|
|
Het Bildt
Een hedendaags historisch reisverslag van de route
|
Conceptversie 0.51, 16 oktober 2023
|
Bestel
De Ommelanden
De presentatie van de boekenset De Ommelanden heeft plaatsgevonden op zondag 25 september 2022 tussen 13.00 en 15.30 uur te Westerwijtwerd!
De Ommelanden maakt deel uit van de reeks Het water verbindt.
Bekijk voor meer informatie - ook over de presentatie - op Het water verbindt of bestel direct de eerste set uit deze reeks.
Ook Het Bildt maakt deel uit van deze reeks en zal in druk verschijnen.
|
Dit is alweer ons tiende reisverslag, behorend bij de Ontdekking van de Vrije Friezen en de handelende Friezen. Wederom verbrokkeld in twee plekken in de regio. De eerste week zullen we doorbrengen in Het Bildt en de tweede week rijden we langs de IJssel. Dat zal een vervolg op 'Rondom de Gelderse IJssel' zijn.
Het verhaal van de Friezen, die wonen op het land en water tussen het Zwin en de Wezer en het literatuuronderzoek brengt ons dit jaar bij het laatste gewonnen gebied in de huidige provincie Friesland.
Deze reis zal - als laatste deel van het onontgonnen gebied in de provincie - deze drieluik afsluiten.
De vorige twee delen 'Friesland - provincie in Nederland' en
'Friesland uit het veen' bezochten we in de periode 2013 - 2019 en worden nog steeds aangevuld met tussentijdse bezoekjes.
Dit jaar gaan we in het land wroeten dat sinds begin 16e eeuw is ontnomen aan de zee. Hoe dit in z'n werk is gegaan zullen we hopelijk de komende dagen ontdekken. Tevens zullen we uitstapjes maken naar 'het oude land' in de omgeving.
Voor het gemak is de route hierbij geplaatst. Klik op de route-afbeelding voor een vergroting in een nieuw scherm.
Of u klikt op de Google-maps link, om de route hierin te volgen.
Ook voor de foto's en andere afbeeldingen geldt: klik op de afbeelding voor een vergroting in nieuw scherm.
Reist u weer mee?
achtergrondskaart
momenteel:
bron bewerkte (detail, vierkant, verlicht en kleurvermindering) achtergrondskaart: KK3584 kaart De Bildt foto: Peter Karstkarel, Tresoar, licentie (CC BY-NC 4.0)
(wisselkaart)
bron bewerkte achtergrondskaart: Kaart van de grenzen der voormalige Middelzee behoorende by de Verhandelingen van P. Brouwer Pz. en W. Eekhoff over dat onderwerp. - Leeuwarden : L. Schierbeek, 1834 Geschiedenis Stiens
|
|
Dag 1: van huis naar Ouwe Syl
kaart 1
|
Op deze verjaardag vertrekken we nog later dan gebruikelijk, bij aanvang van onze vakanties. Het is nog net geen middag, wanneer we de snelweg richting het noorden nemen. Bij het - voor ons - nieuwe knooppunt Heerenveen, nemen we door een verkeerde fly-over in het hoofd, de verkeerde afslag. Hierdoor rijden juist niet naar het noorden, maar weer naar het zuiden.
Een goed begin van de vakantie, zullen we maar zeggen. Gelukkig volgt al snel een afslag dat ons ook naar het noorden kan leiden. De eveneens nieuwe A32 begeleidt ons golvend door twee nieuwe Akwadukts naar het voltooide knooppunt met de A31 dat ons westwaarts om Leeuwarden leidt.
De N383 en N398 brengen ons tenslotte na zo'n drie uur rustig rijden in Stiens.
|
Stiens
Over de Juckemaleane, Nije Poarte en Skilwei bereiken we het centrum, waar we de wagen parkeren voor de Jumbo op de Pieter Jellessingel. Hier gaan we straks even de boodschappen doen.
Maar eerst gaan we aan de overkant van het kerkhof bij Grand Cafe De Smalle Brug onze eerste vakantie-cappuccino drinken.
Hierdoor komen we langs een nieuwbouwpand dat er, sinds de laatste dat we hier liepen op 15 december 2018 - op terugweg van de plaatsing van Jan Ketelaars "Wachten op hoog water" eerste vrouw  , nog niet was. Toen was hier nog een gapend gat, op de plek waar eerst een pand stond met daarin Call me Telecom en Steakhouse en Pizzeria Palmyra
1.
Dat pand werd rond 1850 gebouwd 2 en was lange tijd het terrein van Hiddenga’s kruidenierszaak, dat hier vanaf 1918 van start ging. Vader Harmen Hiddenga (8-8-1904 - 21-7-1985 3) droeg het stokje over aan zijn zoons Hendrik Hiddenga (1928) en Gerben Hiddenga (1931). De kruidenierszaak maakte deel uit van het Collectieve Inkoopvereniging (CIV) ‘Oostergo’, een samenwerkingsverband van zelfstandige kruideniers. CIV sloot zich in 1945 aan bij Enkabé, de Nederlandse Kruideniers Bond (NKB), een landelijk keten.
Hendrik Hiddenga was lange tijd bij het CIV toezichthoudend commissaris. Nadat de zaak begin 1980 stopte, trad hij in dienst bij Poiesz
4.
Voor de sloop van dit pand wordt 7 augustus 2017 een melding bij de gemeente ontvangen
5.
Voor de bouw van deze twee woningen worden in de zomer van 2018 de vergunning (11026950)
6 aangevraagd. Die wordt eind oktober verleend, waarna de belanghebbenden nog 6 weken de tijd krijgen om bezwaar tegen deze beslissing aan te tekenen
7. Op 13 maart 2019 krijgt de aanvrager de vergunning, met gebruik van openbare ruimte
8.
Het resultaat is een prima in een rustig straatbeeld passend pand.
Omdat er op dat moment geen bladeren aan de bomen zaten, was dat een uitgelezen kans om de Grote of Sint Vituskerk er even van alle kanten op te zetten. Dat zou ons nu niet meer lukken. Maar over dat gebouw later meer.
Eerst even een cappuccino en toiletgang.
Daarna de boodschappen voor minimaal het weekend, zodat we straks in ieder geval kunnen ontbijten en iets voor in de avond in huis hebben.
Na het boodschappen doen, komen we een dikke tien minuten later aan bij ons tijdelijk verblijf 't Laaisterplakky in Ouwe Syl. Dat is Oudebildtzijl in het Nederlands en Aldebiltsyl in het Fries. We worden hartelijk ontvangen door eigenaar Geertje Plantinga, waarna ze ons naar het verblijf begeleidt. Na de uitleg van enkele zaken, laden we de auto leeg en zetten we de spulletjes snel op hun plek. We willen namelijk nog voor sluitingstijd even langs een boekhandel in Leeuwarden om een 1:25.000 provincie-atlas te kunnen scoren.
noten:
1.
Google Street View - juli 2016;
2.
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0081100000004909;
3.
Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-08-1985 Familiebericht;
4.
Archieven.nl: Historisch Centrum Leeuwarden. Toegang 1610 Kruidenierszaak Enkabé Hiddinga te Stiens, 1952-1980;
5.
Overheid.nl: Gemeenteblad : Officiële uitgave van de gemeente Leeuwarderadeel, Nr. 144569, 21 augustus 2017 Melding;
6.
De Krant van toen: Huis aan Huis, 11 juli 2018, pagina 6 Vergunningen;
7.
De Krant van toen: Huis aan Huis, 31 oktober 2018, pagina 6 Vergunningen, Gemeenteblad : Officiële uitgave van de gemeente Leeuwarden, Nr. 229822, 30 oktober 2018 Vergunning;
8.
De Krant van toen: Huis aan Huis, 20 maart 2019, pagina 6 Vergunningen;
internetraadpleging: 5-6-2020
|
|
|
nieuwbouw Pieter Jellessingel, Stiens
bebouwingsgat Pieter Jellessingel, Stiens
De Smalle Brug, Stiens
Grote of Sint Vituskerk (noordzijde), Stiens
Grote of Sint Vituskerk (westzijde), Stiens
Grote of Sint Vituskerk (zuidzijde), Stiens
|
|
Leeuwarden
In een klein half uurtje rijden we rustig naar Leeuwarden - in het Fries Ljouwert, in het Bildts Luwt en in het Stadsfries Liwwadden 1.
We parkeren de wagen naast het Westerpark in de Molenstraat, waar we van 8-18h twee uur mogen staan met de blauwe schijf, behalve op koopavonden. Na vragen aan een voorbijganger wanneer het hier koopavond is, kunnen we hier dus rustig gaan staan. Het was immers al na vieren.
We lopen via de Westersingel en Vrouwenpoortsbrug het oude centrum met verdedigingswal binnen.
Precies het stukje waar we de vorige keer - zomer 2014 - nog niet waren geweest. Via de Westerplantage lopen we zo de Nieuwestad binnen. Linea recta gaan we naar Boekhandel Van der Velde op zoek naar de Topografische Atlas - Friesland - 1:25.000. Maar in geen velden of wegen is deze te vinden. Hulp van het winkelpersoneel biedt uitkomst. Het is uitverkocht! En ook niet meer in de winkelvoorraad beschikbaar. Na nog een kijkje bij het tweedehands gedeelte, waar het ook niet aanwezig was, gaan we nog een poging doen bij de ANWB-winkel in de Ruiterskwartier. Maar ook dit blijkt tevergeefs. Soortgelijke alternatieven zijn er eigenlijk niet. Dus wat ons betreft mag de uitgever 12 Provinciën weer aan de bak met hun serie topografische atlassen van de Nederlandse provincies.
Maar goed, daaraan hebben wij nu niets.
We lopen daarom maar weer terug naar de Nieuwstad en komen zodoende door de Oude Lombardsteeg, Passage de la Baleine, waar we onder een project van de Mannen van Staal door lopen. Dit Walvisskelet, brengt de verbinding van Leeuwarden met de Middelzee terug. Immers Nieuwstad ligt in de Middelzee van weleer. Het is een zeer indrukkend werk met een afmeting van 60 x 3.40 x 7.80m. Het is een kunstwerk van Giny Vos (Rotterdam, 30-10-1959 2). Het werk werd op donderdagavond 27 augustus 2015, bij invallende schemering onthuld, door het essentiële onderdeel van het kunstwerk, de dynamische ledverlichting, aan te doen. Zo is dit steegje, waar nauwelijks iemand 's avonds en 's nachts nog door heen durfde of wilde, verworden tot de steeg met wereldse allure à la een Parijse passage. De onthulling werd verricht door Leeuwarder wethouders Sjoerd Feitsma en Henk Deinum
3.
We lopen over de Lange Pijp naar de terrassenzijde van Nieuwestad en bekijken wat er zoal op het menu staat.
Ter hoogte van de D. Martenapijp komen een prominente PvdA-politicus uit vervlogen tijden tegen
4. Anne Vondeling (Appelscha, 2-3-1916 - Mechelen, 22-11-1979)
5 was onder andere minister van Landbouw en minister van Financiën, werd partijleider en Kamervoorzitter.
Als Europarlementariër verongelukte hij met de auto. In 1967 had hij ook al eens een auto-ongeluk gehad. Sindsdien had hij rugklachten. Dat was ook de reden dat hij op de bewuste dag het grootste deel van de dag afwezig was geweest. Na het vorige ongeluk schreef hij als 'arbeidstherapie' Nasmaak en voorproef : een handvol ervaringen en ideeën, waarin hij onder andere de val van het kabinet Cals/Vondeling in de 'nacht van Schmelzer' beschreef als "moord met voorbedachten rade". Als Kamervoorzitter schreef hij in 1976 het opschuddende Tweede Kamer: lam of leeuw?, gevolgd in 1978 door Schijn des kwaads : bespiegelingen over gedragsregels voor politici 6.
Vondeling was die bewuste avond laat uit Den Haag vertrokken, waar hij nog een vergadering had bijgewoond. Daarna had hij nog het Nederlands voetbalelftal de wedstrijd tegen de DDR zien winnen. Vervolgens was hij op weg naar Straatsburg gegaan, waar hij als ondervoorzitter van het Europees parlement aanwezig zou zijn.
Het ongeluk had in de nacht plaatsgevonden toen hij op de E10 tussen Antwerpen en Brussel rond half twaalf door een spookrijdende automobilist (38) uit Londerzeel, in mistige omstandigheden werd geramd. De spookrijder reed uiterst rechts en de Mercedes met daarin Vondeling, reed op de derde baan, uiterst links. Zwaargewond werd Vondeling (63) overgebracht naar het St.-Jozefziekenhuis van Mechelen, waar hij 3½ uur na aankomst overleed aan zijn verwondingen. De Deense collega van Vondeling en tevens bestuurder Jarne Bent Bolvig (38) overleefde het ongeluk met lichte verwondingen. Vondeling zat achterin waar hij zat te lezen en een appeltje at. De spookrijder was op slag dood. Een ander automobilist, die ook geramd werd, kwam met de schrik vrij
7.
Tweede Kamervoorzitter Dolman droeg tijdens de herdenking in de Kamer enkele regels voor van Vondelings lievelingsdichter Gerrit Achterberg:
"Aan het roer dien avond stond het hart
en scheepte maan en bossen bij zich in
en zeilend over spiegeling
van al wat het geleden had
voer het met wind en schemering om
boeg en tuig voorbij de laatste stad."
8
Anne Vondeling heeft zijn merkwaardige familienaam te danken aan zijn overgrootvader Adam Vondeling. Deze werd in 1818 in Friesland als vondeling aangetroffen in een aardappelveld in Wijnjeterp. Adam vernoemde zijn zoon (traditiegetrouw) naar zijn (pleeg)vader Anne. Zodoende werd twee generaties later de voornaam dan ook Anne
9.
Tegenwoordig heet de E10 de E19
10.
Jentsje Popma (Zwolle, 30-9-1921
11), krijgt in het voorjaar van de stichting Je Maintiendrai-Friesland en bv Friese Pers de opdracht om een portretbuste van Vondeling te maken. Ze willen hem daarmee vooral eren als oud-verzetsman en politicus. Het is het voornemen om het beeld op zijn verjaardag 2 maart 1982 over te dragen aan Leeuwarden. Om dit plan te begeleiden hebben ze een commissie in het leven geroepen onder voorzitterschap van Douwe A. Tammiga, Freark Dam, Sikke Doele, Peter Karstkarel, Harke van der Meer en Jan Spiekhout
12.
Popma vindt het een mooie, maar ook een moeilijke opdracht "want het was altijd een man in een colbertjasje, en zo keurig". En waar komt het te staan? Dat beïnvloedt de pose. En dus vraagt Popma zich af. Op welk been sta je? Hoe kijk je? Wat doe je met de armen en handen? En dan ga je foto's kijken. En je neemt waar. Linkerhand rustend op rechterbovenarm, enzovoorts... Nee, dat valt nog niet mee. Je maakt immers iets waar vele jaren, vele mensen naar kijken. "Over vijftig jaar staat het er nog, en dan moet het als beeld op zichzelf ook nog plezierig wezen om naar te kijken. Het is een strijd tussen beeld en beeltenis", zegt Popma.
In het licht van zijn doodsoorzaak, kopt de Volkrant dan ook terecht als antwoord op de vraag van Popma "En waar komt het te staan?":
"als een functie in het verkeer"
13.
Onthullling beeld 2-3-1982
Anne Vondeling | 1981 | Jentsje Popma
fotocredits: Provincie Fryslan (W. Walta)
[Tresoar, CC0 1.0]
|
In de sokkel van grijze basalt is het symbool van het hedendaagse socialisme gebeiteld, een gekromde roos. Zijn naam is met gouden en met zwarte letters aan voor- en achterzijde aangegeven.
Op de achterzijde staat verder:
"ta eare en oantinken fan Dr. Ir. Anne Vondeling."
* 2-3-1916 - Appelskea
+ 22-11-1979 - Mechelen
Sosialistysk Strider en Steatsman
Lid en foarsitter Twadde Keamer
Minister fan Lânbou en Finânsjes
Lid fan it Europeesk Parlemint
14.
Om twee uur onthulde burgemeester Johannes S. Brandsma deze portretbuste. Naast de familie Vondeling waren onder andere de ministers Ed van Thijn (Binnenlandse Zaken) en Joop den Uyl (Sociale Zaken) en de PvdA-voorzitter Max van de Berg aanwezig. Daarnaast de Kamerleden Sytze Faber (CDA) en Kees Zijlstra (PvdA), oud-Kamerlid Jakob T. Vellenga en Europarlementariër Johan van Minnen
15.
Maar het beeld staat er voornamelijk voor degenen die niet bij deze plechtigheid waren. Solidair zijn met de gewone mens, daarop draaide Vondeling. Hij zette zijn bereikte positie in om te zorgen dat de machtelozen niet vermorzeld zouden worden door de vele maatschappelijke krachten. Daarvoor heeft hij zijn hele leven ingezet. En tijdens de onthulling van dit beeld, zullen velen die hij - onzichtbaar voor de buitenwereld - geholpen heeft, een eigen standbeeld in hun hart hebben opgericht. Dat is waar we nu naar kijken, hun stille dankbaarheid.
"Bijna niemand kan zelf iets doen aan de situatie, waarin hij leven moet. Geen mens kan z'n ouders kiezen. Dat is niet erg voor mensen, die het goed hebben. Het is afschuwelijk en ontmoedigend voor hen die telkens weer het slachtoffer dreigen te worden van een situatie, die ze zelf niet gekozen hebben, maar waarin ze terechtgekomen zijn, zonder dat hun is gevraagd, of ze dat zouden willen."
16
Het straatje achter het beeld van Vondeling, de Kleine Kerkstraat - tien jaar geleden verkozen tot het leukste straatje in Nederland - nodigt ons nog steeds uit om hier verder te gaan kijken naar het avondeten. Mimma autentico ristorante italiano, een traditioneel restaurant, serveert eten uit Umbrië en de rest van Italië.
We laten ons verrassen en gaan naar binnen. Nee, pizza zul je hier niet vinden. Wel geweldige andere gerechten die smaakvol zijn gemaakt. En de voertaal blijkt Engels te zijn.
Voor ons worden het de visgerechten salmone en rana pescatrice (zalm en zeeduivel). En inderdaad, zeer smaakvol. Net als de daaropvolgende tiramisu, trouwens. Voor herhaling vatbaar, kunnen we wel zeggen. En dat blijkt al eerder te zijn dan gedacht, maar daarover later meer.
Het pand waarin Mimma gevestigd is, heeft Amsterdamse Schoolstijl-elementen in de voorgevel zitten. Het zou dan ook in 1925 17 gebouwd zijn. Het pand heeft de gemeentelijke monumentenstatus (GM 0080/192) 18. Vanaf het begin was hierin de slagerij gevestigd. J. v.d. Schuit, Vleeschhouwer, met tel.nr. 1881 19 hield hier zijn rund-, kalfs- en varkensslagerij, dat hij donderdag 26 maart 1925 opent, waarbij de slagerij is ingericht "naar de eischen des tijds" 20. Vóór de nieuwbouw, waarvoor in 1924 een vergunning was verleend 21, zat hier in ieder geval al sinds 1882 een slachterij 22.
Jochem van der Schuit wordt op 31 december 1875, rond 17:00 uur geboren in Balk, Gaasterland. Zijn ouders zijn Harmen Fredriks van der Schuit (kramer) en Janke Jochems Porte. Hij zou als twintigjarige uitgroeien tot 1.635 meter. Hij heeft een ovaal gezicht met blonde haren, grijze ogen en een kleine mond. Hij kiest voor het vak van slager en gaat als slagersknecht aan de slag.
Op 31 mei 1905 huwt hij met de zes jaar jongere dienstbode Henderkien Linker uit Assen. Ze krijgen daarna drie kinderen, Jacoba (1905) - zij overlijdt echter binnen enkele dagen, Harmen (1906) en Janke (1909). In het in 1925 geopende pand blijven ze nog acht jaar werkzaam, waarna ze in mei 1933 verhuizen naar de Lekkumerweg 25 rood te Lekkum 23. Ze deden de zaak over aan Tj. Velstra 24.
Of ze in hun nieuwe woning nog echt van hun 'oude dag' hebben kunnen genieten is de vraag.
Ze kwamen daar terecht in een grensconflict tussen de gemeenten Leeuwarden en Leeuwarderadeel dat Het grensconflict aan de Lekkumerweg ging heten. Dit ging in 1933 zelfs zover, dat er een afrastering met prikkeldraad kwam, inclusief waarschuwingsborden en politiebewaking. Ook waren de ambtenaren van de gemeente niet te beroerd om andere zaken als manipulatie- en machtsmiddel in te zetten. En bewoners zaten intussen volledig klem.
Dit grensconflict zou zich tot 1 januari 1944 voortslepen. De op 1 november 1940 door Leeuwarden opnieuw aangevraagde grenswijziging werd toen gehonoreerd door Binnenlandse Zaken. De straat kreeg een nieuwe naam, Verzetsstraat. Dit zal echter niet een verwijzing zijn naar het verzet van de gemeente Leeuwarderadeel.
Met het verhaal en standbeeld van Vondeling in het achterhoofd, zien we dat het wel kan om er voor de burger te zijn. Dienstbaar zijn aan de burger, dat is immers de primaire taak waarvoor de overheid is opgericht. Uit bovenstaand verhaal blijkt echter dat sommige ambtenaren volledig hun doel en bestaansrecht uit het oog verloren zijn en daarmee precies het omgekeerde doen: de burger schade berokkenen.
Op 11 september 1940 kwam Jochem op 64-jarige leeftijd zacht en kalm in het St. Bonifatius Hospitaal te overlijden
25.
In de jaren 70 van de twintigste eeuw kunnen we 'Vleespaleis' op het raam lezen van het pand aan de Kleine Kerkstraat. 26.
We besluiten, voordat we teruglopen naar de wagen, nog even een klein stukje door de stad te lopen. Hierbij is nieuwsgierigheid ons voornaamste reden om dit te doen. We willen graag zien waar de nieuwe hoge toren nu eigenlijk staat.
Wanneer we weer langs Vondeling op de Nieuwestad zijn gekomen, willen we bij de Wibra de Ipe Brouwerssteeg inlopen. We zien de tegel:
"Door brand verwoest
28.4.1990
---------------------
Herbouwd in 1991
door
G. Th. & H.F. Huizenga
|
en gaan nog eens naar de pui kijken. Best wel een aparte pui, met gebruik van ongebruikelijk materialen, kleuren en vormen.
Wat blijkt, tijdens de brand zijn twee historische panden - met hierin filialen van de textielketens Wibra en Kooistra's Kledinghuis - volledig verloren gegaan. Melding van de brand kwam op zaterdagochtend om even na 10:20 uur binnen bij de Leeuwarder brandweer. Al vlot werd duidelijk dat er geen houden meer aan was. De grootste zorg ging daarom uit naar behoud van belendende panden van het voormalige hotel Bellevue en Brilmij. Voor brandweercommandant Ger van Meegdenburg en zijn mannen en de mannen uit omliggende plaatsen Tietjerksteradeel, Franeker, Menaldum, Stiens, Grouw, Marssum, Bergum, Dokkum en St. Annaparochie en helse opgave
27.
Het vermoeden is dat de brand is ontstaan nadat een kledingstuk in de textielzaak vlamvatte. Het is onwaarschijnlijk dat dit - midden in de zaak - door kortsluiting is ontstaan, aldus de politie. Tjitske de Vries, bedrijfsleidster bij Wibra, suggereert een sigarettenpeuk of brandstichting. Voorlopig is alleen maar duidelijk dat achter in de winkel een bak met kleding als eerste brandde. Een ander - doch niet ontkent of bevestigd - vervolgverhaal laat een toevallig bij de Wibra winkelende brandweerman, die bak omgooien, om het te willen blussen. Echter de slang weigert dienst. Wibra's directeur Arnoldus Wierdsma waarschuwt echter voor indianenverhalen, maar bevestigd dat de bedrijfsleidster de beginnende brand zou hebben ontdekt. Tevens sluit hij kortsluiting uit, omdat op de bewuste plek geen stroomkabels aanwezig waren.
Dat het vuur zo snel om zich heen kon grijpen, verbaast de eigenaar en verhuurder van de panden H.F. Huizinga niets. Het zat vol met hout. Daarnaast werd de zolder boven de Wibra verhuurd aan Kooistra, en zodoende ontbraken daar de muren
28.
Het zal een uitdaging worden om er weer iets moois voor in de plaats te bouwen, laat G. Karstkarel, van de gemeentelijke afdeling culturele zaken en tot voor kort belast met monumentenzorg, desgevraagd weten. In een voorschot geeft hij alvast een indruk in een schetsje. Het zullen in ieder geval weer twee panden moeten worden, dat staat als een paal boven water. En echte architectuur. Maar geen nieuwbouw in oude stijl filosofeert hij samen met de nieuwe beleidsmedewerker monumentenzorg, Leo van der Laan. De variatie in de gevels maakt het juist leuk. Hij schetst het ene pand met een holle façade en het pand naast de steeg krijgt een bolle dakconstructie. Beide uiteraard globaal op dezelfde hoogte als beide naastgelegen panden. De ramenpartijen per verdieping speels van elkaar afwijkend in hoogte, maar wel drie stuks
29.
Langzaam wordt de oorzaak van de brand duidelijk. Begin juni wijst alles op een jongetje die naar alle waarschijnlijkheid in de winkel een aansteker uit de verpakking had gehaald en daarmee is gaan spelen. Bevestiging hiervan werd pas halverwege augustus gekregen, waarna de zaak werd afgerond. Gezien de jonge leeftijd, zonder verdere strafvervolging
30.
Architect Gelt Glas, van het bureau Abel, Eisma en Glas komt begin juli 1990 met een eerste ontwerp, dat door de gebroeders G.Th. en H.F. Huizenga voor de eerste keer wordt bekeken in het bijzijn van de welstandcommissie Hûs en Hiem, waarna de discussies over details konden starten. De richting van het ontwerp wordt in ieder geval omarmd. Dat geldt echter niet voor het ontwerp van de Dokkumse architect Broor S. Adema voor het pand ernaast. Deze wordt begin augustus afgekeurd met "te veel uitgaan van een oubollig thema" en "te krampachtig speels". Twee weken later komt Adema met een nieuw ontwerp, dat de goede kant opgaat. Het zetten van architectonische puntjes blijkt nog niet eenvoudig. Zo wordt na het slanker laten ogen en met een halve meter laten rijzen van de gevel, het ontwerp van Adema dit maal goedgekeurd. Daarentegen vindt het kleiner maken van wat "de korf van de Wibra" is gaan heten, bij sommigen weerstand onder het mom van "verlies aan spanning". De aanpassingen van twee weken later, werden vol lof geaccepteerd.
Op 17 mei 1991 bereikte de nieuwbouw het hoogste punt en plantten de broers Gerhard en Hendrikus Huizenga de vlaggen. De planning is dat het in september af is en de winkels weer open zijn
31.
Wij lopen vervolgens alsnog door de Ipe Brouwerssteeg naar het Ruiterskwartier, waar overduidelijk wordt gebouwd aan een nieuwe bioscoop. Dit levert dan waarschijnlijk vanuit deze steeg nog slechts kortstondig dit beeld van de zwarte Achmeatoren, die we zochten. 'Binnenkort' zal dit uitzicht er niet meer zijn.
We lopen even een stukje om het Gerechtsgebouw en krijgen door de Prins Hendrikstraat mooi zicht op deze 114,6 meter hoge toren. Het is met zijn 28 verdiepingen het hoogste gebouw van Leeuwarden en de provincie Friesland.
Tevens zal er eeuwenlange gekoesterde droom mee in vervulling gaan in de strijd over het hoogste gebouw
32.
Abe Bonnema bezwoer in 1998 dat hij Leeuwarden een skyline ging geven. Op het moment dat zijn toren bijna voltooid was, kwam hij te overlijden. Architect Bonnema (Stiens, 6-9-1926 - Groningen, 9-8-2001) "was voor de provincie te werelds, maar voor de wereld te provinciaal", zegt Tjeerd Dijkstra, jaargenoot tijdens de Delftse studie bouwkunde en latere oud-rijksbouwmeester over zijn behaalde bovengemiddelde status
33.
Ook in het Fries Museum heeft Bonnema een aandeel zitten. Hij schonk het 18 miljoen euro, na zijn overlijden, onder voorwaarde dat zijn architecten uit Hurdegaryp het samen met architect Hubert-Jan Henket (Heerlen, 11 maart 1940) uit Esch mocht ontwerpen
34a.
De nalatenschap van Bonnema wordt beheerd door de Abe Bonnema Stichting. De Stichting houdt zich onder andere bezig met "het verbreiden en vergroten van het inzicht in- en de kennis van de eigentijdse (bouw)kunst en het ondersteunen van cultuur maatschappelijke projecten". Zo is er een Abe Bonnema Architectuurprijs en Prijs voor Jonge Architecten in het leven geroepen. Daarnaast is er Leerstoel en Lezing. De Lezing van 2022, getiteld Het gezonde landschap van het Noorden – Vijf jaar lopen werd verzorgd door planoloog Zef Hemel. Hij is ook de eerste bijzonder hoogleraar die de Abe Bonnema Leerstoel zal bekleden. Voor elk 0,2 fte aan de Rijksuniversiteit Groningen en de TU Delft gaat hij zich bezig houden met Revitalisatie van rurale en urbane regio’s – In het bijzonder in Groningen en Friesland. Hij sluit daarbij aan bij het tweede doel van Stichting "het verlenen van ondersteuning aan instellingen en personen die zich bezig houden met medisch-wetenschappelijk onderzoek, en voorts al hetgeen met één en ander rechtstreeks of zijdelings verband houdt of daartoe bevorderlijk kan zijn, alles in de ruimste zin van het woord." Hemel gaat immers lopen, vanwege de gezondheidwinst dat hiermee te halen is, naar een andere toekomst dan de huidige, gemeten naar bbp
34b.
