan door een eedhelper, die onder ede bezwoer dat de aangeklaagde een eerlijk man was die nooit onware dingen zou verkondigen (Nijdam/Lichaam, p. 72).
Een ander voorbeeld van grotere orde: "Zoo luidde de bepaling omtrent het regt eens vaders over zijne dochter: "Dit is regt, dat de vader zijne dochter geen man behoort te geven tegen haar wil, naardien hare ouders geen magt toekomt dan over hare leden, en indien hij haar ten huwelijk geeft tegen haren wil en haar wegens hare onwilligheid mishandeling geschiedt, zoo zal hij den vrede (zijne schuld jegens het openbare regt) boeten, alsof hij haar verslagen had." Merkwaardige bepaling in een tijdperk, waarin bijna overal vaders hunne dochters naar goedvinden konden tuchtigen, verkoopen en in sommige gevallen zelfs dooden!
Op vrouwenroof en schaking - in de middeleeuwen een maar al te groot euvel - stonden in Friesland, even als in vele andere streken, strenge straffen, maar wanneer dwang van ouders of bloedverwanten tegenover eene maagd aanleiding tot de schaking had gegeven, bevatte de Friesche wet eene bepaling, die de gedreigde straf volkomen te niet deed.

Palen in de grond drijven Zoals we hiernaast kunnen lezen werden er palen de grond ingedreven, waarbij recht werd gesproken. Ook bij de bouw huizen, voorraadschuren, dammen, kades, bruggen et cetera werden veelal eiken palen de grond ingeheid. Maar hoe ging dit heien in z'n werk? De Romeinen heide ook al van alles. De bruggen over de Rijn bijvoorbeeld. Op de foto zien we links vooraan een drijvende heimachine, waarmee de palen de rivier in werden geslagen. Met zo'n heistellage -een fistuca- van de Romeinen werden de palen zo'n 2½ meter de grond in gedreven (Tuuk/Gouden, p. 213).

Immers, wanneer eene vrouw met geweld was weggehaald en dit feit bij de regters aangebragt, waren deze handhavers van wet en orde verpligt naar de woning des schakers te gaan, de geschaakte op te eischen en haar gedurende drie dagen in bewaring te houden, opdat zij in dien tijd te rade ging, of zij den man, die haar ontvoerd had, al of niet tot gade wilde nemen. Als de derde dag aangebroken was, werden schaker en geschaakte beiden naar de werf of volksvergadering geleid, waar twee palen in de grond waren gedreven. Nu moest de vrouw "haren wil openbaren". Men voerde haar naar het middelpunt tusschen beide palen. Aan den een zag zij den schaker, aan den anderen hare bloedverwanten. Een sein werd haar gegeven om zich van de aangewezen plek te verwijderen. Haar gang besliste het vonnis. Spoedde zij zich naar haar schaker, zoo was de regtshandel te einde: dan toch staakten de regters alle vervolging, in de overtuiging, dat hunne verdere tusschenkomst de stormen in het ouderlijk gezin niet zou wegnemen, maar slechts vermeerderen. Doch keerde de vrouw haar "roover" den rug, en wendde haren schreden naar hare bloedverwanten, dan achtte men de schaking een hoogst misdadig feit, en het vonnis veroordeelde den schuldige tot "brand en blaak", dat is: vuur en moker moesten zijn woning vernielen, en uit zijne bezittingen moest hij tachtig pond opbrengen (Witkamp III, p. 627).

Dit is echter een simpel voorbeeld. De wettelijke gevolgen en rechtelijke gevolgen van hoe mannen en vrouwen trouwen en met wie, welke stand, maakt nogal uit. Definiëren van de kwalificatie "volboren" is dan belangrijk. Maar ook in deze definiëring komen weer begrippen voor die uitleg behoeven, zoals "wettige voorvaderen" of "wettig huwelijk". Diverse kerren zijn er om de diverse eisen te beschrijven (Algra/Ein, p. 87-92).
> Bij dit soort teksten beginnen echter bij de haren recht overeind te staan en ontstaat er een bepaalde weerzin om hierover verder schrijven. Dit valt, zeg maar, buiten mijn kader.

Echter, voordat het tot een zaak kon komen, moest er eerst een vergrijp plaats vinden en een dader gepakt worden. De tekst Fon skakraf gaat over de plicht van alle Friezen om een misdadiger die een ernstig vergrijp heeft begaan te achtervolgen en terecht te stellen. Hij begint met een appél aan iedereen die een alarmroep heeft gehoord alles uit zijn handen te laten vallen en achter de misdadiger aan te gaan (Nijdam/Lichaam, p. 241).

Upstalsboom
We weten inmiddels dat er jaarlijkse landdag door vertegenwoordigers van de Zeven Zeelanden gehouden werd op de eerste dinsdag na Pinksteren.
Op p. 23 van Nijdam/Lichaam staat een beschrijving welke benodigdheden er voor zo'n rechtszaak waren:
"Het oudste, inheemse Friese recht was een volksrecht dat we ook bij andere Germaanstalige volkeren tegenkomen. De vrije mannen van de samenleving kwamen op gezette tijden in het jaar bijeen om rechtszaken af te handelen. Deze bijeenkomst heette het ding (thing, van bijvoorbeeld geding). Hier leidde een rechter een rechtszaak, bijgestaan door een rechtskenner (asega). Een rechtszaak bestond bij de gratie van een aanklager. De aangeklaagde had verder het recht om zich met een eed vrij te zweren van de aanklacht. De rechter stelde uiteindelijk een uitspraak voor – een vonnis, letterlijk ‘het gevondene’ – dat door de verzamelde mannen werd aanvaard of verworpen. Dit rechtssysteem leidde elders, maar ook in het Friese gebied, tot een canon aan rechtsregels. Deze regels vonden hun weg naar rechtsteksten waarvan sommige in het hele Friese kustgebied bekend en geldig waren (zoals de Zeventien Keuren en de Vierentwintig Landrechten), en andere een meer regionaal karakter hadden (zoals het Emsingoër Penningschuldboek of de Brokmerbrief). Deze teksten behandelen verschillende aspecten van het recht: huwelijksrecht, erfrecht, procedurerecht, ‘strafrecht’ of beter ‘conflictrecht’ (vanwege het ontbreken van een overheid en een politioneel apparaat)."
Ik kan me zo voorstellen dat ook dit een onderdeel van de bijeenkomst was.
In het woord ding of thing, kan men nog gemakkelijk geding herkennen, van bijvoorbeeld een kort geding. Maar ook in 'meedingen naar' komt het duidelijk naar voren.

In Groninga Dominium van Piet H. Wijk staan een viertal kaarten waarop ik de Upstalsboom kon terugvinden. De grootste prijkt dan ook op de omslag van dat boek. Hierop is dan ook te lezen, zonder loep, "Upstalsboom locus quondam iudicii Frisiorum". Toevallig staat de titel zodanig dat de gehele tekst is te lezen. Dat is vast passen en meten geweest. Maar dit geheel terzijde.
Het gaat om de kaarten te vinden op de pagina's 56-59 en pagina's 67-69, met kaartnummers 18.1-18.3 en 24.1. Van de 24.1 is hier een detail getoond.
De originele koperplaten van de kaarten 18.1-18.3 (het Oostfriese gedeelte) wordt door Wijk toegeschreven aan David Fabricius. De kaarten zijn vervolgens naar believen aangepast (door de volgende eigenaren van de ets). Deze platen zijn respectievelijk in 1600, 1617 en 1624 gemaakt.
De hier getoonde kaart komt uit ongeveer 1620 en is ook van David Fabricius. Hij heeft hier enkele aanpassing overgenomen van Van Doetecum waarmee hij samen de kaart uit 1600 had gemaakt.

Ook de tijdens de vakantie gescoorde Frisia Orientalis : Alte Karten und Geschichte von 1550 bis 1800 van Lutz Albers staat een kaart met de Upstalsbaum. Of moet ik zeggen slechts één kaart. Het buurtschap Ra (waar de bezoekers aan de Upstalsboom zich meestal verzamelden en verbleven in die periode) kom ik wel op verscheidene kaarten tegen. Dus eigenlijk is het een grote ontkenning van de kaartenmakers uit deze periode. En dat is natuurlijk wel te verklaren, gezien de geheel andere machthebbers in die tijd.
Op een detail van deze kaart gemaakt door Giovanni Rizzi Zannoni te Paris in 1758, verschenen in "Altas Topographique et Militaire", met origineel formaat 37x25 cm, staat de Upstalboom wel mooi ingetekend op een klein heuveltje. Opmerkelijk dat juist op een militaire Franse kaart dit wel is aangemerkt. Frankrijk en Oostenrijk waren in deze periode bezig met hun 7-jarige oorlog.

Rechtelijke functies
Wanneer we door alle eeuwen heen in de Friese gebieden de functiebenamingen van de (voor zover bij mij bekend) mannen die tijdens een ding of thing 'belangrijk' waren, kunnen we eindeloos in discussie gaan met de schrijvers van weleer. Algra beschrijft in zijn proefschrift 'Ein' een aantal standpunten van geschiedschrijvers met bekende naam en reputatie, die hierover ook van mening verschilden en hierover de strijd met elkaar aangingen. Rond deze periode schijnt er een ommekeer of verandering te hebben plaatsgevonden.
De algemene aanduiding is wat mij betreft rechter (met een aantal schrijfvarianten in diverse talen: redgers, regters et cetera.) als het gaat om een steeds roulerend en aangewezen persoon, die de algemeen aanvaarde (en eventueel op schrift gestelde) regels en richtlijnen kent en in de gaten houdt en hierover eventueel communiceert met verdachte(n) en slachtoffer(s). Beschreven varianten met eventuele taakaccenten en/of verschuivingen, functienaam wijzigingen terwijl de functie-inhoud hetzelfde blijft (doen we nu ook nog steeds !) en later -bij hogere werkdruk of onder andere vorsten / graven / hertogen of andere heersers gekomen - taakverdeling zijn:
abba, een (voor 11e eeuw) door het volk gekozen beambte, die gerechtelijke en militaire macht had, ging (na 11e eeuw) vonnissen wijzen, bleef onafhankelijk van de graaf (Jaekel);
advocatus, of comes, graaf, had (voor 11e eeuw) zelfde bevoegdheden dan elders buiten Friesland, maar macht werd beperkt door de asega (Jaekel);
asega, rechtspraak voorlichter aan het volk (Von Richthofen); oordeelvinders (oude naam, tot 13e eeuw -zonder functietaakwijziging- van eheran of redjeva) (Heck); zeer (voor 11e eeuw) oude volksmagistraat, volksrechter (Jaekel); stond de bon of bonnere bij en was belast met de 'Rechtsvortrag' dagvaarding (Siebs);
azingen, waarschijnlijk bijgevoegde rechters of bijzitters (Halsema);
banner, of bon, bracht (voor 11e eeuw) de dagvaarding uit en was vervanger van de frana (Jaekel);
bon, of banner, bracht (voor 11e eeuw) de dagvaarding uit en was vervanger van de frana (Jaekel); of bonnere, had leiding over een van de 96 delen binnen de 3 landen (Siebs);
bonnere of bon had leiding over een van de 96 delen binnen de 3 landen (Siebs);
comes, of graaf, advocatus, had (voor 11e eeuw) zelfde bevoegdheden dan elders buiten Friesland, maar macht werd beperkt door de asega (Jaekel); de graaf, vanaf 9e eeuw volledig bevoegd vervanger van de graaf in Oost-Francië / Duitse Rijk (Henstra);
consules, of redjeva, (in de redjeva-tijdperk, na 12/13e eeuw) groep van 12 of 16 personen in plaats van graaf/schout en asega (Von Richthofen);
edictor, functienaamswijziging sinds 12e eeuw van schout in Fivelingo en Hunsingo (Heck);
eheran, of redjeva, oordeelvinders in westelijk rechtsgebied (nieuwe naam, sinds 13e eeuw -zonder functietaakwijziging- van asega) (Heck);
enuntiator, functienaamswijziging sinds 12e eeuw van schout in Harlingerland (Heck);
frana/franen/frana's, zo goed als dezelfde functies als een onderschout (Halsema); (in de asega-tijdperk, voor 12/13e eeuw) synoniem aan schout (Von Richthofen); had (voor 11e eeuw) leiding over landweer, na dat graven dit overnamen bleef voorzitterschap van "placitum generale", de rechtbank, over (Jaekel); stond aan het hoofd van een land (Siebs); de permanente regionale (bv deel graafschap of gouw) vertegenwoordiger van de graaf, maar niet met dezelfde rechten, dus niet vice-graaf of leengraaf (Henstra);
graaf, of comes, advocatus, had (voor 11e eeuw) zelfde bevoegdheden dan elders buiten Friesland, maar macht werd beperkt door de asega (Jaekel);
grietman, functienaamswijziging sinds 12e eeuw van schout in Westerlauwers Friesland of keeder, in Langewold, Fredewold en Humsterland (Heck);
hodere, functienaamswijziging sinds 12e eeuw van schout in Rüstringen (Heck);
iudex, functienaamswijziging sinds 12e eeuw van schout in Harlingerland (Heck);
keeder, of grietman, functienaamswijziging sinds 12e eeuw van schout in Langewold, Fredewold en Humsterland (Heck);
kok, functienaamswijziging sinds 12e eeuw van schout in Broekmerland en Oost-Friesland (Heck);
onderschout, zo goed als dezelfde functies als een frana (Halsema);
orator, functienaamswijziging sinds 12e eeuw van schout in Norderland (Heck);
raden, of redgeren, de bijzondere en eigenlijke rechters van het volk (Halsema);
redgeren, of raden, de bijzondere en eigenlijke rechters van het volk (Halsema);
redjeva, of consules, (in de redjeva-tijdperk, na 12/13e eeuw) groep van 12 of 16 personen in plaats van graaf/schout en asega (Von Richthofen); dienden de asega te ondersteunen en namen de taken uiteindelijk over, namen later ook de taken van frana en abba over (Jaekel); of eheran, oordeelvinders in oostelijk rechtsgebied (nieuwe naam, sinds 13e eeuw -zonder functietaakwijziging- van asega) (Heck);
schout/schouten, of skeltan (Henstra); de aanzienlijkste rechter naast de graaf (Halsema); had militaire en gerechtelijke taak tot 12e eeuw, daarna nieuwe functienaam met zelfde taken (Heck);
skeltan, of schout/schouten (Henstra);
vicecomes, de vice-graaf, vanaf 9e eeuw volledig bevoegd vervanger van de graaf in West-Francië / Frankrijk (Henstra).
In bepaalde functies kan er eventueel een conflict of interest ontstaan bij vazallentrouw en koningstrouw. (Algra/Ein, p. 1-4; Henstra/Graafschappen, p. 22-23)
> Met de beschrijving van Heck herkennen we zo rond de 12e eeuw de intrede vanuit het Frankische rijk, van de nutteloze "reorganisatiedrift" in onze leefgebieden, wat leidt tot andere naamgevingen voor dezelfde taak: praalzucht en onderscheidend titeldrift, zonder inhoud.
Algra geeft Siebs een veeg uit pan over zijn verhaal van de verdeling van de gebieden waarin de frana, bonnere en asega. "In een weinig diepgaande verhandeling stelt hij dat Friesland van Zwin tot Wezer in acht duizendschappen ingedeeld zou zijn geweest. Ieder duizendschap zou in drie landen zijn uiteengevallen en ieder land in vier honderdschappen. Een honderschap zou weer uit vier buurschappen, en die weer uit drie "Zehntschaften" hebben bestaan, waarvan slechts de "Vollerben" lid waren." (Algra/Ein, p. 4)
> Vreemd genoeg stelde ik me juist ongeveer zoiets voor bij de indeling van Friesland of de Frieslanden/Zeelanden.
Maar laten we eerst de geciteerde tekst met een berekening benaderen. Dan zien dat het Friese 8 'duizendschappen' (noemen we voor het gemak 'Zeelanden'). Elke 'Zeeland' is verdeeld in 3 landen, zodat we uitkomen op 8*3=24 (Fries)landen. Deze Frieslanden zijn allen onder verdeeld in 4 'honderdschappen' (noemen we voor het gemak 'meenten'), zodat we uitkomen in alle Zeelanden op 24*4=96 meenten. Elke 'meente' bestaat weer uit 4 buurschappen, zodat we op totaal 96*4=384 buurschappen in alle 'Zeelanden' komen. De buurschap bestaat elk uit 3 'Zehntschaften' (die wij voor het gemak 'terpen' of 'wierden' et cetera noemen), zodat we op een totaal van 384*3=1152 terpdorpen in het hele Friese gebied uitkomen. En dat hierop zogenaamde 'Vollerben' woonden, lijkt mij niet echt vreemd of bijzonder. Wie zouden anders de voornaamste bewoners moeten zijn?
Wat opvalt in deze cijferreeksen is de door Siebs genoemde benaming duizendschappen, honderdschappen en tienschappen. De uitkomst van de rekensommen geven deze reeks ook aan. 1152 terpdorpen geeft de duizendschappen aan, 96 meenten geven de honderschappen aan en de 8 Zeelanden de tienschappen. Het gaat volgens mij dan ook niet om de exacte rekensommen en uitkomsten, maar meer om de grootte aan te duiden, zoals wij tegenwoordig ook doen met 1001 en 101. Immers niet de rekensommen zijn leidend, maar de bevolking en dan ook de bevolkingsgroei of -daling. Daarnaast zijn andere factoren als het weer en omgevingsvolken van belang. Hiermee wil ik aangeven dat ook de berekende 1152 terpdorpen niet een vast gegeven zijn. Het kunnen er tientallen meer of minder zijn. En het zullen ook niet allemaal terpdorpen geweest zijn. Ook natuurlijke heuvels werden natuurlijk bewoond, maar ook gebieden waar geen waterdreiging werd verwacht, kwam natuurlijk in aanmerking voor bewoning.
Wel kan ik me iets bij het beschreven beginsel voorstellen. Ongeveer 3 terpdorpen delen samen een rechtspraakpersoon. Deze buurschap vormt samen met andere buurschappen een groter geheel. 4 buurschappen vormen samen een 'meente', zodat een 'meente' al uit 12 terpdorpen bestaat.
Veelal liggen de terpdorpen in eerste aanleg zo'n 2uurs gaand uit elkaar. 2 uur lopen à 5,5 km/uur, is dus 11 km uit elkaar. Vandaar dat 3 terpdorpen al een behoorlijk terrein beslaat en dus een logische eenheid vormen.
Zo'n meente vormt met drie ander meenten een Friesland, zodat dit bestaat uit 48 meenten. Deze zouden dan voorzien zijn van een bon of bonnere. Bij een landsbijeenkomst zouden dan zo'n 48 bonneres bijeenkomen voor een goed gesprek.
Het totale gebied bestaat uit zo'n 24 Frieslanden met dus elk 48 meenten. Elke Friesland levert een wijze frana, die elk jaar richting bijvoorbeeld de Upstalsboom gaan om daar de benodigde zaken te bespreken. En eventueel de rechtspraak aan te passen. Dat is misschien ook de reden, waarom er in de diverse dialecten toch enigszins verschillende woorden worden gebruikt voor hetzelfde doel. Ook werden natuurlijk de eigen noodzakelijk gevonden aanpassingen tussendoor aangepast. Dit lijkt mij een natuurlijk proces. En op de jaarlijkse bijeenkomst werden deze aanpassingen besproken en gewogen en over de verschillende redacties weer gladgestreken en aangepast, maar wel in eigen bewoordingen.

13e t/m 15e eeuw

Fluessen
Grote delen van het Friesche land waren van gedaante veranderd, door ontginning en bebouwing, maar vooral ook watervloeden, het opslijken, graven van kanalen en ander waterafvoersystemen, en door andere natuurlijke oorzaken of volksvlijt. En zo werd het land vruchtbaar. Ook hier verrezen bossen of zelfs een woud als we de verhalen mogen geloven, bij de Fluessen (in het gebied van Suthergo). Echter omstreeks 1204, tijdens een hete zomer, zou een bos- en veenbrand dit compleet verwoest hebben en weer omgetoverd tot een meer. En de bewoners ontvluchtten tijdelijk dit gebied. (Witkamp III, p. 627-628)

Maria's poort
Rond datzelfde jaar 1204 werd ook een vrouwenklooster van de orde van de Premonstratenzers gesticht op een strategische plek tussen het veen en de zware zeeklei, maar op de hogere zandgronden van Langewold. Ten zuiden hiervan liggen de hogere zandgronden van Vredeswold. Tussen deze twee parallel liggende zandgronden had de zee door een inbraak eeuwenlang vrij spel.
Er was in die periode veen aangroei, waardoor de Oude Riet kon stromen, in- en uitgaand zeewater (zout) en kleiafzetting. Deze combinatie maakte het mogelijk om het witte goud te winnen, samen met turfafgravingen en klei om steen bakken. En dit was allemaal onder handbereik van het vrouwenklooster. Maar of ze deze plek per toeval hebben gekozen is niet bekend, zoals er maar weinig bekend is van dit tegenwoordig niet meer bestaande klooster. Volgens de folder de "Zoute Bagel Route" is dit klooster na de Reformatie afgebroken en zoals meestal gebeurd, zijn de stenen verkocht en kunnen nu mogelijk in allerlei gebouwen terug te vinden zijn. Slechts een vreemde bocht in de Kuzemerweg doet nog een vleugje herinnering opstuiven van de vervallen historie.
Door sterkere bevolkingsgroei in de 11e en 12e eeuw, ontstond er in Holland en Friesland een tekort aan agrarische gronden en dus trokken de bevolkingsgroepen erop uit, de wilde gronden op. Rond het jaar 1000 waren er in deze omgeving wel al (kerkelijke) kernen ontstaan op de zandgronden en deze zullen allen ook 'gesnoept' hebben aan de turf en klei. Op Vredewold waren dat Marum en Tolbert. Op Langewold Horn (Noordhorn en Zuidhorn), waarvan de kerk (in Noordhorn) rond 1280 is gebouwd. (Westerkwartier/Ligterink, p. 29; Wikipedia Kuzemer, Noordhorn, Zuidhorn; folder Zoute Bagel Route)

Bloei
"Behalve Stavoren en Groningen, bloeiden toen reeds Dokkum, Franeker en Bolsward, nevens vele dorpen, als belangrijke handelsplaatsen. Eenzelfde bloei genoten de reeds eeuwenoude of opkomende abdijen, zoals st. Odulfus te Stavoren, Mariëngaarde te Hallum, Lidlum bij Oosterbierum, Ludingakerk bij Midlum, Klaarkamp bij Risumageest, Bloemkamp bij Hartwerd, Foswerd of Bethanië bij Ferwerd, st. Johannes Evangelist bij Kloosterburen, Aduard in Middagt, st. Juliaan bij Rottum en Bloemhof bij Wittewierum. Veel van deze gestichten telden honderden bewoners. Door het steeds aangroeiende kloostervermogen waren de conventualen in staat, om grote bedragen te besteden aan het verbeteren van de landerijen, dijken, vaarten, sluizen, wegen, kerken en andere gebouwen. Van onschatbare waarde waren al die herscheppingen van het land. Ofschoon het graven van een kanaal langs Vlieland en Terschelling, op last en voor rekening van de abdij van Ludingakerk, wellicht aanleiding heeft gegeven, dat de landen tussen Texel en Harlingen werden overstroomd en het Vliemeer of Almeer zich uitbreidde tot de Zuiderzee." (Witkamp III, p. 634)

In 1222 werd in opdracht van en op last van de Lidlumsche abt Syard Siersma de vlek Grind aan het Vlie met grachten en wallen omringd en werd er een school gebouwd (Witkamp III, p. 641).

Baksteen
Het ging goed met de Friezen. Een huis droeg in hoge mate bij aan de status van de man. Nog meer status was te verwerven door een stins of steenhuis te laten bouwen. Het was dan ook een verlengstuk van de man. Vanaf de twaalfde eeuw werd dit mogelijk (Nijdam/Lichaam, p. 243).
Maar waar kwamen de stenen opeens vandaan?
Vóór het einde van de twaalfde eeuw werd een aantal kerken in de Ommelanden uit geïmporteerde tufsteen opgetrokken, alle overige gebouwen waren van hout of vakwerk. Na de romeinse tijd stonden de hier in de Friese landen de eerste bakstenen gebouwen. Bij het bouwen van het klooster Klaarkamp zou in 1163 zou al baksteen kunnen zijn. Ook in de oudste kerk van het klooster Aduard in 1193 werd ter plekke gebakken steen verwerkt. De bakstenen kerken van Marsum, Enum en Oosterwijwerd hebben de bouwstijl van eind 12e eeuw (Groninger Tichelwerken, p. 9).

De tichelplaats met twee vormtafels. Op de voorgrond de handvormer, twee afdragers slaan de eensteensvormen neer op de baan. De gedroogde stenen worden opgezet op hagen (links). Op de achtergrond een kleimolen (links), haaghut (midden) en kleibult (rechts). In de baksteennijverheid werd tot ver in de negentiende eeuw door kinderen van acht jaar en jonger 16 uur per dag 's zomers gewerkt. Kinderen van vier moesten soms urenlang stenen opstapelen en wegdragen. bron: Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel III, p. 250 Op de voorgrond is de brandschuur te zien van het tichelwerk van Nanno Siers te Heiligerlee. Daar achter een droogboe. De droogboe is kennelijk geheel open, zonder luiken. Kaart van het Kloosterholdt te Heiligerlee, getekend door A. Verburgh in 1740. RAG, verzameling getekende en gedrukte kaarten (dia 1783). Dit tichelwerk aan het Winschoterdiep bij Kloostertil, stond hier ongeveer van (voor) 1594-1740 (of later). Zie kaart Frederik de Wit 1685, kaart Verburgh 1740.

Eerste schriftelijke vermelding over baksteenfabricage kan men vinden in de kroniek van Menco:
Eodem anno, videlicet anno domini MCCXXXVIII, anno ab inchoatione latericii operis tercio predictus abbas electus veniens in ortum sancte Marie, de consilio domini Sibrandi abbatis ibidem conduxit Magistrum Euerardum, lapicidarie artis peritum, natione Coloniensem, ad nouam ecclesiam in florido orto faciendam, mercede ipsius taxata tam hieme quam estate, videlicet ut reciperet preter uictum estiuo tempore ad diem VII dauentrienses.
Dit gaat dan ook terug tot 1235. In 1238 begint men bij het klooster Bloemhof te Wittewierum de kerk te vernieuwen.
Menco schrijft 'het derde jaar na het begin van de steenproductie' (Kronijken van Emo en Menko, p. 175).
Bij de bouw van de tweede kloosterkerk van Aduard omstreeks 1250 -beschreven in een vijftiende eeuws verslag- wordt vermeld dat 'de stenen van de plaats waar ze gebakken werden, van hand tot hand naar de kerk worden doorgegeven.': Sed et hoc mirablile quia lapides non portantur ad structuram nec vehebantur, sed conversi in ordine stantes in loco quo cocta fuerant, projiciebant a primo usque ad ultimum et ultimus juxta ecclesie structuram deponebat.
Ditzelfde verhaal komt ook voor bij de stichting van het klooster ter Apel. In later tijd bezat Aduard een eigen steenbakkerij te Legemeeden, op ongeveer 20 à 25 minuten afstand. Of deze onder Eylwardus reeds bestond, is onzeker.
De kloostermoppen wegen zo'n 4,5 kilo per stuk. Naast dit formaat waren er ook ander speciaal gevormde stenen, zoals in alle oudere kerken te zien is. De op de foto getoonde ronde en met uitstulping behoren tot Bloemhofklooster te Wittewierum die onder de vloer van de huidige 19e eeuwse kerk liggen.
Archeologen hebben middeleeuwse ovens kunnen opgraven. Bij het Selwerderdiep zijn twee ovens uit de 15e eeuw met een capaciteit van ieder ongeveer 10.000 stenen. De grote kloostermoppen met afmetingen van ongeveer 300 x 150 x 80 mm bleven in deze streken langer in zwang dan elders. Deze grote zorgde ervoor dat het productieproces een stuk langzamer ging. Het drogen na het vormen duurde langer, namelijk 4 weken in plaats van elders met kleinere formaten ongeveer de helft. Al kwam dit mede door de bijzonder dichte en kalkarme, maar ijzeroxiderijke zware vette klei. Daarnaast duurde het bakken ook langer. De ovens moesten lang en langzaam gestookt worden om de stenen niet te laten barsten. Deze stenen hadden -door de hoge ijzeroxide- een mooie rode kleur (zie achtergrondfoto). (Brugmans/kroniek Aduard, p. 44; Groninger Tichelwerken, p. 2, 10, 153).
Rijke burgers begonnen hun eerste steenhuizen rond 1223 te bouwen, waarvan de eerste in het huidige Friesland. Een 'domus lapidea', een steenhuis met versterking stond van 1271 in de buurt van Farmsum, nabij Groningen. Ook in de Ommelanden stonden rond deze tijd er al verschillende. Voor de 14e en 15e eeuw wordt het aantal steenhuizen op 600 à 700 geschat.
Men schat voor de periode van 1250 tot 1500 de totale baksteenproductie voor dit gebied op minder dan 50 miljoen stenen. Gemiddeld steenhuis verbruikt ongeveer 20.000 stenen. Men komt dan tot een 2000 steenhuizen, en verder nog een aantal kerken, stinsen en boerderijen (met groter verbruik) en een hoeveelheid stadshuizen (minder verbruik).
In Vlaanderen en Holland ging men vanaf de 14e eeuw over op kleinere formaten om een grotere productie voor de rijke burgers mogelijk te maken. Men schat dat Stad en Lande omstreeks 1700 volledig versteend was (Groninger Tichelwerken, p. 10-12).
Ook in Saterland zou er sprake zijn (enkele) steenhuizen "Steinhäuser" en ook hier werden ze gebruikt als toevluchtoord of verdedigbaar beschermplaats in tijden van nood of strijd. Het werd dus niet als woonhuis gebruikt door de landadel of leenheren, zoals misschien gedacht zou kunnen worden en bevestigd dus ook niet dat er überhaupt adel of heren waren in deze periode. Ook werden ze gebruikt als voorraadhuis (stapelplaats) die per schip naar Saterland werden gebracht (Klöver/Spurensuche, p. 64).

5e kruistocht / Damiate
Door het succes van zoveel kloostergestichten, ontstond er ook behoefte van de Friezen om deel te nemen aan de kruistochten. Toen de priesters en het volk op st. Bonifaciusdag te Surhuizum in Achtkarspelen een omgang hielden, ontwaarden ze in de lucht, naast de zon ook een blauw kruis, dat van het noorden naar het zuiden ging. Vele Friezen deden de belofte om nu deel te nemen aan de kruistocht.
De eerste gelegenheid deed zich voor toen graaf Willem (van onder andere Friesland) aan de oproep van de paus Honorius III voldeed, door met 12 schepen op 29 mei 1217 de Maas uit te zeilen. Hij voegde zich -aangekomen bij de Britse kust- bij de Duitse vloot onder leiding van George graaf van Wied. De reis zette zich voort. Een aanzienlijk smaldeel Friese schepen versterkte nu ook de vloot. De voorhoede -onder Duitse leiding- raakte zo gehavend, dat Willem het commando moest overnemen. Door slecht en ongunstig weer landen zij uiteindelijk in Portugal. Hier kregen ze het verzoek van de bewoners van Lissabon, om de stad Alcazar op de Saracenen ter heroveren, welke in oktober 1217 plaatsvond.
In maart 1218 ging Willem opnieuw de zee op en kwam tegen Pasen voor st. Jean d'Acre de Friezen tegen, waarvan hij in Lissabon afscheid had genomen. Eigenlijk wilden ze optrekken naar de heilige stad, maar gebrek aan drinkwater deed hun anders besluiten. Ze besloten naar Egypte te gaan en het zo geduchte Damiate aan te vallen.