Op het plein voor het Fries Museum krijgen we een object in het oog, waar we ons best voor moeten doen. De betonnen ontluchtingskoker van de onder het Wilhelminaplein en langs 't Zaailand liggende parkeergarage is door dichter Melvin van Eldik (Surabaya, 14-07-1954) versiert met een taalklimop.
Melvin van Eldik draagt zijn gedicht Onwemelbaar voor
|
Melvin van Eldik draagt zijn gedicht Onwemelber voor
|
onwemelber uutdijende stad, wiken en kertieren
langs onbenoemde lanen
stromen fan ut komt en ut gaat
tussen dageraad en avendfal
bij ringwech over ut spoar
tussen uutlaatgas en de geur fan fersbakken broad
ut eens wearsinwekkend geloei fan ter doad
feroordeeld fee op wech naar ut abbetwaar
op de nieuwe jas fan ut plein
hakken kleurege skunen de leegte kapot, flot of stoatend
in de avendstraten bedaart de fugatiese driftechhyd fan alwear un dach
allegro, vivace, presto, prestissimo, haastech,
mar noait in ferstikking ferblivend....onwemelber
Op zijn site is het gedicht Onwemelbaar in het Nederlands te lezen.
Het gedicht 'Onwemelber' is in cortenstaal rondom aangebracht en uitgevoerd door 'kaligraaf' René Knip (Hoorn, 13-7-1963). Van hem kwamen we al eerder werk tegen in Wijdenes .
Het werk werd op 8 mei 2013 door Cultuurwethouder Isabelle Diks onthuld en is geschreven ter gelegenheid van de heropening van dit plein
35.
We zien het zonnetje langzaam naar beneden gaan en lopen daarom maar eens weer naar de wagen. Via de Oude Doelensteeg, over de Nieuwe Pijp en door de Nieuwesteeg, bereiken we door de Bagijnestraat weer de Kleine Kerkstraat. Deze brengt ons naar het plein waar tot 1595 de Sint-Vituskerk stond. Deze kerk is dan ook de naamgever van de Kleine Kerkstraat (evenals de Grote Kerkstraat). In 1525 was het het toneel om de Staten te laten trouwzweren aan Prins Karel van Oostenrijk (Karel V), als eveneens daarvoor was gebeurd met inhuldiging van Hertog Albrecht van Saksen. In 1595 werd het besluit genomen om het wegens bouwvalligheid toch maar te slopen
36. De buitenmuren hebben er echter nog tot 1706 gestaan. Deze muren werden vervolgens tot 1866 vervangen door bomen, om aan te geven waar het gebouw had gestaan
37. Sinds de zomer van 2007 vormen 24 tegeltableaus - met daarop verschillende afbeeldingen uit de collecties van Historisch Centrum Leeuwarden - de contouren. Deze 24 maken onderdeel uit van totaal 125 natuursteenplaten die aangebracht zijn. Het gehele concept werd bedacht door Frank Meijer van MTD Landschapsarchitecten. De stenen zijn gegraveerd in China. Anno 2019 wil men nieuwe inscripties door Hutting Natuursteen te Leeuwarden laten doen
38.
Wij treffen echter ook nog een geheel andere laag aan. Dit maakte deel uit van Leeuwarden-Fryslân Culturele Hoofdstad 2018 (LF2018). Lân fan taal gaf de opdracht om hier in de drie talen Fries, Engels en Spaans ‘Taal maakt ons mens’ schrijven.
We lezen:
Taal makket us ta mins.
Language makes us human.
El lenguaje nos hace humandos.
FaberExposize maakte de sjablonen en Van der Geest Schilderspecialisten voerde het werk uit binnen het totale kader van 40 bij 40 meter
39.
Op de avond van 30 september 2018 is het Oldehoofsterkerkhof het toneel van de Samenwerkende Muziekverenigingen Leeuwarden SML, met ook weer een invulling van LF2018. SML is op 16 juni 2017 opgericht door een zeventiental muziekverenigingen:
Brassband 50+ Leeuwarden,
Brassband Apollo Grou,
Brassband De Nije Bazún Britsum,
Brassband Looft den Heere Wirdum,
Brassband Hosannah Leeuwarden,
Fanfare ‘De Kriich’ Wergea,
Fanfare Crescendo Hijum-Feinsum,
Fanfare en Malletband Harmonie Weidum,
Fanfare Studio Stiens,
Frysk Senioren Orkest Leeuwarden,
Gerrit Heeringa Orkest Leeuwarden,
Graham Lowlanders Pipes and Drums Leeuwarden,
Harmonie ‘Da Capo’ Leeuwarden,
Harmonie ‘Ons Genoegen’ Leeuwarden,
Muziekvereniging Takostu Stiens,
Soli Brass Leeuwarden en
Stichting Pasveerkorpsen Leeuwarden.
Nu staat er voor dit Under de Toer-project een speciaal voor deze avond geschreven compositie van Geert Jan Kroon (Meppel, 1981) op het programma. Geert Jan Kroon heeft voor dit concert tien stukken geschreven die de vier elementen aarde (terra), water (aqua), lucht (aer) en vuur (ignis) een vijfde element (quintessence) de kern laat maken. De stukken vertellen het verhaal van de mensen op het land bij de Middelsee, het landwerk, de handelsgeest.
Takostu - Lûd fan de Middelsee 30-09-18
bron: deze samenvatting is gemaakt door Cor Vosseberg;
weergave: 149 - Takostu Stiens
|
Dit wordt vervolgd door de beschouwing van oorzaak en gevolg, het verzamelen van kennis en de toepassing. Blijvend is niets, vernieting ligt immers altijd op de loer. Het vijfde element dat hieruit voorkomt is mienskip, zo lijkt de boodschap.
Vanaf vier podia en tussen het publiek wordt een muziekspektakel tentoongespreid. Dit wordt afgewisseld met de monoloog van Bouke Oldenhof (Steenwijkerwold, 1957) en spel van Fabian Jansen, dat gaat over het al eerder aangehaalde minderwaardigheidscomplex ut het nooit wat weest en ut sil nooit wat wurde.
De toren - uitgebeeldt door Jansen - droomt van een majestueuze toekomst als kathedraal. Langzaam komt het erachter dat het zal eindigen als roemloos misbaksel. En tenstotte erachter komt dat het desalniettemin bewondert kan worden.
Titel van dit spektakel is Lûd fan de Middelsee (Sound of the Middle Sea) en dat mag natuurlijk niet ontbreken in dit reisverslag over Het Bildt. Ondanks het spektakel, waarbij vele onderdelen harmonieus samenvloeien, worden zowel spel als muziek niet bombastisch, maar voelt het geheel aan als een uiting van mienskip - een warm bad
40.
Aan de voet van de toren komen we Pieter Jelles Troelstra - (Leeuwarden, 20-4-1860 - Den Haag, 12-5-1930) tegen, die hier wordt geëerd als Dichter, Strider en Steatsman
41.
Achterop de sokkel staat
piter jelles
trou soan / fan us folk
sjonger / fan us liet
strider / foar us rjocht
42.
Dit is in het Nederlands trouw zoon van ons volk, zanger van ons lied, strijder voor ons recht
43.
Hij kijkt uit over het plein waarover we net liepen. Dit beeld werd gemaakt door Hildo Krop (Steenwijk, 26-2-1884 - Amsterdam, 20-8-1970). Krop heeft Troelstra afgebeeld als een man die op het punt staat een stap vooruit te maken, die nieuwe tijd binnenstappend
44.
Het standbeeld, omringd met acht paaltjes, werd op 6 oktober 1962 onthuld door de kleindochter van Troelstra, Veronika Bay, onder het toeziend oog van de 82-jarige weduwe S. Stroelstra-Oosterbaan en zoon Jelle. Onder de genodigden ontbrak - wegens ziekte - de maker van het beeld. Voorafgaand aan deze plechtigheid - dat begon met het gebeier van de zware klokken in de toren - nam de voorzitter van het werkcomité, J. Klok het woord. Hierna werd het lied Eala Fria Fresena45 van Troelstra gezongen onder leiding van Jacques Bos. Willem Drees memoreerde in zijn toespraak, dat dit inmiddels zijn derde standbeeld is. De andere twee staan in Den Haag en in Stiens . Vervolgens schetste hij zijn levensverhaal en strijdpunten. Fedde Schurer legde de nadruk op dat Krop Troelstra één gezicht had gegeven. En dat er geen verschil zit tussen de strijder en de dichter. Van die misverstanden dat de Fries schrijvende Piter Jelles is verdwenen in een Nederlands staatsman, of dat hij, na het schrijven, toch nog goed is terechtgekomen, wil hij dan ook niets (meer) weten of horen. En eigenlijk was een beeld niet nodig geweest, omdat hij immers in ieders hart aanwezig is. De bijeenkomst werd afgesloten met het zingen van een andere tekst van Troelstra, namelijk It âldershûs
46.
Achter de toren lopen we nog het stukje Torenstraat, om uit te komen bij de Boterhoek, waarna we weer over de Westerplantage lopen. Tussen de straat en de Vrouwenpoortsbrug komen we het volgende beeld tegen.
Het blijkt te gaan om Piet Paaltjens aka dichter en predikant François HaverSchmidt (Leeuwarden, 14-2-1835 - Schiedam, 19-1-1894). Dit beeld is in 1986 gemaakt door - wederom - Jentsje Popma. Het beeld werd aan de stad geschonken door zijn broer Folkert Popma, die hiermee zijn 25-jarig jubileum in de makelaardij luister bij zette
47.
Snikken en grimlachjes : academische poëzie / Piet Paaltjens
Schiedam : H.A.M. Roelants, 1867
|
Snikken en grimlachjes : poëzie uit den studententijd / Piet Paaltjens
Schiedam : H.A.M. Roelants, 1871 - 2e druk
|
Snikken en grimlachjes : poëzie uit den studententijd / Piet Paaltjens
Schiedam : H.A.M. Roelants, 1875 - 3e druk
|
Snikken en grimlachjes : poëzie uit den studententijd / Piet Paaltjens
Schiedam : H.A.M. Roelants, 1878 - 4e druk
|
Snikken en grimlachjes : poëzie uit den studententijd / Piet Paaltjens
Schiedam : H.A.M. Roelants, 1881 - 5e druk
|
Snikken en grimlachjes : poëzie uit den studententijd / Piet Paaltjens
Schiedam : H.A.M. Roelants, 1889 - 6e druk
|
Snikken en grimlachjes : poëzie uit den studententijd / Piet Paaltjens
Schiedam : H.A.M. Roelants, 1895 - 7e druk
|
Snikken en grimlachjes : poëzie uit den studententijd / Piet Paaltjens
Schiedam : H.A.M. Roelants, 1904 - 8e druk
|
De dichtbundel "Snikken en Grimlachjes", zijn metalen beeltenis heeft het in zijn hand, behoort waarschijnlijk tot de beste literaire vertegenwoordiging van de Romantiek in onze taal geschreven. Er waren dan ook vele herdrukken. In een exemplaar van de zesde druk - de laatste tijdens zijn leven - werden drie originele stukken toegevoegd, waaronder een door hem zelf getekend postcard
48.
Het beeld toont Piet Paaltjens als student, die hij tussen 1852 en 1858 doorbracht in Leiden. Hier studeerde hij theologie. In deze periode nam hij als pseudoniem of liever gezegd als zijn alter ego de naam Piet Paaltjes aan. Dit naar aanleiding van een ontmoeting, tijdens een uitstapje in Haarlem, met een man, die zich desgevraagd voorstelde als zodanig. Het blijkt dus een echt voorkomende naam te zijn. Een herkende hem als een aannemer uit Haarlem. Zo'n dertig jaar later, op 21 februari 1885, zou de naam verschijnen in een advertentie in het "Nieuws van den Dag. Piet Paaltjes zou parfum en geneesmiddelen verkopen in Amsterdam
49.
De bedoelde advertentie is echter op die dag niet te vinden. Wel wil een Stadnieuwsbericht een verband leggen tussen Piet Paaltjens en P. Paaltjens & Co. De vraag is echter of dat op deze manier kan en hoe is dit verhaal tot stand gekomen? Ook in van nog weer latere datum (1910) zijnde "Opgaven der Voorjaars-examens v.d. Federatie van Handels- en Kantoorbedienden-Ver. in Nederland" gaat hierop door. In 1925 komen we nog een P. Paaltjens (met Algemeen Stamboek no. 56807) tegen in de rang van Onderl.
50
In het parkje zelf komen we langs weer een beeld. En nu we toch bezig zijn, bekijken we deze ook meteen maar. Dit beeld toont de staatkundige denker en sociaal hervormer Th.M.Th. van Welderen baron Rengers. Theodorus Marius Theresius (Theo) van Welderen baron Rengers (Leeuwarden, 9-1-1867 - Leeuwarden, 15-7-1945) was een politicus, die van 13 oktober 1914 tot 19 september 1916 Eerste Kamerlid was voor Friesland. Hij woonde in Oenkerk / Oentsjerk op de Heemstra State en zomers stond de Stania State tot zijn beschikking. Naast bestuurder was hij dus ook een landedelman.
Op de achterkant lezen we:
Yn neare tiden hawwe jo oan fryslans takomst leaud
Jo wiisden nije wegen, hawwe dy mei us bigien
En skoander is hwat jo hjir bouden. Duorsumer as stien
is dat it folk jins namme earet en jo tankber bliuwt
In nare tijden heb jij in Frieslands toekomst geloofd /
je wees naar nieuwe wegen, bent die met ons begaan /
en schoner is wat je hier bouwde, duurzamer dan steen /
is dat het volk jouw naam eert en je dankbaar blijft.)
of
In moeilijke, beklemmende tijden hebt gij geloofd in de toekomst van Friesland.
Gij wees ons nieuwe wegen en hebt deze met ons begaan.
En voortreffelijk is al datgene, wat gij hier hebt gebouwd. Echter duurzamer dan steen
is dat het Friese volk uw naam eert en u met dankbaarheid blijft gedenken.
Hij werd door zijn medestudenten in Leiden "de rode baron" genoemd. Desondanks dat trad hij niet in voetsporen van de andere rode mannen als Domela Nieuwenhuis of Troelstra. Hij zocht zijn richting in en gebruikte zijn talenten voor een economische vrede en rust.
Hij begon - klein - met de lokale bevolking rondom zijn state te overtuigen, dat sparen rendeerde. En dus liet hij kinderen wekelijks een stuiver afgeven op de Heemstra-state. Hij schreef het vervolgens bij in een primitief spaarbankboekje. De oprichting van de Vereeninging Coöperatieve Voorschot- en Spaarbank was de volgende stap. Deze werd woensdag 11 maart 1896 notarieel vastgelegd.
Als maker van het beeld, lezen we wederom de naam Hildo Krop. Hij maakte dit beeld in opdracht. De gemeente had inmiddels gezorg dat de rugzijde van het monument werd afgesloten met een cirkelsegmentvormige muur, gemetseld in Friese moppen. De kosten van ca ƒ 1000 zal door de gemeente worden gedragen. Het werd op 21 september 1955 om 15:30 onthuld door oud-minister-president P.S. Gerbrandy.
Th. M. Th. van Welderen Baron Rengers : Een groot Nederlander / J.P. Wiersma
's-Gravenhage : Nijhoff, 1955
|
Omdat hij tevens kamerheer i.b.d. was geweest ten tijde van Koningin Wilhelmina, was namens de Koningin de huidige kamerheer i.b.d. R. Römer aanwezig. Tevens woonde de commissaris der Koningin, H.P. Linthorst Homan de plechtigheid bij. Het koor van Trijnwouden / Trynwâlden luisterde de plechtigheid op met gezang.
Tegelijkertijd verscheen ook zijn biografie getiteld Th. M. Th. van Welderen baron Rengers : een groot Nederlander, geschreven door Jacobus Pieters Wiersma (1894-1973)
51.
Hierna lopen we terug naar de auto. We kunnen ons nog net beheersen wanneer we de Molenstraat inlopen, om toch niet even het Westerpark in te wandelen, dat verlokkelijk naar ons lonkt. De auto brengt ons weer binnen een half uurtje rustig rijden terug naar ons tijdelijk verblijf in Ouwe Syl. Onderweg zien we diverse aantrekkelijke plekjes om later eens te bekijken.
noten:
1.
Wikipedia Leeuwarden (stad);
2.
rkd Giny Vos;
3.
YouTube GPTV Walviskunstwerk in Oude Lombardsteeg Leeuwarden 24-8-2014 (503 weergave);
YouTube GPTV Walvisgeraamte verlicht Leeuwarder steeg (802 weergave);
YouTube LEO Vandaag 28 augustus 2015 (220 weergave);
AvroTros Kunstuur met Giny Vos en Marjan Teeuwen, 17-4-2016;
4.
Leeuwarden in beelden : Beeldende kunst in de Friese hoofdstad Anne Vondeling;
5.
Parlement.com Dr. A. (Anne) Vondeling;
6.
Delpher: NRC Handelsblad, 22-11-1979 Vondeling man met persoonlijke en politieke moed;
7.
Delpher:
NRC Handelsblad, 22-11-1979 Dr. Vondeling overleden na auto-ongeluk;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 22-11-1979 Dr. Vondeling door autobotsing in België omgekomen;
Algemeen Dagblad, 23-11-1979 Tweede Kamer herdacht Vondeling : Diepe verslagenheid heerste op het Binnenhof;
De Volkskrant, 23-11-1979 Dood van Vondeling schokt parlement : "Onuitwisbaar stempel op Kamer";
De Telegraaf, 23-11-1979 Dood Vondeling wekt alom verslagenheid : "Wij herdenken hem met respect en dankbaarheid";
De Volkskrant, 13-02-1982 Een standbeeld voor Vondeling "als een functie in het verkeer" / Sietse van der Hoek;
Krantenbank Zeeland:
Provinciale Zeeuwse Courant, 23 november 1979 Vondeling omgekomen : Botsing met 'spookrijder';
Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken:
Nieuwe Leidsche Courant, 23 november 1979 Overlijden van Vondeling wekt grote verslagenheid : 'Onuitwisbare stempel op politieke leven';
8.
Delpher:
Algemeen Dagblad, 23-11-1979 Herdacht in Kamer;
9.
Delpher:
Nederlands dagblad : gereformeerd gezinsblad, 23-11-1979 Dr. Anne Vondeling;
Wikipedia Anne Vondeling;
De Volkskrant, 13-02-1982 Een standbeeld voor Vondeling "als een functie in het verkeer" / Sietse van der Hoek;
10.
Wikipedia Europese weg 19;
11.
rkd Jentsje Popma;
12.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-05-1981 Monument voor Anne Vondeling in Leeuwarden;
13.
Delpher:
De Volkskrant, 13-02-1982 Een standbeeld voor Vondeling "als een functie in het verkeer" / Sietse van der Hoek;
gevonden foto's:
ANP Historisch Archief, 7 Sep 1965 Portret-dr.a Vondeling-henry J. Fowler-jhr. Mr. E. Van Lennep, tenzij hij iets in z'n linkerhand vasthoudt;
dbnl Gerrit Borgers, Marten Scholten, Freark Dam en Anne Vondeling [Collectie Tresoar, Leeuwarden];
Sterrenslag, 1978, AVRO, Archief Beeld en Geluid, catalogusnummer FTA001094951, fotonummer 5 Gerrit Borgers, Marten Scholten, Freark Dam en Anne Vondeling [Collectie Tresoar, Leeuwarden];
14.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-03-1982 Jentsje Popma schiep beeld sympathiek politicus : Anne Vondeling in brons vereeuwigd / Rudy Hodel;
Mens & Dier in Steen & Brons / René en Peter van der Krogt Anne Vondeling;
15.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-03-1982 Portretbuste onthuld van Anne Vondeling;
16.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-03-1982, Bij nader inzien Anne Vondeling: een monument voor zichzelf / Laurens ten Cate;
17.
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0080100000494600;
18.
Wikipedia Kleine Kerkstraat (Leeuwarden);
19.
Historisch Centrum | Leeuwarden FDKLKRKSA048 / H.A. Rollema;
Historisch Centrum | Leeuwarden FDKLKRKSA049 / H.A. Rollema;
Historisch Centrum | Leeuwarden FDKLKRKSA079;
20.
Delpher:
Leeuwarder courant, 25-03-1925 Advertentie;
21.
Historisch Centrum | Leeuwarden, Bouw en hinderwetvergunningen 3450;
22.
Historisch Centrum | Leeuwarden, Bouw en hinderwetvergunningen 7605-0171;
23.
Delpher:
Leeuwarder courant, 20-05-1933 Advertentie;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 17-06-1933 Gevestigd : in andere dorpen;
AlleFriezen:
Militieregisters aktenummer 048518;
Huwelijksregister 1905 aktenummer 0104;
Geboorteregister 1905 aktenummer 0779;
Overlijdensregister 1905 aktenummer 0534;
Geboorteregister 1906 aktenummer 0779;
Geboorteregister 1909 aktenummer 0444;
24.
Delpher:
Leeuwarder courant, 30-12-1933 Advertentie;
25.
Historisch Centrum | Leeuwarden:
Leovardia, 1 november 2003, p. 24-26 Een grensconflict aan de Lekkumerweg / Paul Bron;
foto afrastering aan de Lekkumerweg van de gemeentegrens met Leeuwarderadeel door Gemeentewerken, augustus 1933;
Leovardia, 1 maart 2004, Brievenbus/mailbox30, p. 32 Herinneringen aan het grensconflict aan de Lekkumerweg / P. Kolk, Noordwijk;
Delpher:
Leeuwarder courant, 11-09-1940 Familiebericht;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 02-02-1935 Het nieuwe uitbreidingsplan der Gemeente Leeuwarden;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-04-1984 We kanne nog méér bewere! (195) Leeuwarder grenzen;
foto Een kijkje bij de Leeuwarder "muur"anno 1933 toen de gemeente geen halve maatregelen nam om de grenzen van Leeuwarden te bewaken.
AlleFriezen:
Overlijdensregister 1940 aktenummer 0667;
26.
Historisch Centrum | Leeuwarden FDKLKRKSA050;
27.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 30-04-1990 Brand verwoest winkelpanden in hart Leeuwarden : Voor miljoenen schade / Lars Kuipers;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 30-04-1990 'De boel verzuipen tot het gewoon niet meer wil branden' : Brand op de Nieuwestad, brand in het hart / Lars Kuipers;
De Volkskrant, 30-04-1990 Historische panden verwoest bij grote brand in Leeuwarden / Wim Phylipsen;
Nederlands dagblad : gereformeerd gezinsblad, 02-05-1990 Oorzaak brand Leeuwarden niet opgehelderd;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-05-1990 Brandslang in Wibra werkte inderdaad niet;
28.
Delpher:
Nieuwsblad van het Noorden, 30-04-1990 Brand vermoedelijk aangestoken;
Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad, 30-04-1990 Leeuwarder brand vermoedelijk gesticht;
De Telegraaf, 30-04-1990 Miljoenenbrand in Leeuwarden mogelijk opzet;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-05-1990 Vlammen Wibra konden ongehinderd verder
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-05-1990 Wibra zou brandweer te laat hebben gebeld
29.
Delpher:
De Volkskrant, 30-04-1990 Historische panden verwoest bij grote brand in Leeuwarden / Wim Phylipsen;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-05-1990 'Ze stonden zo lekker bij elkaar' : Wat overblijft na de Wibra-brand / Lars Kuipers;
30.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-06-1990 Kind met aansteker mogelijk stichter brand bij Wibra;
Nieuwsblad van het Noorden, 07-06-1990 Miljoenenbrand wellicht aangestoken door ventje : Leeuwarder politie zoekt getuigen;
De Telegraaf, 07-06-1990 Jongetje stichtte miljoenbrand;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-08-1990 Kind van vijf stak Wibra aan: geen vervolging;
Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad, 18-08-1990 Peuter (5) stichtte brand in binnenstad;
Nieuwsblad van het Noorden, 18-08-1990 Kleuter stichtte miljoenenbrand;
De Telegraaf, 18-08-1990 Miljoenenbrand werk vijfjarig jongetje;
Limburgsch dagblad, 18-08-1990 Miljoenenbrand door 5-jarige aangestoken;
Het Parool, 18-08-1990 Kleuter stichtte brand;
Algemeen Dagblad, 18-08-1990 Grote brand wellicht door kind gesticht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-08-1990 Holstmeerweg Blues : Twee weken recherche in Leeuwarden / Lars Kuipers;
31.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-07-1990 Ontwerp eigentijds gebouw op plaats verwoeste Wibra-pand;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-07-1990 'Eigentijds klassiek' gepland op Nieuwestad;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-08-1990 Hûs en Hiem keurt ontwerp Kooistra af;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 16-08-1990 Welstand: nieuw ontwerp Kooistra in goede richting;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 30-08-1990 Welstand verdeeld over ontwerpen panden Nieuwestad;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-09-1990 Fiat welstand voor plan Wibra-pand;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-02-1991 Gat Wibrabrand gedicht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-05-1991 Wonden Wibra-brand nu nagenoeg geheeld;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-09-1991 Nieuwe Wibra bijna klaar voor opening;
32.
Wikipedia Lijst van hoogste wolkenkrabbers van Nederland - Hoogste gebouwen per provincie;
Wikipedia Lijst van hoogste gebouwen van Leeuwarden;
Wikipedia Achmeatoren;
33.
De krant van toen:
Nieuwsblad van het Noorden, 13-08-2001 Abe Bonnema (1926-2001): Een nadrukkelijke functionalist;
Wikipedia Abe Bonnema;
34a.
De krant van toen:
Nieuwsblad van het Noorden, 16-05-2002 Fries Museum 'erft' 18 miljoen van architect : Voorzitter museumbestuur: 'Het is geweldig';
Wikipedia Hubert-Jan Henket;
34b.
Abe Bonnema Stichting - Over Abe Abe Bonnema;
35.
Keunstwurk Onwemelber;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 11-05-2013, gehoordgezien kunst;
Leeuwarder Courant, 29-03-2014 De stad en de stilte / Tim Fierant;
Streektaalmuziek in Nederland : Friesland Melvin van Eldik;
Straatpoëzie Onwemelbaar / Onwemelber;
Huis aan Huis Leeuwarden, 8 mei 2013, 04:33 Gedichtenzuil Wilhelminaplein Leeuwarden onthuld;
YouTube: Onthulling gedichtzuil van Melvin van Eldik op het Zaailand 8 mei 2013 / Simon van der Woude. - weergave 93;
36.
Grote of Jacobijnerkerk te Leeuwarden : historie en architectuur van een kloosterkerk / Bernhard van Haersma Buma. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2008. - ISBN 978-90-330-0648-7. - p. 17;
Geschiedenis der Zeventien Nederlanden : III De geschiedenis van Gelder en Zutphen, het Sticht Utrecht, Friesland en Groningen, Kamerijk, de Zeventien Nederlanden onder één hoofd, Luik, Loon, de Zeventien Nederlanden na hunne scheiding en vervorming tot op het jaar 1880 / P.H. Witkamp. - Arnhem : Cohen, 1882. - p. 711;
37.
De stedelijke kunstverzameling van Leeuwarden, bevattende afbeeldingen van vorsten, beroemde mannen, merkwaardige gebeurtenissen en voorname gebouwen, benevens plattegronden, gezigten, kunstvoortbrengselen en bijzonderheden dezer hoofdstad van Friesland / W. Eekhoff (verzameld, beschreven en toegelicht). - Leeuwarden : Bokma, 1875. - p. 173;
38.
Historisch Centrum | Leeuwarden Leeuwarder historie gebeiteld in steen;
Aannemings & Bestratingsbedrijf Buitenpost Plein Oldehoofsterkerkhof;
Keunstwurk Herinneringskunstwerk;
Leeuwarden in beelden 125 hardstenen platen;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 20-07-2007 Plein van Leeuwarder historie 'made in China';
Leeuwarder Courant, 15-08-2019 Lege 'zerken' bij Oldehove krijgen teksten : Ook Culturele Hoofdstad zal op steen worden gemomoreerd / Erwin Boers;
39.
Sign magazine, 18 april 2018 Markering op het plein;
Van der Geest schilderspecialisten Lân fan Taal teksten Oldehove Leeuwarden;
40.
Chr. Muziekvereniging Jeduthun Oldemarkt Dirigent;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 18-01-2019 Toaniel moat raffelich wêze / Sietse de Vries;
Jij maakt het mee Lud fan de Middelsee;
Lûd fan de Middelsee;
Ons verhaal;
Leeuwarder Courant, 1 oktober 2018, 09:01. - Recensie: Scheve toren recht rug in warm muzikaal bad / Hans Brans;
41.
Lees meer over Troelstra op en in:
Wikipedia Pieter Jelles Troelstra;
Pieter Jelles Troelstra als Fries, Nederlander en internationalist : ‘Sa, Friezen, gyng it my’ / Piet Hagen (in: It Beaken jiergong 71 - 2009 nr 1/2 93-102);
42.
Mens & Dier in Steen & Brons / René en Peter van der Krogt Pieter Jelles Troelstra;
43.
Politicus uit hartstocht: biografie van Pieter Jelles Troelstra / Piet Hagen. - Amsterdam : De Arbeiderspers, 2011. - ISBN 978-90-295-7667-3 p. 13;
44.
BWSA KROP, Hildebrand Lucien / Ger Harmsen;
rkd Hildo Krop;
Wikipedia Hildo Krop;
Delpher:
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 08-10-1962 Kleindochter Veronika Bay onthulde standbeeld Pieter Jelles Troelstra : Plechtigheid op stralende oktoberdag in Leeuwarden;
45.
dbnl Eala fria Fresena! (Samle fersen / Piter Jelles Troelstra; Freark Dam, Klaes Dykstra, J.J. Kalma, Tineke J. Steenmeijer-Wielenga (editeurs). - Baarn/Ljouwert : Bosch & Keuning / De Tille, 1981. - ISBN 90-246-4374-0);
YouTube Eala Fria Fresena door Chr. Mannenkoren "Con Amore", Harlingen & "Ons Genoegen", Heeg, 16 januari 2014 [weergave 8609];
46.