Wapen van Dokkum Men vermoedt dat de wassende maan boven de sterren in het wapen van Dokkum aan de overwinning op Damiate herinnerd, omdat de genoemde Friezen uit Dokkum en omgeving afkomstig waren. Zodoende kreeg het een wapenvermeerdering. Er is namelijk ook een (ouder) wapen bekend waarop deze nog niet staat. bronnen: www.pylgeralmanak.nl; Wikipedia; R. Tolsma en Wikipedia

Damiate, met dubbele muren en talrijke torens en diepe singelgrachten verijdelden iedere aanval. De Saracenen gingen ervan uit dat de stad hierdoor onoverwinnelijk was.
De kruisvaarders waren echter in staat om hierop iets te vinden. Ze creëerden een houten bolwerk van zware balken op twee aan elkander gehechte koggeschepen en voerden hiermee naar een toren die in het midden van de stroom op een rots gebouwd was. Vanaf het bolwerk stortten de heldenmoedige krijgers een Luiksch edelman en de Fries Hajo zich op de sterkte. Dit voorbeeld werd gevolgd en de toren werd overmand. De kettingen die de doorvaart belemmerden werden verwijderd, de voorheen gezonken schepen werden verwijderd. Het duurde echter nog een jaar voordat de stad zich gewonnen gaf op 5 september 1219.
Willem overleed 4 februari 1223 en kreeg uit z'n 1e huwelijk 3 zonen en 2 dochters: Floris, Otto, Willem, Ada en Richardis (Witkamp I p. 199 & III, p. 634).

Groningen
Echter niet alle krijgslustige Friezen gingen op reis. Ook de thuisblijvers waren trots op hun vrijheid en zelfstandigheid en het gebeurde dan ook regelmatig dat ze met elkaar in strijd raakten, de veten. In deze periode kwam het vaak voor dat de Fivelgoërs en Hunsegoërs de strijd met elkaar aangingen. Deze strijd kosten velen hun leven. Ook de geestelijken deden mee aan de veten, gevolgd door de wraak van de anderen. Ook in de welvarende stad Groningen was deze strijdlust te vinden. De nog steeds machtige familie Gelkingen verzette zich nog steeds tegen welke stadhouder dan ook. In deze periode werd het burggraaf Egbert zo heet onder voeten, dat hij naar de Ommelanden vluchtte. Hier vond hij voldoende mensen om een tocht naar de stad te organiseren en het kerkgebouw St. Walburg veroverden en hiervan een citadel te maken.
Door deze strijd ging bijna geheel Groningen in vlammen op. Een groot gedeelte van de Gelkingen verdween achter de tralies en hun bezittingen werden geplunderd. Echter, ze waren nog niet verloren. Samen met de slotvoogd van Coevorden, Rudolf III (die met de Groninger Gelkingen samenspanden) dreigden ze Groningen met vergelding.

Slag bij Ane
Nu kwam ook graaf-bisschop Otto II, die niet door Rudolf en de zijnen werd erkend, Egbert te hulp. Otto krijgt hulp van troepen uit Gelder (graaf Gerhard III), Holland (heer Gijsbrecht II), Cleve, Keulen en Münster. Hierdoor wordt Rudolf gedwongen, de aanval op Groningen te staken en zich te richten op de verdediging van Coevorden. Hij besloot zelfs zijn vijand te voorkomen en ging langs de Kleine-Vecht en Vecht naar het zuiden, om daar de vijand te treffen.
En zo stonden beide legers tegenover elkaar, gescheiden door een drassige veengrond.
Dit mondde op 28 juli 1227 uit in de veldslag bij Ane.
Het leger van Otto was zo zwaarbewapend, dat de grond waarop ze vermoedelijk streden - de Mommeriete - hun niet kon dragen. Hun paarden zonken tot aan de knieën in het veen. Hierdoor waren ze een makkelijke prooi voor Rudolf, de Drenten en de Gelkingen.
Tijdens de veldslag verloren 500 ridders en gewapende mannen het leven. Gijsbrecht van Amstel, Gerhard van Gelder, proost Dirk van Deventer en Oldenzaal, Bernhard van Horstmar (een ridder die in het Oosten door Richard Leeuwenhart was onderscheiden) worden met talloze andere edelen gevangengenomen door Rudolf. Gijsbrecht werd later -zoals toen ook al gebruikelijk was- tegen losgeld en gunsten -nog steeds gewond- vrijgelaten. Gerhard werd op zijn erewoord -om later terug te keren- eerder vrijgelaten. Beiden kwamen hun erewoord niet na. Graaf-bisschop Otto van der Lippe liet hier op 1 augustus 1227 zijn leven. De Drenten waren zo verbitterd dat ze de bisschop "de cruyne villeden van synem hoofde". Zijn verminkte lijk is later naar Utrecht overgebracht.
Er waren ook strijders aan de zijde van de bisschop die deze slag wel overleefden, zoals de toen 16-jarige Floris IV .
Hierna werd door Rudolf een poging ondernomen om Groningen weer te heroveren. Dit mislukte.
Egbert slaagde er echter wel in om zijn invloed uit te breidden. Met een hulpbende Utrechtenaren veroverde hij het slot in Peize (Witkamp I p. 439-442 & III, p. 416, 536-537, 634-635).
zie ook: beschrijving slag bij Ane van de gemeente Coevorden, Wikipedia, De slag bij Ane van Harm Hillinga, Slagveld in Holthone? van Cor van Dalen, De slag bij Ane van Anne Post en Slag aan de Ane (1227) van Alfred Stern

Tweespalt / Willebrand van Oldenburg
Otto werd opgevolgd door Willebrand van Oldenburg, bisschop van Paderborn en werd bisschop van Utrecht en wreker van Otto. De paus, Willebrand bevond zich tijdens zijn verkiezing in Italië, gaf toestemming om het ene bisdom voor het andere te verruilen, dit was normaal gesproken niet toegestaan. Toen Willebrand van de opstand van Drenten hoorde vertrok hij meteen naar het noorden.
Willebrand ontsloeg "namens zijn kerkelijk gezag" Gijsbrecht en Gerhard van hun eervolle eed gedaan aan Rudolf.
En zo helpen ze elkaar, want Gijsbrecht en Gerhard hadden Willebrand namelijk verkozen.
Willebrand ging op zoek naar een krijgsmacht en predikte een kruistocht tegen de Drenten en de oproerlingen uit Coevorden. Zo verwierf hij een groot aantal West-Lauwersche Friezen, Groningers uit de stad en Hunsigoërs. Rudolf en de zijnen kregen hulp van Langewolders, Vredewolders en Fivelgoërs. Zij werden verslagen in 1229 en moesten 400 Keulse marken zilver betalen aan Willebrand en een klooster van 20 prebenden stichten op de plek waar Otto II was gevallen. En uiteraard moest Rudolf overal afstand van doen (Witkamp III, p. 537-538, 635).
Ook laaide de strijd tussen de Drenten en Utrechtenaren weer op en hierop reageerden natuurlijk ook de Groningers en Ommelander partijen. Zo waagden de Drenten met de Fivelgoërs een aanslag tegen de stad. Dit bekwam beiden slecht. De Groningers deden een uitval tijdens de jaarlijkse markt van Zuidlaren (1232), vernielden de net gebouwde kasteel te Mitzpete (Midlaren) en roofden alle paarden van de markt. Ook ging de kerk van Zuidlaren in vlammen op. Op Groninger strooptocht naar Westeremden in Fivelgo werden er talloze hoven en velden langs de steeds meer opslijkende Fivel verwoest (Witkamp III, p. 635).

Het juk van de geestelijken
De Friezen tussen de Lauwers en Eems waren dus redelijk verdeeld over voor of tegen de stad Groningen en hun invloed op de omgeving. Wanneer het ging om hun kerkelijk leiders waren ze redelijk eensgezind. Een oproep in 1234 van de bisschop van Münster tegen de Stedingers in Rüstringen, die weigerden schattingen te betalen aan de aartsbisschop van Bremen, kon op grote belangstelling rekenen.
Al waren er in Fivelgo ook nog een aantal protesten tegen deze kruispredikers te horen. In Appingedam werden allen die opriepen voor deze kruistocht naar de Wezer bespot, beledigd en mishandeld. Ook was er een vroegere lekebroeder van een Rottumer abdij die nu als kluizenaar in Stitswerd leefde. Hij hield zijn landgenoten voor om zich vooral niet voor deze tocht te laten lenen. Want, zo hield hij ze voor, je zult jezelf overladen met schuld en schande als je je eigen stamgenoten, die niets verkeerd gedaan hebben, helpt uitroeien.
De beledigde geestelijken waren hiervan niet gediend en lieten de kluizenaar opsluiten in een onderaards kot en de Appingedammers werden gedwongen om op blote knieën vergiffenis te vragen. Tevens ontvingen ze in deze houding met ontblote rug een geseling van de boetepredikers.
Zo diep zuchtten de vrije Friezen onder dit juk.
Zoals al eerder in de Frankische tijd te zien was, waar een stelsel van godsverering er kennelijk ingeramd wordt, stuitte dit natuurlijk op verzet. Bewijzen hiervoor zijn te vinden in de vele en voortdurende veten, maar ook in de verwoesting van de kerkgebouwen. Binnen afzienbare tijd werden kerken in Fivelgo en Hunsego afgebrand, namelijk die in Usquert, Westeremden en Houweshuizen (Witkamp III, p. 635).

Zelfstandig bestuur stad Groningen
Tussen de jaren 1250 en 1255 woedde er een machtsstrijd om Groningen. De strijdende landen van Fivelgoërs en Hunsigoërs zetten hun geschillen even opzij om gezamenlijk de toenemende macht van Groningen tegen te gaan. De stad had intussen het hoogste woord en daarbij maakte ze zich schuldig aan onrechtmatigheden ten opzichte van de landlieden. En dus veroverden de gezamenlijke strijdkrachten van Fivelgoërs en Hunsigoërs allereerst het opnieuw opgebouwde Groenenberg aan de Hunse en verwoesten deze weer. Verder waren ze van plan om de stad aan te pakken, maar het slechte weer verhinderde dat. In het voorjaar van 1251 kwamen ze, nu versterkt met Oldambters, weer terug. Weliswaar waar de Groningers sterk genoeg om stand te houden tegen de belegering, na enkele dagen, namen ze hun verlies (zonder schade) en sloten ze in een verdrag af onder welke bepalingen de onderlinge relatie verder moest. Zo moest de stad Groningen beloven dat de muren gesloopt zouden worden, zodat de landlieden en kooplieden vrij in en uit konden komen en gaan om hun handel te verkopen. De ridders en krijgslieden moesten de stad verlaten en nooit meer terugkeren.
Zo kregen de Gelkingen de bovenhand in de stad. Maar de ridders vonden dat ze te kort waren gedaan en wilden hun huizen in de stad weer terug. Gezamenlijk overvielen ze de stad, waarbij vele tegenstanders het leven lieten. Hieronder was waarschijnlijk ook het hoofd der Gelkingen Herman Buchel.
De Fivelgoërs en Hunsigoërs konden dit natuurlijk niet over zich heen laten komen en traden gezamenlijk op. Tegen zo'n overmacht konden de ridders niet op en wachten de strijd af. Koenraad van Groningen gaf zich over aan de Hunsigoërs en Egbert van Groenenberg aan de Fivelgoërs en onder belofte dat ze voortaan zich zouden houden aan de gegeven orders.
Echter wederom trokken ze weer op naar de stad waarbij Egbert van Groenenberg het aan de stok kreeg met de Gelkingen. De Fivelgoërs schoten hun wederom te hulp. De ridders overwonnen en geleerd, werden ze als misdadigers opgesloten in de kerker van Appingedam. Andere ridders deden nog een poging en nu met behulp van andere edelen uit de omstreken werd een wat meer stabiele overeenkomst gesloten. Egbert, de stedehouder van de bisschop, werd als hoofd van de rechtspleging erkend. De andere taken kwam voortaan in handen van een raad van 16 personen, waarvan 4 burgemeesters en 12 oldermans (de Friese magistraten). Deze werden gekozen uit de oudste en aanzienlijkste geslachten (Witkamp III, p. 635-636).

West-Friesland
De West-Friezen hadden de Hollandse graaf Willem I (ca. 1175 - 4 februari 1222), die zichzelf dus ook graaf van Friesland noemde, steeds geholpen met het in stand houden en zelfs uitbreidden van zijn rijk.
Ook zijn zoon Floris IV (24 juni 1210 – 19 juli 1234) viel in goede aarde. In 1222 volgde hij zijn vader noodgedwongen als 12-jarige op. In 1230 werd de Hollandse graaf Floris IV in Franeker gehuldigd (Witkamp III, p. 635).
Floris huwde Machteld van Brabant en kreeg zes kinderen: Willem II (Leiden, februari 1228 - Hoogwoud, 28 januari 1256), Hendrik, Floris (de Voogd), Machteld, Aleid (van Holland) en Margaretha.
Ook de zoon van Floris, Willem II had de steun van de Friezen.
Tot zijn kroning in 1248 als rooms-koning, waarmee hij kandidaat werd voor keizer van het Heilige Roomse Rijk in kroningstad Aken -welke ook mede door zijn Friezen was veroverd- bleef het vredig in het grensgebied van de West-Friesland en Kennemerland. Al vonden er uiteraard wat botsingen plaats tussen de adelloze Friezen en hun Kennemer edelen.
Erkenning van andere vorsten kwam pas in 1252 nadat hij voor de tweede maal in huwelijk trad, nu met Elisabeth van Brunswijk, dochter van hertog Otto I van Brunswijk, komend uit de Welfische -een sinds de 9e eeuw bekend Frankisch adellijk- geslacht.
De West-Friezen hadden het om gegeven moment wel gehad met hun Kennemer ambtenaren en kwamen in opstand. Hierdoor barstte de strijd weer uit tussen Kennemerland en de Vier-Noorderkoggen. Willem, weer teruggekomen uit een oorlog in Duitsland, behaalde 11 mei 1254 een belangrijke overwinning op de West-Friezen. Hierna volgde er nog een. Bij de derde veldtocht in januari 1256 ging het echter mis. Hij sneuvelde op de ijsvlakte van het Berkmeer bij Hoogwoude, neergeknuppeld door knodslagen en vlegelslagen van Friezen, die hem pas herkende, toen het te laat was.
De rust keerde hierdoor voorlopig terug, althans wat betreft het strijdtoneel tegen de Hollanders.

Sankt Petri Dom te Sleeswijk

Noord-Friesland
Over Noord-Friesland zijn we nog niet veel tegengekomen. Tijdens de vakantie in 2012 waren we o.a. in Sleeswijk, waar we de St Petri Dom bezochten. Hierbinnen kwamen we als eerste het volgende kaartje tegen. Hierop staat geschreven hoe Erich Plogpenning als opvolger van zijn vader Waldemar II waarschijnlijk in opdracht zijn broer Abel op een boot op het Schlei is vermoord op 10 augustus 1250. Verzwaard met kettingen is hij overboord gegooid bij de versmalling in het Schlei bij Missunde. Hierdoor volgde Abel zijn broer op en begon een aanval op te zetten in Noord-Friesland. Dit plan liep niet zoals hij gewild had, want in de strijd bij Oldenswort stierf hij op 29 juni 1252.

Kaart van de Noord-Friese eilanden, van de Amsterdamse Johannes Blaeu, 1662

Om dit verhaal duidelijk te krijgen en enigszins te kunnen duiden, gaan we dit verhaaltje stukje bij beetje ontleden.
Oldenswort of Oldenswordt ligt onder in Noord-Friesland, ongeveer in de buurt waar de Friezen hun Elisenhof hadden liggen, bij de monding van de Eider, een stukje boven Tönning. Dus een belangrijke plek voor deze Friezen.
De andere spelers in deze gebeurtenis zijn Waldemar II en zijn twee zonen Erich en Abel. Wie zijn zij en waarom hebben zij strijd te leveren met de Friezen?
We beginnen met de vader van Waldemar II: Waldemar I de Grote of Valdemar I. den Store, (* 14 januari 1131 - † 12 mei 1182 in Vordingborg). Trouwde in 1157 met Sophia van Minsk. Zij kregen zes kinderen: Knoet VI (1162-1202), Waldemar II (1170-1241), Rikissa (1174 - † 8 mei 1220) die trouwde met Erik X van Zweden, Helena († 1233) die trouwde met Willem van Lüneburg, Sophia (1165 - † 1208) die trouwde met Siegfried III van Weimar-Orlamünde en Ingeborg (± 1180 - † 30 juli 1236) die trouwde met Filips II van Frankrijk.
Waldemar I de Grote was koning van Denemarken en hertog van Sleeswijk. Hij was echter pas na tien jaar strijd aan de macht gekomen, nadat zijn voorganger Erik III in 1246 was afgetreden, dus in 1257. De strijd om de opvolging ging tussen Sven III, de zoon van koning Erik II en heerser in Seeland, Knoet V, kleinzoon van koning Niels en heerser in Jutland, en Waldemar I zelf. Uiteindelijk bleef Waldemar I over en werd zodoende heerser in Denemarken.

Kaart van het Hertogdom Saksen van Heinrich dem Löwen rond 1180.

In 1259 sloot Waldemar I een vriendschapsverdrag met de buurman, de Saksenhertog Hendrik de Leeuw / Heinrich der Löwe. Ze trokken dat zelfde jaar nog samen op tegen de Obodriten. Tevens voerde hij ook zijn jaarlijkse campagne uit tegen de Ranen op Rügen. Zij vielen namelijk steeds de Deense kusten aan.

Tijdens de vakantie in 2012 zijn we langs deze Dannewerken gefietst en kwamen we ook langs dit stukje Waldemarsmuur.

Ook ging Waldemar I door met het versterken van de Danewerken: Valdemarsmuren / Waldemarsmauer. Maar ook de andere zwakke verdedigingsplekken langs de kustlijn versterkte hij.
Een andere, zeer belangrijke stap voor deze familie, maakte hij ook. Hij wist namelijk te bewerkstelligen dat het koningschap niet meer een gekozen persoon werd, zoals tot die tijd gebeurde in deze omgeving, maar dat het erfbaar werd. Dit werd door Paus Alexander III rond 1166 erkend. En zo werd zijn zoon, Knud VI op 25 juni 1170 in Ringsted gekroond tot koning. Tegelijkertijd werd ook de vader van Waldemar I, Knud Lavard, heiligverklaard en zo kreeg de Deense monarchie ook nog een religieus fundament.
Knud VI trouwde met de dochter van Heinrich der Löwe, Gertrud van Bayern en Saksen (1154-1197). Zij stierf, kinderloos vóór Knud en zodoende kreeg hij ook de Noord-Duitse en Slavische gebieden, inclusief de aanwezige vazallen, in beheer.
Omdat Knud VI ook geen kinderen meer had gekregen nam zijn broer Waldemar II ("der Sieger") in 1202 het koningschap over, toen Knud VI was overleden. Waldemar II breidde zijn territorium richting vele kanten uit of zorgde voor erkenning van heerschappij (Lübeck und Hamburg).
Op de nacht van 6 op 7 mei 1223 werd Waldemar II met zijn zoon ontvoerd door Graaf Heinrich von Schwerin (± 1155 – 17 februari 1228). Na een 'Schlacht bei Mölln' in januari 1225, die door de Denen werd verloren, ging Waldemar II uiteindelijk in op de losgeldeis van Heinrich: 45.000 Mark zilver, het opgeven van de meeste - buiten Deens grondgebied liggende - gebieden en 3 gegijzelde zonen moesten voor het nakomen hiervan zorgen.
Waldemar II was namelijk 2 maal getrouwd. Eerst met Margarete Dagmar (± 1186 - † 24. Mai 1212), waarvan hij een zoon kreeg: Waldemar von Schleswig (* 1209 - † 1231).
Zijn tweede vrouw heette Berengaria van Portugal (1197 Portugal – 27 maart 1221 Denemarken). Zij kregen nog eens 4 kinderen:
Erik IV. (* 1216 - † 1250), koning van Denemarken (1241-1250)
Sofie (* 1217 - † 1247) trouwde 1230 Johann I. Markgraf van Brandenburg
Abel von Schleswig (* 1218 - † 1252), koning van Denemarken (1250-1252)
Christoph I. (* 1219 - † 1259), koning van Denemarken (1252-1259)

Daarnaast hij had nog twee buitenechtelijke kinderen: Niels, Graaf van Halland-Schwerin († 1218/19) en Knut, Hertog van Lolland, Blekinge en Estland († 1260)

In de regeringsperiode van Erik IV (1241–1250) kreeg hij een bijnaam, Plogpenning oftewel ploegpenning. Dit kreeg hij omdat hij overal belasting ging heffen op het eigendom van ploegen. Dit is zeg maar de auto van die tijd. Tevergeefs en ten kostte van een aantal van zijn ridders probeerde hij dit ook in het Friese gebied binnen te halen.
Nu we de andere spelers kennen, kunnen we naar het verhaal: Abel wilde ook de rol van zijn oudere broer Erik IV vervullen en zodoende was er een strijd om de troon van Denemarken. Dit eindigde dus in een moordpartij en zo werd Abel toch nog koning.
Hij besteeg zelf de troon op 1 november 1250, met behulp van 24 ridders, die zijn onschuld (op de moord van zijn broer) zweerden op het thing in Viborg. Zo was er dus een dobbelt tylvter-ed, een twee dozijnen eed. Iets wat de bevolking altijd en nog steeds in twijfel trekken: Abel af navn, Kain af gavn oftewel Abel van naam, Kaïn in daden.
Abel vond -net als zijn broer- dat de Friezen ook de ploegbelasting moesten betalen en dat de Friezen hem moesten erkennen en huldigen als heer, zoals de geschiedenis van Oldenswort verteld. De Friezen zagen dit alles uiteraard niet zitten. En dus ging hij naar de Friezen toe om ze te dwingen.
De troepen van Abel overvielen Eiderstedt en plunderen de stad en beroofden en vermoorden talloze burgers. Op het hierop volgende thingvergadering besloten ze om deze koning niet te huldigen en niet over zouden gaan tot betaling van de belasting. Volgens Johann Russe, geschiedschrijver (± *1506 - ± †1555): „ ... unde eer dat se Koninck Abel wolden huldigen unde geven eme schatt unde tins, dar wolden se alle starven, – edder Koninck Abel scholde starven".
Wederom beriepen ze zich op hun "Friesche Vrijheid". De strijd die daarna begon duurde een aantal dagen. De Friezen gebruikten hierbij een guerrilla-tactiek. Dit resulteerde op 29 juni 1252 dat Abel tijdens zijn vlucht werd getroffen door een pijl, waarbij hij het leven liet.
Harry Kunz (Nordfriisk Instituut) schrijft in Gedenkstein an die Schlacht bei Oldenswort in het kort het verhaal van de slag bij Oldenswort.
In een herdruk van Versuch einer Beschreibung von Eiderstädt : in Briefen an einen Freund im Hollsteinischen. NF-Reprint; 1 Neudruck [der Ausg.] Garding und Hamburg 1795 Husum : Husum-Druck-und-Verlagsgesellschaft, 1976, van het Nordfriisk Instituut wordt dit verhaal iets gedetailleerder beschreven. Hierin staat o.a. dat Abel het jaar daarvoor ook al een poging had gedaan, maar verslagen weer moest afdruipen. Het jaar daarop kwam hij dus met een landmacht, maar ook met een vloot via de Eider terug. Tussendoor hebben ze nog 6 dagen een wapenstilstand gehad. Dit zal dan wel het moment van bezinning zijn geweest, waar de Friezen hun thing hebben gehouden, waar de woordvoerder het verzamelde volk nog eens herinnerde aan de woorden van hun oervader Friso herinnerde: vrij te leven en te sterven.
Ook veel van zijn ridders lieten het leven in de strijd tegen de Friezen, die onder leiding stonden van Sicko Sjaerdema (Sikke Sjaardema).
>Dit roept dan weer verschillende vragen op?
Wie was Sicko Sjaerdema en wat deed hij daar en waarom?
Over Friso, volgens de sagen, de oervader, naamgever der Friezen, komend uit India, zijn talloze verhalen bekend. Zie bijvoorbeeld het dichtboek: Gevallen van Friso, koning der Gangariden en Prasiaten door Willem van Haren, 1741 of Croniicke ende warachtige Beschryvinghe van Vrieslant van Ocko Scharlensis, 1597 of zoals we al eerder konden lezen in BEKNOPTE GESCHIEDENIS VAN FRIESLAND, IN HOOFDTREKKEN van W. Eekhoff, 1851: volgens het volksverhaal is het zo, dat Friso, eens Konings zoon uit Indië, na den dood van Alexander den Groote uit zijn vaderland verdreven, zich met zijne broeders Saxo en Bruno en vele anderen te scheep begeven hebbende, 313 jaren vóór onze tijdrekening met eene vloot in Friesland zou aangeland zijn. Hij wordt gehouden voor den stichter van Stavoren, voor den bevolker van dit land en alzoo voor den stamvader der Friezen, die van hem hun naam ontleenden, gelijk de Saksers en Brunswijkers den hunnen van zijne broeders zouden ontvangen hebben.

Verdrag tegen piraterij
De Hanse-steden en de handelaren werden door de omstandigheden meer en meer gedwongen om beter te gaan samenwerken. De dwingende omstandigheden waren de situaties op zee. Nu hadden de handelaren ook last van rovers op het land, maar hier konden ze niet meer ingrijpen, omdat de vorsten van het desbetreffende gebied het recht in handen had. Op de zee was dit echter anders. Op zee gold geen recht, behalve die van de sterkste, sluwste of snelste. Kortom, de piraten of andere zeelui, konden de anderen eventueel beroven, zonder in de problemen te komen en zonder dat het slachtoffer ergens recht kon halen.
En zo kwamen de handelaren ertoe om hun willekeur om te zetten in recht met een verdrag dat in 1259 het licht zag: een interstedelijke Willekeur. Bijzonder is wel dat dit recht ook gold voor mensen die niet tot deze steden behoorden.
Dat de piraten nu spontaan ophielden met hun werkzaamheden of sidderen van angst, kunnen we nu ook weer niet zeggen, maar de handelaren waren tevreden met deze uitbouw van hun rechten (Graichen/Hanse, p. 71-73).

De Mongolen zijn onderweg
Wie ook niet ophielden waren de Mongolen. De Mongoolse legers hadden rond 1241 al heel Rusland, Hongarije en Polen veroverd. Behalve de handelsstad Novgorod, al was dat wel onderhorig aan hun, aldus Pye. Europa was verdeeld, voor de keizer van het Roomse Rijk of voor de paus in Rome en dus gebeurde er niets om de Mongolen te stoppen.
Langs de Rijn waren al spionnen gesignaleerd.
Berichten vanuit christelijke bronnen melden dat de Mongolen uitmuntende strijders waren. Ze waren betere ruiters, het waren nomaden, dus brachten ze hun leven grotendeels door op de rug van een paard. Ze waren tactisch gezien veel verder, ze maakten rechtsomkeert, schijnaanvallen en simuleerden de terugtocht om hun vijand in de val te lokken. Ze hadden kennis van kruit, katapulten en een apparaat van slechts drie vingers lang, dat in staat was om enorme gewichten te kunnen hijsen of laten dalen, waaruit hun kennis blijkt.
Dit laatste apparaat doet denken aan een katrol (zoals het sinds de 17e eeuw is gaan heten) of blokken, gemaakt van het tropische Pokhout.
Onder leiding van Temüjin (±1162–1227), de Dzjengis Khan (1206-1227) van de door hem verenigde stammen, nu verzameld onder de naam Mongolen, bestreken ze vele gebieden. Dit lijkt een beetje op het verhaal van Karel de Grote, die ook de stammen in Europa verenigde. De Mongolen waren echter nomaden, dus lang hielden ze de gebieden niet vast. Ze hadden zelf geen steden of speciale plekken waaraan ze zich hechten of wat verdedigd moest worden. Het gebied van Dzjengis Khan strekte zich uit van China tot aan de Donau.
Je zou dus met gemak kunnen stellen, dat ze ook gewoon aan het rondtrekken waren, rovend als de benden in Europa, die in oorlogstijd betaald kregen door de koning, keizer of ander heerschap en daarnaast zich plunderend in leven hielden.
Zijn derde zoon Ögedei (±1189-11/12/1241) werd na hem de tweede Khan (1229-1241). Het gebied breidde zich uit. Ze verkenden Korea en beheersten Persië. Een neefje van Ögedei, Batu Khan (zoon van Jochi - mogelijk alleen het eerste kind van de vrouw van Temüjin), richtte zich op het westen. Batu veroverde tijdens de Slag bij Legnica in 1241 de staten van het koninkrijk Polen van Hendrik II de Vrome. Op 11 april 1241 vond de slag bij Mohi plaats waar koning Béla IV van Hongarije verloor en zo Hongarije veroverd was. Hulp of redding van de keizer, was er niet bij, omdat de Béla IV geen vazal van de keizer wilde worden, zo werd verteld.
Echter, nadat Ögedei was overleden, diende er nieuwe Khan gekozen worden. De was de redding van Europa, want de Mongolen trokken zich terug.
Ook bij deze oorlogen wordt weer gesproken over 100duizenden strijders en miljoenen slachtoffers. De Khan is dood en Europa is gered. Waarschijnlijk zijn ook deze 'ooggetuigenverslagen' veelal overdreven om effect te scoren.
Wat wel beklijft is de handelsroute, de befaamde Zijderoute, zoals het sinds 1877 wordt genoemd. Maar of dit een verdienste is van de Kahns? Het werd in ieder geval niet tegengehouden.
Opmerkelijk is het wanneer Pye opmerkt, of zoals hij zegt, verwarrend wordt wanneer blijkt dat sommige Mongolen ook christenen zijn, die psalmen zongen. Deze beschouwden de westelijke christenen als verachtelijke honden en afgodendienaren, omdat ze immers hout en stenen aanbidden, wanneer daarop een kruis staat. Zouden deze Mongoolse christenen, dan de eerste hervormden zijn? (Pye/Noordzee, p. 231-233; Temujin / Machiel Spruijt; Wikipedia Katrol, Torsiegeschut, Blokmaker, Pokhout, Dzjengis Khan, Ögedei Khan, Batu Khan, Slag bij Liegnitz (1241), Slag bij Mohi, Zijderoute)

Groei
De West-Friezen en ook die van de andere Zeelanden kregen meerdere malen te maken met overlast vanuit zee. Watervloeden, in 1257, 1262 en vooral die van 1266, de st. Marcellusnacht bracht grote schade. Er ging dan ook veel land voor altijd verloren in het gebied tussen Texel, Stavoren en Terschelling.
Ook namen vele Friezen deel aan de georganiseerde kruistochten. De prediking van Gerardus van Norden zorgde er in 1269 voor dat velen zich inscheepten richting Palestina.
In deze periode vermeerderden door alle Friesche gouwen (behalve in West-Friesland, zij hadden het te druk met de Hollandse heren) de zogenaamde sterke huizen, tussen Vlie en Lauwers stinsen/staten (stins of state) genoemd en in de Ommelanden borgen.
Deze stinsen waren natuurlijk een mooi vluchtoord en gaf de eigenaar een groot aanzien. Het gaf natuurlijk geen gezag over z'n omgeving, want iedereen was elkaars gelijke (Witkamp III, p. 638).

Kenmerkend aan de 17 keuren en 24 landrechten was, dat ze van onderaf zijn vastgesteld. De rechters (redgers) waren gekozen en beoefende deze functie voor één jaar. Daarna was weer een ander clauwgerechtigde heerd aan de beurt. In een rechtsstoel die uit een of meerdere dorpen en buurschappen bestond, waren slechts heerden met een vastgesteld minimumbezit aan grond clauwgerechtigd. (Een clauw of kluft is een oud woord voor buurschap, als onderdeel van een dorp of rechtsstoel.) Wie vervolgens weer aan de beurt was, stond in een clauwlijst. Als een dorp bestond uit 4 kluften of buurten en elk telde 4 afzonderlijke heerden, dan waren ze om de 16 jaar aan de beurt. De richting van de ommegang ging met de klok of zon mee (Schroor/Hoogeland, p. 59).