Delpher:
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 08-10-1962 Kleindochter Veronika Bay onthulde standbeeld Pieter Jelles Troelstra : Plechtigheid op stralende oktoberdag in Leeuwarden;
Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad, 08-10-1962 Troelstra-standbeeld onthuld in Leeuwarden;
De Telegraaf, 08-10-1962 Leeuwarden kreeg Troelstra-beeld;
Nieuwsblad van het Noorden, 08-10-1962 Leeuwarden heeft nu standbeeld Troelstra;
Het Parool, 08-10-1962 Troelstra-beeld in Leeuwarden onthuld;
Het Parool, 18-01-1979 Familiebericht;
De Telegraaf, 19-01-1979 Familiebericht;
NRC Handelsblad, 04-03-1989 'Het is onze plicht tegen teleurstellingen in, onze geest brandende en onze kracht staande te houden';
Nynke van Hichtum : Leven en wereld van Sjoukje Troelstra-Bokma de Boer 1860-1939 / Aukje Gerda Henke Holtrop. - Amsterdam : Contact, 2005. - ISBN 90-254-1716-7 p. 440, 464;
Een aantal verschenen schrijfvarianten van Veronika Bay, verschenen in enkele kranten: Veronica Bay, Veronika Baij, Veronica Baaij, Veronica Baai. We houden de schrijfwijze van het proefschrift van Holtrop aan.
dbnl It aldershus (Samle fersen / Piter Jelles Troelstra; Freark Dam, Klaes Dykstra, J.J. Kalma, Tineke J. Steenmeijer-Wielenga (editeurs). - Baarn/Ljouwert : Bosch & Keuning / De Tille, 1981. - ISBN 90-246-4374-0);
YouTube 9a It Aldershûs door Musica per Tutti, 2 juli 2011 [weergave 632];
47.
Leeuwarden in beelden Piet Paaltjens;
Piet Paaltjens Dichter-dominee 1835 - 1894 Jeugdjaren in Leeuwarden;
Piet Paaltjens Dichter-dominee 1835 - 1894 Over Piet Paaltjens;
48.
Piet Paaltjens Dichter-dominee 1835 - 1894 Over Piet Paaltjens;
Tzum literair weblog Nieuws: Uiterst zeldzaam opdrachtexemplaar Piet Paaltjens op Amsterdam Antiquarian Book Fair;
49.
Buitenbeeldinbeeld : beelden in de (semi) openbare ruimte Dichter;
Piet Paaltjens Dichter-dominee 1835 - 1894 Student te Leiden;
50.
In Delpher staan 6 krantentitels met "Nieuws van den Dag" in de titel, te weten:
De courant Het nieuws van den dag;
Het nieuws van den dag : kleine courant;
Nieuws van den dag; Het Nieuws van den dag : voor koningin en vaderland, voor waarheid, vrijheid en recht;
Het Nieuws van den dag : uitgegeven door de Kroniek van de Week;
Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië.
Tussen de periode 20-02-1885 en 23-02-1885 levert het zoekwoord "paaltjens" slechts 1 resultaat op.
Te weten:
Het nieuws van den dag : kleine courant, 21-02-1885 Stadsnieuws : Piet Paaltjens schijnt weer terecht
Dit betreft echter geen advententie.
Wanneer we de zoekperiode aanpassen, nu tussen 23-02-1885 en 30-09-1885, dan vinden we 9 advertenties en 2 artikelen. Hierbij merken we op dat de advertenties inderdaad gaan over handelspraktijken in Passage Centraal 3. Echter dit betreft alleen iemand die P. Paaltjens heet. Voor die P. kunnen we talloze voornamen verzinnen.
De link in het berichtje Stadsnieuws tussen Piet Paaltjens en P. Paaltjens & Co. is dan ook bijzonder. Ook al omdat er de 23e februari over een advertentie wordt gerept, terwijl de eerste pas op 1 maart verschijnt.
Een eerste advertentie vinden we echter in het Algemeen Handelsblad op 1 maart. Deze advertenties blijken echter van korte duur. Op 23-07-1885 treffen we alweer de laatste advertentie van P. Paaltjens & Co.
Een overzichtje van enkele advertenties uit deze periode:
Delpher:
Algemeen Handelsblad, 01-03-1885 Advertentie;
Algemeen Handelsblad, 08-03-1885 Advertentie;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 09-03-1885 Advertentie;
Algemeen Handelsblad, 02-04-1885 Advertentie;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 09-04-1885 Advertentie;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 16-04-1885 Advertentie;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 14-05-1885 Advertentie;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 04-06-1885 Advertentie;
Algemeen Handelsblad, 04-06-1885 Advertentie;
De advertenties stralen een bepaalde allure uit, dat past bij het adres van de winkel. Passage Central (in het gebouw Mercurius) liep van de Prins Hendrikkade tot de Nieuwendijk in Amsterdam. Het pand waarin deze passage zich bevond was een ontwerp van Yme Bijvoets Gzn (Wymbritseradeel, 2-9-1837 - Haarlem, 1901) (bron: Stadsherstel Nieuwsbrief 64, p. 22; Gemeente Amsterdam Stadsarchief 149 Inventaris van het Archief van Architectenbureau IJ. Bijvoets Gz)
Dit pand Mercurius werd voltooid in 1883. De ‘Passage Central’ bleek uit monden op een commerciële mislukking. Het verdween dan ook alweer in 1886. Dit verklaard enigszins de tijdelijkheid van de advertentie van P. Paaltjens & Co. Het blijft natuurlijk wel de vraag wat de oorzaak was van het tijdelijke bestaan van de passage. Vanaf het begin hadden de ondernemingen het moeilijk om het hoofd boven water te houden. Wandelaars werden afgeschrikt door een 'zuiging', die door de richting naar het noorden werd veroorzaakt. Kortom, een slecht ontworpen gebouw.
(bron: Amsterdamse Binnenstad IJme Gerardus Bijvoets (1837-1901); Delpher: De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 25-12-1886 Stadsnieuws)
Wanneer we in Delpher nogmaals gaan zoeken op het adres "passage central 3", dan komen we in deze periode P. Paaltjens & Co. ook tegen als P.P. & Co.
Delpher:
Mercurius; orgaan van de Vereeniging van Handelsbedienden Mercurius, jrg 24, 1910, no 27, 02-07-1910 p. 225;
Bijblad op het Staatsblad van Nederlandsch-Indië, 1925, 01-01-1925 p. 22-23;
51.
Mens & Dier in Steen & Brons / René en Peter van der Krogt Th.M.Th. van Welderen baron Rengers;
Keunstwurk T.H.M. van Welderen baron Rengers;
Wikipedia Theo van Welderen Rengers;
Parlement.com Th.M.Th. (Theo) van Welderen baron Rengers;
De Koeketromp, 17e jaargang, no.: 107 (april/mei 2020) 19. Kunst in Oentsjerk : Theo Van Welderen Rengers 2, buste van Hildo Krop / Gerhild van Rooij. - p. 39-45 (p. 45 vertaling achterzijde tekst Fries > Nederlands);
Delpher:
Provinciale Drentsche en Asser courant, 23-09-1955 Posthume hulde aan baron Theo Rengers (vertaling achterzijde tekst Fries > Nederlands);
Algemeen Handelsblad, 22-09-1955 Standbeeld Van Welderen baron Rengers te Leeuwarden onthuld;
Provinciale Drentsche en Asser courant, 10-09-1955 Prof. Gerbrandy zal standbeeld te Leeuwarden onthullen;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 20-09-1955 Een dankbaar gewst eert een van zijn grote zonen : Posthuum eerbetoon aan baron Rengers : Friesland heeft zijn ontwikkeling op agrarisch gebied voor een groot deel aan hem te danken;
Leeuwarder courant, 16-03-1896 Advertentie;
Leeuwarder courant, 16-03-1896 Particuliere Correspondentie.;
Algemeen Handelsblad, 12-04-1896 Coöperatieve Vereenigingen.;
Nederlandsche staatscourant, 13-04-1896 Coöperatieve Vereenigingen No. 374. De coöperatieve voorschot- en spaarbank "Trijnwouden", te Oenkerk;
De Heerenveensche koerier : onafhankelijk dagblad voor Midden-Zuid-Oost-Friesland en Noord-Overijssel, 23-08-1955 B. en W. van stellen voor: Rengers-monument komt bij Vrouwenpoortsbrug;
internetraadpleging: 5 - 13-6-2020, 24 - 25-10-2020
|
|
|
Passage de la Baleine | 2015 | Giny Vos, Leeuwarden
|
|
Anne Vondeling | 1981 | Jentsje Popma, Leeuwarden
|
|
rana pescatrice - salmone, Restaurant Mimma, Leeuwarden
|
|
Restaurant Mimma, Leeuwarden
|
|
panden Huizenga | 1991 | Broor Adema / Gelt Glas, Leeuwarden
|
|
Achmeatoren | 2002 | Abe Bonnema & Jan van der Leij, Leeuwarden
Achmeatoren | 2002 | Abe Bonnema & Jan van der Leij, Leeuwarden
|
|
Fries Museum | 2013 | Hubert-Jan Henket, Leeuwarden
Onwemelber | 2013 | René Knip & Melvin van Eldik, Leeuwarden
|
|
Taal maakt ons mens | 2018 | Lân fan taal, Leeuwarden
|
|
Pieter Jelles Troelstra | 1961-1962 | Hildo Krop, Leeuwarden
Oldehoofsterkerkhof, Leeuwarden
|
|
Piet Paaltjens | 1986 | Jentsje Popma, Leeuwarden
Piet Paaltjens (boek) | 1986 | Jentsje Popma, Leeuwarden
|
|
Th.M.Th. van Welderen baron Rengers | 1955 | Hildo Krop, Leeuwarden
|
|
Oudebildtzijl
Bij aankomst in ons tijdelijk verblijf 't Laaisterplakky, gaan we eerst nog maar even een eigengemaakte cappuccino drinken.
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken
Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3
|
En om niet op de laatste dag van ons verblijf erachter te komen, dat we nauwelijks iets van ons verblijfplaats hebben gezien, besluiten we om na de koffie nog even klein rondje te wandelen door het dorp.
We wandelen langs de Oude Ried / Ouwe Rij / Oude Rijd - een voormalige zeeslenk die tot Oude Leije / Alde Leie liep 1 - over het Leijsterstreek naar de zijl of sluis in de afsluitdijk van de Boorne en Middelzee, de Oudebildtdijk. De Bildtdijk werd hier in 1505 met een lengte van 14 kilometer gebouwd. Zo begint veelal de geschiedenis van Het Bildt. Dit is datgene wat we nog enigszins in het huidig landschap terug kunnen zien. Uiteraard bestond het gebied daarvoor ook al. Sytse Keizer poogt in zijn Ontstaangschiedenis van 't Bildt in het getijdenbekken van de Boorne de drieduizend jaar historie, dus van 1500 vOJ tot ons ijkpunt 1505 nOJ, getiteld Billând uiteen te zetten.
Zijn zo genoemde Billând hanteert hij als periode-onderscheidend met Het Bildt. Dat opbillen van het gebied van het getijdebekken van de Boorne startte rond 1500 vOJ.
Billând : Ontstaangschiedenis van 't Bildt in het getijdenbekken van de Boorne / Sytse Keizer
Oudebildtzijl : SK Produksys, 2022. - ISBN 978-90-90-36616-6
|
Deze geschiedenis van het Boornebekken, heeft eenzelfde geschiedenis die kennen we van soortgelijke naastgelegen opgeslibde gebieden zoals van het Hunzebekken (dat we ondermeer kennen van de Lauwerszee, Humsterland en De Marne) en de Fivelboezem met een duidelijke naamsverwijzing naar de Frieze Zeelanden Fivelgo en Hunsingo. Ook hier treffen we bewoning en telkens verschuivende meander van de Boorne / Burdine en Middelzee
2.
In 1505 had zich een consortium gevormd, dat bestond uit 13 leden, waaronder Tomas Beukelaar, die het octrooi van de Friese landheer op 22 februari 1505 binnenhaalde en tevens een zwager was van Jakob van Wijngaarden. Die laatste en ook zijn broers Floris en Dirk van Wijngaarden hoorden bij deze 13 en droegen elk zorg voor een ruime kilometer dijk. Elk lid had één homanschap in dienst, dat bestond uit ruim 100 dijkwerkers, om de klus binnen een jaar te klaren. Deze dijkwerkers waren tijdelijke contractarbeiders die rondtrokken van klus na klus. Ze hebben zich hier dan ook niet gevestigd
3.
De naam van de dijk, zijl en streek heeft het te danken het proces van telkens afzetten van vruchtbare zeeklei, waarmee het gebied is opgebild
4.
De door graaf Albert uit Holland geplante nieuwe inwoners, hij wantrouwde namelijk de Friezen, werden bilker of bilkert genoemd. De nieuwe inwoners op het nieuwe land beschouwden de Friezen als buitenlanders en werden oudlanders, bewoners van het oude land, genoemd. De bilker bleef hardnekkig vasthouden aan hun voorvaderlijke taal en huwden met elkaar. Ze onderscheiden zich veelal van de Friezen door een rond gezicht en een log lichaam. De Friezen beschouwden, zo ging het gerucht, deze ingehuurde landbouwers, in het algemeen niet als zeer snugger. Hiervandaan komt de uitdrukking Spreck dat ien Bilkert oan, met de huidige uitdrukking meitsje dat de kat wiis of maak dat de kat wijs. Tegenwoordig - lees ± 1875, toen deze beelden over elkaar verzameld zijn - doen ze niet onder de Friezen met de landbouw. De bilker veracht vooral de arrogantie van machtigen. Ze zijn dan ook zeer sterke verdedigers van hun vrijheid
5.
Het eerste dat bij ons in het oog springt is een beeldje. Het beeld laat - volgens het informatiebord - Klaine Gerryt zien. Gerrit Keizer (Oudebildtzijl, 4-3-1874 - Oudebildtzijl, 22-12-1946) was als kind zo'n 80 cm en groeide als volwassene door tot 96 cm. Om zijn lengte te gelde maken, gaat hij optreden als natuurwonder op kermissen en trekt later als artiest, zanger, muzikant en acrobaat de hele wereld over. Moe van het reizen, wordt hij hier, wanneer hij is teruggekomen, sigarenhandelaar om vervolgens (met moeder en broers) naar Loosduinen te verhuizen. Op latere leeftijd komt hij hier weer terug.
Het beeld is in 2018 in opdracht van dorpsbelang Ouwesyl gemaakt door Hans Jouta (Holwerd, 10-12-1966)
6.
De onthulling7 vond plaats op zondag 3 juni 2018.
De Pyp, zoals de sluis hier wordt genoemd, stroomde vanaf half drie vol met genodigden en belangstellenden. Vanaf drie uur begonnen de feestelijkheden met dans en muziek, onder andere uit het toneelstuk Kaizerin fan Ouwesyl, gevolgd door de onthulling met Jan Rodenhuis en Fokje Miedema-Keizer 8.
Van zo'n grote belangstelling was de maker van het beeld, die daarna aan het woord kwam, zeer onder de indruk: "Ik haw in soad ûnthullings meimakke, mar dit slacht alles."
Hierna kon men de vaste tentoonstelling over deze kleine Keizer bekijken in de Aerden Plaats
9. Dat zullen wij vast ook gaan bekijken tijdens ons verblijf.
We richten onze blik eerst even op de Kaaivaart, richting Nieuwebildtzijl en natuurlijk op de Pyp. Deze werd ook in 1505 gebouwd als een sluis waarin schepen geschut konden worden - eerst van hout, evenals de bijbehorende ambtswoning. In 2006 werd de sluis weer gerenoveerd en werkend gemaakt met eikenhouten waterkerende puntdeuren. Deze waren in de beginjaren vijftig van de twintigste eeuw verwijderd
10.
Zo'n twintig jaar daarvoor, in 1937, werd nabij deze nog aanwezige sluisdeuren voor het eerst de exoot wolhandkrab waargenomen
11.
We lopen de Dominee Schuilingstraat in. Dit is een vernoeming naar de Doopsgezinde gemeente dominee, die hier - met uitzondering van een driejarig uitstapje in Hindelopen - gestaan heeft
12. Roelof Roelofs Schuiling (Kalkwijk, 28-4-1783 / ~Hoogezand, 1-6-1783 - Het Bildt, 12-7-1871)
13. Rond 14 mei 1812 kwam hij - lichtelijk uitknepen - voor een jaarlijks salaris van ƒ 250 naar Oude Bildtzijl. Dit was te weinig om zijn lasten van kostpenningen, kleding en boeken te kunnen betalen, want hij moest voor de aanvaarding van zijn benoeming ook nog eens afstand doen van de pastorie met tuin. De verhuur leverde namelijk extra inkomsten op voor de gemeente. Om zijn inkomsten te verhogen, hij was sinds 1814 gehuwd met Klaaske Thyssen Rienks, nam hij in 1816 een beroep aan in Hindeloopen. Op 1 november 1818 keert hij echter weer terug naar Oude Bildtzijl, waar hij tot 28 juni 1857 aanbleef
14.
We zien hier ook duidelijk toren op de verbouwde kosterswoning, dat de naam van het pasgeboren prinsesje Juliana - met toestemming en bijdrage (van ƒ100) van H.M. de Koningin - mocht gaan heten: Julianatoren. Architect Winters uit Winterswijk maakte dit ontwerp. De klok die in de toren komt te hangen word gemaakt door de Gebr. van Bergen in Midwolda en krijgt de volgende opschrift: De Juliana-Klok. Geschenk van H. M. de Koningin ter herinnering aan de geboorte van H. K. H. prinses Juliana 30 april 1909. Deze tekst levert de nodige misverstanden en een 'relletje'. De klok is namelijk geen geschenk van de koningin. Ze heeft immers niet de klok geschonken, maar een geldbedrag. Dit misverstand is echter moeilijk de wereld uit te krijgen, blijkt uit een overzichtsbericht uit 1938. Het gaat weer een eigen leven leiden. Dit verhaal komt ten einde wanneer de klok wordt geroofd door de Duiters in 1943. Na de WOII wordt in alle euforie het verhaal nog incorrecter weergegeven, met gevolg dat ook deze versie weer een eigen leven gaat leiden. Hierbij wordt in 1967 nog smeuïger. Koninging Wilhelmina vindt het voorval zo grappig, dat zij de Doopsgezinde gemeente en nieuwe kerk met bijbehorend inscriptie schenkt.
En in 1947 wordt ter vervanging de gestolen klok, wederom een beroep gedaan op H.M. de Koningin. En nogmaals doet zij een bijdrage. Ditmaal zelfs ƒ250. Ditmaal wordt de volgende tekst op de klok vastgelegd: "Geschenk van H.M. de Koningin ter vervanging van de in 1943 door de Duitsers geroofde Julianaklok 1909-1947". Met de giften van de brandstoffen-comm. 1943-'44 of 1944-45 en de schadecommissie was het bedrag toereikend voor een nieuwe klok. Maar ook nu wordt door de randschrift dezelfde verwarring geschept 15.
Wanneer we de andere kant op kijken, zien we de Ouwe Faart, dat schuin tegenover ons tijdelijk verblijf een aftakking is van de Ouwe Rij / Kaaifaart en hier aan de landzijde van de dijk loopt. Deze loopt zo'n 10 kilometer door, tot het de Holle Rij bereikt. Het zal niet verbazen, wanneer zal blijken dat een deel van daaruit gewonnen aarde, onderdeel is van het dijklichaam.
We treffen een eindje verderop aan de Ouwe Faart het voormalige schoolgebouw uit 1898. Het gemeentebestuur van Het Bildt zal op 14 februari 1898 om 15:00 uur bekend maken wie de openbare aanbesteding van het te bouwen gebouw in Oudebildtzijl heeft gekregen
16.
K. Bijlstra uit Holwerd wordt benoemd tot onderwijzer
17 en Dieuwke Zwalua wordt benoemd tot helpster bij het handwerkonderwijs
18.
We lopen nog een klein stukje verder, de Oudebildtdijk op. We zien hier een aantal opmerkelijke dieren in het weiland staan. Wybren en Tineke van der Weg hebben aan het einde van zomer 2017 besloten een ander pad in slaan en zijn begonnen met het recreatiebedrijf Hoeve Noordveld Recreatie voor campers en trekkers. En tevens hebben ze dus een dierenpark gecreëerd, waarin onder andere pauwen, nandoes, wallaby’s en alpaca's rondlopen
19. We zien dat de alpaca's nog niet zo lang geleden geschoren zijn. Getuige een latere fotosessie, blijkt dit nog geen eenvoudige klus
20.
Ook dezelfde terugweg geeft mooie beelden die we nog niet hadden gezien.
We lezen bij Aerden Plaats wat er zoal te doen is en wanneer.
En zo bereiken we weer 't Laaisterplakky, waar we ons nog even installeren op de bank en bijkomen van deze aankomstdag.
noten:
1.
Wikipedia Oudebildtzijl;
2.
Billând : Ontstaansgeschiedenis van 't Bildt in het getijdenbekken van de Boorne / Sytse Keizer. - Oudebildtzijl : SK Produksys, 2022. - ISBN 978-90-90-36616-6. - p. 18, 328;
De Ommelanden / Heleen van Baalen, Weiko Piebes. - Veendam : Staalboek, 2022. - ISBN 978-90-72938-63-3 (set). - p. 18, 110, 116, 118, 236, 311, 334, 358-359, 377, 407, 444, 523, 554, 560-561, 577-578, 589, 605, 608, 625, 640-641, 656, 676, 681, 745, 751, 768-769, 777-778, 808, 921;
3.
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 52, 65, 75;
Ouwe Syl : Verklaring van de straatnamen Oversicht straatnamen Ouwe-Syl / Sytse Keizer: Oudebildtdijk;
4.
Lexicon Frisicum / Joost Hiddes Halbertsma bilker;
5.
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 51;
6.
Wikipedia Hans Jouta;
rkd Hans Jouta;
7.
Bildts Filmhuus: Onthulling beeld fan de Klaine Gerryt Kaizer in Ouwe-Syl / Henk de Vries (deel
1,
2,
3,
4);
8.
Ouwe-Syl: Nieuws 3 juni, Klaine Gerrit Keizer na 72 jaar weer terug op Ouwe Syl;
De krant van toen: Leeuwarder Courant, 04-06-2018 ‘Klaine Gerryt’ Keizer: de man die eigenlijk geen sokkel nodig had : ‘Gyn steun, gyn subsidys, gyn pgb’s. Hij rêde sich’ / Wieberen Elverdink;
Leeuwarder Courant, 03-06-2018 Video Oudebildtzijl loopt uit voor onthulling beeld markante dorpsman 'Klaine Keizer' / Wieberen Elverdink;
9.
de Bildtse Post ’Klaine Keizer is d’r weer: pas goed op ‘m’ / Gerard de Jong;
10.
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 56;
Ouwe-Syl : Toerisme Trekpleisters De Pyp;
Ouwe-Syl : Geschiedenis De Kolk, Uithof en Valbrug van Oudebildtzijl 1380-1580 : Bedrijvigheid op ‘e Syl - 2 versie 08-06-2019 / Sytse Keizer. - [p. 1];
De krant van toen: Leeuwarder Courant, 04-06-2018 Mijmeren over herstel Pyp in Oude Bildtzijl / Elisabeth Post;
11.
Delpher
Friesch dagblad, 04-10-1937 Oude Bildtzijl
12.
Ouwe Syl : Verklaring van de straatnamen Oversicht straatnamen Ouwe-Syl / Sytse Keizer: Oudebildtdijk;
13.
Genealogie SCHUILING IXr Roelof Roelofs Schuiling;
14.
De Sneuper, nummer 74 (maart 2005) Ouwe Syl (Oude Bildtzijl) / J. Roosma, p. 47;
15.
De Sneuper, nummer 74 (maart 2005) Ouwe Syl (Oude Bildtzijl) / J. Roosma, p. 51 (Julianatoren);
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 18-08-1909 Een Julianaklok;
Leeuwarder courant, 26-08-1909 Nogmaals de torenklok te Oudebildtzijl.;
Leeuwarder courant, 30-08-1909 De "Juliana-klok" te Oudebildtzijl.;
Leeuwarder courant, 25-10-1909 Uit de Provincie.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 31-01-1938 Oranjevreugde in 1909 : De reactie op de blijde gebeurtenis.;
Friesch dagblad, 31-01-1938 Hoe Oude-Bildtzijl aan een nieuwe klok kwam;
Victorie, 01-05-1945 Een bladzijde voor de Kinderen, Toen onze koningin nog klein was De klok ging er van stuk;
Vervolgversie in: Algemeen Indisch dagblad, 29-04-1947 Prinses Juliana 38 jaar Grepen uit het Leven van Onze Kroonprinses;
Zelfs in jaren '60 neemt Trouw deze variant over:
Trouw, 28-04-1967 Prinses Juliana liet ook op zich wachten;
De Heerenveensche koerier, 25-05-1948 Overdracht nieuwe klok.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-05-1948 De Koningin schonk Oudebildtzijl ten tweeden male een nieuwe klok;
16.
Delpher:
Leeuwarder courant, 25-01-1898 Advertentie;
17.
Delpher:
Leeuwarder courant, 24-05-1898 Kerk- en Schoolnieuws;
18.
Delpher:
Leeuwarder courant, 24-05-1898 - Uit de Provincie Het Bildt;
19.
Franeker Courant, 20-09-2017 Familie Van der Weg gooit roer om en start recreatiebedrijf Hoeve Noordveld / Suwarda Vis;
20.
Ouwe-Syl : Nieuws [2020] 13 april, Alpaca's geknipt en geschoren;
internetraadpleging: 14 - 15, 27-6-2020, 14-2-2021
|
|
|
Kleine Gerrit Keizer (1874-1946) | 2018 | Hans Jouta, Oudebildtzijl
Kaaifaart, Oudebildtzijl
De Pyp | 1505, 2006, Oudebildtzijl
Dominee Schuilingstraat met Julianatoren, Oudebildtzijl
Ouwe Faart, Oudebildtzijl
OLO-school 1898, Oudebildtzijl
alpaca's, Oudebildtzijl
|
|
|
Dag 2: Oudebildtzijl, Nij Altoenae, Sint Jacobiparochie, Minnertsga, Sint Annaparochie, Zwarte Haan
kaart 2
|
Wakker worden in een vreemde omgeving is altijd een beetje wennen. Voor het uitvoeren van onze eigen ochtendrituelen, komen we tot de ontdekking, dat we nu eens niets vergeten zijn. Er hoeft alleen maar nagedacht te worden, waar we de benodigde spullen gisteren hebben neergezet. Het slapen is prima verlopen. En hoewel we 'buren' hebben, we hebben ze niet gehoord. Het valt dan ook op dat de ruimtes met vakmanschap zijn gemaakt door Plantinga. En dat er over na is gedacht hoe mogelijke hinder te vermijden. Zo is bijvoorbeeld de trap niet bevestigd aan de muur van de buren, maar is het 'vrijstaand' gemaakt. De trillingen van het 'doordreunen' van de trapvoetstappen blijven daarmee beperkt tot de eigen ruimte.
Voor vandaag bedenken we een kerkroute om te gaan bekijken. En om te beginnen lopen we eerst naar de Dominee Schuilingstraat.
|
Oudebildtzijl
We beginnen de route bij het informatiepunt in Aerden Plaats. Boven de deur hangt de Witte Klok aan een stellage, waarop dit tevens geschreven staat. Dit wekt enige verwarring, aangezien er ook nog een Hotel | Logement De Witte Klok is. Deze is geadresseerd op Ds Schuilingstraat 6 - het gebouw met de witte Julianatoren, terwijl Aerden Plaats op Ds. Schuilingstraat 4-6 gevestigd zit.
Het pand op nr. 4 blijkt in 1908 gebouwd te zijn. Nummer 6, dit is het pand met de Julianatoren, werd gebouwd in 1910. De schoolklok was namelijk bezweken door het rukken van het enthousiast publiek dat ter gelegenheid van de geboorte van Prinses Juliana op 30 april 1909 de luidklok mocht bedienen. Hierdoor raakte het in ongerede en weigerde ze dienst. Ter vervanging van de schoolklok werd deze toren met klok bij dit gebouw bedacht
1.
Het pand op nummer 6 heeft rijksmonument-status (46547), dat stelt dat de Doopsgezinde Vermaning volgens een stichtingssteen in 1806 is gebouwd. In 1906 is aan de voorzijde de pastorie met toren erbij gebouwd.
Tegenwoordig vormt de benedenverdieping van nummer 4 samen met nummer 6 het cultureel centrum De Aerden Plaats. Hierin vinden we het museum, de Tourist Info, (de voormalige) Julianakerk en het archeologisch steunpunt. Daarnaast vormt het een uitvalbasis voor Kunstkring Uytland en geeft het toegang tot de vlindertuin en heemtuin.
De bovenste verdieping van nummer 4 wordt sinds 1 mei 2018 door Linda Kalkhuis gepacht van de stichting Doarp en Bedriuw Fryslân (DBF). Zij houdt hiermee de aloude glorie van het hotel logement "de Witte Klok" in leven. De hedendaagse gasten kunnen beschikken over 4 kamers. Het hotel heeft drie sterren. En ondanks de vernoeming naar de klok, is er in een ledenvergadering van dorpsbelang Ouwe-Syl met een meerderheid besloten dat de klok tussen 23.30 en 7.30 zwijgt. Dat is voor de gasten van het naastgelegen hotel een stuk fijner 2.