Post Den Haag te koop Nee, dit is geen bericht uit de middeleeuwen. Dit bericht speelt in de 21e eeuw! Het behandelt de positie van de Amerikaanse ambassadeur, die -net als hiernaast beschreven- nog steeds te bemachtigen is met geld, in plaats van kunde. In al die eeuwen is de massa nog steeds niet in staat om de enkele corrupte machtliefhebbers te blokkeren. Komt dit omdat er bij ons in Nederland op een aantal posities ook machtliefhebbers zitten, die net zo hypocriet of corrupt zijn, dat ze dit wèl toestaan? bron: Volkskrant, 3 mei 2012 p. 26; ISAN 20120503 90 4011 26 2 2

Om het aanzien te vergroten -en daarmee de afgunst ten opzichte van de anderen te verergeren- probeerden de steeds rijker wordende landgenoten invloedrijke taken als rechters te bemachtigen. Aangezien deze taken bij toerbeurt, de zogenaamde ommegangen, aan mensen ten deel vielen of aangewezen werden, was dit niet eenvoudig. Door deze bepalingen te wijzigen van mensen in huizen (behuisde plaats of heerd), waren de rijken in staat om steeds meer stemmen te verwerven door deze van andere te kopen of anderszins te bemachtigen.
Ook bij de geestelijken ging alleen nog maar om zo veel mogelijk goederen te verzamelen en handelden er dan ook naar. Ze dreven koop- en woekerhandel, legden zware geldelijke boetes op aan de burgers, begunstigden huwelijken in verboden graden om grote geldoffers hierover te ontvangen. En als vanzelfsprekend erfden ze hun ambt, iets wat uitermate ongebruikelijk was. Protesten van de Ommelanders haalden niets uit. Sterker nog, de Münster bisschop Gerhard, hield zelfs de geestelijken een hand boven het hoofd, al was het maar om niet toe te hoeven geven aan het volk, waar hij toch ver boven stond. En omdat het volk het goddelijk recht hadden beledigd, werden er handelssancties opgelegd en het werd hun verboden om nog deel te nemen aan het geestelijk leven. Dus geen missen meer tijdens doop, huwelijk en overlijden. De Ommelanders trokken zich hiervan niets aan.
Pas door Gerhard's opvolger, bisschop Everard van Diest, werd er een vergelijk getroffen en werd er op 15 april 1276 te Faldern bij Emden een overeenkomst gesloten. Dit overeenkomst bestond uit 34 artikelen en betrof onder andere:

Haet is riucht?
Zeven koningen zouden zich in het verleden zich hebben gebogen over het geschreven en het ongeschreven recht en hoe dit zich met elkaar verhoudt en in overeenstemming kan worden gebracht (Nijdam/Lichaam, p. 284-287). Zou hierin ook nog een probleem zitten tussen de Lex Frisionum, de pre-christelijke versie, en de Oudfriese wetteksten, die duidelijk beïnvloed zijn vanuit het christelijke?
Das Fivelgoer Recht 22:

Hic incipit jus communitatis Frisie
Hier beginnt das Recht der friesischen Gemeinschaft

I.
I. WAS IST RECHT?

[1] Hueth is riucht? List ende kenst riuchtis ande godis. Riuchtes, thet queth rethelika thinga ande riuchtelika thinga, alsa bithiut hit thi paws.
[1] Was ist Recht? Wissenschaft und Kenntnis des Rechten und Guten. '(Des) Rechten', das heißt "redlicher Dinge und rechtmäßiger Dinge", so erklärt es der Papst.

[2] Hwet queth thet wird godis? Nethelikera thinga and erlikera thinga, sprecht thi kaiser.
[2] Was heißt das Wort "(des) Guten"? "Billiger Dinge und ehrlicher Dinge", spricht der Kaiser.

[3] Hv monich riucht ister? Twa, en godelic ende en manslic; thet erste is thi onbern, thet other scoltu lernia; thet en hath naturalis, thet other ciuilis.
[3] Wie viele Rechte gibt es? Zwei, ein göttliches und ein menschliches; das erste ist einem angeboren, das andere soll man lernen; das eine heißt natürlich, das andere bürgerlich.

[4] Hweth is godelic riucht? Onwerp Godis gastis, ther thet gode bihiuth and thet erge let. Godes riucht is thio ewe, ther thes monnis sin lert hine self to biriuchtane and thet vnriucht to vnfruchtane, tha vnscheldega to helpana and tha missidan to fordriwane, alsa ma seit: Jus est iuste viuere, neminem ledere, vnicuique suum dimittere.
[4] Was ist göttliches Recht? Ein Antrieb des göttlichen Geistes, der das Gute befiehlt und das Böse verhindert. Gottes Recht ist das Gesetz, das des Menschen Sinn lehrt, ihn selbst in die richtige Bahn zu lenken und das Unrecht zu fürchten, dem Unschuldigen zu helfen und die üblen Sitten zu beseitigen, wie man sagt: "Recht ist gerecht leben, keinem schaden, jedem das Seine geben".

[5] Hwetis manslic riucht? Keninges setma and liuda plega, nethelic ende erlic. Keninges setma hat ma scriuen riucht , sa hat ma ac ewa. Wither tha ewa ne mei nen wilkere stonda. Erlic plega fon longere vnicheid is alsa goud sa scriuen riucht, jef se nout ne tziwiath.
[5] Was ist menschliches Recht? Königssatzung und Volksbrauch, (der) billig und ehrlich (ist). Königssatzung heißt man geschriebenes Recht, und wenn das geschrieben ist, so nennt man es auch Gesetz. Wider das Gesetz soll kein gewillkürtes Recht bestehen. Ein ehrlicher Brauch von langer Gewohnheit her ist ebenso gut wie geschriebenes Recht, wenn sie sich nicht widersprechen.

[6] Hwervmbe is thet riucht eseth? Thet thi fatuus, thet is thi dumba, ther breke, thet hi werthe in there pina and lust there sende and bischirme tha vnschilde and scheppe tha wreke.
[6] Weshalb ist das Recht gesetzt? Damit der fatuus, das ist der Törichte, der sich vergeht, in Strafe verfalle, und damit es ihn von der Lust zur Sünde abhalte und die Unschuld beschirme und für Vergeltung sorge.

[7] Hwet is there ewa riucht? Erlike thinga reda, trastelic thinga biada, vrbiada vnriucht, henzia mothlika thinga and ac bihwilum vnmothelika thinga thruch fruchta thes wirre. Hwether sa thet riucht is naturalis sa ciuilis and hweder mith scrifte jefta mith ewa, schemat schetha; sa hat ma thet arre setma ande thet other vnicheid.
[7] Was ist das Recht des Gesetzes? Ehrliche Dinge raten, hilfreiche Dinge gebieten, Unrecht verbieten, zulässige Dinge gestatten und bisweilen auch unzulässige aus Furcht vor dem Schlimmeren. Wo das Recht entweder natürlich oder bürgerlich ist und entweder schriftlich oder herkömmlich, da soll man es unterscheiden; dann nennt man das erstere Satzung und das andere Gewohnheitsrecht.

[8] Hwet is vnicheid? En godlic plega, ther ma to riuchte halt. Alsa ma thene sethma brec, alsa en nie seke vphlap, ther nanout fon escriwen is, sa mot ma thene pliga to riuchte halda. Fon thisse plega hebbat er keningan mislike delit.
[8] Was ist Gewohnheitsrecht? Ein dem göttlichen Gesetz entsprechender Brauch, den man als Recht hält. Wenn man die Satzung verletzt, sobald eine neue Sache vorkommt, von der gar nichts geschrieben steht, so soll man den Brauch als Recht halten. Über diesen Brauch haben Könige ehemals verschiedentlich geurteilt.

Thi ersta sprech aldus: thet riucht scol alle tyd thene plega vpnima.
[9] Der erste sprach wie folgt: Das Recht soll immer den Brauch aufheben.

Thi other sprec aldus: plega fon nethlikere vneched is en cristenlike masterschip.
[10] Der zweite sprach wie folgt: Ein Brauch von billiger Gewohnheit her ist eine dem Christentum entsprechende Autorität.

Thi thredda sprec aldus: thet riucht, ther rethelike is, thet werth thene pliga, hwant thet riucht, ther en nomelic vnriucht forbiut iefta pinegat, thet scel nanne side wiaka.
[11] Der dritte sprach wie folgt: Das Recht, das billig ist, stellt sich dem Brauch entgegen, denn das Recht, das ein offenbares Unrecht verbietet oder bestraft, soll keiner Sitte weichen.

Thi fiarda sprec aldus: mislike is side; rethlic side is cristenlic masterschip, vnriucht side wiucht tha riuchte.
[12] Der vierte sprach wie folgt: Verschieden ist die Sitte; eine redliche Sitte ist eine dem Christentum entsprechende Autorität, eine schlechte Sitte weicht dem Rechte.

Thi fifta sprec aldus: thruch londis tberwa and red wiucht vnder hwilem thet riucht tha side.
[13] Der fünfte sprach wie folgt: Zu Nutz und Schutz des Landes weicht bisweilen das Recht der Sitte.

Thi sexta sprec: thet riucht is alle riucht, thi side is creftelic, ther era lert an vnera tosteret. Thet is godelic riucht, ther tha senda vrdiligat mith helga bodum. Thet is wralsche riucht, ther tha elingan hebbat set mitha elmetha to haldane thruch thes londis red.
[14] Der sechste sprach: Das Recht ist völlig recht, die Sitte ist kräftig, die Ehrenhaftes lehrt und Schändliches ausrottet. Das ist göttliches Recht, das die Sünden mit heiligen Geboten tilgt. Das ist weltliches Recht, das die vollfreien Landbesitzer mit der stimmberechtigten Landesgemeinde gesetzt haben, um es zum Schutz des Landes zu halten.

Thi sogenda sprec: thet riucht is alle riucht, ther mith mena bode wisa liuda is eset to thwonge ther sendena, ther bi willa iefta bi dumhede vphlapat; thet riucht vrwint alle sidan and alle keran. Thet riucht is alle riucht, ther witha werde nout ne fiucht and nethlic is an rethlic an erlic. Thet is falsche riucht, ther there werde mith thiugum vnfiucht; thet blindat siande aghene.
[15] Der siebente sprach: Das Recht ist völlig recht, das durch ein allgemeines Gebot rechtskundiger Männer gesetzt ist zur Zügelung der Sünden, die absichtlich oder aus Unbesonnenheit geschehen; das Recht überwindet alle Sitten und alle Küren. Das Recht ist völlig recht, das der Wahrheit nicht widerspricht und billig, redlich und ehrlich ist. Das ist falsches Recht, das sich der Wahrheit mit Zeugen entzieht; das blendet sehende Augen.

Hoe klinkt het Oudfries? Han Nijdam (van het Fryske Akademy) leest een aantal fragmenten voor uit Emsengo I (ca. 1400), Fivelgoër handschrift (1430), Riustringer I (ca 1300), Codex Unia (1475) en Jus Municipale Frisonum (ca 1490) De vredeseed De noden van het vaderloze kind De sage van Karel en Redbad De schepping van Adam De Dag des Oordeels De teksten staan hierbij tweetalig vermeldt (Oudfries en Nederlands)

Nijdam doet meerdere ontdekkingen, zo meldt het Leeuwarder Courant van 13 juni 2012, de ontdekking van een tot nu toe onbekende codex Siccama, een vierde codex.

Op 7 april 2014 om 11:48 brengt Omrop Fryslân het nieuws naar buiten dat Nijdam een nieuw handgeschreven stuk Oudfries heeft gevonden, wat zou gaan om een fragment uit de Codex Unia van 1485. De ontdekte tekst staat in een boek van de 16de eeuwse geschiedschrijver Simon Abbes Gabbema, die in de kantlijn fragmentjes over Koning Redbad had geschreven.

Waar ik straks -bij Verloochening- ook nog verder op in ga, komt hier dus ook de statusbepalende 'recht' van de Vrije Fries ter sprake. Met 'recht' is een Fries íemand, zonder minder of Verlies van zijn “rjocht” maakt dat hij maatschappelijk gezien is overleden’ (Algra/Oudfries, p. 45).
Dit is de kern van het Oudfriese recht (Nijdam/Lichaam, p. 286). Hetzelfde geldt m.i. voor 'eer', zoals ik later de Friezeneer omschrijf.
In het Rudolfsboek (Nijdam/Lichaam, p. 286) en Westerlauwerssches Recht 356, 11 wordt dit als volgt omschreven:

Hweer soe di fria Fresa ene soene biseent ende deer anne slachte wr slacht iefta wida an here kijnde birawath iefta mordbrand iefta wrbannena raef fan gaestlika lioedem iefta scaeckraef iefta bisit mit onriochta goede ende hi danne wille fan dis keisers halum riocht ontfaen, soe schel ma him weersprecka ende him ti nene riochte ti staene, hwant hyt selm toebritsen haet ende wrlerren ende alsoo moghen alle dae ienne, deer werdeth funden jn dusdener sonde, ende alle dae, deer naet friboren sint, ende alle dae jenne, deer nene fri spreke nabbeth.

Als de Vrije Fries een zoen sluit en daarna toch een doodslag begaat of een weduwe en haar kinderen berooft, of een moordbrand begaat of een verboden panding van goederen van geestelijken of een gewelddadige beroving, of onrechtmatig verworven goed bezit, en als hij dan van keizerlijke zijde recht ontvangen wil, dan moet men hem tegenspreken en hem geen spraak en tegenspraak in een rechtszitting toestaan, want hij heeft zelf zijn recht geschonden en verloren en evenzo moeten allen behandeld worden die zulke zonden begaan, en allen die niet vrijgeboren zijn, en allen die geen recht hebben om vrij te spreken op de rechtzitting.

([11] Dies ist das dritte:) Wenn der freie Friese eine Sühne abschließt und trotzdem einen Totschlag verübt oder eine Witwe und ihre Kinder beraubt oder einen Mordbrand oder einen verbotenen Raub an geistlichen Leuten oder einen Schachraub (begeht) oder unrechtmäßig erworbenes Gut besitzt und er dann von seiten des Kaisers recht erhalten will, so soll man ihm widersprechen und ihm keine Rede und Antwort stehen, denn er hat das Recht selbst verletzt und verloren, und ebenso sollen alle diejenigen (behandelt werden), die in solcher Sünde angetroffen werden, und alle die, die nicht freigeboren sind, und alle die, welche keine freie Sprache vor Gericht haben. (Dieses Recht setzten König Karl und Papst Leo und sie geboten allen Leuten, es zu halten.)

Je moet als mens wel erg ver gaan, om op dit punt te belanden. Maar aangezien deze regels er zijn, geeft ook aan dat er zulke mensen rondliepen. Voorgaande verhalen bewijzen ook dat bepaalde groepen het soms erg bont maken en totaal geen eer meer hebben.
Hierin staat dus ook te lezen dat alleen de vrijgeboren de vrijheid hadden om op een rechtszitting te spreken. Nijdam voegt hierbij nog een aantal verontrustende zaken aan toe:
Wie vermogend was, recht had en dat niet ‘verwerkt’ had, kon dus deelnemen aan de rechtsgang. Voor deze observatie zijn talloze attestaties te vinden in het Oudfriese rechtscorpus, zoals in het Westerlauwers Seendrecht:
Nu agen tha liude ethsworan to settan. Tha schen wesa frey an fresic and fulbern and alsa rycheftich, thet hia byscopis bon beta muge, and hira riucht vnforlern - ‘Nu moeten de lieden eedgezworenen kiezen. Die moeten vrij en Fries en volgeboren en zo vermogend zijn, dat ze de bisschopsban kunnen betalen, en ze moeten hun recht niet verloren hebben’.

Het vermogen speelde een rol. Iemand moest in staat zijn om financieel voor de gevolgen van zijn handelingen in te staan. Een onvermogende vrije (blata) was echter niet a priori uitgesloten van het recht, of uit zijn rechtspositie. We zagen eerder dat hij veteleider kon worden en zich borg kon stellen voor de gevolgen van de vetetocht. Het Oudfriese recht waarschuwde echter tegen zulke insolvabele veteleiders en sprak in deze context een hard oordeel uit over de onvermogende: thi blata thi is lethast alra nata ‘de onvermogende is de ellendigste van alle verwanten’.
Er spreekt een walging voor een arme verwant uit (Nijdam/Lichaam, p. 286-287).
Hieruit blijkt dat er rond de 13e eeuw er al niet echt meer sprake is van gelijkheid. Er ontstaan machtsvormen / rechtsvormen die, net als vetes, een factor kapitaal in zich hebben / krijgen. En dit duidt dan meteen op rechtsongelijkheid.

Eems stroomafwaarts nabij Heede

Eems stroomopwaarts nabij Heede

Blokkade handelsroute
De vijandigheden tussen de Friezen en het bisdom van Münster liepen tussen de jaren 1270 en 1276 weer hoog op. Friese schepen waren aan de ketting gelegd in Meppen en in Oost-Friesland waren er kooplieden uit Münster vastgezet. De handelsroute voor de Friezen over de Eems naar Meppen en de zijtak van de Eems, de Hase naar Haselünne werd door het bisdom geblokkeerd.
Dit resulteerde erin dat andere handelsroutes flink uitgebreid werd, zoals de route Emden-Barßel-Friesoythe-Osnabrück (of Ossenbrügge) via de Eems-Soeste per schip tot Friesoythe en vervolgens met de ossenwagens naar de Hase. Bij Osnabrück was ooit een knooppunt ontstaan van de Osseweg en waterweg Hase met hierover een brug. Ideaal voor de handel. En zo ontstond de ossenbrucke.
Maar ook deze succesvolle handelsroute werd door de vorsten van Tecklenburg gezien en door het aanbrengen van tolheffingen, poorten en burchten werd ook dit afgepakt (Klöver/Spurensuche, p. 90).

Begin van einde Friese Vrijheid
Ofschoon het de Friezen het voor de wind ging, zo tegen het einde van de 13e eeuw (vanaf 1275), de handel en bedrijven liepen goed, ze waren in het bezit van een persoonlijke vrijheid, die nergens zo in Europa te vinden was, ze zaten op vruchtbare grond en daardoor vee, zuivel en graan in overvloed, behoorden orde, rust en veiligheid steeds minder tot hun gemeengoed.
Zelfverheffing, strijdlust en het verlangen naar een onbeperkte onafhankelijkheid, zorgden ervoor dat ze het recht op persoonlijke vrijheid van de buren uit het oog verloren. En hierdoor ontstonden er botsingen bij spelen, volksgaderingen, verkiezingen en kerkelijke bijeenkomsten. Hebzucht, hoogmoed en afgunst verergerde deze situatie. Beledigingen, vechtpartijen en doodslag waren het gevolg. Wraak zorgde voor groepsvorming. Deze groepen vielen een state, stins of borg aan om zich te wreken. Edelen verhieven zich tot Hoofdelingen en de volgers kozen hun machtigste onder hun. En zo ontstonden er familiegeslachten met meer macht dan gebruikelijk was voor de Vrije Fries die geen inbreuk wilde op zijn recht op persoonlijke vrijheid.
Door deze ruzies werd er minder aandacht geschonken aan het beheer van de dijken.
En zoals we al op Dag 7 van het reisverslag hebben kunnen lezen in het landrecht, dat het beschermen van het land een uiterst belangrijke zaak is.
Vta skilu wi Frisa vse lond halda mith thrium tauwon, mith tha spada and mith there bera and mith there forke. (...) Aldus skilu wi Frisa halda use lond fon oua to uta.
Tegen de zee toe moeten wij Friezen ons land beschermen met drie werktuigen, met de schop en met de berrie en met de greep. (...) Zo moeten wij Friezen ons land behouden van binnenland tot aan de zee.
Werd hieraan niet voldaan door degenen die hiervoor in aanmerking kwamen, kortom leverde iemand wanwerk, dan was er een procedure die ervoor zorgde dat de onderhoudsplichtige vier dagen lang gemaand werd om de dijk te herstellen. Bleef er verzuimd worden, dan werd het baken aangestoken om weerbare mannen op te roepen. Op de vijfde dag werd er nog éénmaal een mogelijkheid gegeven om aan het werk te gaan en te boeten. Mocht hij blijven weigeren, dan werd terstond zijn huis afgebroken (Algra/Ein, p. 70).
Hierdoor raakte hij alle rechten op gebied kwijt en kon iemand anders dit gebied, inclusief de zorg voor de dijken, overnemen.

En zo kon het voorkomen dat de dijken zelfs inzit werd van onderlinge schermutselingen.
Zo werd waarschijnlijk op 13 januari 1277 bij Jansum (tegenover Emden en Larrelt) de Eemsdijk vernield, zodat het water Reiderland inspoelde. Op 25 december 1277 volgde nog een dijkbraak bij Wilgum, een eindje stroomopwaarts. (Dit zou het begin zijn het onderlopen van al het land wat nu onder de Dollard ligt en zou rond 1540 z'n grootste omvang krijgen. Zie voor een uitgebreid kaartenoverzicht de pagina Rampspoed in de Dollard/Reiderland!)

Wanneer er meerdere Hoofdelingen in een stad of dorp woonden, waren de conflicten ook heftiger en kwamen ze frequenter voor. Door het toenemen van deze botsingen van Hoofdelingen, maar ook tussen de bewoners van dorpen onderling, ontstonden er twee visie en daaruit voortvloeiend twee partijen: de Schieringers en de Vetkopers.

WESTEREMDEN: ANDREASKERK Schieringers en Vetkopers De doodslag van Hayo Wibbens in 1398 in het Groningse Westeremden, was politiek gemotiveerd. Het was een uitvloeisel van de strijd om macht en invloed tussen de Schieringers en de Vetkopers. Saillant is dat de kern van deze twist tussen wereldlijke partijen oorspronkelijk gelegen is in een confrontatie tussen twee kloosterordes, de Cisterciënzers en de Norbertijnen. De benaming ‘Schieringers' komt van ‘Schiere monniken', de bijnaam van de Cisterciënzers die een grijze (‘schiere') pij droegen. ‘Vetkopers' refereert eraan dat de Norbertijnen vee hielden voor het vlees, zij deden aan ‘vetweiden'. Op de achtergrond speelden de graven van Holland en Oost-Friesland mee. Nadat de Schieringer Eppo van Nittersum uit Stedum - met zijn manschappen - de Vetkoper Hayo Wibbens uit Westeremden eerst uit de kerk de nabij gelegen pastorieboerderij - de ‘weem' - in had gejaagd, stak hij deze vervolgens in brand om hem uit te roken. Dat lukte, "alsoo liep Hajo Wibena wederom in de kercke alwaer hij dan voor het hooge altaer is gegreepen ende doodt geslagen", berichten de oude kronieken.

VETKOPERS versus SCHIERINGERS Waar zit het verschil tussen de Vetkopers en Schieringers? Wat willen ze en waarom willen ze dit? Is het alleen maar een simpel-zielige machtskwestie? Een onderzoek naar dit partijenstelsel met dramatische uitkomst lijkt me niet overbodig. Zal ook vast wel gedaan zijn.

De volksgezinde partij eigende zich de naam van Schieringers toe en de rijke en adel-gezinde factie noemde zich de Vetkopers. De naam van de Schieringers zou voortkomen uit de grijze kleur van de kleren van de burgers of aan de schieraal. De naam van de Vetkopers zou ontleend zijn aan het weelderige leven van de Edelen en rijken. Ook kon men ze herkennen aan de manier van vuur aansteken: boven dan wel onder de turf aansteken.
Tijdens een gastmaal met daarbij een verkiezing om de eer van een zeden- of ceremoniemeester, welke ging tussen en rijke hoevenaar die veel vee fokte en een iets minder vermogende landman, werden voor het eerst de partijnamen gescandeerd. Daarna verspreidde deze al gauw door het hele land. De meeste Vetkopers zaten in Oostergoo en de Schieringers in Westergoo.
En zo ontstond er een partijenlandschap in het zo rijke land, die het gedurende twee eeuwen in de afgrond duwde. En zelfs uiteindelijk ervoor zorgde dat ze de zelfstandigheid kwijtraakten.
Werd een huis belegerd, dan zette de eigenaar een afgehouwen stam op het hoogste deel van het huis om zijn vrienden te waarschuwen, dat ze ontzet moesten worden.
Krijgsgevangen waarvan men vermoedde dat ze buitenlanders waren, konden hun onherroepelijke verdrinkingsdood (wapeldjepinga, de waterdoop) alleen nog tegengaan door Friese zinnen als Raed hird reekt rierren lyre of Dir iz nin klirk zo krol az Klirkampstir krol. Here! di klirk aller klirken iz hja to krol. zonder haperen op te zeggen. Was Fries genoeg bevonden, dan werd men slechts gevangengezet (Witkamp III, p. 639).

De macht van geld en hoe dit een maatschappij vernietigd Het gevoel dat het Frankische "way of live" langzamerhand de Friese gebieden binnensluipt en bepaalde lieden overtuigd heeft, wordt zichtbaar. Macht, geld, aanzien vormen de basis. We zullen zien dat deze Frankische methode niet meer te stoppen is. Het wordt vooruitgang genoemd, ik zet hierbij mijn vraagtekens. Tijdens het lezen van Bregmans boek "De geschiedenis van de vooruitgang" stuit ik op het verhaal over en van Rory Stewart, die een interview geeft in de Volkskrant. Parallellen met de situatie in Afghanistan zweven al enige tijd door mijn hoofd en vind hier de bevestiging. Rory maakte in 2002 een wandeling van 32 dagen door Afghanistan, en schreef hierover de bestseller "Tussenstations". In 2003 was hij assistent-gouverneur van de Iraakse provincie Maysan. Hij is van mening dat het Westen, die de oorspronkelijke leiders niet eens zagen, Afghanistan zagen als ungoverned space, dus net zoiets als de Friese landen, zonder heer(ser). Tijdens zijn wandeling ontmoette hij talloze lokale leiders die de orde handhaafden en rechtspraken. Intussen hebben ze de oude orde vernietigd, maar de moderne, centraal geleide staat is nog lang niet klaar en functioneert dus (nog) niet. Wanneer de Afghanen net zo volhardend zijn als de Friezen, dan betwijfel ik dat ten zeerste. Rory probeert het uit te leggen met een verhaaltje: Je kunt het vergelijken met een miljardair die in een dorpje komt wonen, tegen de zin van de bevolking. Hij gaat mensen betalen om met hem mee te doen. Daardoor houden de timmerman, de loodgieter en de elektricien op met hun werk. Ze worden chauffeur, tolk of bodyguard. De lokale economie en het lokale bestuur verliezen hun betekenis, omdat ze niet kunnen wedijveren met zijn geld. Maar als hij na een paar jaar vertrekt, laat een woestenij achter waarin niets meer zonder hem functioneert. De veerkracht van de eigen wil moet volgens mij niet onderschat worden, wanneer het weer vrij kan functioneren. Rory doet nog een duit in het zakje: Je hebt het grote 'wij gaan de wereld veranderen'-verhaal dat je het duidelijkst ziet bij de Verenigde Naties en soortgelijke internationale organisaties. Maar eigenlijk gelooft niemand in dat verhaal. (Bregman/Vooruitgang, p. 304; Giesen/Het westen snapt het niet) Voor mij is dit een bevestiging dat het Frankische systeem, wat vervolgens honderden jaren kon doorwoekeren en verspreidden, nu langzaamaan getemd kan worden.

Ondanks dat er onderling ruzies werden uitgevochten in het Friese land, ging het de stad Groningen voor de wind en heerste vrede, rust en was het veilig. Sinds de overeenkomst van 1255 met Fivelgo en het zelfbestuur, sloten ze in 1283 een soortgelijke overeenkomst met het noorderdeel van het Oldambt en vervolgens met de Hunsegoërs, de Drenten en de slotvoogd van Coevorden. Zorgvuldig vermeden ze alle conflicten (Witkamp III, p. 640).

Wat waarschijnlijk ook meespeelde waren de veranderende verhoudingen tussen de handelaren in de verschillende gebieden. In 1282 werd in Londen voor het eerst gesproken over een Hansa Alemanie. Het woord 'hansa' kwam echter al voor in een 4e eeuws Gotische Bijbelvertaling. Dit werd gebruikt voor een bende -een groep mannen- die Jezus gevangennam in de tuin van Gethsemane, een hof waar olie geperst werd, aan de voet van de Olijfberg. Ook Karel de Grote gebruikte dit woord hanse al, nu in betekenis van 'de gilden', omdat deze groep ook onderling 'een eed van trouw' hadden. Dit kon volgens hem natuurlijk niet, omdat ze alleen hem trouw mochten zijn. De Hansa Alemanie waren een verzameling Nederduitse handelaren, die voornamelijk rond de Oostzee (maar ook Noordzee) handelden, waar de Friezen al een aanzet voor hadden gegeven door met de Zweden samenwerkingsovereenkomsten te sluiten. Des te groter de groep, des te onopvallender je wordt. Maar er waren diverse samenwerkende groepen van handelaren, die verschillende onderscheidende namen worden gegeven, zoals de Hanze der XVII Steden of het Deense gilde van Sint-Knut. De Hanze der XVII Steden, bestaande uit Brugge, Aardenburg, Belle, Sint-Winoxbergen, Damme, Dixmude, Doornik, Ieper, Oostburg, Orchie, Oudenburg, Popering, Rijssel, Termuden, Torhout, Veurne en Yzendijke opereerde in de 13e eeuw in Vlaanderen, Henegouwen, Brabant en Artesië. Eerst dus in zeventien steden, later vijfentwintig, waarbij het laken en daarmee de handel met Engeland voor het verkrijgen van wol, het belangrijkste goed was. Het eindproduct richtte zich op Champagne, waar de handel met Italië plaats vond. Telkens is dit een verdedigings- of beschermingsreactie tegenover andere groepen (van welke soort dan ook, piraten, landheren, koningen, tolheffers et cetera), die zich ook weer -op een andere manier- beschermen tegen andere groepen.
Is dit geboren uit wantrouwen of zelfverrijking?
Eigenlijk geen van beide, veelal zijn de opgerichte gilden in eerste instantie om een bevestiging dat er hulp wordt geboden in geval van nood, maar veelal worden het al vlot toch bescherming tegen derden, zelfs tegen de eigen gildegenoten, bijvoorbeeld dat men niet tijdens het afsluiten van koopovereenkomst, er niet met een beter of ander bod tussendoor gaat fietsen. Dat dit kennelijk nodig was om vast te leggen, geeft al aan dat het kennelijk voorkwam.
(Graichen/Hanse, p. 42; Pye/Noordzee, 275; Van Ommeren/Koopmansgilderol, p. 90-94; De export van textiel; Wikipedia Getsemane, Hanze der XVII steden).
Maar de Hanse zette hun manier van handelen op een andere manier voort. Naast het claimen en afschermen voor andere dan de Hansesteden van de Oostzee, probeerden ze dit ook aan het einde van de 13e eeuw dit ook voor elkaar te krijgen op de Westzee (zoals de huidige Noordzee toen heette). Concurrenten die niet mee wilden draaien met hun aangenomen regels werden geboycot of met andere middelen uitgeschakeld.
Was krediet eerst nog een vorm van geloof en vertrouwen, nu werd dit ingezet om te leverancier van goederen tot gedwongen winkelnering te verplichten. Zo kregen de vissers in het Noorden voorschotten, krediet van een vooraf vastgestelde prijs. Zodoende kregen de Hansehandelaren het alleenrecht op hun vangst, dat de vissers steeds in Bergen dienden af te leveren. De verhoudingen tussen gegeven krediet en vereffening van de vangsten waren dusdanig, dat er altijd krediet overbleef.
Oorzaak en gevolg blijft altijd lastig in dit soort verhalen. Waren de Noren zelf schuldig aan het triggeren van dit gebeuren of gedroeg de Hanze zich niet als Friese handelaren? Eerst had een Noorse koning Sverre (1151 - 1202), zo rond 1180, geklaagd over het aanleveren van veel te veel wijn. Ze bleven aanvoeren. Daarna, in 1248 kwam het verzoek van Haakon Håkonsson (1204 - 15/12/1263, die regeerde van 1217 tot 1263 en bracht Noorwegen zijn Gouden Tijd) om toch vooral ook graanproducten te leveren, maar dat bleef onvoldoende. Wel werden er allerlei andere producten aangeleverd, vermoedelijk ook voor al die andere buitenlandse inwoners van het rijke Bergen.
Ten tijde van Erik II (1268 - 1299, die 'regeerde' van 1280-1299), waren hadden vooral de raadsheren het voor het zeggen. Zodoende werden andersoortige maatregelen verzonnen om toch voldoende granen voor de inwoners ingevoerd te krijgen. Ze mochten voortaan alleen nog 's winter blijven, wanneer ze graan leverden. De Hanze begonnen een klaagzang en verzetten zich. Alv Erlingsson, een lokale heer uit voorname familie, kreeg in 1284 de opdracht om de druk op de Hanzehandelaren op te voeren en begon een kleine oorlog op zee, waarbij schepen van de Hanze werden aangevallen, waarvan de bemanning werd gedood en minstens eentje zonk. Maar ook neutrale schepen met Friese handelaren waren de klos.
Dit liet de handelsgemeenschap niet ongemerkt voorbijgaan. De Hanze riepen hun handelsgenoten op tot een blokkade. Er mocht door alle bondgenoten geen granen, groenten en bier geleverd worden. Uithongering zal ze dwingen om te doen wat de handelsgemeenschap Hanze wil.
Pye laat de hongersnood nog geen jaar duren, door de Lübecker kroniekschrijver Detmar op te voeren, die handenwrijvend schrijft: "Er brak een zo ernstige hongersnood uit dat ze genoopt waren om op hun schreden terug te keren." Hierna zouden de Noren de Zweden gevraagd hebben om te bemiddelen in deze kwestie, waarna de Noren bakzeil haalden, betaalden de Zweden voor tweeduizend (of zesduizend) zilvermark uit in -waarschijnlijk- natura, dus vis. De Hanze kregen nog meer privileges en de Noren werden zo nog meer afhankelijk van de Hanzehandelaren.
Het kan echter ook zijn dat de zesduizend zilvermarken van de Engels koning Edward I geleend is, want Engeland had voor dit conflict net een nieuw vriendschapsverdrag met de Noren getekend en deed dus niet mee met de Hanzeblokkade, net als de Friezen.
Soortgelijke situatie vond ook plaats voor de vissers en bevolking van Walraversijde, die tamelijk onafhankelijk waren en met zoutwinning, turf, piraterij en Noordhandel zichzelf konden bedruipen en eerder van betekenis waren voor de steden rondom, als Brugge en Gent. Tot het moment je geld gaat lenen in Brugge, bij Hanseaten, voor grotere schepen. Al gauw werden deze vrijen, loonslaven in dienst van de Hanse.
Hier ontstaat dus de negatieve betekenis van het woord krediet. Niets geen vertrouwen of geloof meer, maar keiharde binding om te blijven leveren tegen een prijs die bepaald werd door een monopolist, want andere afnemers waren er op een gegeven moment niet meer.
Dit zou het uiteindelijk het einde betekenen voor de Friese, maar ook de Vlaamse (vrije) handel. De Hanse ging zich ontwikkelen als een machtige groep, die invloed kreeg op de persoonlijke levenssfeer, burgerrechten, het geven van privileges, innen van belastingen om o.a. oorlogen te kunnen voeren om hun eigen winsten veilig te kunnen stellen, het opstellen van regels en wetten, kortom gingen zich net als de territoriale vorsten gedragen, maar dan als doel: geld i.p.v. gebied. Typerend is dat dezelfde (uitbreiding van steeds meer) regels er uiteindelijk voor heeft gezorgd, dat ze niet meer accuraat kon reageren en inspelen op nieuwe veranderingen. Dit deed hun uiteindelijk de das om (Graichen/Hanse, p. 320, 342; Pye/Noordzee, p. 214, 227, 263-265 Wikipedia Sverre, Haakon IV van Noorwegen, Erik II van Noorwegen, Alv Erlingsson (yngre), Erik V van Denemarken, ).