Het DBF kreeg voor haar inzet om van deze enigszins 'verloren' gebouwen een multifunctioneel centrum te maken, de Anita Andriesenprijs 2013 3.
De entree van Aerden Plaats is duidelijk van een aanpassing van nog niet zolang geleden. Het oogt modern door de gebruikte materialen, maar past prima in het geheel.
Doorreed, logement A.D. ...
Dominee Schuilingstraat, Oudebildtzijl
Poststempeldatum: 10-09-1910
[Tresoar, (CC BY-SA)]
|
Wanneer we echter proberen te achterhalen, wanneer deze ingang is gemaakt, blijkt echter dat het er altijd al ingezeten heeft. Het is gemaakt als doorreed 4 of doorrit / doorrid bij het "Hotel Logement De Witte Klok".
We noteren in 1820 het bestaan van een herberg van Pieter Schaaf en zijn vrouw 5. Zij trachten dit pand met herberg met vier vertrekken, ruime paardenstalling, erf en bleek in 1822 te verkopen 6. In 1824, 1832, 1834 en 1836 noteren we Abraham Jans Borger als herbergier 7. Hij komt echter op 52-jarige leeftijd te overlijden (Sint Annaparochie, 8-1-1783 - Oude Bildtzijl, 15-06-1837) 8. Zijn vrouw, Trijntje Scheltes Cats (Vrouwenparochie, 22-6-1787 - 31-05-1879), laat daarna als weduwe Borger de herberg verder draaien 9.
Vanaf 1854 wordt er een Verhardraven georganiseerd. Ook op 6 augustus 1860 staat er een harddrijverij in de planning, evenals op 4 augustus 1862 en 8 augustus 1864. Hierbij valt op dat de te winnen prijzen telkens fors worden verhoogd 10.
Naast de gebruikelijk bijeenkomsten als vergaderingen en (openbare) verkopen van veldvruchten, gronden en panden, wordt op woensdag 18 december 1861 een strandvondstlading cachou of Catagamba (looistofhoudend boomsap) - van vermoedelijk het verongelukte Groninger Tjalk Maria Magdalena, van schipper J.W. Klein - om gereed geld in haar herberg verkocht 11.
In advertenties van Wed. Borger komen we tussen jaren 1855 en 1863 de aanduiding de Klok tegen. Ook de onderwijzer B.L. van Albada noemt de Klok in zijn herinneringen 12.
Aan het eind van 1869 zal de herberg De Klok van Wed. Abraham Borger tweemaal geveild worden. Op zaterdag 20 november provisioneel en 4 december finaal 13.
Over L. van der Woud lezen voor het eerst in een advertentie in de krant als "ter lezing"-locatie en vervolgens komen we hem op 27-12-1872 tegen als Logementhouder. Lambertus Franciscus van der Woud had echter na de veiling de herberg toegewezen gekregen voor de koopsom van ƒ3613. Hij (Leeuwarden, 14-1-1835 - Vrouwenparochie, 11-6-1903) is gehuwd met Ytske Sierkes Hofman (Holwerd, 13-5-1839 - Leeuwarden, 2-6-1909) 14.
Ook v.d. Woud organiseert een harddraverij 15. En in 1873 wordt het zelfs in de Klok genoemd 16.
Het logement en de herberg (aan de overkant van De Pyp) organiseerden ook samen activiteiten, zoals Kaatspartijen
17.
Fries Kampioenschap Ringsteken 2015 / Uultsje Talsma, 20 sep. 2017. -
YouTube: weergave 271
|
L. v.d. Woud treedt vanaf maart 1882 [!] ook op als verkoopagent voor de stoomschiplijn Amsterdam-New York
18.
Op 8 oktober 1884 wordt Cupido een handje geholpen door een ringrijderij voor ongehuwde Heeren en Dames te organiseren met paard en Chais of Tilbury. Deze ringsteken-traditie stamt uit achttiende eeuw, toen - zoals we hier ook zien - kasteleins deze wedstrijden met toestemming van de gemeente organiseerden. Sommige winnaarkoppels - die in deze periode in Friesland meedoen - vinden we later terug als een gehuwd stel
19.
's Winters zijn er Hardrijderijen op de schaats 20.
Muzikaal en met show wordt bijvoorbeeld een georganiseerde kaatspartij opgeluisterd door het plaatselijke Fanfarecorps Crescendo 21.
De Koopman van Antwerpen : tooneelspel in zesbedrijven : Naar aanleiding van het Fransch, vrij bewerkt.
Amsterdam : G. Theod. Bom., 1873
|
't Kjellefel en 't Lotterijbriefke : Kluchtspil yn twa bidrieuwen / R. Kiemstra
Gorredijk : R. Kiemstra, 1882
|
Daarnaast worden er toneelavonden georganiseerd door "Tot nut en genoegen", waar zowel leden als niet-leden in de lange winteravonden verpoosd worden door bijvoorbeeld "De Koopman van Antwerpen", tooneelspel in zes bedrijven op te voeren. Gevolgd door 't Kjellefel en 't Lotterijbriefke, Kluchtspil yn twa bidrieuwen 22.
En dan opeens, wordt plotsklaps het Logement en Herberg De Klok op donderdag 31 augustus 1899 - correctie, maandag 4 september om 16.00 uur geveild. Het finaal ten verkoop veilen, zal 2 weken later gebeuren op maandag 18 september, weer om 16.00 uur. Het bod op de 4e is ƒ3500. Met aanvaarding op 12 november 1899. In deze advertenties lezen we voor het eerst over de aanwezigheid van een "groote Doorreed", hetgeen waar we dit verhaal mee begonnen 23.
Zou Lambertus gedacht hebben op zijn 64e, het is genoeg geweest? Of was er iets anders aan de hand?
Die twaalfde november wordt het Logement overgedragen aan Johs. de Vries 24. Deze houdt het na vier jaar alweer voor gezien en geeft op 18 april 1904 te kennen het uit de hand willen verkopen 25. Mogelijk ziet hij meer brood in een zaak in Stiens 26.
We komen op 27 juni 1905 A. Dijkstra van Logement "de Klok" tegen 27.
Ook ten tijde van Dijkstra worden voor de winteravonden door "Tot nut en genoegen" georganiseerd. Op 25 december 1905 worden de stukken "Zonder Naam", een tooneelstuk in 5 bedrijven van Rosier Faassen opgevoerd. Gevolgd door het blijspel in 1 bedrijf "Mevrouw is niet thuis", van L.B. Hijdelaar. Het spel van violist P. Bender en pianist Smeding verdient ook aanbeveling 28.
Aan het einde van het jaar 1906 zoekt Dijkstra voor zijn Logement de Klok een dienstbode - 20 jaar of ouder - die met 'de wasch' bekend is. Het loon voor deze functie is ƒ100 29.
Er werd op de avond van 15 april 1907 in de zaal van kastelein A. Dijkstra een bijeenkomst gehouden om de voorstellen van een voorlopig comité te behandelen voor het reglementeren en oprichten van een begrafenisvereeniging. Voor deze bespreking waren zo'n 150 personen bijeengekomen
30. Hiermee krijgen we een indruk van de minimale grote van de zaal.
Op 15 april 1911 wordt wederom het Logement en Cafe De Klok met doorreed, stalling, bovenzaal et cetera - in eigen gebruik (en dat is opmerkelijk) bij A.J. Faber - verkocht. Ditmaal is de gezondheid de reden van verkoop. Het bod komt op ƒ4328 en zal op zaterdag 29 april finaal publiek verkocht worden. Sj. Lep wordt de nieuwe eigenaar voor ƒ4679.
Sjouke Hendriks Lep (Vrouwenparochie, 29-5-1872 - Oudebildtzijl, 9-5-1952) gaat binnen twee maanden op zoek naar een nette dienstbode. Deze voormalige smid is op 11 mei 1899 gehuwd met Ymkje Thomas Kingma (Vrouwenparochie, 28-2-1867 - Huizum, 21-11-1937) en ze hebben een dochter Johanna (Sint Jacobiparochie, 10-08-1901)
31.
Het wordt voortaan ook koffiehuis genoemd. Ook met Lep aan het roer vinden de gebruikelijke zaken gewoon doorgaan. Zo ook de gebruikelijke 'Buitengewone vergadering van het reciteercollege "Tot nut en genoegen" te Oudebildtzijl' met een opvoering van "Keapman Rouke" - toanielstik yn fiif útkomsten en het kluchtspil yn ien bidriuw 'Oanbarnd Iten'
32.
Op een gegeven moment merkte Sjouke op, dat er herhaaldelijk op maandag geld uit zijn lade verdween. Na overleg met de rijksveldwachter Buwalda - hij zou later nog eens de oudste bewoner van het Bildt worden - werd hierop actie door laatstgenoemde ondernomen. De munten in de lade werd gemerkt en Buwalda stelde zich verdekt op in de gelagkamer. Na geduldig wachten kon hij aantoonbaar de venter Hendrikus van O. uit Leeuwarden betrappen. Hoewel de beklaagde eerst ontkende, kwam er na fouillering een gemerkt ƒ1 muntstuk tevoorschijn. De officier eiste ƒ30 boete of 12 dagen hechtenis
33.
Zelf nam Sjouke ook deel aan de georganiseerde activiteiten. En ook won hij weleens een prijs. Zoals bij een reciteerwedstrijd, gehouden op 26 maart 1914, ter gelegenheid van het gouden jubilé van de ijsvereeniging te Arum. Hij won de premie prijs in de categorie Luim à ƒ10 met "De Suikertante"
34.
Met "De suikertante" wordt vermoedelijk het verhaal van J.H. Speenhoff (1869-1945) bedoeld
35.
Als donderslag bij heldere hemel vernemen we op 21 januari 1915 dat De Klok wordt opgesplitst in een west- en oosthelft, waarin geen logement, café of melksalon in gevestigd mag worden. Het dient een koopmanshuis met pakhuis of iets dergelijks te worden. De aanvaarding is 12 mei 1915
36.
Bij de veiling komen de boden te staan op ƒ989 en ƒ813
37.
Sjouke Lep verkoop het uiteindelijk voor ƒ939 aan Cornelis Pieters Zijlstra uit Oudebildtzijl en voor ƒ813 aan Ype Sipma uit Oudebildtzijl.
Achttien jaar later lezen we dat de bewoner van de voormalige herberg "De Klok" de heer C.P. Zijlstra het pand heeft doorverkocht aan de Jac. G. Boersma.
38.
Hierna wordt het voor lange tijd stil rond deze naam.
Hoogste tijd om door deze voormalige doorreed het huidige multifunctionele gebouw te betreden.
In 2009 greep de gemeente Het Bildt in bij het Bildts Kultuurtoerisys Informasysintrum (BKI). Het ging niet goed met de exploitatie en bestuur van het centrum, dat voorlichting gaf over het Bildts eigene aan toeristen en de vier logementen in de panden "De Witte Klok" en "de Julianakerk" verhuurde. De gebouwen zijn verkocht aan de stichting Doarp en Bedriuw Fryslân DBF. De diverse losse onderdelen en ruimtes worden nu gehuurd van deze stichting. De verantwoordelijkheden zijn daarmee verkleind en overzichtelijker gemaakt
39.
Binnenhuisarchitect Brenda van der Laan heeft voor een geheel vernieuwde inrichting gezorgd. Restauratieschilder Simon van der Meulen heeft zijn werk verricht in de voormalige kerk. En zoals we zullen zien, zien beide gebouwen er nog tiptop uit. Aerden Plaats is er klaar voor
40.
Wij gaan eerst even een bezoekje brengen aan de heemtuin om een wandelingetje te maken door de vlindertuin.
De opbouw van zo'n tuin met gebruik van 'bouwwerken' - of mogen we ze follies noemen? - om soorten te scheiden, om beelden te kunnen accentueren, om kunnen spelen in een 'amfitheater' of thee te kunnen drinken vergt een duidelijk plan. Kirsten Zwijnenburg, de coördinator van het centrum, ging met kunstenares Janny Vellinga aan de slag. En maakten zo'n plan. Biologisch tuinarchitect en arnicakweker Henk Pleiter ging er met vrijwilligers mee aan de slag. Muren metselen van puinresten van afgebroken boerderijen. Bij de bouw werd rekening gehouden met de 160 zeldzame inheemse plantensoorten die deels in uitgespaarde gaten hun plekje dienen te krijgen. En vervolgens werd er voor gezorgd dat de tuin het hele seizoen b(l)oeiend blijft. Heeres Huys maakt het theehuis. AV tuinplanten vult de tuin met inheemse winterplanten. De beplanting is zoveel als mogelijk natuurlijk logisch bij elkaar geplant of juist gescheiden voor natuurlijke bufferzones. Aan de vele vrijwilligers de schone taak en kennis om 'het onkruid' te verwijderen
41.
In een langzame rondgang door de tuin ontmoeten we alleen enkele exemplaren van de kleine vos. Voor ons gemak zijn er ook enkele neergestreken op het Vlinders informatiebord.
Aan de achterzijde van de kerk vinden we ook nog enkele informatieborden over het ontstaan van de geloofstroming, het gebouw en de langst dienende voorganger, Roelof Schuiling.
Binnen staan we al snel oog en oog met het fietsje van de Kleine Keizer, Gerrit Keizer (1874-1946). Eigenlijk waren er twee fietsjes. Een speciaal op maat gemaakte Crescent en een Gazelle uit 1920. Deze Gazelle heeft net zo'n wereldtour gemaakt als de Kleine Keizer, maar dan wel solo in Canada. Het was namelijk in zeventiger jaren meegenomen door een bezoekende Canadees, die bij de bevrijding van Ouwesyl betrokken was. Zo'n vier decennia later werd het mee teruggenomen uit Canada door de reünist Rutger Visser (trucker), die naar zijn reünie van de christelijke basisschool van Oudebildtzijl kwam
42.
De kleine Keizer / Jan van der Mast
Amsterdam : Nieuw Amsterdam, 2012. - ISBN 978-90-468-1216-7
|
Zoals we sinds gisteren bij het beeld van hem gewaar zijn geworden, leefde Gerrit Keizer van 4 maart 1874 tot 22 december 1946 . Het begin en einde vonden plaats in Oudebildtzijl. Tijdens zijn leven heeft hij veel gereisd. In het buitenland, maar ook in Nederland. Een andere woonplaats waar hij langdurig verbleef was Loosduinen (gemeente Den Haag).
Zo was hij een maand voor zijn zeventiende verjaardag in Parijs.
In Cirque Fernando had Gerrit Keizer zaterdag 7 februari 1891, zijn eerste tentoonstelling in Frankrijk, lezen we in de pers. Hier werd hij aangekondigd als prins Mignon, het grootste wonder van de eeuw, de koning van de acrobaten, de kleinste man ter wereld. "Il est merveilleux sur le trapèze" en "il accomplit des prodiges d'équilibre comme le premier gymnaste venu." In het Cirque Fernando liet hij onder andere acrobatische oefeningen zien en deed hij pantomime.
Men is algemeen verrast, omdat deze kleine jongen niet zo is, zoals veelal het geval is bij soortgelijke verschijningen, die gekleed worden als atleet. Nee, zijn uitzonderlijke lichaamsbouw stelt hem juist in staat om verrassende oefeningen te doen, die de beste clowns en behendige acrobaten laat blozen: "Cette conformation exceptionnelle lui permet d'accomplir de surprenants exercices d'équilibre et de dislocation à faire rougir le meilleur des clowns et le plus agile des acrobates", aldus Charles Martel.
"Agé de dix-sept ans, et ne pesant que dix kilogrammes, le prince Mignon n'est pas le nain habituel quón exhibe, admirablement bâti et proportionné."
43
En om de kwaliteit en het niveau van prins Mignon kracht bij te zetten, wordt een bonus van tienduizend frank uitgeloofd aan elke zeventienjarige die de oefeningen van Gerrit kan evenaren. Dat is een fors bedrag van omgerekend ƒ 5.000, in waarde nu (anno 2011) €59.322,70. Kortom een overtuigend bedrag, dat de kunsten van Gerrit niet zomaar geëvenaard kon worden. En natuurlijk een extra uitnodiging om vooral naar zijn kunsten te komen kijken.
Zijn debuut in dit circustheater was indrukwekkend. Helaas kon hij in zijn derde week even niet optreden, vanwege een zware griep.
En om de mensen te laten komen, ook degenen die al zijn geweest, had hij een maand later alweer nieuwe oefeningen op zijn repertoire staan
44.
Een paar maanden later traden ze gedrieën op - le prince Pompéo, le prince Mignon en le prince Colibri en maakten ze een indrukwekkende entree met hun kleine wagen waarmee ze het podium opreden
45.
Charles Martel van La Justice schuift zijn enthousiasme over dit 'Klein duimpje' Tom-Pouce niet onder stoelen of banken en haalt daarbij de befaamde Robert Houdin - de Franse goochelaar - van stal. En wanneer heel Parijs in dit schitterend theater is geweest om te paraderen en het tot een succes hebben gemaakt, hebben we het alleen maar over deze Barnum-dwerg. Phineas Taylor Barnum heeft in Amerika het Cirque Barnum & Bailey opgericht, waar hij een rariteitenshow uitbaatte met onder andere generaal Tom Pouce, Charles Sherwood Stratton. Samen met die andere kleine man, Jan Hannema (Franeker, 23 april 1839 - Bergum, 26 december 1878), die admiraal Tom Pouce genoemd werd, zijn dit Gerrits voorgangers
46.
Ook in de Nederlandse kranten sijpelt het nieuws langzaam door en maakt Gerrits optreden in Parijs bekend. Zodoende weten we dat hij daar niet alleen is. Zijn moeder was eerst bij hem en is onlangs afgelost door zijn zus Taetske
47.
Na Parijs volgen Londen en Berlijn 48. Maar ook Rotterdam wordt aangedaan, waar hij door Tivoli wordt aangekondigd als Le plus petit homme du Monde. Chanteur et Equilibriste 49. Het jaar erop, in 1892 gaat hij als "eene eigenaardige verschijning" weer op tour in Europa tussen Budapest en Leipzig 50. Waarna in 1893 het laatste restje van Europa volgt, zodat hij alle hoofdsteden en/of grote steden heeft bezocht. Grootste discussie hierbij is echter zijn lengte. Hij laat zich, wanneer hij in de winterperiode in Oudebildtzijl terug is, inschrijven in het lotingsregister bij de secretarie in Sint Anna Parochie. Hij was uit Oudebildtzijl op de schaats ernaartoe gegaan. Mogelijk was de route over de Ouwe Faart naar Nij Altoenae en over de Noordervaart naar Sint Annaparochie. De afstand van dat ritje was en is zo'n 6½ km. Met een zeer traag tempo (voor de schaats) van 15 km/u, duurt dat ritje een klein half uurtje. Gezien zijn atletische conditie zal dit een stuk sneller zijn gegaan.
Over zijn lengte is discussie, aangezien er twee lengtes worden genoemd, 66cM - 80cM. Ook in de roman wordt de lengte van Londen opgevoerd: 2 voet, 1 inch. Dit is omgerekend 63,5cM. Dit is mede de lengte van Jan Hannema. En uiteraard in advertenties en op posters een wervend argument.
Mogelijk speelt het ontbreken van standaardisatie in deze periode nog een rol 51. Dat jaar zal hij ook op gaan treden tijdens de wereldtentoonstelling van 1 mei 1893 - 3 oktober 1893 in Chicago, the World's Columbian Exposition of The Chicago World's Fair, vanwege de herdenking van de aankomst, 400 jaar geleden, van Columbus op dit continent 52.
Voor deze reis in 1893 naar de VS, deed hij eerst nog Den Haag aan, waar hij in het Casino optrad. Samen met z'n moeder Joukje werd hij op 15 april 1893 uitgeschreven 53.
Over de capaciteiten van 'prince Mignon' doet Nell Nelson in The evening world uitgebreid verslag.
Vanwege de lange afwezigheid, zijn moeder ging ook mee naar Chicago, hebben ze het huis verhuurd. Hierdoor waren ze 'uitgeschreven'. Wegens de loting voor de nationale militie gaf dit echter scheve gezichten, echter door deze uitschrijving, voldeed het aan de wet en nam hij niet deel aan de loting, in tegenstelling tot de jongens die ook vertrokken waren, wiens ouders nog wel in Nederland woonden 54.
Na terugkomst in december van 1893 was het wel behelpen, want hun huis was immers verhuurd 55. Verzet van Gerrit door dreiging met een vuurwapen, toen hun ontruimde onderkomen op grond van art. 180 van de gemeentewet werd afgebroken, leverde hem 'slechts' een proces-verbaal op 56.
In mei 1895 bericht de pers dat Gerrit Keizer heilsoldaat is geworden in Almelo. De voormalige Admiraal Tom Pouce 'treedt', in het uniform van het Heilsleger, voortaan op als promotor en leidt daarbij soms de oefeningen. Hierbij licht uit zijn eigen ervaringen het een en ander toe 57. In maart 1896 treedt hij in de provincie Groningen op met zijn levensverhaal, hoe hij in een 'kermistent' optrad, maar zich nu alleen nog op het christelijk vlak wil uiten. Met zang blijft hij zijn toehoorders boeien 58. Ook laat hij zich zien en horen op grote anti-drankdemonstraties, waar zijn verschijning 23 jaar, 82 cM en 13 kg in de advertenties toch weer een verkoopargument wordt. Er wordt voor zo'n bijeenkomst, waar ook andere sprekers zijn, entreegeld gevraagd. Gerrit doet dan veelal zijn reizen uit de doeken en zingt opwekkingsliederen van Ira David Sankey en andere Engelse liederen, waarbij hij tevens op de dwarsfluit speelt 59.
Dit soort optredens blijft hij geven zoals in de zaal van K. Kuipers in Woltersum 60 en in Café "Onder de Linden" in Steenwijk 61.
Zondag 22 augustus 1897 ging het tijdens een openluchtbijeenkomst op een weiland aan de Stationsweg in Sneek flink mis. De voor de optredens gebouwde tribune stortte 's middags om kwart over vier in. Enkele voor de regen schuilende jongeren kwamen hierdoor in problemen. Zes werden met min of meer ernstige verwondingen, als gebroken benen, bloedende hoofdwonden en kneuzingen aan de rug, behandeld. Een werd bewusteloos op een plank naar zijn huis vervoerd. De kleine Keizer werd nog juist op tijd door zijn buurman tussen de mensenmassa weggegrepen, anders was het waarschijnlijk slecht met hem afgelopen 62. Dat is dan weer een voordeel als je maar 13 kilo weegt.
In het voorjaar van 1899 krijgt hij de aandacht vanuit de wielerwereld, aangezien hij op een Crescent No. 8 rijdt. Deze is door de Leeuwardense vertegenwoordiger Titus Postma van de firma Joh. Koopmans en Co. uit Amsterdam, speciaal voor hem geschikt gemaakt 63. Deze "Crescent Cycles" komen uit de Western Wheelworks in Chicago. De typeaanduiding betreft een fiets voor Little Girls 64.
Het jaar erop, in 1900 komt hij in het nieuws als 'de kleinste prediker' 65, waarbij hij weer door het land reist om toespraken te houden over zijn belevenissen en christelijke liederen zingt. Hiervoor verschijnen ook weer de nodige advertenties 66 en kleine besprekingen nadat hij is langs geweest 67. Ook laat hij zich inhuren om tijdens de vele reciteerwedstrijden die in het land worden georganiseerd, te zorgen voor de invulling van de pauze-momenten tussen de verschillende voordrachten 68.
Langzaamaan verandert de toon van "De kleinste prediker" 69 naar "anti kermis bijeenkomsten" 70. In 1905 zien we hem nog steeds op deze bijeenkomsten voordrachten geven en solo of duetten zingen, dan wel muziek maken 71.
In de zomer van 1907 vertrekt hij met de stoomboot "Postdam" naar New York, waar hij in de eerste week van augustus in Hoboken arriveert. Op z'n 33e laat hij zich nogmaals in verschillende musea tentoonstellen als curiositeit 72.
Terug in Nederland pakt hij zijn oude draad weer op en reist door Nederland met zijn verhalen en muziek. In de herfst van 1911 wordt de toon in de pers serieus anders wanneer ze hem van heiligschennis betichten 73.
Het blijft daarna ook rustig om zijn persoon. Hij vertrekt naar Loosduinen en komt weer in het nieuws als zijn 50e verjaardag uitbundig gevierd wordt. Gegroeid als hij inmiddels is, hij meet onderhand zo'n 95 cm, krijgt hij een nieuwe fiets 74.
Op zijn 62e gaat hij naar het gouden jubileum (1886-1936) van zijn Christelijke school in Oudebildtzijl 75.
Op zijn 70e verjaardag, dat hij op zaterdag vierde, heeft het hem niet aan aandacht ontbroken 76.
Een jaar na zijn dood wordt zijn terugkeer naar Oudebildtzijl gememoreerd 77. In 1982 kijkt men terug met 'Photo's uit oerpake's tijd' en zien we Gerrit met zijn Crescent-fiets 78.
Het levensverhaal van Gerrit Keizer werd door Jan van der Mast in romanvorm gegoten.
Zaterdag 12 mei 2012 om 16.00 uur werd het boek “De Kleine Keizer” in café het Graauwe Paard
gepresenteerd 79.
Catalogus 1978-9078 : reis mee door de millennia... / Janny Vellinga-Hooghiemstra
Oudebildtzijl : JF Books, 2018. - ISBN 978-90-829580-0-3
|
Een heel ander verhaal is wat we vervolgens in het museum onder ogen krijgen.
Niet in dit bezoekerscentrum Aerden Plaats. We bevinden ons plotsklaps in het Bildts Familie Museum in het jaar 9078. Gelukkig zullen we eerder bij toeval de Catalogus 1978 - 9078 Reis mee door de millennia... in handen krijgen, zodat we het een en ander nog even kunnen nalezen.
En dat blijkt ook wel nodig te zijn. Het begon namelijk al enige tijd geleden. Er valt dan een Pypskoft poster door de brievenbus, waarin een oproep wordt gedaan. Verzamel alle 'schone' afvalplastic en ga daarvan iets maken. De familie gaat "subtiel wat filosoferen over de geschiedenis van de toekomst" 80.
Poster Pypskoft 
|
En dat zal leiden tot vele archeologische bodemvondsten door de eeuwen en millennia heen, die we in dit Bildts Familie Museum kunnen aanschouwen. We komen hier onder andere een schitterend landschap tegen, Sunset. Zoals bekend startte vanaf 6200 de "Plastic Periode", waarbij de meeste kunstenaars nog alleen werken met tijdens de opgravingen gevonden en her te gebruiken afvalplastic. Dit 91e-eeuwse werk is daarvan een prachtvoorbeeld. Het is gemaakt door Janny Vellinga-Hooghiemstra.
Zonsondergang / Sunset | 2018 | Janny Vellinga-Hooghiemstra, Oudebildtzijl
|
|
Mogelijk een zeer verre nazaat van iemand met toevallig exact deze naam die hier millennia geleden leefde.
Later zullen we nog andere bijzondere verhalen archeologische opgravingen tegenkomen. Eerst keren we weer terug naar het bezoekerscentrum Aerden Plaats in de 21e eeuw.
Aangezien een volgeling van Menno Simons, Leenaerts of Leendert Bouwens (1515-1582) een belangrijke rol heeft gespeeld op het Bildt, is het niet zo gek dat we hier een afbeelding van Menno Simons vinden. We zijn laatstgenoemde al eerder tegengekomen - - - , zodat we het slechts laten bij het tonen van deze beeltenis.
We komen bij een doorgang een "voormalige klepel van de Julianaklok" tegen. Welke vorige klepel dit zou moeten zijn, blijft een beetje vaag. Immers de vorige klok is in 1943 geroofd. Zouden ze de klepel daarbij achtergelaten hebben?
Een ander object dat om aandacht vraagt, is een werkje van David van Kampen, dat de Het Bildt draagt. Aan het einde van deze dag zullen zien wat hier is uitgebeeld, de monding van de Kouwe Faart. David van Kampen (Leeuwarden, 1-9-1939) heeft zijn atelier namelijk dicht bij dit beeld staan 81. Mogelijk heeft hij dit gemaakt in 2019, het vertoont veel overeenkomsten met 'recent werk 2019'. We zullen later deze reis nog meer werk tegenkomen, onder andere in Leeuwarden en Wyns
De zaken die we zien in het deel van het Archeologisch Steunpunt hebben een bijzonder verhaal. Ze zijn tweemaal opgegraven.
Wat wil namelijk het geval, in de nacht van donderdag de 12e en vrijdag de 13e mei, net voor het pinksterweekend, zijn de vitrines na een inbraak leeggehaald. Ook andere zaken als particulier bezit en apparatuur voor informatieoverdracht werden gestolen 82. Nadat in maart 2017 nogmaals een poging tot inbraak werd gedaan vraagt de coördinator Kirsten Zwijnenburg zich hardop af waarom ze dit toch doen. "Er valt niets te halen! Behalve dan mijn vrijwilligersplezier..." 83.
Verbaasd is ze dan ook wanneer voor Pasen 2017 een vrouw en inwoner van Oudebildtzijl een baardmankruik komt aanbieden, in de veronderstelling dat het wel een mooie aanvulling zou zijn voor de vitrines. Zwijnenburg herkende het als onderdeel van de collectie. En toen ging het balletje rollen. Het zoontje van de vrouw had de baardmankruik in een sloot gevonden.
Gekleed met lieslaarzen gingen de medewerkers van het Archeologisch Steunpunt naar de vindplaats en vonden zo de helft van het gestolen waar weer terug. De apparatuur was onbruikbaar geworden, maar de voormalige bodemvondsten als muntjes en aardewerk konden na een schoonmaakbeurt weer de vitrines in 84.