Ebstorfer Weltkarte Dit is een detail van een namaak van de Ebstorfer Weltkarte van rond 1300. Het origineel in oktober 1943 bij een luchtaanval op Hannover verbrand. We zien hier Friesland liggen als een stroom "ESIA". (zie de interactieve kaart voor de andere aanduidingen) Wikipedia Ebstorfer Weltkarte DIE EBSTORFER WELTKARTE in einer interaktiven Ausgabe

Door de stormen en overstromingen in de periode 1287-88 in alle Frieslanden waarbij waarschijnlijk 50.000 mensen de dood vonden, besloot de rooms-koning Rudolf om de Friese gebieden ten oosten van die van Floris V nu graaf Reinald I van Gelder tot landvoogd aan te stellen. Graaf Reinald kreeg volle zeggenschap om recht te spreken en dus ook rechters en ambtenaren aan te stellen en boetes op te leggen, aldus een gunstbrief van 17 augustus 1290.
Echter, Rudolf van Habsburg overleed al spoedig, 30 september 1291. Uiteraard gingen de Friezen ook niet akkoord om zich te schikken aan deze Gelderse graaf. Ook de gunstbrieven van Rudolfs opvolgers van 21 januari 1295 van Aldolf van Nassau en 25 april 1299 van Albrecht van Oostenrijk hielpen de Gelderse graaf niet.

In West-Friesland was de strijd gestreden, wederom bij Vrone. De West-Friezen werden voorgoed ingelijfd door de opvolger van Floris V, zijn zoon Jan I , al zat de werkelijk macht vanaf 27 oktober 1299 bij zijn regent graaf van Henegouwen, Jan II van Holland (welke ook een afstammeling was van Floris IV, namelijk een zoon van dochter Aleid van Holland). Ook Stavoren huldigen Jan. Jan I was zonder nazaten op 15-jarige leeftijd komen te overlijden.

Begin 14e eeuw waren het vooral de rijke huislieden van de Vetkopers die weer herrie gingen schoppen. Dorp tegen dorp, zelfs kloostergeestelijken kozen partij.
Echter, nog niet iedereen was zo ver gedaald.
In 1306 gaven de dorpen Warns en Scharl (bij Stavoren) nog een treffend voorbeeld hoe het ook kon en vroeger ging: Beide dorpen waren ook verdeeld in de twee partijen en hadden daardoor al meerdere malen elkaar getroffen met de knijf en goedendag, met aan beide kanten meer dan 150 slachtoffers. Een persoon stelde bij dit treffen voor om er een tweegevecht van te maken. Beiden gingen hiermee akkoord. De Schieringer verloor en zo beloofden alle Schieringers aan de Vetkopers om nooit meer een geschil of twist te beginnen (Witkamp III, p. 642).

Dit jaar 1306 mislukte ook nog de oogst door aanhoudende regen, zodat velen de hongerdood stierven en tot overmaat van ramp landen er langs de oevers van de Lauwers een horde Noormannen, die alles wat van waarde was meeplunderde. Gelukkig waren de Friezen in staat om hunne onderlinge strijd even opzij te zetten en zich te scharen onder leiding van de edelman Regner Hayo Cammingha. Ze snelden naar de aangevallen streek en doden 900 Noren in gevecht op 6 november 1306. Onder de Friese gesneuvelden bevond zich ook Cammingha.

De Lauwers volgens de verkavelingslijnen We zien hier -ongeveer- de Lauwers van 'vroeger' weergegeven, zoals de verkaveling van rond 2010 dit laat herkennen. Stroomopwaarts gaat het over in een ondoordringbaar veengebied. De middeleeuwse Lauwers is onder vele namen en schrijfwijzen bekend, zoals Laubachus, Labeki, Labeke, Labeka, Loveke, Laveka, Lavica. Volgens de kaart loopt er nog steeds een klein watertje. Maar vanaf het Peebosch zien we de bedding van bovenloop overgaan in een dijk: de Fryske dijk. Hier stroomde ooit, omringd door veen, de Lauwers. Het zou al in vroegere tijden zijn dichtgeslibd en door inversie zou er een kleirug zijn ontstaan, die we nu nog steeds als grensdijk tussen Groningen en Friesland, al meanderend door het landschap zien lopen. Uiteindelijk verdwijnt het spoor (dijk/stroom) bij Surhuisterveen. (Westerkwartier/Ligterink, p. 46) Ter hoogte van het Peebosch ziet de oude Lauwers er vanuit de lucht zo uit. (foto Paue Paris/Staatsbosbeheer)

Aan de horden Noormannen kan stellig worden getwijfeld, omdat de laatste inval van Noormannen uit 1042 stamt. De enige bron voor de 1306-inval is die van de "er op los fantaserende 'kroniekschrijver' Occo Scarlensis". Von Richthofen was waarschijnlijk vergeten deze melding te schrappen, want hiervan maakt hij in latere werken melding van met de woorden "dat Occo generlei geloof verdient". De 1306-inval komt weer ter sprake in een werk van R.P. Cleveringa Pzn, Het oud-Friese "Kestigia" (pdf, 34 Mb) waar dit op pagina 71-72 vermeld wordt. Cleveringa vindt dit verhaal uit de kronieken van Occo Scarlensis na het lezen echter wel betrouwbaar overkomen.
Eerder had Witkamp het dus ook al overgenomen, maar hij zat er ook wel eens naast.
Kortom, de feiten zullen gedetailleerd nagegaan dienen te worden en vergeleken moeten worden met andere, om hierover een standpunt over in te kunnen nemen. En dat moment is voor mij nu nog niet aangebroken.
Twee maanden later lagen de Hollanders en hun stamgenoten de West-Friezen voor de kust. De Hollandse graaf Willem (de Goede) III, zoon van de in 1304 overleden Jan II van Holland, zocht met geweld uitbreiding in het Friese land. Vooral Gaasterland had te lijden onder dit bezoek. De Friezen wisten zich uiteindelijk te verenigen onder leiding van Hessel Martena. Gezamenlijk zorgden ze ervoor dat de Hollanders niet verder konden oprukken. De Hollanders wachtten een botsing dan ook niet af en scheepten zich mei 1309 weer in, terug naar Holland.
De trouweloosheid van de West-Friezen moest gewraakt worden, want de Friezen waren verbolgen over de samenwerking met de Hollanders. En zo werden onder aanvoering van zes bevelhebbers diverse koggen goed bewapend en staken ze de Zuiderzee over. Het toen nog niet ommuurde Enkhuizen en omliggende oorden waren de klos. Ze richtten grote verwoestingen aan en namen een rijke buit mee terug naar Friesland. Dit werd weer gewraakt door Enkhuizen. Ze kochten enkele gasten om, die op 10 augustus 1309 de stinsen van de drie voornaamste aanvoerders -Beima, Offingahuizen en Hiddama- 's nachts in brand staken.
Deze aanvoerders vereerden hierop wederom Enkhuizen met een vernietigend bezoek. (Witkamp III, p. 642-643; Algra/Ein, p. 47).

De Stellingwevers, die tot nu toe meestal de Utrechtse machthebbers erkenden, meenden om onafhankelijk en zelfstandig te kunnen worden, het sterke slot Vollehove te moeten vernielen. De Utrecht bisschop Gwy van Avesnes riep de hulp van zijn neef Willem de Goede in, om dit te bestrijden. Deze hulp bleek uitermate voordelig uit te pakken voor Willem. Naast de heerlijkheden Amstel, Gooiland en Woerden wist hij een overeenkomst te Alkmaar met de Westergoërs te sluiten, waardoor hij Westergo als rechtsgebied onder zich kreeg. De Westergoërs kregen in ruil vrijheid van tol in Holland, Zeeland en West-Friesland en beloofde Stavoren bescherming tegen de zuiderbuurman, de grietman van Wildinge.
Kortom, Willem de Goede was succesvol. Dit ontging ook de rooms-koning Lodewijk van Beijeren niet en hij wilde Willem dus aan zich binden. Dit deed hij door Willem en zijn erfgenamen nog ruimere bevoegdheden te geven en ook de rechten over de heerlijkheid Friesland te geven. Willem had zelf al geregeld dat hij Westergo onder zich kreeg, maar nu kreeg Oostergo in 1314 een keizerlijk bevel om Willem ook als heer trouw te zijn.

1314-15 waren slechte jaren voor Friesland. Dijkdoorbraken, slechte oogsten en binnenlandsche veten zorgden ervoor dat mensen bij bosjes verhongerden en op de wegen, op het veld, in de bossen dood neervielen. Hierdoor brak ook de pest uit, waardoor er nog meer doden vielen. Zeker een derde van de Friezen verloren deze periode het leven (Witkamp III, p. 643).

Einde Saterlanders vrijheid
In 1314 kwam er een eind aan het vrije bestaan van Saterland. De graaf van Tecklenburg ontving vanaf dat jaar de jaarlijkse "Butterabgabe". Met deze 4½ vaten van totaal ongeveer 1350 pond boter kochten de Saterlanders alle privéleges van de graven van Tecklenburg af, zodat ze toch hun eigen rechtspraak konden blijven houden, maar ook dat de graven geen maal-, jacht- en visrechten kregen in dit gebied en deze familie het naar eigen inzicht konden blijven inrichten. Ook was het voor de graven niet mogelijk om leenrecht op Saterlands grondgebied toe te passen.
Met deze "Butterabgabe" werd de graaf weliswaar erkend als heer en ontvingen de Saterlanders "bescherming". De "Butterabgabe" werd ook "grevie-boeter", "grafen-schat" of "Grafengabe" genoemd. Elk jaar werden de tonnen in Friesoythe afgeleverd en zo werd het bijvoorbeeld in 1474 in de Cloppenburger Amtsrechnung als "jarlinx rente der Sagelter vresen" ingeboekt.
Volgens de verhalen was de boter niet altijd even vers en dat is misschien voorzichtig uitgedrukt. In 1585/86 wordt het intussen "Grauenschatz" genoemde boter anders gewogen. Nog steeds wordt het jaarlijks afgedragen in Phryßoytha. Inclusief verpakking (de houten vaten) moest het nu 1620 pond wegen (per ton à 60 pond met inhoud van 300 pond). De verdeling van de te leveren boter per plaats was als volgt:
Scharrel 487½
Ramsloh 187½
Hollen 300
Strücklingen 87½
Utende 187½
Bollingen 100
In de 19e eeuw werd uitgerekend dat Saterland deze hoeveelheden nooit geproduceerd kon hebben. Het verhaal vertelt dat de drie families Awick, Block en Kirchhof in het Dollard-gebied nog weide en hooiland in bezit hadden en pachtten.
De Friese Vrijheid gold ook Saterland, waarbij de kerk van Ramsloh een hoofdrol speelde. Op het kerkhof vond het landsgerecht plaats en was het hoogst gerechtelijke instantie. Verder was in het kerkgebouw de lade met daarin de standaardmaten en gewichten en daarnaast het Saterlanders rechtsregels. Op deze houten kist zaten drie sloten, zodat deze alleen geopend konden worden, wanneer alle drie de dorpsvertegenwoordigers tegelijkertijd aanwezig waren.
In de loop der tijd zaten hierin onder andere de volgende documenten:
~ Das Landrecht des Saterlandes (1587)
~ Die Schüttemeisterordnung (1772)
(Heese/Saterland, p. 57-65)

> Zouden zij dan in 1277 gevlucht zijn uit de toen nog bewoonde Dollard? In dat jaar braken er dijken door, door storm en onlusten, met doorgestoken dijken tot gevolg.
Dit zou inderdaad best kunnen. Degenen die na 1277 langzaamaan -de Dollard kreeg z'n grootste omvang immers pas ruim 150 jaar later in 1540- hun woning met hierbij liggende landerijen kwijtraakten aan het water, gingen de Eems stroomopwaarts. Zo gingen ook enkele families verder de Sagter-Ems op en voegden zich bij de reeds aanwezige Friezen (Heese/Saterland, p. 28).
Uit welke plaatsen ze vandaan kwamen wordt niet vermeld. Ook is niet duidelijk wanneer deze Friezen uit Reiderland vertrokken en in Saterland aankwamen.

Net als in Süsel en in andere parochies werden er lijsten van de dienstdoende pastoors bijgehouden. Vaak staat dit op een paneel in de kerk geschreven. In het geval van Saterland kunnen we hieraan geen verhuisjaar ontlenen. Wel geeft het bevestiging van het feit dat er vanaf dat moment in ieder geval werd gekerkt.
De eerstgenoemde in de kerkgemeente in Scharrel - St. Petrus en Paulus was rond 1535 Dominus Joeb Golfen.
In Ramsloh - St. Jakobus was het rond 1459 her Johann (curent)
In Strücklingen gingen het omstreeks 1359 Beernt Swartewold (Heese/Saterland, p. 99).

En om nog even terug te komen op de botervaten, later - in de 18e eeuw - werd de prijs van de 4½ vat boter in contact geld afgekocht. Eerst 150 Taler, en in 1809 was dat bedrag gestegen tot 200 Taler (Klöver/Spurensuche, p. 35-36).

De Dollard rond en na 1277
Het is fascinerend om link te hebben tussen het verdronken land van de Dollard of Rheinderland en haar voormalige bewoners.
Nu we weten hoe de plaatsen van Saterland heten kunnen we misschien een vergelijking maken in de naamgeving. Waarschijnlijk is dit er niet, anders was dit allang bekend geweest. Maar goed, mocht het niet zo zijn dan kunnen we dit meteen uitsluiten.
Kerkhoff stichtte Utende of Strücklingen - Strukje - Strukelje;
Block vestigde Ramsloh - Romje - Romelse;
Awick of Auk ging naar Scharrel - Gerdeltje - Scheddel.
De vraag die we graag beantwoordt zien is of er een link tussen deze plaatsnamen is en de namen van de verdronken dorpen?
De verdronken dorpen zijn al verzameld en in een mooi overzicht geplaatst door Otto S. Knottnerus. Hierbij geeft hij ook de diverse naam varianten aan, die hij uit diverse documenten (Werdener Urbare, Parochieregister Münster, Ubbo Emmius, Dollardkaarten) heeft nageplozen.
Ik beperk me hier tot de Dollard kaart(en).

Laten we eens kijken wat de kaarten ons willen en kunnen vertellen en dit per plaats beschrijven, om dit dan vervolgens te becommentariëren met in de literatuur gevonden onderzoeken en aanvullingen. En hierbij lopen we vanaf de eerste dijkbreuk per (schier)eiland de plaatsen af. We nemen als eerste kaart die van G. Venema (ca. 1847, waarschijnlijk 2e graad kopie van origineel door Ludolf Tjarda van Starckenborgh) heeft gemaakt. Dit is een van de jongste kaarten en ziet er goed uit, om te kunnen lezen. Vervolgens (2 kolom, in verschillende kleuren) de volgende kaarten: Rheiderland 1277 / Emmius, rond 1630, Kaart van het in de Dollard verdronken land / I. van Cleeff. - 2e graad kopie 1827 (meeste tussen-r als duidelijke r geschreven, maar soms ook als x, een x.), Kaart van het in de Dollard verdronken land / Hendricus Teysinga, rond 1735, De Dollard- en de Fivelboezems kaart VI b uit Nederland als Polderland / Beekman, 1932
Op 13 januari 1277 breekt de dijk bij Jansum door en stroomt het water van de getijderivier Eems het land in, dus zout of zilt water en ontstaat het Jansummergat. Het betreft hier het gebied dat ten Noorden en het Oosten door de Eems wordt begrenst. Ten Westen en Zuiden wordt het begrenst door Reider AE. Dus zullen in eerste instantie de plaatsen in dit gebied in de problemen komen. In een tijdspanne van 225 jaar, dus na de vloedgolf 1509 zal de Dollard nog verder uitdijen om zo rond 1540 z'n grootste omvang te krijgen. Van de volgende oorden is sprake dat ze zijn verdwenen. De vraag is nog steeds, waarvandaan kwamen de Saterlanders?

1. Sanct Lutgeri	St Lutger St Lutger
2. Nonnenklooster		[Het klooster van Oosterreide werd in 1530 afgebroken]
3. Ooster-Reide	Oster Reide Oostereijde Oosterreijde Ooter-Reide
4. Beder	Booder Booder
aan het ene kant van het Jansummergat en aan de andere kant
5. Jansum	Jansum Jansum Jansum	beroemt vanwege de dijkdoorbraak in 1277. Dit is volgens velen echter fictie. De vloedgolf van 1509 zou hier eigenlijk debet aan zijn.
6. ter Borg	Borch Ter borge ? borg
7. Lede	De Leide Leede Lede
8. Pieterwolde	Pieterswoldt Peterswolt Peterswolt
En aan de andere kant van het stroompje hebben we:
9. Berum	Berum Berum Bierum Berum Berum	een groot en rijk dorp [zonder sporen verdwenen, begin 16e eeuw]
10. Fletum	Fletum (aan de westerkant van het stroompje geplaatst.) Flectum Fletum Fletum Fletum	[zonder sporen verdwenen, begin 16e eeuw]
?	Katelmesinck (hier aan de A of Ee, onder Fletum)
11. Nesterland	Nesterlät Nesserland Nesserland de Blinken	Zandeiland op het land, en later in het water en nog weer later vast aan het vaste land bij Emden. [De kerk van Nesse werd na de stormvloed van 1825 gesloopt]
12. Wilgum	Wilgu Wilgum Wijlgum Wilgum Wilgum	[zonder sporen verdwenen, begin 16e eeuw]
?	Mariewer
Onder Wilgum breekt op 25 december 1277 nog een dijk en ontstaat het Wilgummergat.
13. Therum	Torum Torum Toonum Torum Torum	Een stadje waar een Munt en 8 goudsmeden woonden. Er werd ook een mooie markt gehouden. [zonder sporen verdwenen, begin 16e eeuw]
14. Uiter Pauwinge	Uterpawinge Uterpavinge Uiter Pagiane Uterapaum Uterpauwing	[zonder sporen verdwenen, begin 16e eeuw]
Vervolgens bekijken we de oorden tussen de 2 A-stromen.
15. Duweler	Duneter Düneker Duneder
16. een naamloos oord tussen Duweler en Uiter Beerta	Viertal oorden tussen Uiterbeerte en Hoevingeham
17. Uiter Beerta	Uterbeerd Uiterbeerte Uitler Beerte Uterbeerte (bij Ditzumerverlaat)	[zonder sporen verdwenen]
18. Gaar Meden	Garmye Gaarmeden Gaarmeeden (eijlant of blincke) Garmede	ligt op een natuurlijk eiland op het land en na de vloed in het water
19. Ooster Beerta	Osterberde Oosterbeerte Ooster Beerte Utebert ?
20. Heutingeham	Honingcham Hoevingeham Hovingeham Hovingaham (hier in de buurt van Nieuweschans)
21. Wijnemeer	Wijnenmeer Wenemeer Wijne Meer
22. Blijham	Blijham Bleijham Blijham
Tot zover zou de uitdijing van de Dollard in 1277 gekomen zijn.
23. Harkenberg	Harkenberg
24. Medum	Medum Meedum Medum
25. Bundergaarden	Botergartem Bondergarden Bondergaard Bundegarden
26. een naamloos oord tussen Medum en Eexterhof	Megenham (ligt nu onder het meertje bij Wijnenmeer) Drietal oorden naast Bondergarden en een tweetal tussen Medum en Exterhoofd
27. Eexterhof	Exterhoff Exterhoofd Eexterhoofd
	Bonewerda of Jarde (bij Nieuweschans)	[zonder sporen verdwenen]
Lange Akkerschans is van later datum (later Nieuwe Schans). Nu gaan we weer naar boven en komen we weer uit bij de Eems, bij de zeven zijlen tussen Wester Reide en Ooster Reide, waarvan nog in 1673 onderdelen zijn gezien, nadat ze in 1277 zijn vergaan.
28. Wester Reide	Westerreide Westerreijde Westerreijde Wester-Reide	[De kerk van Westerreide (op de Punt van Reide) werd in 1589 buiten gebruik gesteld en daarna alsnog gesloopt]
Heinberg Homborg Homborg Homborg, Fimel Fijmel Fijmel, Olim Houwerda, Groot Termunten Groote Munte Groote Munte -met aan de andere kant van de hier als Tjamme aangegeven rivier- Lutke Munte Lutke Munte (net andersom: Grote Munte en Luttemüte) houden het droog op dit eiland (het immers omringd door stroompjes). Evenzo als een eindje verderop Jyner, Baamsum Bonsum Bonsum Bansum en Swaag Swacht Swaagh Swaag Swaghe (verdwenen). { De wegkwijnende parochie Zwaag wordt in 1419 vermoedelijk ingelijfd bij het Grijzemonnikenklooster van Termunten. Tussen Bonsum en Swaagh ligt nog een naamloos oord met molen. Over Olim Houwerda kunnen we het volgende vinden: Wikimapia ziet hierin de (ruïnes) van het kasteel van de Houwerda's bij Termunten. Knottnerus vindt in de literatuur een soortgelijke 'veldnaam' bij Woldendorp (Olim of Oudt Houwerda).
29. Dallingeweer	Ditsawehr Dallingeweer en daaronder Ditsari of Ditmeer Dallingeweer en daaronder Ditsari of Ditmi? Thijsweer
30. Stokdorp	Stockdorp Stokdorp Stokdorp Stagestorp Stockdorp	[zonder sporen verdwenen]
31. Hakelsum	Hakelsum Hakkelsum Haukzum
32. Saxummerswolde	Saxiümerwolt Saaxumerwolde Saaxumerwold Haxenerwalt Haxenewalt (Soxumerwolde, in 1385 vermeld als Hockynga waldt)	[zonder sporen verdwenen]
Rond 1454 is voor Saxummerwolde een nieuw dijk neergelegd dat liep van Finsterwolde naar Wester-Reide. Echter in 1507 brak de dijk door ter hoogte van Palla of Palmaar en maakte zo de Midwolder Dollart.
33. Santerdorp	Santerdrop Santerdorp Santerdorp Zentorp San(t)dorp	[zonder sporen verdwenen]
	(16?) Ewitzweer(, zou 16 kunnen zijn, ten oosten van het riviertje) Ewetsweer Ewitsweer Siweteswere (Thysweer of Ewitsweer)	[zonder sporen verdwenen]
34. Munnikkeveen	Op deze plek ligt ongeveer Germerwoldt Hermanswold (ten westen van het eiland) Hermenswolt Munnikeveen	ligt op een natuurlijk eiland op het land en na de vloed in het water
35. Wijdeham	Wincham Wijneham Wijneham Wijnedaham
36. Saksum	Soxum Soxum Sarun Haxne (Soxum)	[zonder sporen verdwenen]
37. Okeweer	Ockeweer Ockeweer Ookeweer
	Onder Ookeweer nog een oord
Richting het westen is dit eiland nog verder overspoeld in 1507 en heeft de naam Midwolder Dollart gekregen.
38. Zolthorn	Goldthorn Southoorn Gothorne (hier onder Nesserland geplaatst)
39. Estok	Ackstock AEstok Stoth
In het midden van de kaart ligt vervolgens een schiereiland wat ook langzaam verdween na de Cosmas en Damianusvloed van 26 september 1509. Dit ging ook de Midwolder Dollart heten.
40. Reiderwolde	Reiderwolt Reiderwolde Reijderwolde Upredewalt/Utredewalt Reiderwolde	Een bijzonder rijk dorp met twee kerken en een kanonekerie Canonnie twee dorpen en een Canonnixdey voorzien. Het voorname en rijke dorp was waarschijnlijk uitgestrekt langs de Tjamme en had twee parochiën, Upredewalt en Utredewalt [zonder sporen verdwenen]
41. Rypeldebeerde	Rippeldebierde Keppeldebeerts Rippelde Beerte
42. Palla of Palmaar	Palmar Peel of Palmar Pal ofte ? Palmaer (hier onder Wester-Reide)	op een eiland in het land en vervolgens in het water een Benedictijner Monnikenklooster.
43. Wijmeldemeer	Wijneldemeer
44. Meerhuizen	Nebrhusen Meerhuizen Meerhuisen (maar misschien ook wel Meerhaifen?)
45. Torpen	Torpren Torpren Torpen
46. Markhuizen	Marckhusen Markhuizen Markhuisen
47. Haikeweer	Haykeweer Haijkeweer Haykeweer
48. Denellen	Donellem Donellen Do?rellen
49. Homingegast	Heumingergast Hoovingagarst Hovingegarst (Hovingegast + r tussen s en t?)
50. Oost Finsterwold	Oostfinsterwoldt Oost-finsterwold Oosterwinterwode (?)
51. Stooksterhuizen	Stoxerhueß Stoxterhuis Stoksterhuize
52. Utsda	Ulsda Ulsda Ulsda	voordezen een Eiland, vernoemd naar eene Adelijke familie
De AE landscheiding wordt boven Ulsda nu (?: 1827, als J. van Cleeff deze toevoeging heeft geplaatst of 1722 door H.W. Folkers dan wel 1733 door H. Verburgh) Heerensloot genoemd. Op de kaarten van Folkers en Verburgh komt deze toevoeging niet voor. Dus het lijkt er op dat Cleeff dit zelf heeft toegevoegd. Echter, op de kaart van Hendricus Teysinga uit 1735 staat deze mededeling ook al.
53. Oude Eexterhuis (ligt niet op het verdronken land op deze kaart)	Oldt Exterhueß, ligt hier wel in het verdronken land Olt Exterhuis
De vete van 1413, waarbij twee zijlen werden vernield kan weleens de, maar in ieder geval een aanleiding van de overstromingen zijn geweest. De familie 'Tidinge' verwaarloosde haar land, dijken en sluizen in Reiderland en veroorzaakte hiermee het verlies van 24 kerkdorpen. Zuidbroek en Bunde hielden van 1429 toezicht op het herstellen van de dijken. Door verdergaande vetestrijd lukte dit slecht en zo stond in 1445 het water bij Winschoten. Stormvloed van 1446 zorgde ervoor dat het niet meer mogelijk was de dijken te herstellen. Hierdoor werd het klooster van Palmar verlaten. In 1454 een nieuwe dijk gelegd vanaf Finsterwolde naar de Eems. Deze dijk kon de vloed van 25 september 1509 (Cosmas- en Damianusvloed) niet aan en hierna kreeg de Dollard zijn grootste omvang. Het enige authentieke bronnenmateriaal dat over de verdwenen dorpen resteert, is een lijst van (bijna) verdronken parochies, die tussen 1463 en 1484 door het bisdom Münster is opgesteld. De volgende oorden zijn in de loop van der tijd tot 1540 verplaatst naar hoger gelegen zandgebied. Noordbroek, Zuidbroek, Meden, Scheemda, Midwolde, Oostwolde, West- en Oost-Finsterwolde vormen Finsterwolde, Beerta, Blijham, Bellingwolde.

Hoax In vroegere tijd vertelde mensen elkaar naast sprookjes, ook verhaaltjes waar we tegenwoordig het etiketje 'hoax' op zouden plakken. Een verzameling van deze verhaaltjes zijn gebundeld in een zeer vaak herdrukt, met aanvullingen en/of wijzigingen onder titels als 'Das Lalebuch' (uit 1597) of Narrenbuch. Maar ook in ons land werden dezelfde verhaaltjes (vertaald) uitgegeven. Verhaal 39 uit 'Das Lalebuch' behandelt exact het verhaal hoe burgers van een stad hun klok, met daarin hun waardevolle spullen, in zee laten zinken, zodat het niet geroofd zou worden door de in aantocht zijnde vijandelijke troepen. Hoe het verhaal verder verloopt kunnen we hiernaast lezen, dan wel op p. 132-133 van 'Das Lalebuch'.

Een aanwijzing waar de Saterlanders vandaan zouden kunnen komen, kan uit dit lijstje niet gehaald worden. Uit het lijstje van Knottnerus zou bijvoorbeeld Rommelskerken (of Rummelant of Rotmer) in Saterland: Ramsloh - Romje - Romelse in aanmerking kunnen komen. Volgens het Overzicht van verdwenen en verplaatste parochiekerken in de provincie Groningen zou dit tussen Noordbroek en Oostelijk Siddeburen kunnen liggen. Volgens het volksverhaal zou de duivel de klokken uit de toren van de kerk van Noordbroek hebben gestolen en op desbetreffende plaats in een poel hebben laten vallen.
Dit verhaal heeft wel iets weg van het verhaal van de klok die de Saterlanders -samen met al hun kostbaarheden- verborgen in een poel voor langskomende Mansfelder (rovers)troepen, maar dit speelde zich pas veel later af, in 1622/23. En alle zoektochten naar deze schat ten spijt - in 1770, 1860, 1934 en 1959 zijn er pogingen ondernomen - het is nooit gevonden (Heese/Saterland, p. 286-287).
Het zou ook een verbastering kunnen zijn van Roomsche kerk: romelskerk of rommelskerk.
Het kan ook zijn dat de kerk simpelweg niet vervangen is, na de verplaatsing van het dorp Rodendebord (Rommelskerken, Rotmer of in 1478 Rummelant genoemd) bij Noordbroek. De kerk is rond de veertiende eeuw afgebroken. Hiervan zijn enkele profielstenen gevonden.