Een serieuze vondst is de haardsteen uit 1561 met beeldenaar van Karel V en Filips II dat in 2012 naar boven kwam. Het kwam uit de in dat jaar herbouwde huis. De voorganger, de ambtwoning - het exchyshuis van een accijnsmeester stond hier sinds 1527 en had tot doel invoerrechten op bier, wijn en laken te heffen en exportrechten op de hier geproduceerde boter. Met de bouw van de sluis was dit tevens een toegangspoort tot het achterland geworden. De drie morgen grond (zo'n 2,7 ha) omvatte het Leysterstreek en Keuningsstreek. De Keuningsstreek is het gebiedje tussen de dijk, de Rijd en de dijkvaart. De nieuwbouw uit 1561 - of met gebruik van deze steen uit 1561, zoals aan weerszijden van de hoofden te lezen is - werd Koningshuis of Keuningshuus genoemd en heeft er tot 1934 gestaan, al worden er ook andere afbraakjaartallen genoemd, variërend van 1929-1933.
haardsteen Kamstra-state te Firdgum | ±1938 | Ids Wiersma
uit: Van den mond der oude Middelzee : Nieuwe serie schetsen uit het oude leven op het land / K.J. van den Akker. - Leeuwarden : Friesche Maatschappij van Landbouw Leeuwarden, 1940. - p. 159
|
Een soortgelijke steen is ook aangetroffen in de Kamstra-state te Firdgum, een grote boerderij met gemengd bedrijf. Het wordt ook wel geschreven als Camstra State. In het museum Yeb Hettinga is een soortgelijke de steen te bewonderen.
Conservator van het Friesch Museum te Leeuwarden, Nanne Ottema (Leeuwarden, 4-5-1874 - Leeuwarden, 20-6-1955 86) meldt over deze steen dat er nu (1938) zo'n 40-50 in het Friesch Museum bekend zijn. Maar ook elders zijn er nog honderden bekend. Waarschijnlijk stonden er meerdere fabrieken in zowel Noord- als Zuid-Nederland, die ze gemaakt hebben. Of de stenen ook in het midden van de zestiende eeuw zijn aangebracht, durft hij niet te zeggen, de vorm van de cijfers werden ook in latere jaren gebruikt. Maar het lijkt hem zeer aannemelijk dat ze voor 1600 zijn gebruikt.
Ids Wiersma (Brantgum, 21-6-1878 - Dokkum, 24-8-1965 87), vriend van de auteur, was 'zoo kranig geweest een paar steenen van dien mantel uit te teekenen, zoo goed en zoo kwaad als dat ging".
De sluis was tevens de plek geworden waar de veer naar Ameland vertrok. Deze lag voor de bouw van de sluis een stuk landinwaarts aan de Leije, waar al sinds 1477 boten vertrokken
85.
In het verdwenen Koningshuis, Keuningshuis, Koaningshuus of Keuningshuus, waarvan nog enkele foto's bekend zijn, zou ook nog een steen met opschrift gezeten hebben
88.
Wij kijken nog even verder wat er nog meer zoal te zien is. We treffen twee soorten schoeisels aan - zonder beschrijving. Het eerste setje lijkt meer voor een paard, met als doel om iets minder snel in drassige gronden weg te zakken. De andere is wel voor de mens ontwikkeld, maar hoopt er meer droge voeten bij te houden. Hij lijkt wel gemaakt te zijn van een houten klomp met daaromheen een stuk binnenband.
Ten slotte lopen we langs het winkeltje met onder andere losse informatie en boeken. We selecteren ons pakketje dat we nodig denken te hebben en gaan de tocht beginnen.
We volgen eerst maar eens deze afsluitdijk, de Oudebildtdijk, dat ook de langste straat van Nederland 89 wordt genoemd. Met daarnaast de Ouwe Faart waarover mogelijk geschaatst werd naar de andere dorpen.
We komen al vlot onze eerste winkelhaakboerderij tegen. Deze heeft - zoals we kunnen zien - niet de gebruikelijk kop-hals-romp achterelkaar, maar heeft een winkelhaak, zodat kop-hals in een hoek van 90 graden op de schuur staan.
In het algemeen wordt dit in de provincie Friesland als typisch Bildts beschouwd. Van de Bildtboer Dirck Jansz horen we voor het eerst met zekerheid van het bestaan van zo'n winkelhaakboerderij. Hij beschrijft het in 1604 namelijk in zijn dagboek 90. De discussie of het een Bildtse uitvinding is, wordt beslecht met een kaart uit 1591 van de omgeving van Hillegom. In het hierbij gelegen buurschap De Zilk staan vijf als winkelhaakboerderij te herkennen type boerderijen. En laat dat nou net de omgeving zijn waar een van de pachter van de Bildtse percelen vandaan kwam. Deze Klaas Willems pachtte het in 1527. Daarvoor was het van 1505 tot 1526 van de investeerder Gerrit van der Laan, die een nichtje Dieuwke had, die in 1591 een van boerderijen - de zogenaamde krukhuizen - in De Zilk in eigendom had. Hierdoor kan op z'n minst worden ontkracht dàt het een Bildtse uitvinding is, al sluit het dat niet uit. Wel geeft het de optie aan dat het ook mogelijk van elders zou kunnen komen. Het wijst in ieder geval op een link tussen de twee gebieden. En dan is het niet vreemd dat onderling tussen deze twee streken gebruiken en nieuwigheden uitgewisseld blijven worden 91. Naast het voorkomen van krukhuizen op de Zuid-hollandse weidegronden, trof men ze ook al aan in het noordelijk deel van Brabant en Limburg. Het werd ook wel T-huis genoemd 92. En in dit rivierengebied mixten vanuit allerlei contreien komende mensen door de eeuwen heen.
Verderop komen we langs de dijk nog een tiental monumentale boerderijen tegen. Tot Nij Altoenae volgen er drie. Een boerderij van het kop-hals-romptype (9528), een boerderij met dwarsgebouw onderkelderd voorhuis onder schilddak (9503) en een van karakteristieke noordwest Friese type (9504).
noten:
1.
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0063100000007400;
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0063100000006922;
De Sneuper, nummer 74 (maart 2005) Ouwe Syl (Oude Bildtzijl) / J. Roosma, p. 51 (Julianatoren);
Delpher:
Leeuwarder Courant, 20-07-1909 Uit de Provincie;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 21-07-1909 Een Juliana-toren met Juliana-klok.;
2.
Friesland Holland Tourist information, 18 april 2019: Linda Kalkhuis keerde onderwijs en zorg de rug toe en werd hotelier : Nieuw elan in oude herberg in Waddenland: De Witte Klok in Oudebildtzijl / Albert Hendriks;
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 24-04-2019 Torenklok zwijgen opgelegd voor een goede nachtrust / Hinne Bokma;
Leeuwarder Courant, 22-03-2019 Klok Oudebildtzijl zwijgt voor nachtrust van toeristen / Maria del Grosso;
Leeuwarder Courant, 11-09-2008 Klaarwakker in de Witte Klok / José Hulsing;
3.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 03-12-2013 Andriesenprijs naar Dbf;
4.
Tresoar:
Fries Fotoarchief (10-09-1910 poststempel) E173;
5.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 27-09-1820 Advertentie;
6.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 01-02-1822 Advertentie;
7.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 20-08-1824 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 19-09-1834 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 04-03-1836 Advertentie;
HisGis:
kadaster 1832 Advertentie;
8.
Alle Friezen:
Abraham Jans Borger (geboren) - (huwelijk) - (overlijden), zoon van Jan Jacobs Borger en Tjitske Abrahams. Gehuwd met Trijtje Scheltes Cats; Memories;
9.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 15-08-1837 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 26-07-1839 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 06-03-1840 Advertentie;
Alle Friezen:
Trijntje Scheltes Kats (geboren) - (huwelijk) - (overlijden), dochter van Scholte Simons Kats en Rinske Syskes;
10.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 28-07-1854 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 03-08-1860 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 25-07-1862 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 29-07-1864 Advertentie;
11.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 13-12-1861 Advertentie;
Stichting Maritiem-Historische Databank Kronieken uit 1861;
12.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 09-11-1855 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 04-09-1863 Advertentie;
Uit de oude en nieuwe doos : herinneringen uit de school en het leven van een 80jarigen oud-hoofdonderwijzer : ernst en luim / B.L. van Albada. - Groningen : W. Versluys, 1875. - p. 77, 78, 105, 106, 107;
13.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 12-11-1869 Advertentie;
14.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 14-07-1871 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 27-12-1872 Advertentie;
AlleFriezen:
Minuut-akte Repertoire 134040;
inschrijving bevolkingsregister;
geboorte - overlijden Ytske Hofman;
overlijden Lambertus van der Woud;
15.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 04-07-1873 Advertentie;
16.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 10-01-1873 Advertentie;
17.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 29-06-1877 Advertentie;
18.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 18-03-1882 Advertentie;
19.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 06-10-1884 Advertentie;
Kornelis de Boer - Wikje Dijkstra x 09-10-1891 (8-8-1887)
Joon Dijkstra - Anna van der Meer - (8-8-1887)
W.J. Koopman - K.C. Hornstra -
S. Schaap - J.G. Nijdam x 26-05-1892 (05-08-1889)
P. de Vries - J. Kuiders -
H. Voortwijs - P. Brandsma x 28-10-1897 (19-4-1894)
S. Tolsma - U. Hoekstra -
Sikke Tolsma - Aaltje de Boer x 15-02-1896 (30-09-1895)
Pier Hiemstra - IJke Tijmstra x 14-11-1895 (30-09-1895)
Gossen Zondervan - Grietje de Vries -
Willem Bergsma - Teatske de Groot x 27-05-1897 (08-09-1896)
Evert Postma - Maaike Bergsma -
Jan Leistra - Joukje Aukema -
H. Wiersma - T. Ruigh -
J. Terpstra - T. v.d. Schel x 02-06-1900 (28-07-1897)
Van de 15 koppeltjes (koppels met dezelfde familienaam zijn in deze beschouwing niet meegeteld) die tussen 1891 en 1897 met naam hebben meegedaan en gewonnen zijn er 7 tussen 1½ maand en ruim 4 jaar getrouwd.
Nieuwe encyclopedie van Fryslân / Meindert Schroor (hoofdredactie). - Gorredijk : Bornmeer, 2016. - p. 2253;
20.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 29-01-1885 Advertentie;
21.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 02-07-1897 Advertentie;
22.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 02-07-1897 Advertentie;
23.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 18-08-1899 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 25-08-1899 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 08-09-1899 Advertentie;
24.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 13-11-1899 Advertentie;
25.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 18-04-1904 Advertentie;
26.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 16-02-1905 Advertentie;
27.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 27-06-1905 Advertentie;
28.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 22-12-1905 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 29-12-1905 Uit de Provincie;
29.
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 08-12-1906 Advertentie;
30.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 18-04-1907 Advertentie;
31.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 03-04-1911 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 21-04-1911 Advertentie;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 03-05-1911 Afloop Verkoopingen.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 12-07-1911 Advertentie;
AlleFriezen
inschrijving -
inschrijving -
inschrijving -
huwelijk
overlijden Lep
overlijden Kingma
geboorte en huwelijk dochter
32.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 29-05-1911 Advertentie;
33.
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 20-12-1913 Oude Bildtzijl.;
Deze rijksveldwachter zou de oudste inwoner van het Bildt worden (Oudebildtdijk, 24-6-1855 - ), met foto in:
De Heerenveensche koerier, 02-06-1955 Oudste inwoner van het Bildt wordt 24 Juni honderd jaar;
34.
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 28-03-1914 Berichten uit Stad en Dorp - Arum;
35.
Voor de voordracht gebruikte tekst komen - gezien de periode - slechts twee in aanmerking, waarvan de laatste - gezien de context - het meest aannemelijk is. Het werd namelijk al eerder gebruikt voor het tentoonspreiden van de kunst van voordragen.
De Suikertante / Ernest Ternest (tooneelstukjes voor scholen) (dbnl)
De suikertante / Speenhoff (dbnl)
Delpher:
Liedjes, wijzen en prentjes / J.H. Speenhoff. - W.L. Brusse, [1903] p. 119-124;
36.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 21-01-1915 Advertentie;
37.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 04-02-1915 Advertentie;
38.
Delpher:
Friesch dagblad, 20-12-1934 Uit Friesland - Oude-Bildtzijl;
AlleFriezen:
Notarieel archief akte, Repertoire: 128095, 13-02-1915 aktenummer 02653;
39.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 02-03-2009 Bildt grijpt in bij Informasysintrum;
40.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 28-05-2010 Steunpunt vernieuwd;
Franeker Courant, 26-05-2010 Aerden Plaats klaar;
Leeuwarder Courant, 20-04-2010 Aerden Plaats;
Leeuwarder Courant, 15-12-2012 Opgefriste kerk wordt ingewijd;
Leeuwarder Courant, 11-12-2012 Julianakerk intern opgeknapt;
41.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 05-01-2013 Amfitheater van oude brokstukken / Tim Fierant;
Leeuwarder Courant, 05-06-2014 Met je neus in de vlinderstruiken / Maria del Grosso;
42.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 05-01-2013 De wonderbaarlijke tocht van het fietsje van de Kleine Keizer / Kirsten van Santen;
43.
La Lanterne de Boquillon, 08-02-1891 Théatres et concerts / Paul de Fléac;
La Lanterne de Boquillon, 15-02-1891 Théatres et concerts / Paul de Fléac;
La Lanterne de Boquillon, 01-03-1891 Théatres et concerts / Paul de Fléac;
La Liberté, 01-02-1891 Théatres / Jennius;
La Justice, 05-02-1891 Théatres / Charles Martel;
44.
La Justice, 31-01-1891 Echos des théatres / Charles Martel;
Gil Blas, 24-02-1891 Propos de Coulisses / Gaultier-Garguille;
La Justice, 03-03-1891 Echos des théatres / Charles Martel;
Nederlandse Poëzie Encyclopedie 1900 / Bart FM Droog. - 2012;
45.
La Presse, 05-06-1891 Premiéres representations;
46.
La Justice, 05-02-1891 Théatres / Charles Martel;
Wikipedia Jean Eugène Robert-Houdin;
Wikipedia Dwerg - Midget;
Wikipedia PT Barnum - P. T. Barnum;
Wikipedia Jan Hannema;
47.
Nieuwe Veendammer courant, 14-03-1891 Binnenland Oldebildtzijl [Mignon - circus monsieur Fernando - rue des Martyrs, Parijs];
Provinciale Drentsche en Asser courant, 14-03-1891 Binnenland Oldebildtzijl [Mignon - Cirque Fernando - rue des Martyrs, Parijs];
De Volksvriend, 09-04-1891 Nederlandsch Nieuws Oldebildtzijl;
48.
Leeuwarder courant, 17-07-1891 Particuliere Correspondentie Oldebildtzijl [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn];
Rotterdamsch nieuwsblad, 18-07-1891 Binnenland Oldebildtzijl [Parijs, Londen];
De Maasbode, 19-07-1891 Allerlei Oldebildtzijl [Parijs, Londen];
Het nieuws van den dag : kleine courant, 20-07-1891 Gemengd Nieuws De bekende Friesche dwerg [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn];
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 21-07-1891 Allerlei Sedert eenige dagen ... [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn];
Provinciale Drentsche en Asser courant, 21-07-1891 Allerlei De bekende Friesche dwerg [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn];
Nieuwe Veendammer courant, 22-07-1891 Binnenlandsch Nieuws De bekende Friesche dwerg [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn];
De Maasbode, 22-07-1891 Allerlei De bekende Friesche dwerg [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn];
Arnhemsche courant, 24-07-1891 Binnenland Een klein man en villegiature [Parijs, Londen, Berlijn en andere grote steden];
Delftsche courant, 24-07-1891 Binnenlandsche Berichten Sedert eenige dagen vertoeft [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn];
De Graafschap-bode, 25-07-1891 Geschiedenis van de week. Met een tevreden en ['kunstreis' Duitschland - Parijs];
Nieuwe Vlaardingsche courant, 25-07-1891 Binnenland De bekende Friesche dwerg [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn];
Opregte Steenwijker courant, 27-07-1891 Gemengd Nieuws Sedert eenige dagen vertoeft [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn];
De grondwet, 11-08-1891 Buitenlandsch Nieuws. Nederland. De bekende Friesche dwerg [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn];
49.
Rotterdamsch nieuwsblad, 13-08-1891 De Kermis Tivoli-Wintertuin;
Rotterdamsch nieuwsblad, 18-08-1891 Advertentie [Tivoli-Wintertuin] "le plus petit homme du Monde. Chanteur et Equilibriste.";
Weekblad voor Israëlietische huisgezinnen, 07-08-1891 Advertentie [Tivoli-Wintertuin];
Weekblad voor Israëlietische huisgezinnen, 14-08-1891 Advertentie [Tivoli-Wintertuin];
Weekblad voor Israëlietische huisgezinnen, 21-08-1891 Advertentie [Tivoli-Wintertuin] "De kleinste Artist van de Wereld";
50.
Leeuwarder courant, 26-01-1892 Buitenlandsch Nieuws. Nederland. Eene eigenaardige verschijning [Ofen-Pest (huidig Boedapest) - Leipzig];
Algemeen Handelsblad, 26-01-1892 Onderstaande berichten [...] eerder medegedeeld Eene eigenaardige verschijning [Buda-Pest - Leipzig];
De Maasbode, 27-01-1892 Allerlei Eene eigenaardige verschijning [Buda-Pest - Leipzig];
Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, 27-01-1892 Gemengd Nieuws Eene eigenaardige verschijning [Buda-Pesth - Leipzig];
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 27-01-1892 Binnenland Eene eigenaardige verschijning [Ofen-Pest (huidig Boedapest) - Leipzig];
Provinciale Drentsche en Asser courant, 28-01-1892 Allerlei Eene eigenaardige verschijning [Ofen-Pest (huidig Boedapest) - Leipzig];
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 29-01-1892 Allerlei Te Oudebildtzijl kon men [Budapest - Leipzig];
Nieuwsblad van het Noorden, 29-01-1892 Binnenland Eene eigenaardige verschijning [Ofen-Pest (huidig Boedapest) - Leipzig];
Het nieuws van den dag : kleine courant, 29-01-1892 Gemengd nieuws Eene eigenaardige verschijning [Budapest - Leipzig];
Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant, 29-01-1892 Binnenland Eene eigenaardige verschijning [Ofen-Pest (huidig Boedapest) - Leipzig];
Arnhemsche courant, 29-01-1892 Binnenland Op de ijsbaan te Oudebiltzijl;
Delftsche courant, 29-01-1892 Binnenlandsche Berichten. Te Oudebildzijl kon men [Buda-Pest - Leipzig];
Vlaardingsche courant, 30-01-1892 Nieuwsberichten Eene eigenaardige verschijning [Budapest - Leipzig];
Tubantia, 30-01-1892 Binnenland Eene eigenaardige verschijning [Budapest - Leipzig];
Opregte Steenwijker courant, 01-02-1892 Gemengd nieuws De 18-jarige dwerg [Hongarije, Budapest - Leipzig];
Nieuwe Vlaardingsche courant, 03-02-1892 Binnenland Eene eigenaardige verschijning [Budapest - Leipzig];
Nieuwsblad, gewijd aan de belangen van de Hoeksche Waard en IJselmonde, 03-02-1892 Binnenland Eene eigenaardige verschijning [Budapest - Leipzig];
Java-bode : nieuws, handels- en advertentieblad voor Nederlandsch-Indie, 03-03-1892 Nederlandsch-Indië Eene eigenaardige verschijning [Budapest - Leipzig];
51.
Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, 18-01-1893 Gemengd nieuws De kleinste loteling [nagenoeg alle hoofdsteden in Europa];
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 18-01-1893 Binnenland Onder de jongelingen [tussen Londen en Pest];
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 18-01-1893 Allerlei De kleine Gerrit [geheel Europa; 66cm];
Algemeen Handelsblad, 18-01-1893 Laatste berichten Tot de jongelieden [de hoofdsteden in Europa];
Het vaderland, 19-01-1893 Binnenland Onder de jongelingen [nagenoeg alle hoofdsteden in Europa];
De Zuid-Willemsvaart, 19-01-1893 Binnenlandsche berichten Tot de jongelieden [nagenoeg alle hoofdsteden in Europa];
Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant, 19-01-1893 Tweede Blad. De kleine Gerrit [geheel Europa; 66cm];
Arnhemsche courant, 19-01-1893 Binnenland Aan de loting [half Europa; 8 cm];
De Maasbode, 19-01-1893 Allerlei Tot de jongelieden [alle groote steden in Europa];
Nieuwsblad van het Noorden, 20-01-1893 Kort berichten De kleine Gerrit [geheel Europa; 66cm];
De Graafschap-bode, 21-01-1893 Geschiedenis van de week Niet veel aan den [half Europa];
Vlaardingsche courant, 21-01-1893 Nieuwsberichten De kleinste loteling [bijna alle hoofdsteden van Europa];
Tubantia, 21-01-1893 Binnenland Onder de jongelingen [nagenoeg alle hoofdsteden in Europa];
Venloosche courant, 21-01-1893 Vervolg Buitenland. De kleinste loteling [bijna alle hoofdsteden in Europa];
Tilburgsche courant, 22-01-1893 Binnenland Tot de jongelingen [nagenoeg alle hoofdsteden in Europa];
Opregte Steenwijker courant, 23-01-1893 Gemengd Nieuws Tot de jongelingen;
De Volksstem, 15-02-1893 Nieuws van de week. De kleinste loteling [bijna alle hoofdsteden van Europa];
De Volksvriend, 16-02-1893 Uit Holland. De kleinste loteling [bijna alle hoofdsteden van Europa];
Java-bode, 21-02-1893 Nederlandsch-Indië. Tot de jongelieden [nagenoeg alle hoofdsteden in Europa];
De nieuwe vorstenlanden, 22-02-1893 Nederlandsch-Indië. Onder de jongelieden [nagenoeg alle groote steden in Europa];
De kleine Keizer / Jan van der Mast. - Amsterdam : Nieuw Amsterdam, 2012. - ISBN 978-90-468-1216-7. - p. 107, 117;
52.
Nieuwsblad van het Noorden, 01-03-1893 Korte berichten. De dwerg Gerrit [wereldtentoonstelling te Chicago];
Nieuwsblad, gewijd aan de belangen van de Hoeksche Waard en IJselmonde, 01-03-1893 Binnenland. De dwerg Gerrit [wereldtentoonstelling te Chicago];
Nieuwe Vlaardingsche courant, 01-03-1893 Binnenland. De dwerg Gerrit [wereldtentoonstelling te Chicago];
Limburger koerier, 01-03-1893 Gemengd Nieuws. De dwerg Gerrit [wereldtentoonstelling te Chicago];
Tilburgsche courant, 02-03-1893 Binnenland. De dwerg Gerrit [wereldtentoonstelling te Chicago];
Wikipedia World's Columbian Exposition;
53.
AlleFriezen
15 april 1893 worden zowel moeder Joukje als Gerrit uitgeschreven uitschrijving;
Het vaderland, 19-04-1893 Binnenland. Prins Mignon, alias Gerrit [Casino Den Haag];
Haagsche courant, 19-04-1893 Gemengd nieuws. Prins Mignon, de 19-jarige [Casino Den Haag - Chicago];
Het vaderland, 24-04-1893 Binnenland. Prins Mignon, alias Gerrit [Casino Den Haag];
54.
The evening world (New York, N.Y.), July 22, 1893 Prince Mignon and his ways : Personal Vieuws and Characteristics of a Very Small Man / Nell Nelson;
Uit deze periode komen we ook nog een foto van hem in uniform tegen: alamy, Image ID: 2AJD1YM;
Limburger koerier, 30-10-1893 Gemengd nieuws. Onze bekende dwerg Gerrit [(voorjaar) met moeder naar Chicago];
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 31-10-1893 Allerlei. Onze dwerg Gerrit Keizer [(voorjaar) met moeder naar Chicago];
Nieuwsblad van het Noorden, 01-11-1893 Allerlei. Onze dwerg Gerrit Keizer [(voorjaar) met moeder naar Chicago];
Algemeen Handelsblad, 12-11-1893 Allerlei. Door Gedep. Staten [(voorjaar) met moeder naar Amerika - verhuisd];
Het nieuws van den dag : kleine courant, 13-11-1893 Vervolg Nieuwstijdingen. Aan de loting in [(zomer) met moeder naar Amerika];
Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, 14-11-1893 Binnenland. Door eenige lotelingen [(zomer) met moeder naar Amerika];
De Zuid-Willemsvaart, 14-11-1893 Binnenlandsche berichten. Aan de loting in [met moeder naar Amerika];
De Maasbode, 14-11-1893 Binnenland. Aan de loting in [(zomer) met moeder naar Amerika];
Nieuwe Vlaardingsche courant, 15-11-1893 Vervolg Binnenland. Het protest door eenige [met moeder naar Amerika];
De grondwet, 21-11-1893 Buitenlandsch nieuws. Onze bekende dwerg Gerrit [(voorjaar) met moeder naar Chicago];
55.
Leeuwarder courant, 23-12-1893 Particuliere Correspondentie. Oudebildtzijl, 21 dec [terug uit Chicago];
Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant, 25-12-1893 Binnenland. Uit Oudebildtzijl schrijft men: [terug uit Chicago];
Nieuwsblad, gewijd aan de belangen van de Hoeksche Waard en IJselmonde, 01-01-1894 Binnenland. Uit Oudebildtzijl schrijft men: [terug uit Chicago];
Nieuwe Vlaardingsche courant, 01-01-1894 Binnenland. Uit Oudebildtzijl schrijft men: [terug uit Chicago];
56.
Het nieuws van den dag : kleine courant, 14-05-1894 Binnenland. De bekende dwerg Gerrit [procesverbaal wapenwet];
Algemeen Handelsblad, 16-05-1894 Allerlei. De bekende dwerg Gerrit [procesverbaal wapenwet];
57.
Rotterdamsch nieuwsblad, 13-05-1895 Binnenland. Tom Pouce! [heilsoldaat Almeloo];
Het nieuws van den dag : kleine courant, 14-05-1895 Gemengd Nieuws. De bekende dwerg Gerrit [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce];
Nieuwsblad van het Noorden, 15-05-1895 Een miniatuur-Heilsoldaat. [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce];
Limburger koerier, 15-05-1895 Gemengd Nieuws. De bekende dwerg Gerrit [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce];
Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant, 15-05-1895 Binnenland. De bekende dwerg Gerrit [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce];
Haagsche courant, 15-05-1895 Gemengd Nieuws. "Admiraal Tom Pouce", [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce];
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 16-05-1895 Tom Pouce. [heilsoldaat Almelo - Admiraal Tom Pouce];
Leeuwarder courant, 16-05-1895 Tom Pouce. [heilsoldaat Almelo - Admiraal Tom Pouce];
Algemeen Handelsblad, 16-05-1895 Allerlei. [heilsoldaat Almelo - Admiraal Tom Pouce];
Arnhemsche courant, 16-05-1895 Binnenland. [heilsoldaat Almelo];
Provinciale Drentsche en Asser courant, 17-05-1895 Allerlei. [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce];
Delftsche courant, 17-05-1895 Binnenlandsche Berichten. [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce];
De Maasbode, 17-05-1895 Allerlei. [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce];
De Graafschap-bode, 18-05-1895 Geschiedenis van de week. [heilsoldaat Almeloo];
Nieuwsblad, gewijd aan de belangen van de Hoeksche Waard en IJselmonde, 18-05-1895 Allerlei. [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce];
Nieuwe Vlaardingsche courant, 18-05-1895 Binnenland. [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce];
Nieuwe Tilburgsche Courant, 18-05-1895 Binnenland. [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce];
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 18-05-1895 Binnenland. [heilsoldaat Almelo - Admiraal Tom Pouce];
Friesch volksblad, 26-05-1895 korte meededeelingen Een kleine, ja, [heilsoldaat Almelo];
De Volksvriend, 13-06-1895 Uit Holland. Een dwerg-heilsoldaat! [heilsoldaat Almelo - Admiraal Tom Pouce];
58.
Nieuwsblad van het Noorden, 07-03-1896 Stad en Dorp. Dinsdagavond treedt hier [Admiraal Tom Pouce - 22jr, 82cM, 13kg];
Nieuwsblad van het Noorden, 10-03-1896 Agenda. Dinsdagavond 10 maart [Admiraal Tom Pouce];
Leeuwarder courant, 13-03-1896 Binnenland. Admiraal Tom Pouce [Admiraal Tom Pouce - 22jr, 82cM, 13kg];
Nieuwsblad van het Noorden, 14-03-1896 Agenda. Zaterdag 14 maart [Admiraal Tom Pouce];
Het nieuws van den dag : kleine courant, 14-03-1896 Binnenland. Te Groningen heeft [Gerrit Keizer - 82cM, 13kg];
Algemeen Handelsblad, 14-03-1896 Allerlei. Te Groningen heeft [Gerrit Keizer];
De Amsterdammer : dagblad voor Nederland, 15-03-1896 Over een anderen boeg. [Gerrit Keizer - 82cM, 13kg];
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 17-03-1896 Binnenland. Te Groningen heeft [Gerrit Keizer];
Middelburgsche courant, 17-03-1896 Verschillende Berichten. Een nieuwe attractie [Gerrit Keizer];
Delftsche courant, 17-03-1896 Binnenlandsche Berichten. De bekende dwerg [Gerrit Keizer];
Nieuwsblad, gewijd aan de belangen van de Hoeksche Waard en IJselmonde, 18-03-1896 Vervolg Binnenland. Te Groningen heeft [Gerrit Keizer];
Tubantia, 18-03-1896 Binnenland. Te Groningen heeft [Gerrit Keizer];
Nieuwe Vlaardingsche courant, 18-03-1896 Vervolg Binnenland. Te Groningen heeft [Gerrit Keizer];
De Volksvriend, 09-04-1896 Uit Holland. Te Groningen heeft [Gerrit Keizer];
Java-bode, 15-04-1896 De Mail. Te Groningen heeft [Gerrit Keizer];
59.
Opregte Steenwijker courant, 23-03-1896 advertentie Groote Anti-Drankdemostraties [Gerrit Keizer - 22jr, 82cM, 13kg - dwarsfluit];
Wikipedia Ira David Sankey;
60.
Nieuwsblad van het Noorden, 11-04-1896 Stad en Dorp. Gisterenavond trad in [Admiraal Tom Pouce Gerrit Keizer - 22jr, 82cM];
61.
Opregte Steenwijker courant, 01-02-1897 advertentie Op woensdag 3 maart [Gerrit Keizer - 22jr, 83cM, 13kg];
62.
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 24-08-1897 Binnenland. Zondag namiddag werd [Gerrit Keizer - 24jr, 82cM];
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 26-08-1897 Binnenland. Nopens het ongeluk [Gerrit Keizer - bijtijds door buurman gegrepen];
63.
Het nieuws van den dag : kleine courant, 10-06-1899 Wielrijden Op woensdag 3 maart [Generaal Tom Pouce Gerrit Keizer - 25jr, 90cM - crescent-karretje No. 8];
Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, 24-08-1899 Prins Mignon;
64.
Algemeen Handelsblad, 01-03-1895 Sport en wedstrijden.;
WorthPoint Crescent Bicycles. - Chicago, Illinois : Western Wheel Works, 1898;
Hallands kulturhistoriska museum / Charlotta Sandelin;
65.
De Maasbode, 25-09-1900 de kleinste prediker [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg - Evangelisatie lokvogel];
Vlaardingsche courant, 26-09-1900 nieuwsberichten [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg];
Het volk : dagblad voor de arbeiderspartij, 27-09-1900 Een curiositeit [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg];
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 27-09-1900 Van beroep veranderd. [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg];
Tilburgsche courant, 27-09-1900 De kleinste prediker [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg - Evangelisatie lokvogel];
Haagsche courant, 27-09-1900 Gemengd nieuws. Woensdag-avond zal in [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg];
Dagblad van Noord-Brabant, 29-09-1900 De kleinste prediker [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg];
De Peel- en Kempenbode, 29-09-1900 De kleinste prediker [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg - Evangelisatie lokvogel];
Provinciale Drentsche en Asser courant, 29-09-1900 Allerlei. Te Charlois, gemeente Rotterdam [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg];
66.
Delftsche courant, 06-10-1900 Binnenlandse berichten. in verband met eene advertentie [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg - exploitatie];
Delftsche courant, 06-10-1900 advertentie. [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce];
Delftsche courant, 07-10-1900 advertentie. [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce];
Delftsche courant, 09-10-1900 advertentie. [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce];
67.
Nieuwsblad van het Noorden, 01-02-1901 Stad en Dorp. Assen, 31 Jan. [Gerrit Keizer - 26jr, 90cM];
68.
Leeuwarder courant, 28-02-1901 Reciteerwedstrijd. [Gerrit Keizer Jzn. - voordrachten zingend scheidde];
69.
Nieuwe Vlaardingsche courant, 21-09-1901 advertentie. [Gerrit Keizer, Prins Michon - De kleinste prediker - 27jr, 93cM, 15kg];
70.
Provinciale Drentsche en Asser courant, 27-09-1901 Binnenland Zevenwouden, 25 Sept. [Gerrit Keizer - levensverhaal, anti kermisvergadering];
Het nieuws van den dag : kleine courant, 30-09-1901 Gemengd nieuws Te Wolvega (Fr.) [Gerrit Keizer - levensverhaal, anti-kermisvergadering];
Het volksblad, 01-10-1901 Een anti-kermisvergadering [Gerrit Keizer - levensverhaal, anti-kermisvergadering];
Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië, 07-11-1901 Een Christelijk dwergje. [Gerrit Keizer - levensverhaal, anti-kermisvergadering];
71.
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 29-07-1905 Zwolle, 28 Juli In't lokaal Geloof [Gerrit Keizer 35jr, 80cM - anti kermis-vergaderingen];
72.
De Volksstem, 14-08-1907 Een Hollandsche Dwerg. [Gerrit Keizer 33jr, 30inches - museaal curiositeit];
73.
Het vaderland, 07-10-1911 "Predikant" à la Barnum en Baily [Gerrit Keizer 37jr, 79cM];
De Graafschap-bode, 11-10-1911 Geschiedenis van de week [Gerrit Keizer 37jr, 79cM];
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 11-10-1911 "Heiligschennis" [Gerrit Keizer 37jr, 79cM];
Leeuwarder courant, 13-10-1911 Binnenland [Gerrit Keizer 37jr, 79cM];
De nieuwe vorstenlanden, 13-11-1911 Soerakarta, den 13 November 1911 [Gerrit Keizer 37jr, 79cM - Barnum en Bailey-godsdienst!];
74.
Haagsche courant, 06-03-1924 Kleine Gerrit vijftig jaar [Gerrit Keizer - Loosduinen 50jr, 93cM - nieuwe fiets foto];
Delftsche courant, 08-03-1924 Kleine Gerrit 50 jaar [Gerrit Keizer - Loosduinen 50jr, 93cM - nieuwe fiets foto];
Tresoar heeft ook een foto van Gerrit met fiets;
Het volk : dagblad voor de arbeiderspartij, 15-03-1924 Een en ander over dwergen. / W.A.Z. [Gerrit Keizer - Loosduinen 50jr, 98cM];
Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant, 15-03-1924 Haagsche Brieven / Jan Hagenaar [Gerrit Keizer - admiraal Tompouce / Tompoes - Loosduinen 50jr, 95cM - levenverhaal];
75.
Leeuwarder courant, 02-09-1936 Gouden Jubileum Chr. school Oudebildtzijl. [Gerrit Keizer - Loosduinen 62jr];
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 02-09-1936 Chr. school Oudebildtzijl. : 1886-1936 [Gerrit Keizer - Loosduinen 62jr];
76.
Het Vaderland : staat- en letterkundig nieuwsblad, 08-03-1944 De kleinste man van Nederland [Gerrit Keizer - Loosduinen 70jr, 96cM];
77.
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 25-08-1947 Door de Noorder bouw : Over mensen en vruchten [Gerrit Keizer - terug naar de zeedijk];
78.
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-06-1982 Photo's uit oerpake's tijd [Gerrit Keizer, lytse Keizer, foto];
79.
Nieuwsbrief Borpsbelang Oudebildtzijl e.o. Nummer 11, mei 2012 “Ouwe-Syl draait deur in “Doch it foar dyn doarp”!;
Leeuwarder courant, 27-04-2012 Blikvanger;
Leeuwarder courant, 28-04-2012 Keizer wil biografie ‘kleine Keizer’ schrijven;
Leeuwarder courant, 01-05-2012 - te gast Roman ‘De kleine Keizer’ heeft vele bronnen / Irma Keizer;
80.
Dit prachtige citaat lezen we in:
Catalogus 1978-9078 : reis mee door de millennia... / Janny Vellinga-Hooghiemstra. - Oudebildtzijl : JF Books, 2018. - ISBN 978-90-829580-0-3. - [p. 9]
"De geschiedenis van de toekomst" is ook een boektitel van Ton Oosterhuis, 1994
Maar ook in het Algemeen Handelsblad (die het heeft overgenomen uit Journal de Francfort) van 26-10-1832, kunnen we deze zinsnede reeds terugvinden.
81.
Wikipedia David van Kampen;
rkd David van Kampen;
82.
YouTube: GPTV Aerden Plaats Oudebildtzijl leeggeroofd;
Omrop Fryslân Archeologisch steunpunt van de Aerden Plaats leeggeroofd;
Leeuwarder Courant, 18-05-2016 Lege vitrines door inbraak Aerden Plaats / Maria del Grosso;
Friesch Dagblad, 19-05-2016 Archeologisch steunpunt beroofd;
83.
Leeuwarder Courant, 15-03-2017 Aerden Plaats in trek bij dieven / Maria del Grosso;
84.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 21-04-2017 Gestolen historische spullen teruggevonden in sloot / Maria del Grosso;
85.
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 78, 97, 155 (afb);
Oudebildtzijl, gemeente Het Bildt : Beschermde stads- en dorpsgezichten / A.L. Vernooij (historisch-geografisch en stedebouwkundig onderzoek). - Zeist : Rijksdienst voor de Monumentenzorg. - ISBN 90-346-1133-7. - p. 3;
Delpher:
Van den mond der oude Middelzee : Nieuwe serie schetsen uit het oude leven op het land / K.J. van den Akker. - Leeuwarden : Friesche Maatschappij van Landbouw Leeuwarden, 1940. - p. 154 - p. 159;
De wandelaar; geïllustreerd maandblad gewijd aan natuurstudie, natuurbescherming, heemschut, geologie, folklore, buitenleven en toerisme, jrg 13, 1941, no 3, 01-03-1941 p. 99 meldt dat Koningshuis / Keuningshuus in 1932 is afgebroken;
Friesch dagblad, 03-12-1948 Oude-Bildtzijl: het vierde Bildt-dorp!, meldt het het 15 jaar geleden is afgebroken: 1933;
Ouwe Syl : Verklaring van de straatnamen Oversicht straatnamen Ouwe-Syl / Sytse Keizer: Keuningsstreek; p. 4 meldt dat Koningshuis / Keuningshuus in 1929 is afgebroken;
86.
Delpher:
Bulletin Nederlandsche Oudheidkundige Bond, jrg 13, 1920 p. 3, p. 196;
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 21-06-1955 Nanne Ottema overleden;
De Heerenveensche koerier, 21-06-1955 Nanne Ottema overleden;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-06-1955 Notaris Ottema stichtte zich monument met Princessehof : Grote belangstelling bij begrafenis;
De Heerenveensche koerier, 24-06-1955 Nanne Ottema gisteren ter aarde besteld;
87.
Wikipedia Ids Wiersma;
rkd Ids Wiersma;
88.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-11-1971 Ouwesyl dat plakky sil ik nooit fergete : Op kruising van dijk en vaar ontstond de 'buurte' Oude Bildtzijl;
Friesch dagblad, 03-12-1948 Oude-Bildtzijl: het vierde Bildt-dorp! - met afbeelding "Keuningshuis", 1907 ;
De wandelaar; geïllustreerd maandblad gewijd aan natuurstudie, natuurbescherming, heemschut, geologie, folklore, buitenleven en toerisme, jrg 13, 1941, no 3, 01-03-1941 p. 99;
Of de aangehaalde tekst dat op de steen zou hebben gestaan en of de verklaring van de afkortingen ook klopt, heb ik niet kunnen verifiëren.
Tresoar : Fries Fotoarchief Identificatienummer 90327 (Gezicht op de rechterkant van het Keuningshuus, ca. 1900);
89.
111 plekken in Friesland die je gezien moet hebben / Maarten Boersema. - 111 plekken-serie. - Bussum : Uitgeverij THOTH, 2018. - ISBN 978-90-6868-747-7. - p. 162;
Nederlands dagblad : gereformeerd gezinsblad, 21-06-1993 Friesland showt zijn monumentenschat / W. Smit;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-06-1993 Bildtdijken zijn nu op hun mooist : Monument van de maand in juni;
De Telegraaf, 27-05-1992 Langste straat onder het mes / Albert van Keimpema;
Trouw, 22-05-1992 Verpaupering nieuwe bedreiging Oude Bildtdijk / Jan Sloothaak;
Algemeen Dagblad, 16-05-1992 Binnenland Kort;
Dat claim doet Den Haag met de Laan van Meerdervoort ook in 'De Schatkamer', maar deze haalt de 6 km nog niet.
Delpher:
De Volkskrant, 27-09-1995 Vandaag / Ellen van den Boomgaard - De schatkamer;
90.
Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 188, 192 (tekening 163);
91.
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 7-8, 27 (tekening afbeelding 1), 97;
92.
Delpher:
De jonge vrouw, geïllustreerd Christelijk tijdschrift voor de vrouwelijke jeugd ter voorbereiding van de taak der vrouw in huis en maatschappij, jrg 15, 1933, no 7, 1933 Onze Boerenhuizen / Jo Veldheim;
internetraadpleging: 20-6 - 8-7-2020
|
|
|
heemtuin, Oudebildtzijl
|
|
fietsje Gerrit Keizer, Oudebildtzijl
|
|
Menno Simons, Oudebildtzijl
klepel Julianaklok, Oudebildtzijl
Het Bildt | David van Kampen, Oudebildtzijl
Hedendaags muntschat, Oudebildtzijl
|
|
haardsteen 1561 met Karel V en Filips II, Oudebildtzijl
|
|
hoefschoen ?, Oudebildtzijl
klomplaars ? , Oudebildtzijl
|
|
winkelhaakboerderij, Oudebildtzijl
|
|
Nij Altoenae
Op weg naar Nij Altoenae zien we van verre al 'buitendijks' de Kerk tussen de dijken liggen. Het hele dorp ligt zo goed als buitendijks, waarmee het al enigszins haar ontstaansgeschiedenis verraad. Het begon als 't Wechy langs de weg naar de volgende buitendijk dat in 1929 Nieuweweg genoemd werd. Het woongebied is ook de kerkzijde van de straat begonnen. In 1903 werd er een school gebouwd en vijftien jaar later een eerste kerk.
100 jaar Kerk tussen de Dijken / Adriaan Stap
Nij Altoenae, 2019
|
De huidige kerk - dat tussen 1927 en 1928 gebouwd is naar een ontwerp van Architect J. Bosma uit Drachten - verving de eerste dat door Timmerman Wybren Stap gebouwd is. De eerste kerk was van meet af aan te klein. De nieuwe kerk werd ten zuiden van de school gesitueerd, maar wel zover van de weg af, dat het lichtinval voor de school niet werd gehinderd. Het werd op 29 maart 1928 ingewijd door dominee K. Veen.
Timmerman Wybren Stap tekende de nieuwbouw van de pastorie, dat voor ƒ 13.500 gebouwd werd 1 en dat rechts voor de kerk staat.
Wybren Stap is de vierde in lijn van timmermannen. De zoon van Anne Jacobs Stap (Sint Annaparochie, ?-12-1784 - Sint Annaparochie 9-9-1857) timmerman te Vrouwen Parochie, Marten Annes Stap (Oude Bildtzijl, 19-11-1812 - Sint Annaparochie, 3-5-1879) was timmerman te St. Jacobiparochie. Zijn beide zoons Jacob (Sint Annaparochie, 21-11-1845 - Sint Annaparochie, 07-06-1904) en Jan (Sint Annaparochie, 16-10-1848 - Sint Annaparochie, 10-1-1929) begonnen rond 1870 samen het timmerbedrijf Stap op de Oude Bildtdijk 645 (het huidige nr. 504). De zoon van Jan, Wybren Jans Stap (St. Annaparochie, 21-11-1885 - St. Annaparochie, 26-12-1928) neemt de zaak in 1909 over.
Door zijn vroegtijdige dood neemt zijn zoon Jan Wybrens Stap (Sint Annaparochie, 24-2-1910 - Sint Annaparochie, 16-9-1984) de zaak al over op 18-jarige leeftijd. Omdat er deze contreien al vroeg elektra is aangelegd gaat de zaak J. W. Stap, electrische timmerfabriek “Het Noorden” heten.
Stap timmerfabriek “Het Noorden” bv
afbeelding: Adriaan Stap
|
De volgende generatie, Frans Stap (Sint Annaparochie, 4-11-1941) komt in 1957 bij de zaak en in 1973 treedt broer Adriaan Stap (Sint Annaparochie, 25-5-1952) toe. De zaak J. W. Stap timmerfabriek “Het Noorden” bv. gaat in 1980 verhuizen naar St. Jacobiparochie. Na de eeuwwisseling gaat eerst Frans Stap in 2003 met pensioen. Vijf jaar later doet ook de laatste familietelg Adriaan Stap zijn "stapje terug".
De zaak heet door het nieuwe logo al enige tijd Timmerfabriek Stap bv en blijft ook zo heten. Na zes generaties is er echter geen familie Stap meer aanwezig in dit voormalig familiebedrijf
2.
Adriaan Stap zette zich vervolgens - met andere buurtgenoten - in om Nij Altoenae beter op de kaart te zetten en meer als eenheid erkenning te krijgen. Men ging verder werken aan een dorpsstatus voor Nij Altoenae. Dat idee heeft heel wat voeten in aarde gehad. Vier pogingen waren er voor nodig. De eerste drie kregen er onvoldoende handen voor op elkaar. De eerste poging in 1982 werd door een handtekeningactie tegengehouden. Een tweede poging in 1991 kreeg ook geen twee derde meerderheid. Bij de derde poging in 1999 voor een referendum werd de vereiste opkomstdrempel van 50% niet eens gehaald. Zeven jaar later, in 2006, kreeg de buurt de status van dorp. Het 500-jarig bestaan van Het Bildt, in 2005, gaf het gemeentebestuur een extra motivatie om overstaag te gaan. "'t Sou 'n mooi kedo weze at onze gemeente nag dut jaar d'r 'n seuvende dorp bij krijt", vond burgemeester Aucke van der Werff toen. Een referendum het jaar erop bepaalde dat het buitengebied onder Sint Annaparochie blijft vallen en dat de status vanaf 1 mei 2008 alleen geldt voor de 'kom'
3.
Nij Altoenae Kroan op ’t Bildt | 2018 | Bert Stekelenburg / Adriaan Stap
de onthullingspeech van Adriaan Stap op zaterdag 20 oktober 2018
foto: Adriaan Stap
|
Op de hoek Oudebildtdijk / Stadhoudersweg vinden we tegenover de nrs. 388-390 een kroon op deze dorpstatus. Vanwege de nieuwe gemeentelijke herindeling en daarmee de opheffing van de gemeente Het Bildt en de geboorte van de gemeente Waadhoeke op 1 januari 2018 kregen alle zeven dorpen geld voor een beeld. Het idee voor het beeld kwam van Adriaan Stap. Hij mocht het dan ook zaterdag 20 oktober 2018 onthullen. We zien "een afbeelding van ’t Bildt met het kenmerkende haakse beeld van de wegen." Het beeld Kroan op 't Bildt laat de plattegrond van de voormalige gemeente Het Bildt zien, met op de plek Nij Altoenae een kroontje. Het kroontje verbeeldt tevens dat om het noordelijkste dorp gaat. Kunstenaar Bert Stekelenburg ontwierp dit werk, met wederom een hoek. De symboliek naar een boerderij-type kan ons niet ontgaan
4.
Wanneer we naar de voorkant van de kerk willen rijden, komen we langs de binnendijks gelegen boerderij die de naam Sathe Haanburg heeft gekregen. De boerderij is in 1877 herbouwd door J.D. Swart. De boerderijnaam is afkomstig van de IJde Frederiks de Haan uit Lemmer, die het in mei 1827 had gekocht
5.
Na verdere bezichtiging van de voorzijde van de kerk aan de Schuringaweg - zoals de Nieuweweg vernoemd is naar de hoofdonderwijzer Johannes Schuringa (1867-1924) - gaan we weer de dijk op. We moeten echter eerst nog even stoppen om het elektra-huisje te bewonderen. De aandacht voor het gebouwtje lokt een gesprek uit met de buurman van het gebouwtje.
De leden van "het Noorderlicht", ruim honderd man, hebben deze vereniging 4 april 1912 opgericht en zijn allemaal tevens belanghebbende. Bij deze honderd man zit ook timmerman Wiebren Jans Stap. Het waterschap "het oud-Bildt" geeft in de vergadering van 16 april 1912 toestemming aan de coörperatieve vereeninging "het Noorderlicht" in Oudebildtzijl om ondergrondse hoogspanningskabels te leggen en daarnaast bovengronds laagspanningsgeleidingen te maken, in en boven de Oudebildtdijk. Ook krijgen ze de vergunning om de vier of vijf transformators te bouwen. De benodigde plekken werden in oktober 1913 uitgegeven
6.
Bovenaan de dijk staan we oog en oog met een kop-hals-romp boerderij (9507).
Voorbij Kroan op 't Bildt en 'binnendijks' - dus buiten het dorp Nij Altoenae gelegen - staat er nog een (9505). Hiernaast staat een boerderij van het type winkelhaak, dat de naam De Fonteinplaats draagt. Deze naam is een vernoeming naar de familie Fontein, die de plaats van 1681 tot ± 1748 in bezit had
7.
Voordat we het dorp Nij Altoenae op de Oudebildtdijk verlaten willen we natuurlijk ook weten waar deze naam vandaan komt. Het 'Nij' komt van 'nieuw'. Altoenae is een verwijzing naar een van drie werkkampen die hier waren om de afsluitdijk - de huidige Oudebildtdijk, te bewerkstelligen. Deze drie werkkampen kregen de naam van de plek waar de meeste werkers vandaan kwamen, te weten Wijngaarden, Altena en Kijfhoek. Kees Kuiken weet echter aannemelijk te maken, dat deze namen echter pas worden gehanteerd vanaf de Hervorming en de beeldenstorm van 1566. Na 1570 verschenen ze pas op een kaart, in contracten en in persoonsnaamgevingen. De reden was dus om katholieke heiligen namen Jacobus, Sint Anna en O.L. Vrouwe weg te poetsen bij de daarna vernoemde plaatsnamen Sint Jacobiparochie, Sint Annaparochie en Vrouwenparochie. De meeste contractarbeiders die hier in 1505 zijn begonnen, waren na een jaar alweer vertrokken uit dit gebied, op weg naar de volgende klus. Sint Annaparochie (waaronder Nij Altoenae valt) werd voor alle duidelijkheid Altena
8.
Zo blijkt de huidige beeldenstorm (in 2020 9) met bijbehorende naamsverandering van straten, tunnels et centra, ook van alle tijden te zijn. We zien echter ook het resultaat van de zestiende-eeuwse aanpassingen van Jacobus, Sint Anna en O.L. Vrouwe in Wijngaarden, Altena en Kijfhoek!
Vanaf de dijk krijgen we zicht op de Watertoren Sint Jacobiparochie, dat in 1957 is gebouwd. Dit ontwerp van architect A.P. Wesselman van Helmond (Helmond, 30-5-1908 - Nijmegen, 8-11-1968), werkzaam bij het Raadgevend ingenieurs- en architectenbureau v.h. Van Hasselt en De Koning te Nijmegen, werd ook gebruikt voor de watertoren van Akkrum. Het is de bedoeling dat de toren van Akkrum 41.83 meter hoog wordt en die van Sint Jacobiparochie 41.14 meter. En tja, dat was alweer hoger dan de Oldhove in Leeuwarden. Maar eigenlijk is de toren van Sint Jacobiparochie veel hoger dan die van Akkrum. Immers, de watertoren van Akkrum staat op palen van 10 meter gefundeerd, terwijl die van Sint Jacobiparochie 17 meter lang zijn. De schacht dat het reservoir van 500 m3 draagt is - en dat is opmerkelijk - geheel opgemetseld. De gele Friese handvormsteen zijn gemaakt in de steenfabriek Schenkenschans (1857-1980) te Leeuwarden. De bouwkosten waren ƒ 235.000
10.
noten:
1.
Wikipedia Nij Altoenae;
Fryslân = Friesland : ±1926-1934 : schaal 1:25.000 / Anoek van der Leest, Meindert Schroor, Huib Stam (samenstelling, redactie); Thijs Caspers (eindredactie). - Grote historische topografische atlas. - Tilburg : Nieuwland, 2006. - ISBN 90-8645-006-7. - No 57;
Gereformeerde Kerken: Het ontstaan van de Gereformeerde kerk Oude en Nieuw Bildtdijk ‘Institueren en een kerk bouwen!’;
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 30-03-1928 Inwijding Gereformeerde Kerk.;
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 17-02-2018, p. 12 Nij Altoenae: jubilerende gemeente en godshuis tussen de beide Bildtdijken / Lodewijk Born, Marchje Andringa (foto);
Leeuwarder Courant, 19-02-2018, p. 20 Kindje in ongerechtigheid 100 jaar / Wiebe van der Hout;
Telefoongesprek Adriaan Stap, 10-07-2020;
2.
Timmerfabriek Stap Informatie;
AlleFriezen:
Anne Jacobs Stap
geboorte -
overlijden;
Marten Annes Stap
geboorte -
overlijden;
Jacob Martens Stap
geboorte -
overlijden;
Jan Martens Stap
geboorte -
overlijden;
Wybren Jans Stap (W Stap timmerman en aannemer)
geboorte -
overlijden;
Jan Wybrens Stap (J. W. Stap, electrische timmerfabriek “Het Noorden”.)
geboorte -
overlijden;
Frans Stap (J. W. Stap timmerfabriek “Het Noorden” bv.)
geboorte;
De vader van de eerste timmerman was Jacob Jans Stap (Vrouwenparochie ±1752 - Vrouwenparochie, 9-12-1826). Hij was gardenier, zoon van (coopman) Jan Gerbens Stap (vrouwenparochie, aktedat.31-03-1726) en Arjaantje Annes;
Telefoongesprek Adriaan Stap, 10-07-2020;
3.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 22-10-2018, p. 20 Dorpsstatus op kunstwerk vereeuwigd / Maria Del Grosso, Jan Spoelstra (foto);
Leeuwarder Courant, 02-05-2008, p. 10 Wel dorp? Geen dorp? Wel dorp! / Robert Jan Speerstra, Paul Janssen (foto);
4.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 22-10-2018, p. 20 Dorpsstatus op kunstwerk vereeuwigd / Maria Del Grosso, Jan Spoelstra (foto);
Mail Adriaan Stap, 11-07-2020;
5.
Nieuwsblad De Bildtse Post Haanburg;
6.
Gereformeerde Kerken: Het ontstaan van de Gereformeerde kerk Oude en Nieuw Bildtdijk ‘Institueren en een kerk bouwen!’;
Delpher:
Leeuwarder courant, 18-04-1912 Uit de Provincie. St. Jacobiparochie, 16 April.;
Leeuwarder courant, 18-04-1912 Akten betreffende coöperatieve vereenigingen No. 3113 coörperatieve vereeninging "het Noorderlicht";
Leeuwarder courant, 17-10-1913 Uit de Provincie. St. Annaparochie, 15 Oct.;
7.
Bildtse Post, 17-8-2005: Bildtse plaatsen – nr 33 – Ouwedyk 433 IJbeltie Reiners Fontein / Douwe Zwart;
8.
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 65;
9.
Elseviers Weekblad, 14 jun 2020 Onderschat deze beeldenstorm niet / Gertjan van Schoonhoven;
de Volkskrant, 11 juni 2020 18:00 Beelden zijn gebeiteld in steen, maar de geschiedenis niet / Wieteke van Zeil;
Algemeen Dagblad, 11 juni 2020 22:28 Nieuwe beeldenstorm: 'Foute helden' moet het ontgelden / Raymond Boere;
De Dagelijkse Standaard, 18 juni 2020 Beeldenstorm gaat burgeroorlog worden: beeld zwarte tennisheld beklad met 'White Lives Matter' / Bart Reijmerink;
Joop, 11 juni 2020 De beeldenstorm van 2020 / Marc-Jan Janssen;
Trouw, 15 juni 2020 3:52 Britse premier over beeldenstorm: ‘We kunnen de geschiedenis niet fotoshoppen’ / redactie;
OnsWestfriesland, 18 juni 2020 Column : Beeldenstorm / Peter Ursem;
Scientias, 20 juni 2020 Geen echte beeldenstorm, maar wel een frisse beeldenbries in Nederland / Monique Siemsen;
Stroom Den Haag Webdossier Beeldenstorm 2020;
10.
Overzicht watertorens Nederland Sint Jacobiparochie;
Wikipedia Adriaan Pieter Wesselman van Helmond;
rkd A.P. Wesselman van Helmond;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-10-1956 Nieuwe watertorens in Sint Jacobi Parochie en Akkrum : Meer dan veertig meter hoog;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-02-1958 Nieuwe tweeling-watertorens bij St. Jacob en Akkrum : Functionele bouwwerken met een architectonische schoonheid;
Stichting Historie Grofkeramiek B.V. Steenfabriek "Schenkenschans";
internetraadpleging: 9 - 10-7-2020
|
|
|
Kerk tussen de dijken, Nij Altoenae
toren en windvaan Kerk tussen de dijken, Nij Altoenae
|
|
Sathe Haanburg, Nij Altoenae
Kerk tussen de dijken, Nij Altoenae
windvaan, Kerk tussen de dijken, Nij Altoenae
transformatorgebouw, Nij Altoenae
De Fonteinplaats, Nij Altoenae
Watertoren Sint Jacobiparochie | 1957 | A.P. Wesselman van Helmond, vanuit Nij Altoenae
|
|
Sint Jacobiparochie
De Oudebildtdijk voert ons verder langs het voormalige pand van de timmerfabriek, waarna we weer een boerderij tegenkomen van het hoekplaatstype, genaamd 't Weeskind (9514).
Deze naam is terug te voeren op Doetje Jan Jaspers, die wees werd. Haar ouders waren Jan Jaspers en Jannichie Willem Stevens de jonge. Ze huwden met elkaar ca 1620. Nadat haar moeder voor 1633 was overleden, hertrouwde haar vader ca. 1634 met Marichie Barthoutsdr. Zij kregen twee kinderen. Echter nu overleed haar ca. 1590 geboren vader voor 22 februari 1642, zodat Doetje dus wees was geworden
1.
Met nog een boerderij verderop, zijn we bij het kruispunt van de waterwegen Ouwe Faart en Kouwe Faart aangekomen. De Kouwe Faart loopt van de sluis in de Wiersylster Rak bij Wier (op het oude land) via Blikfaart naar het noorden, om bij Zwarte Haan het overtollige water te spuien. Dit was echter 50 jaar geleden nog niet zo. Toen was het een T-splitsing en liep de Koude Vaart vanaf hier, de Oosthoek, naar Blikvaart
2.
In de jaren 70 van de twintigste eeuw werd de Koude Vaart doorgetrokken naar het nieuw gemaakte en op 6 september 1973 officieel in werking gestelde gemaal Swarte Harne
3.
En omdat we nu enigszins de draad kwijt zijn met de benamingen Swarte Harne en Zwarte Haan, slechten we dit meteen maar even. Volgens Hotse Buwalda, is het woord zwart afkomstig van het op de waddenkust fijngeslagen zeewier, dat zwartgekleurd is. Hotze Sytses Buwalda (Sint Jacobiparochie, 14-9-1915 – Sint Annaparochie, 5-2-1994) schreef onder andere het Woordboek fan 't Bildts: en list fan toponimen. Ook schreef hij de vierluik Geschiedenis van Het Bildt van Hartman Sannes af, nadat deze vroegtijdig was overleden. Dat zwarte spul zou op deze plek meer aangetroffen worden dan elders. Swarte Harne betekent Zwarte Hoek. Hoe de verwarring is ontstaan, is onduidelijk, maar een oplossing vinden we aan het einde van de dag
4.
Even verderop staat Cafe de Oasthoek, anno 1889 als muurschildering. Op de schildering zien we drie oude mannen op hun 'leugenbankje' zitten. Eentje - met herstelde kledij - staat achter een tonnetje dat als tafeltje dient. Er staat een fles op. Dit beeld is in 2001 door Gerrit Dijkstra voor Cafe de Oosthoek gemaakt.
De uitbater Jappie Groeneveld had zich laten ontvallen - toen hij bezoek had van twee schilders die bij het verkeerde café op de dijk waren aanbeland - dat hij zo'n ouwe muurschildering zoals ze in België en Frankrijk te zien zijn, wel mooi zou vinden om dat op de muur te hebben. Gerrit zei dat hij dat wel kon. En dus ging Gerrit er mee aan de slag. Bij zijn volgende bezoek had hij een boek meegenomen met oude reclames, waaruit een afbeelding van 3 bij 3 cm werd gekozen. Na diverse bezoekjes, waarvoor Gerrit telkens op de fiets uit Beetgum diende te komen, was de muurschildering op basis van acrylverf klaar. Het vertoont een eigen interpretatie van het impressionistisch voorbeeld dat een Frans visserstafereel liet zien
5.
In 2014 vierde het café haar 125-jarig bestaan. Gerrit Breteler bracht ter gelegenheid van deze gebeurtenis zijn geschreven lied "De Oasthoek" ten gehore.
Omdat we het hier over het Oosthoek hebben - we zitten op de lijn van de Oudebildtdijk toch zeker op de westelijke helft van de dijk - roept dit toch wel een vraag op. De vraag wordt deels beantwoord, wanneer we weten dat aan de westzijde van deze afsluitdijk bij Dijkshoek de buurtschap Westhoek ligt. Een tegenhanger Oosthoek ligt dan voor de hand. En in dit geval is het kader de gemeente Sint Jacobiparochie.
De zoon van de al eerdergenoemde Hotze Sytses Buwalda, Sytse Buwalda schreef over beide hoeken een boek. In 2013 verscheen het De Westhoek - Levend ferleden en in 2016 De Oasthoek - 150 jaar. De laatste is verkrijgbaar bij Bildts Aigene
6.
Een kleine kilometer verderop treffen weer een transformatorgebouw aan. Deze is in dezelfde bouwstijl gemaakt, met gebruikmaking van hetzelfde ontwerp.
Omdat we naar Sint Jacobiparochie willen, rijden we de volgende straat naar het zuiden in, genaamd Kadal. Bijzondere straatnaam. Men vermoed dat het om een oude kadijk gaat. Tot halverwege de jaren 60 van de twintigste eeuw werd de straat nog Kadalsterweg genoemd, waarna het kennelijk is afgekort. Hoe het van kadijk naar kadal is gekomen is onbekend
7.
Wanneer we over de Kadal de bebouwde kom van het dorp binnen rijden, zien we tussen de huidige Van Wijngaardenstraat - een verwijzing naar de familie Van Wijngaarden van het consortium dat de afsluitdijk bouwde - en de K.L. de Vriesstraat een groenstrook met voetpad. Dit soort stroken zijn we al eerder gekomen tijdens deze ontdekkingstochten. Ook nu blijkt het te gaan om een voormalig spoorweg.
Op 24 december 1900 / 8 januari 1901 komt de Staat met de Noord-Friesche Locaalspoorwegmaatschappij (NFLS) te Leeuwarden overeen dat er onder andere een concessie wordt verleend voor de aanleg van een spoorweg van Leeuwarden over Stiens en St. Jacobi Parochie naar Harlingen.
spoortraject Het Bildt
ArcGIS AHN2 50cm maaiveld - Hillshade
Esri Nederland, Rijkswaterstaat, Waterschapshuis en de provincies
|
Landschap beïnvloedend lijkt daarbij de eis, dat het bovenvlak van de spoorstaven overal ten minste 75cm hoger moet liggen dan de hoogst bekende lokale waterstand
8.
Dit zal leiden tot een dijklichaam die we in het landschap moeten kunnen herkennen. Echter, tegenwoordig kunnen we er nog nauwelijks iets van terugvinden. Het traject Leeuwarden-Stiens-Harlingen werd namelijk alweer in 1936 opgeheven
9.
De Kadal brengt ons naar de Middelweg dat als kaarsrechte lijn horizontaal - als een centrale as - in het midden van Het Bildt (de voormalige Middelzee) ligt. Naar aanleiding van de vondst in 1998 van de polderinrichting, dat door Vitus von Drachsdorf ( -1526) in 1505 op een papiertje werd gekrabbeld, werd opnieuw onderzocht of Het Bildt niet een renaissancepolder zou zijn, een met een grand designs of een polder met een masterplan. En dan mogelijk de eerste van Nederland. Met een 10 kilometer lange Middelweg van oost naar west, haaks hierop 7 noord-zuid wegen met op drie kruispunten woonplaatsen
10.
In deze hoek - van de Kadal en Middelweg - staat de boerderij (9509) die een bepaalde periode De Schierhuisplaats werd genoemd, als vernoeming naar een familie Schierhuis. Deze werd gebouwd door Barthout Willems. Deze Barthout kwam in de eerste helft van de zestiende eeuw met zijn drie broers vanuit Sassenheim (oudtijds Ambachte Sassen) hier naartoe met hun gezinnen. De andere vestigden zich ook in deze contreien. Barteld Willems staat in 1527 en 1537 genoteerd als Bildtmeier. In 1849 werd de boerderij aanzienlijk verbouwd, zodat de oorspronkelijk vorm vrijwel onherkenbaar is geworden
11.
We rijden naar het "centrum" van het dorp, dat het beste met "het begin" kan worden aangeduid. Hier vandaan lopen de wegen Oosteinde (waar we net overheen reden), Zuideinde, Westeinde en Noordeinde. Al wordt deze laatste straat van het kruispunt gedrukt door De Groate Kerk (9511). Maar daarover zo meer, want we zijn net te vroeg aangekomen.
Daarom maken we alvast een rondje om de kerk.
Als eerste valt aan dit weids kruispunt het gebouw De Valk op, dat duidelijk door Mient de Vries wordt geëxploiteerd. Hoewel je een café of restaurant in dit pand zou verwachten, blijkt het gaan om een fietsenwinkel. Het fraaie pand is in 1920 gebouwd 12.
Aan de overkant van het plein staat een Markering pelgrimsroute dat Henk Rusman (Hillegom, 30-10-1950) in opdracht 1998 gemaakt heeft. Deze poort van een langgerekt en gebogen driehoek met een hoogte van vijfenhalve meter werd woensdag 22 juli 1998 onthuld.
Simy Sevenster zal er in 2006 voor de Nationale Gedichtendag een gedichtje over inzenden. Het begint als volgt:
Pelgrimspoort
Se gane by bossys
de swarte poort deur.
[...]13.
Sint Jabik, zoals Sint Jacobiparochie ook wordt genoemd, mag als plaatsnaamdrager van Sint Jacobus, de patroon van pelgrims en reizigers niet ontbreken in het netwerk van bedevaart wegen. 't Jabikspâd is de eerste dat voor 2000 door de Werkgroep Jabikspaad Fryslân wordt gerealiseerd. Omdat de route van Santiago de Compostella van hier naar Finisterra, het einde van de wereld, in Spanje loopt, wordt Zwarte Haan, waar de route uiteindelijk zal beginnen gekscherend het begin van de wereld genoemd 14.
We lopen de Georg van Saksenstraat in en komen uit bij de sneuphok van Yde Westra, waar we 'even' gaan Strune. De verleidingen zijn er veel, want er is op allerlei gebied wel iets te vinden. Helaas vinden we tussen de boeken geen uitbreiding van de eigen collectie, zodat we na een complete rondleiding met allerlei verhalen van Yde, toch met lege handen vertrekken. Maar zeker 'even' de moeite waard.
Niet wetend dat we nog geen 40 meter afstaan van Het Spoorrondsy, de lange bocht van de spoorlijn Sint Jacobiparochie - Minnertsga, dat nu dienst doet als wandelpad, lopen we ons rondje via Noordeinde af.
Hier komen een aantal oude panden tegen waaronder een boerderij uit 1820 15.
Het monument (9521) uit 1760 aan de andere kant van straat laat zich door het vele omringende groen iets minder goed vastleggen.
Vriesche Courant, 3-10-1807
Rotterdamse Courant, 10-10-1807
Oprechte Haarlemse Courant, 10-10-1807
Amsterdamse Courant, 10-10-1807
Nederlandsche Staatscourant, 27-2-1826
|
En dan zijn we alweer bij de achterkant van de kerk aangekomen. We lopen via die achterzijde naar de ingang van het gebouw, maar komen op het grasveld nog een herinneringsmonument tegen. Het is plek waar de verdronken zeelieden werden begraven die aanspoelden op de kust van Het Bildt, de drinkelingehoek. Ook de 32 opvarenden van schepen die tijdens de storm in 1656 en de 41 bemanningsleden van het marineschip Noodweer die op 30 september 1807 verging, worden hier herdacht.
Vrijdag 28 maart 2003 werd het "Drenkelingen monument" van Marco Goldenbeld (Utrecht, 2-12-1957) officieel ingewijd. Hierbij was naast de kunstenaar ook kapitein ter zee Kees Turnhout van de Koninklijke Marine aanwezig. De granieten steen die uit de golf steekt, verbeeld de boeg van een schip. Om het begraven te benadrukken, zakken de golven steeds iets verder de grond in. De kosten voor het beeld waren zo'n €6450
16.
Het eerste bericht dat 's Lands Schip Noodweer vermoedelijk met man en muis is vergaan voor de Vriesche Wal verschijnen op 3 oktober, waarna enkele kranten het bericht overnemen. Hierbij wordt 's Lands Schip ook 's Konings Schip of Z.M. Schip genoemd. Er waren inmiddels al 18 lichamen aangespoeld op de Zeedyk. Kennelijk weet men de lichamen, dan wel andere kenmerken als kleding, te herkennen want men bericht dat Kapitein G.S. Rabé van Wezel nog wordt vermist.
Middels de liquidatie van de Nederlandse achterstand 'Oude Soldijen' krijgen de lichamen voor ons een naam
17.
We lopen naar de voorkant van het gebouw en zien dat de kerk nu wel open is.
Het aangezicht van deze laatste kerk op deze plek is indrukwekkend. De architect Thomas Romein heeft dit gebouw in 1843-1844 ontworpen en een heel andere look gegeven, dan dat we gewend zijn. Het is gebouwd door de aannemer Hendrik Wouda uit Dragten. De eerste steen is gelegd door Arjen Jans Osinga, het tweeëneenhalf zoontje van een van de commissieleden. Thomas Adrianus Romein (Leeuwarden, 16-12-1811 – Leeuwarden, 24-2-1881) hield kennelijk van de neoclassicistische stijl. De voorgevel met vier Ionische zuilen springen hierbij natuurlijk het meest in het oog. Aan dit ontwerp gingen drie andere ontwerpen vooraf. In het eerste ontwerp wordt nog de oude toren gespaard. Hierdoor blijft het een traditionele vorm, zoals er vele zijn.
Door het foutief interpreteren van zijn handtekening, komen we op verschillende plekken diverse malen een verschillende voorletter tegen.
ontwerp tekening door T.Romein) 1843
ontwerp tekening door T.Romein 1843
ontwerp tekening door T.Romein 1843
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
66.407
-
66.404
-
66.405
foto's G.Th. Delemarre
(CC BY-SA 3.0)
|
Zijn voorletter wordt ook aangezien voor de F, I of J, zodat zijn vader Jacob Romein in beeld komt. De handtekening van T. Romein is echter tijdens zijn loopbaan telkens hetzelfde gebleven. Hierdoor zien we dat zowel het eerste ontwerp van deze kerk als het beursgebouw in Leeuwarden, waar hij vanaf 1843 de stadsarchitect werd, ondertekend is door T. Romein, Thomas Romein
18.
Een enkele wijziging ten opzichte van de laatste tekening, treffen we wel aan. Zowel de windvaan als fronton droegen het gemeentewapen. Nu zien we deze alleen nog in de windvaan terug. Het gemeentewapen op het
fronton is vervangen door een variant op het grote wapen van de provincie Friesland en sinds 1997 Fryslân
19.
De Groate Kerk is al enige tijd een Kultureel Sintrum, waarin tevens het Pelgrimsinformatiecentrum gevestigd is. Het gebouw is dan ook sinds 1979 eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.
Groate kerk van Sint Jacobiparochie : bedelman edelman / Hugo Kingmans; A.W. Dijkstra, M.F. Fermo, G.P. Karstkarel, H. Kingmans, A.J. Wijnsma (redactie); A.W. Dijkstra (eindredactie); W. Walta (fotografie)
Monument van de Maand, jrg. 3, dl. 8
Leeuwarden : Stichting Monument van de Maand, 1988
|
Wanneer we een kijkje binnen nemen, treffen we een zaal aan waarin op dat moment een tentoonstelling over kaatsen is en een expositie over de muziekvereniging Aurora gehouden wordt. Het kaatsen is verzorgd door verzamelaar Marty Slager. Hij kreeg voor al zijn vrijwilligerswerk bij (het bestuur van) kaatsvereniging Het Noorden van Yvonne Kinket een smaakvol beeld getiteld De Kaatser toen de vereniging 125 jaar bestond en hij na 27 jaar afscheid nam. Het jaar erop werd hij hiervoor benoemd tot "Lid in de Orde van Oranje-Nassau". Beide mag hij vast als een persoonlijk trofee beschouwen. De paal van het beeld van Kinket waarop de kaatser staat, verbeeldt de paal in het slik op 't Wad en daarmee Het Bildt 20.
Friesland, wees zacht voor mij : Nieuwkomers in de provincie door de eeuwen heen / Maaike Vriesema, Annelies van der Goot; Sjoerd Andringa (illustraties)
Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2006 - 90-330-0556-5
|
Tijdens het rondje door de zaal vinden we tevens nog op enkele plekken literatuur dat ons verder helpt. Uiteraard het boekje over de Grote kerk zelf. Maar ook het bijzondere boek over de eeuwenlange toestroom van nieuwe Friezen. En een ander boek, wat ze en alle anderen daarvan zouden moeten weten.
We maken ons rondje door de kerk af door nog even de trap naar boven te nemen. We komen zo op het terrein van het Pelgrimsinformatiecentrum. Wij krijgen echter ook een kijkje op de achterkant van het orgel. Hierbij valt op de beelden op het orgel aan de achterkant hol zijn.
Wanneer we weer buiten zijn, bekijken we aan de andere kant van het gebouw het herdenkingsmonument van Vreni of Verena Wagner. Het beeld is in 2005 gemaakt van 24 geknibbelde glasplaten, ter gelegenheid van 60 jaar vrijheid. De sokkel en glas hebben groentinten, waarbij de kleur groen hoop vertolkt. Op het glas en de sokkel kunnen we de volgende teksten lezen:
Van drabbelkoeken, brijbekken en granaten : Langs elf Friese steden : verhalen vol humor, creativiteit en verwondering / Marten L. de Boer; Marten en Greet de Boer (samenstelling); Greet de Boer-de Boer (foto's, verhalen); Evert van Urk (illustraties)
Easterein / Oosterend : Margryt, 2000 - 90-9013976-1
|
ôns frijhyd ontstaan út ôfbroken levens
De inwoners van het Bildt gedenken allen die hun leven hebben gegeven of verloren in de strijd voor onze vrijheid 21.
We hebben intussen bedacht om de drie dorpen aan deze Middelweg te bezoeken. Gezien de (verwachte) duur van elk bezoek, durven we het aan om even een uitstapje te maken naar het oude land.
noten:
1.
Bildtse Post, 13-7-2005: Bildtse plaatsen – nr 28 – Ouwedyk 627 Een weeskind / Douwe Zwart;
AlleFriezen:
Jan Jaspers vermeld;
2.
Fryslân = Friesland : ±1926-1934 : schaal 1:25.000 / Anoek van der Leest, Meindert Schroor, Huib Stam (samenstelling, redactie); Thijs Caspers (eindredactie). - Grote historische topografische atlas. - Tilburg : Nieuwland, 2006. - ISBN 90-8645-006-7. - No 56-57, 73-74 (verkend 1928-1929);
Delpher:
Lijst der aardrijkskundige namen van Nederland. - 1936 p. 215 Koude Vaart;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-04-1966 Ingezonden / L. van der Meij;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-06-1975 Nieuwe Dijk Westhoek-Zwarte Haan opgeleverd;
3.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-09-1973 Verhoging Friese zeedijk 1980 klaar;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-07-1983 Strijd om dijktracé al 20 jaar gaande;
4.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-09-1974 Zwarte Haan of Swarte Harne?;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-10-1983 Alleen naar Zwarte Haan : "'t Is hier 'n doaie seestad worren";
Wikipedia Hotze Sytses Buwalda;
5.
Telefoongesprek André Groeneveld, 12-07-2020;
Telefoongesprek Gerrit Dijkstra, 12-07-2020;
6.
Plaatsengids.nl Westhoek en Oosthoek;
7.
Fryslân = Friesland : ±1926-1934 : schaal 1:25.000 / Anoek van der Leest, Meindert Schroor, Huib Stam (samenstelling, redactie); Thijs Caspers (eindredactie). - Grote historische topografische atlas. - Tilburg : Nieuwland, 2006. - ISBN 90-8645-006-7. - No 73 (verkend 1928);
M pagina E / Martin Engels
Encyclopedie van Friesland / J.H. Brouwer (hoofdredacteur); J.J. Kalma, W. Kok, M. Wiegersma (redactieraad). - Fryske Akademy. - Amsterdam ; Brussel : Elsevier, 1958 K Kadalsterweg;
In de Leeuwarder Courant vinden we vanaf 1829 tot 1965 regelmatig berichten met Kadalsterweg (en nog een keer in 1979). Kadal vinden we vanaf 1970. De naamsverandering heeft zich kennelijk tussen 1965 en 1970 voltrokken. Al komt Kadal ook voor 1965 voor.
De krant van toen: zoekvraag Kadalsterweg - Kadalsterweg;
De krant van toen: zoekvraag Kadal - Kadal;
8.
Delpher:
Nederlandsche staatscourant, 09-02-1901 Overeenkomst betreffende den Noord-Frieschen Locaalspoorweg.;
Spoorzoeker.net / bcpeters Stiens - Harlingen / Franeker;
Martijn van Vulpen Spoorlijn Stiens - Harlingen;
9.
Delpher:
Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 297;
10.
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 9, 48, 55;
Van Middelzee tot Bildt : landaanwinning in Fryslân in de Middeleeuwen en de vroegmoderne tijd / Meindert Schroor. - Archeologie in Fryslân, 3. - Abcoude/Amersfoort : Uniepers / Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, 2000. - p. 58-59;
De voornaam van Von Drachsdorf wordt veelal geschreven als Veit, maar komt ook voor als Vyth of Vijt;
In een veelvoorkomend liedje wordt hij nog genoemd:
Christi is upgestande,
Herr Vyth moet nu uth dussen lande,
Des willen wy alle froh syn,
Grave Edsard wil onze troost syn,
Kyrie eleison.
Middelnederlandsche historieliederen: toegelicht en verklaard / Cornelia Catharine van de Graft. - Epe : A. Hooiberg, 1904. - proefschrift UvA p. 126;
11.
Delpher:
Van den mond der oude Middelzee : Nieuwe serie schetsen uit het oude leven op het land / K.J. van den Akker. - Leeuwarden : Friesche Maatschappij van Landbouw Leeuwarden, 1940. -
p. 91 (met afbeelding boerderij), 98-99, 100;
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - Bijlage 4 p. 1;
De Vrije Fries / P.C.J.A. Boeles, R. Visscher, S. Cuperus (redactie) drie en dertigste deel. - Leeuwarden : N.V. Noord-Nederlandsche Boekhandel, 1935. - Wandeling langs de oude grafsteenen, liggend op de kerkhoven rondom de drie kerken en torens van de Parochie's in de gemeente Het Bildt / S.J. Hoogland. - p. 62;
Algemeene geschiedenis van Friesland : een volksleesboek / H.W. Steenstra. - Minnertsga : J. Bloemsma, 1845. - p. 539-540 Geslacht der Bildbewoners;
12.
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0063100000002428;
13.
rkd Henk Rusman;
De krant van toen:
Nieuwsblad van het Noorden, 24-07-1998 Van Zwarte Haan naar Finisterra;
Leeuwarder Courant, 26-01-2006 Nationale Gedichtendag Pelgrimspoort / Simy Sevenster;
14.
Plaatsengids.nl Zwarte Haan;
15.
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0063100000003263;
16.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 29-03-2003 Golven Van Staal Voor Naamloze Drenkelingen;
Leeuwarder Courant, 19-06-2002 Monument voor naamloze drenkelingen / Kirsen van Santen;
rkd Marco Goldenbeld;
17.
Delpher:
Vriesche courant, 03-10-1807 Leeuwarden den 2 October;
Amsterdamse courant, 10-10-1807 Leeuwarden den 2 October;
Rotterdamse courant courant, 10-10-1807 Leeuwarden den 2 October;
Oprechte Haarlemse courant, 10-10-1807 Amsterdam den 8 October;
Nederlandsche staatscourant, 27-02-1826 Schip Noodweer;
Van G.S. Rabé van Wezel is - na behoefte - een redelijk beeld te schetsen:
Notulen van het Staats-bewind der Bataafsche Republiek, Volume 11;
openarchives George Samuel rebe van Wezel;
Warschipsresearch Dutch gaff gunboat Kever 1796-1829;
Regionaal Historisch centrum Zuidoost Utrecht Nadere Toegang op inv. nr. 186 uit het archief van het Hervormde Gemeente Rhenen, 1628-1969 (355) / H.J. Postema. - versie december 2017 p.124: Belijdenis 10 maart 1790 Georgius Samuel Rabe van Wezel;
18.
Wikipedia Thomas Adrianus Romein;
Groate kerk van Sint Jacobiparochie : bedelman edelman / Hugo Kingmans; A.W. Dijkstra, M.F. Fermo, G.P. Karstkarel, H. Kingmans, A.J. Wijnsma (redactie); A.W. Dijkstra (eindredactie); W. Walta (fotografie). - Monument van de Maand, jrg. 3, dl. 8. - Leeuwarden : Stichting Monument van de Maand, 1988. - p. 27, 29, 31, 33, 39, 40;
19.
Groate kerk van Sint Jacobiparochie : bedelman edelman / Hugo Kingmans; A.W. Dijkstra, M.F. Fermo, G.P. Karstkarel, H. Kingmans, A.J. Wijnsma (redactie); A.W. Dijkstra (eindredactie); W. Walta (fotografie). - Monument van de Maand, jrg. 3, dl. 8. - Leeuwarden : Stichting Monument van de Maand, 1988. - p. 54, 59;
Wikipedia Wapen van Friesland;
20.
Franeker Courant, 13 juli 2019 16.20 Veelzijdige tentoonstelling in Groate Kerk Sint Jabik;
Franeker Courant, 27 maart 2015 10.05 Marty Slager benoemd tot Lid in de Orde van Oranje Nassau;
De krant van toen:
Franeker Courant, 27-08-2014 ‘Het Internationale spel’ bij 125-jarige Kv Het Noorden;
Telefoongesprek Marty Slager, 17-07-2020;
21.
Nationaal Comité 4en5 mei Sint Jacobiparochie, oorlogsmonument;
Keunstwurk Ôns frijhyd ontstaan út ôfbroken levens;
internetraadpleging: 11 - 17-7-2020
|
|
|
't Weeskind, Sint Jacobiparochie
|
|
De Oasthoek | 2001 | Gerrit Dijkstra, Sint Jacobiparochie
|
|
transformatorgebouw, Sint Jacobiparochie
|
|
De Valk, Sint Jacobiparochie
Markering pelgrimsroute | 1998 | Henk Rusman, Sint Jacobiparochie
boerderij 1820, Sint Jacobiparochie
"Drenkelingen monument" | 2003 | Marco Goldenbeld, Sint Jacobiparochie
|
|
voorkant, De Groate Kerk, Sint Jacobiparochie
windvaan, De Groate Kerk, Sint Jacobiparochie
Frisia, De Groate Kerk, Sint Jacobiparochie
maquette, De Groate Kerk, Sint Jacobiparochie
orgel, De Groate Kerk, Sint Jacobiparochie
De Kaatser | Yvonne Kinket, De Groate Kerk, Sint Jacobiparochie
|
|
Oorlogsmonument | 2005 | Verena Wagner, Sint Jacobiparochie
Oorlogsmonument | 2005 | Verena Wagner, Sint Jacobiparochie
|
|
Minnertsga
We rijden vanuit Sint Jacobiparochie naar het zuiden over de Zuiderweg (N393) naar Minnertsga. Bij Hermanawei duiken we het vaste land op - immers Het Bildt ligt opgebild hoger dan het oude land.
kaart VIa De voormalige Middelzee
Nederland als Polderland : Beschrijving van den eigenaardigen toestand der belangrijkste helft van ons land, tevens bevattende de topografie van dat gedeelte met de voornaamste bijzonderheden, toegelicht door kaarten en teekeningen / A.A. Beekman. - Zutphen : W.J.Thieme & Cie, 1932
|
We vergeten dan echter dat Minnertsga natuurlijk een terp is, dat hier sinds de achtste eeuw wordt bewoond 1 en daarmee eeuw na eeuw in hoogte stijgt.
Twee grondvlakken aan het begin van de Miedleane zijn dan ook als zodanig beschermt als rijksmonument (45233 en 45234).
Minnertsga ligt als terpdorp op het noordelijkste deel van het westelijk van de voormalige Middelzee gelegen gebied Westergo.
De naam komt door de eeuwen heen voor in allerlei variaties. Minnersghae is daarvan de oudste die we kennen. Deze is door Worp van Thabor in 1168 genoteerd. Hierop volgen diverse -kerk uitgangen als Menerdkerke (1230) en Meynardiskerka (1370).
Bij het eerste deel kan gedacht worden aan Meinhard dat sterk in macht zou kunnen betekenen 2. De uitgang van -ga komt voort uit -kerk - in de zin van volgt op. De katholieke kerk stichtte, naar mate de gebieden meer bewoond werd er bedehuizen in de buurt. Zo'n gehucht of buurtschap werd veelal -kerk genoemd, zoals Menerdkerke. Dit werd later vervangen door -ga of -gae. Er wordt door sommigen gesteld dat het in tegenstelling tot 'Meinhard' een schippersuitdrukking is ter myner schaê. Dit als beschrijving van de buurt wanneer het voor de kust voor anker ligt.
De bewering dat deze volgorde van uitgangsvormen -kerk gevolgd wordt door -ga, valt ook te betwijfelen, zoals we kunnen constateren. Mogelijk is hierbij hetzelfde aan de hand als bij de werkkamp- en parochienamen. Er komt in 1168 namelijk al een -ghae uitgangsvorm voor. Pas in 1230 komt de uitgang -kerke in zwang. Voor relatief korte duur - zo'n 170 jaar, want vanaf 1398 zijn het allemaal weer -ga (of varianten daarop) uitgangen. Een andere reden zou natuurlijk de aanduiding van een 'parochie' of andere kerkelijke indeling kunnen zijn. Vanaf 1727 is de naam gestabiliseerd op Minnertsga.
Ga, gau, gouw of goo duidt op een landstreek met enige marken of honschappen. Honschappen zijn honderdschappen
3.
En deze honderdschappen heeft weer met het besturen van het gebied te maken
.
De bescherming van de twee grondvlakken komt niet uit de lucht vallen. Er stonden in deze omgeving - en zo ook daar met name Klein Hermana en Groot Hermana - diverse adelijke staten, zoals Farnia, Tjessinga, Haytsma, groot Folta (nog volop aanwezig in 1595 en in 1690) en Folopta. Ook is er sprake van de bouw van een stins in 1192 door Schelte Lauta tussen Minnertsga en Uitgong. Deze zijn echter al lange tijd verdwenen. Rond 1790 is eigenlijk alleen Klein Hermana nog in goede staat. Rond 1900 is er hier sprake van een Alma-sate
4.
Over de historie van Groot Hermana wordt veel verhaald, waaraan vele stichtingsverklaringen worden opgehangen.
Groot Hermana was - zo vertellen de verhalen - een zeer zware stins. De historie van deze plek gaat terug tot voor het jaar 806.
Van de haven waarbij deze stins staat, de haven van Harmana, wordt zelfs gesteld dat het om de beruchte Portus Manarmanis zou gaan. Dat wordt door anderen als ongeloofwaardig weggezet, vanwege het ontbreken van een grote stroom.
Ten tijde van Karel de Grote (±747-814) was er in de 21 van de wintermaand of op 11 december 806 een watervloed - de St. Thomasvloed, dat veel dierlijke en menselijk slachtoffers eiste. Velen hadden hun leven weten te redden door hun toevlucht tot de stins van Harmana en de kerk te nemen. Door de vele vluchtelingen in de gebouwen, stortte eerst de kerk - doorweekt van de maanden hogere waterstand - op 2 februari 807 in en verdronken ze alsnog of werden ze bedolven onder de neerploffende balken en stenen. De sterke slot Hermana stortte later eveneens in. Dezelfde storm trof ook Ezonstad, die de wallen kwijtraakte en wel 35 huizen vielen om. Daarmee was het drama echter niet voorbij. De winteroogst kon niet gezaaid worden en de aankomende zomeroogst evenmin door het aanwezige water, waardoor er een hongersnood volgde.
Later die eeuw volgen invallen van Vikingen (Noormannen). In deze periode was ook de edeling Hessel Hermana van Minnertsga met het krijgsbestuur belast en had zodoende in 869 tegen hun gestreden. Deze invallen zou de reden zijn voor de in deze haven aanwezige handelaren om voortaan naar Franeker te gaan.
In 1838 kwam er wederom een eind aan het kasteel Hermana. Ditmaal werd het afgebroken. Na enkele jaren van leegverkoop van de inboedel, bomen en andere losse goederen komt op 9 april 1835 en op 23 april finaal in Franeker te Nieuw Botnia het Heeren-huis, no 119 Hermana State van eigenaar "den Wel-Geb. Heer R.L. de Fielietaz Goethart" en sinds enkele jaren verbeterd Buitengoed op de markt. Nadat er geen belangstelling blijkt, wordt voor september nogmaals een poging gedaan, maar dan op afbraak.
In oktober 1836 worden ook de andere bouwwerken als gebouwen, brug en stenen wallen op het terrein ter afbraak aangeboden. Alleen de woning/washuis, koestallen en een wagenhuis moet blijven staan. Er wordt in juni en december 1837 nog steeds voor diverse partijen geadverteerd. En dit gaat ook in de jaren 1838 en 1839 door. In november van 1849 wordt een huis en schuur met singel, appelhof en bouwland op het voormalig Klein Hermana-terrein te huur aangeboden
5.
Dit verklaart waarom dit deel van de hoofdweg Hermanawei heet. In de raadvergadering van Barradeel op maandag 23 november 1953 is deze vastgelegd.
6.
De spotnaam van bewoners van Minnertsga was rond 1900 Keallebouten (Kalfsbouten). Die van Sint Jacobiparochie trouwens Rammevreters, Sint Annaparochie Raapkoppen, Onze Lieve Vrouwenparochie Wortelkoppen (wuttelkoppen) en Oudebildtzijl Vlashalen (Vlasstengels).
Frappant hierbij is dan wel weer dat de naam van het werkkamp O.L. Vrouwe Kijkhoek was. Kijfhoek ligt op de Zwijndrechtse Waard en de spotnaam van de bewoners uit Zwijndrecht zijn Peebossers, vanwege de goede tuingrond, waarin de wortels het goed deden: wortelbos
7.
Rond 1900 is er in Berlikum, Minnertsga, Tjummarum, St. Anna-Parochien en St. Jacobi-Parochie een toename op het gebied van de fruit- en groenteteelt. Op deze zavelgronden wordt er veelal voor de groothandel gekweekt. De afvoer van de producten gebeurt rond 1900 nog steeds met de kleine Friesche scheepjes, terwijl Minnertsga een station heeft aan de Noord-Frieschen locaalspoor. Daarvan wordt echter weinig gebruik gemaakt. In 1916 wordt er toestemming gegeven voor het inladen van groente op het station. Dat duidt erop dat ook het spoor gaat dienen als transportmiddel voor het geteelde
8.
We rijden de Hermanawei verder tot het bij de kerk Meinardswei gaat heten. Net na de kerk vinden een parkeerterrein, waar we de wagen parkeren. Dit parkeerterrein was in 1955 nog gewoon de havenkom van Minnertsga. Datzelfde jaar werd het samen met enkele vaargedeelten gedempt
9.
Wanneer we de auto zijn uitgestapt, kijken we uit op de uitdrijving van Adam en Eva uit het paradijs. Althans, in een uitbeelding van een gevelsteen.
Hierop staat te lezen:
HIER IACHT D'ENGEL MET ADWIS'
ADAM EN EVA WT PARADIS
Het betreft een (16e/)17e gevelsteen, dat diep in reliëf is uitgewerkt.
Het pand stamt volgens het BAG uit 1930. Een foto toont een soortgelijk pand op een foto uit ±1923 (incl. een andersoortig hekwerk). Hierop is de gevelsteen niet tussen het raam en deur terug te zien. In een krantenbericht van begin jaren '60 zag de gevelsteen er nog stuk gaver uit, dan nu - een kleine 60 jaren later
10.
Plattegrond Opmeting Ned. Herv. Kerk te Minnertsga, 22 juli 1948
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
BT-011188
tekenaar A. Baart (Baart en Zn, Architectenbureau)
(CC BY-SA 3.0)
|
Wanneer we bij de toren zijn komen, zien we daar ook een gevelsteen van rood zandsteen. Hierop staat alleen de tekst:
Westgevel Ned. Herv. Kerk te Minnertsga, januari 1919
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
3.452
(CC BY-SA 3.0)
|
Doe men screef XVc ende V jaer
Op Desiderius dach openbaer
Toen leten de Foegden van Sinte Merten
Dit werck bestaen toe wercken.
God latet daer sy heilige naem,
Vastelick in eeren staen. Amen.
Deze versie, die een eerste goede lezing geeft van de tekst, na vele foute voorgaande versies, is afkomstig van de secretaris van Barradeel en in Sexbierum woonachtig Eelko Jakobus Alta (Oosterlittens, 26-3-1801 - Sexbierum, 23-8-1867) en timmerman Cornelis Simons Reisma (Minnertsga, 26-6-1814 - Minnertsga, 19-2-1884)
11.
En zoals wel vaker lezen andere er weer net iets anders in:
Doe men screef XVC ende V iaer,
op sinte desiderius dach openbaer,
toen leten die foegden van sinte marten,
dit werk bestaen toe wercken,
god latet doer sijn heilige naem,
vastelick in eeren stean. Amen. 12
Of:
Doe men screef XVc ende V iaer
Op Sinte Desiderius dach openbaer
Toen leten die foechden van Sinte Merten
Dit werck bestaen toe wercken
Got laetet doer syn heilige naem
Vastelick in eeren staen. Amen 13
De toren is dus - zo blijkt uit deze tekst - opgedragen aan Sint Martinus, bisschop van Tours, tevens mogelijk de plaatsnaamverklaring, een verbastering van St. Martensga 14.
De kerk en de toren (8634) hebben - zo blijkt - al een lange geschiedenis. Deze begint in ieder geval en wie weet misschien wel eerder, met de bouw van een tufstenen gebouw in ± 1120. Hierna volgt een verlenging. Na 1450 volgt de bouw van deze kerk, gevolgd door diverse verbouwingen en grote en kleine aanpassingen. De toren stamt dus uit 1505 en stond - zoals gebruikelijk - los van de kerk. In 1552 verloor de toren haar spits. In 1595 werd er een nieuwe opbouw geplaatst. Getuige de muurankers werd in 1818 de situatie gerestaureerd tot deze constructie.
De toren werd tussen 1937-1942 nogmaals gerestaureerd door A. Baart uit Leeuwarden
15.
En dan breekt dinsdag 3 juni 1947 aan. Een leidekker en loodgieter waren die ochtend begonnen met reparatiewerken aan het achterste deel. Vervolgens gingen ze verderop aan het schip verder met hun werkzaamheden. Om ongeveer twintig voor twee werd ontdekt dat de kerk aan de achterkant brandde. Men vermoed dat soldeerwerkzaamheden hiervan de oorzaak was. Het schip zou na een gigantische vuurzee binnen een uur al instorten, waarna de grootste vuurzee en gevaar voorbij was. Extra spijtig was het voor de toren, aangezien die net was gerestaureerd. Ook branden twee verderop gelegen schuren van boerderijen af. Een twintigtal woningen vatten ook vlam, maar werden gered. Ze liepen echter aanzienlijke waterschade op. Andere bewoners gooiden uit angst en in paniek hun huisraad op straat, terwijl hun pand geen gevaar liep. Veel huisraad viel echter kapot.
Dominee A.D. Wumkes ontkracht enkele dagen later, dat er van paniek geen sprake was en spreekt dan ook vol lof over het kranige optreden van de bevolking
16.
De bij de restauratie aangebrachte betonnen tussen verdiepingen heeft in ieder geval voorkomen dat geen enkel glas in loodraampje van het Gotisch torenraam is gesprongen. Ook de klok kon zodoende niet diep vallen
17.
De officier van justitie zou ƒ 200 boete of twee maanden hechtenis eisen tegen de loodgieter (1894-1981) van de firma B. uit Leeuwarden. Mr. P.P.H. Nooren volstaat daarmee, omdat de loodgieter geen misdadiger is - het had ook een ander kunnen overkomen. En daarnaast zijn er ook nog anderen moreel schuldig
18.
Wij zien echter beide gebouwen hier weer in volle glorie staan en gaan een kijkje binnen nemen.
Het ziet er nog net niet als nieuw uit. Op de deur naar de hounegat - de hondegat, een in de toren uitgehouwen raamloze ruimte van circa 1½ meter diepte dat dienst deed als gevangenis - na dan. Deze heeft de brand overleeft 19.
De aanwezige objecten zijn veelal geschenken van elders. Er waren maar enkele objecten gered uit de brandende kerk, zoals een fronton met daarin de wapens van Kamstra en Donia, afkomstig van de familiebank. Het deurtje van de oude kansel uit 1668 is ook gespaard gebleven. Evenals de toegangsdeur tussen voorkerk en kerk. Een kwestie van even een paar cm optillen en naar buiten dragen.
En zo nog wat gemakkelijk te grijpen spul, als tekstbordjes uit 1781, bijbelboeken en wat schilderijen en foto's
20.
De grafzerken waarover we in het schip lopen, komen uit het wegens bouwvalligheid in 1940 21 gesloopte Galileërkerk te Leeuwarden. In het koor bevinden zich de ongeschonden gebleven zerken van na de brand.
In de nok van het dak vinden we een twaalftal ornamenten. In het schip zijn dat er 11 en in het koor een. We laten er enkele de revue laten passeren:
|
|
|
|
De ornamenten:
"Een Druiventros",
"Een profeet",
"Opengeslagen Bijbel",
"Een Jongeman"
en "Het Lam"
Meinardskerk, Minnertsga
|
|
"Een Druiventros"
Deze hangt in het koor en is het symbool van de overvloed in het beloofde land.
"Een profeet"
Dit is het symbool van de spreker, verkondiger, vertolker van het woord van God.
"Opengeslagen Bijbel"
Twee Bijbelteksten: Joh. 1:1-5 en Mal. 4:2 (in de nieuwe Bijbelvertaling is dit Mal. 3:20).
"Een Jongeman"
Dit is een symbool van de prediking van het evangelie: zie, een zaaier gaat uit om te zaaien.
"Het Lam"
Joh. 1:29 "Daar is het Lam van God dat de zonde van de wereld wegneemt!" 22
Op de vraag wie de maker is of makers zijn van deze ornamenten kunnen we geen antwoord vinden.
Meinardskerk Minnertsga, brochure
|
Verder komen we het 'nieuwe' doopvont van Jan Meefout (Amsterdam, 29-12-1915 - Amsterdam, 16-4-1993) tegen dat hij in 1954 in opdracht maakte van het ministerie van O.K.W. Op de sokkel staan de symbolen van de vier evangelisten (Johannes, Lucas, Marcus, Mattheus): leeuw, rund, adelaar en engel 23.
Het orgel is een uit de kerk van Welsrijp, dat in 1955 werd geplaatst. Na een restauratie werd het op de huidige plaats gezet. Een speurtocht leidde naar de oorspronkelijke bouwer van deze orgel. Het blijkt te gaan om Guillaume Robustelly (Herzogenrath, tussen 1718 en 1725 - Luik, 1793) uit Luik, die het in 1785 bouwde. Er blijken maar twee orgel van deze orgelbouwer in Nederland te zijn 24.
Tijdens ons rondje om de kerk zien we de prachtig vormgegeven oude ingang weer in volle glorie terug. Tot de herbouw van 1951-1955 was het mogelijk al vanaf de achttiende eeuw dichtgemetseld geweest 25.
Op de hoek Havenstrjitte en Lytse Buorren treffen we een merkwaardig vormgegeven gebouw aan. Het blijkt een voormalig schoolgebouw te zijn van de Christelijke Nationale school, waarvan de eerste steen op 29 augustus 1868 is gelegd door J.A. Anema en B.J. Tjessinga
26.
En nu we toch in deze hoek staan, moeten we natuurlijk een bekende in geboren Minnertsga persoon noemen: Seerp Anema.
Of hij familie is van de eerste steenlegger J.A. Anema hebben we niet onderzocht. Wel is Seerp Anema (Minnertsga, 31-10-1875 - Zeist, 7-3-1961) een (christelijke) schrijver en dichter. Zijn kunstideaal: toenadering tussen orthodox-gelovige wereldbeschouwing en de esthetische aanschouwing van de dingen. Abraham Kuyper (Maassluis, 29-10-1837 – Den Haag, 8-11-1920), theoloog, predikant, staatsman, oprichter ARP en stichter Vrije Universiteit en journalist, drukte daarin een duidelijke stempel. Na het overlijden van zijn vrouw, hertrouwde hij met een nichtje van Kuyper.
Na zijn studie was hij enige jaren werkzaam in het bijzonder onderwijs in Den Haag en daarna Inspecteur van het Schooltoezicht, uitgaande van de Vereeniging voor Christelijk Nationaal Schoolonderwijs.
Dat zijn werk calvinistisch getint is, wordt door de Rooms Katholieke jeugdboekencensuurlijst "Standaardcatalogus van het R.K. Centraal bureau voor lectuur Amsterdam" niet als hinderlijk ervaren 27.
Wanneer we weer naar de wagen lopen, zien we ter hoogte van de toren aan de Meinardswei nog een monumentaal woonhuis (8636) staan.
We rijden weer terug naar Sint Jacobiparochie en komen via de Middelweg na zo'n 7 minuten aan in Sint Annaparochie, waar we met onze neus in de boter vallen.
noten:
1.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 56;
2.
Friese plaatsnamen : Tegelijk een bijdrage tot de Oude Aardrijkskunde van Friesland / F. Buitenrust Hettema. - Nomina geographica Neerlandica / Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, IVe Deel. - Leiden : Brill, 1899. - p. 223;
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 163;
Om te kijken of er tegenwoordig - in de steeds digitaler wordende literatuur - andere gegevens boven komen drijven, dan de zich steeds herhalende, gaan we aan de slag met de bekende naamsvarianten:
Menerdkerke OR Minnersghae OR Menerdkerke OR Meynardiskerke OR Menerdiskerka OR Minderskerck OR Meynardiskerka OR Meynaertsga OR Mennerdisga OR Mennertega OR Mennertsga OR Mennerdsgae OR Mennersgae OR Mennersghae OR Mynnertsgae OR Minnertsgae OR Mijnersgae OR Mynnersgae OR Mynnerschae OR Minersgae OR Minnertsgae OR Mindersga OR Minnertsga
Dit levert o.a. het volgende op: zie staatje
Oorkondenboek van het Sticht Utrecht tot 1301. - no 457 / S. Muller, A.C. Bouman (co-auteur). - Oosthoek, 1920: 1168 Minnersghae
p. 409;
3.
Friese plaatsnamen : Tegelijk een bijdrage tot de Oude Aardrijkskunde van Friesland / F. Buitenrust Hettema. - Nomina geographica Neerlandica / Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, IVe Deel. - Leiden : Brill, 1899. - p. 165;
Hedendaagsche historie of Tegenwoordige staat van alle volkeren; XXIVste deel. Behelzende de beschryving der Vereenigde Nederlanden, en wel in't byzonder van Friesland. / Simon Stijl, Thomas Salmon. - 1786. -
p. 567;
spreekwoord 1 De lieden van Minnertsga zadelen vroeg en rijden laat;
spreekwoord 2 De lieden van Minnertsga varen vroeg en rijden laat;
Encyclopedie van Friesland / J.H. Brouwer (hoofdredacteur); J.J. Kalma, W. Kok, M. Wiegersma (redactieraad). - Fryske Akademy. - Amsterdam ; Brussel : Elsevier, 1958 M Minnertsga;
De lieden van Minnertsga zadelen vroeg en rijden laat of
De lieden van Minnertsga varen vroeg en rijden laat of
Dy fan Minnertsgea sealje ier en ride let betekent dat "ze lang werken hebben".
4.
Hedendaagsche historie of Tegenwoordige staat van alle volkeren; XXIVste deel. Behelzende de beschryving der Vereenigde Nederlanden, en wel in't byzonder van Friesland. / Simon Stijl, Thomas Salmon. - 1786. -
p. 567;
Tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden; zestiende deel; vervattende het einde der beschryving van Friesland. / Simon Stijl, Thomas Salmon. - 1789. -
p. 752;
Studiën in Nederlandsche namenkunde / Johan Winkler. - H.D. Tjeenk Willink, 1900. - Gentsche geslachtsnamen
p. 151;
De archieven van het St. Anthony-Gasthuis te Leeuwarden 1425-1813 / R. Visscher. - [Noord-Nederlandsche Boekhandel, afd. Meijer & Schaafsma], 1921. - 1153
p. 219, 1159
p. 221;
Van den mond der oude Middelzee / K.J. van den Akker. - Landbouwhuis, [1934]. - stins tussen Uitgong en Minnertsga - Schelte Lauta
p. 166;
5.
Tweetal van kerkelyke leerredenen gedaan, de eene ter inwijinge van de nieuw gebouwde kerk te Berlikum, en de andere ter inwijinge van het nieuwe orgel in gemelde kerk opgerigt. / Petrus Nota. - 1781. -
p. 73;
Tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden; dertiende deel; vervattende eenen aanvang der beschryving van Friesland. / Jan Wagenaar, Thomas Salmon. - 1785. -
p. 250;
Geschiedenis van Oud-Friesland / Ph. van Blom. - Meijer & Schaafsma, 1900. -
p. 233;
Reisboek voor Nederland / G.A. Pos; ANWB. - Van Stockum, 1922 (handel naar Franeker wegens invallen Noormannen)
p. 297;
Leeuwarder courant, 06-08-1885
MENGELINGEN. Aanteekening omtrent de grietenij (gemeente) Barradeel.;
Leeuwarder courant, 06-10-1917
Uit vervlogen Dagen. Friesland's potestaten. / A. Hallema;
De standaard, 13-01-1922
Afscheid Burgemeester L.W. de Vries;
Opregte Haarlemsche Courant, 28-03-1835
Advertentie;
Leeuwarder courant, 21-08-1835
Advertentie;
Leeuwarder courant, 21-10-1836
Advertentie;
Leeuwarder courant, 13-06-1837
Advertentie;
Leeuwarder courant, 01-12-1837
Advertentie;
Leeuwarder courant, 19-10-1838
Advertentie;
Leeuwarder courant, 09-11-1849
Advertentie;
6.
Delper:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-11-1953
Zo worden de Friese straatnamen in de dorpen van Barradeel;
7.
Studiën in Nederlandsche namenkunde / Johan Winkler. - H.D. Tjeenk Willink, 1900. - spotnamen
p. 36;
Op uw' stoel door uw land / E. Laurillard. - Cohen, 1901. -
p. 35;
Nederlandse Volksverhalenbank
SDEVOS79;
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 06-11-2017 Het Bildt neemt afscheid met een rouwrandje / Geert Veldstra;
8.
Aardrijkskundig-landbouwkundige beschrijving van Nederland / B.H. Schroven. - Wolters, 1900. - Tuinbouw
p. 91;
"It heitelân" : leesboek over de aardrijkskunde en geschiedenis van Friesland / A. Bezema, Jac. van der Klei. - Wolters, 1916. - foto Minnertsga in den oogsttijd: volle schepen aan de kade
tussen p.54 en p.55;
Bekendmakingen, circulaires, beschikkingen enz. betreffende de Distributiewet van 1916, alsmede daarmede verband houdende maatregelen van het Ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel gedurende het jaar 1916. - No.170. - Algemeene Landsdrukkerij, 1917
p. 190;
Van den mond der oude Middelzee / K.J. van den Akker. - Landbouwhuis, [1934]. - Cichoreibouw
p. 35;
9.
Minertsga vroeger, 17 maart 2013 Haven wordt gedempt; rioolwater schoon;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 23-04-1955 Aanbesteding;
Leeuwarder Courant, 16-01-1974 Haven Minnertsga wordt gedempt, rioolwater schoon;
10.
inventarisatie van gevelstenen, 31-05-2019
Minnertsga;
Delper:
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 26-04-1962
afbeelding;
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0063100000000098;
Minnertsga vroeger
Meinardswei 40;
Meinardswei 40 Hoofdstraat;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Meinardswei 40 118.131;
11.
Delper:
Verslag der handelingen van het Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde te Leeuwarden over het jaar 1852
p. 25;
De standaard, 20-12-1937
Torenrestauratie van de Ned. Herv. kerk te Minnertsga (Fr.);
Leeuwarder courant, 14-12-1937
Restauratie van den toren der Ned. Herv. Kerk te Minnertsga (Fr.);
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 14-12-1937
De toren der Ned. Herv. kerk te Minnertsga. : De restauratie.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 15-12-1937
De toren der Ned. Herv. kerk te Minnertsga. : De restauratie.;
Deze lezing is door de ijverige hulp van E.J. Alta (Sexbierum) en timmerman C.J. Reisma bekomen (Verslag 1852, p. 22 en 40).
Met timmerman C.J. Reisma wordt waarschijnlijk Cornelis Simons Reisma (Minnertsga, 26-6-1814 - Minnertsga, 19-2-1884) bedoeld.
Met E.J. Alta wordt waarschijnlijk de ongehuwd gebleven secretaris van Barradeel en in Sexbierum woonachtig Eelko Jakobus Alta (Oosterlittens, 26-3-1801 - Sexbierum, 23-8-1867) bedoeld
AlleFriezen Reisma [juiste pagina] - geboorte zoon van timmerman Simon Sikkes Reisma en Hyke Cornelis Dekker - huwelijk - overlijden;
E.J. Alta - geboorte zoon van Jakobus Canter Alta en Rijkje Sanders/Riekje Jorna - overlijden;
12.
St. Maartenskerk : Bouwgeschiedenis en restauraties van kerk en toren / Gerrit Bouma (in: âld Barradiel, Jaargang 9 | januari 2011 [p. 2]);
13.
Onze gemeente : Geschiedenis van Minnertsga en de Meinardskerk De toren;
14.
Delper:
Verslag der handelingen van het Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde te Leeuwarden over het jaar 1852
p. 25;
15.
Meinardskerk Minnertsga [brochure], p. [3-4], [6];
St. Maartenskerk : Bouwgeschiedenis en restauraties van kerk en toren / Gerrit Bouma (in: âld Barradiel, Jaargang 9 | januari 2011 [p. 3]);
16.
Delper:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-06-1947
Grote brand in Minnertsga Kerk één vlammenzee;
Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad
geheel uitgebrand;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-06-1947
Grote brand teisterde Minnertsga : N.H. kerk en twee boerderijen in de as gelegd;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 04-06-1947
Dertien brandspuiten verhinderden dat MINNERTSGA afbrandde : Maar de prachtige kerk brandde uit;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 06-06-1947
De Kerkbrand te Minnertsga : Architect Baart van Monumentenzorg: „Met de wederopbouw van de Kerk te Minnertsga zijn jaren gemoeid.” : Voorlopig onderdak in Lokaal en Gereformeerde Kerk;
17.
Delper:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 04-06-1947
Dertien brandspuiten verhinderden dat MINNERTSGA afbrandde : Maar de prachtige kerk brandde uit;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-06-1947
De brand in de kerk te Minnertsga;
18.
Delper:
Friesch dagblad, 23-10-1947. - Rechtbank Leeuwarden
Achteloosheid de oorzaak van de brand te Minnertsga? : Kleine oorzaken....;
Provinciale Drentsche en Asser courant, 24-10-1947
Loodgieter deed kerk in vlammen opgaan;
19.
Delper:
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 19-03-1955
Na ruim drie jaar is restauratie van kerk te Minnertsga voltooid : In het dorp heerst grote vreugde; volgende week ingebruikneming;
Onze gemeente : Geschiedenis van Minnertsga en de Meinardskerk Minnertsga hûnegat;
20.
Meinardskerk Minnertsga [brochure], p. [5];
21.
Delper:
Leeuwarder courant, 29-09-1939
De Galileërkerk te Leeuwarden wordt afgebroken : Afdoende restauratie is niet meer mogelijk gebleken;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 30-09-1939
De Galileërkerk wordt vernieuwd : Het naastgelegen winkelpand door de Kerkvoogdij aangekocht;
22.
Meinardskerk Minnertsga [brochure], p. [8-10];
23.
rkd Jan Meefout;
dbnl Gehoorzaam verblijven binnen de gesloten steen : Het beeldhouwwerk van Jan Meefout / José Boyens (in: Ons Erfdeel, jaargang 26 (1983) p. 696;
Meinardskerk Minnertsga [brochure], p. [5];
24.
Meinardskerk Minnertsga [brochure], p. [11];
Wikipedia Guillaume Robustelly;
25.
Meinardskerk Minnertsga [brochure], p. [15];
26.
AlleFriezen:
Jelle Annes Anema geboorte;
Bauke Jelles Tjessinga geboorte;
Dit zou kunnen gaan - met nadruk op zou kunnen - om de kinderen Jelle Annes Anema (Minnertsga, 25-7-1860)
en Bauke Jelles Tjessinga (Minnertsga, 7-8-1860).
Jelles vader is namelijk timmerman en Baukes vader is koopman en lid van de gemeenteraad;
27.
Wikipedy Seerp Anema;
Wikipedia Abraham Kuyper;
Album behoorende bij den Letterkundigen-kalender voor 1917. - Philip J. Kruseman, 1917
Seerp Anema / J.J. de Haan te 's-Gravenhage (foto);
Letterkundig leesboek : ten dienste van leerlingen van U.L.O.-scholen, H.B. scholen, lycea en andere inrichtingen van voortgezet onderwijs. - E.F. van de Bilt. - Wolters, 1923. - Seerp Anema
p. 392-393;
Nederlandsche letterkunde. - D. de Groot, L. Leopold, R.R. Rijkens; W. Pik, G. Kalff (co-auteur). - Wolters, 1923. - Seerp Anema
p. 558-560;
Standaardcatalogus van het R.K. Centraal bureau voor lectuur Amsterdam / A.B.H. Gielen, J. van Heugten. - "Joost van den Vondel", 1925 (jeugdboekencensuur)
p. 15;
Christelijke schrijvers van dezen tijd / P.J. Risseeuw. - Kok, 1930
p. 5 (foto) - p. 10;
Geschiedenis van de Nederlandse letterkunde / H.W.E. Moller. - De Kempen, 1932
p. 318-319;
De Nederlandse en Vlaamse auteurs van middeleeuwen tot heden met inbegrip van de Friese auteurs / G.J. van Bork & P.J. Verkruijsse (redactie). - Weesp : De Haan, 1985. - 90 228 4565 6
Anema, Seerp. - p. 50;
Schrijversinfo.nl Seerp Anema;
Minnertsga vroeger, 29-9-2012 Seerp Anema;
internetraadpleging: 17 - 25-7-2020
|
|
|
gevelsteen "verdrijving van Adam en Eva uit het paradijs, Minnertsga
huis met gevelsteen, Minnertsga
|
|
"geboortedocument" toren, Minnertsga
|
|
deur van het hounegat, Minnertsga
schip, Minnertsga
doopvont | 1954 | Jan Meefout, Minnertsga
doopvont | 1954 | Jan Meefout, Minnertsga
grafzerken Galileërkerk, Minnertsga
orgel | 1785 | Guillaume Robustelly, Minnertsga
tekstbord 1781, Minnertsga
oude ingang, Minnertsga
Meinardskerk, Minnertsga
windvaan Leeuw koor, Minnertsga
consistoriekamerramen, Minnertsga
Chr. Nat. school, Minnertsga
Eerste steen 29-8-1868, Minnertsga
|
|
Sint Annaparochie
Nadat we over de Statenweg het centrum van Sint Anna naderen, zien we dat het geplande rechtdoor rijden er niet inzit. Ons plannetje was namelijk om eerst even naar het veel kleinere Vrouwenparochie te rijden, zodat we vervolgens weer terug zouden rijden, om hier ook een hapje te kunnen gaan eten. We laten ons echter zeer eenvoudig verleiden.
Stapvoets rijden we vanaf de Kade over de brug van de Kaaifaart - een omleiding in de Noorder faart / Sudder faart - de Van Harenstraat in. Hierna worden we de Warmoesstraat ingeleid, waar we de wagen op het eerste vrije parkeerplaats zetten.
Naast dit stuk van Warmoesstraat liep voorheen de Sudder faart. Deze is rond 1860 gedempt 1.
We lopen terug naar de dranghekken en begeven ons dan plotsklaps op de negende editie van de Bildtse Rembrandtmarkt.
Het eerste beeld dat we meteen tegenkomen, verklaart het allemaal.
Het Plaatselijk Belang St. Anna besloot op 21 februari 1985 dat er een beeld moest komen om het huwelijk van Rembrandt en Saskia in herinnering te brengen. Suze Boschma-Berkhout kreeg ruim twee jaar later, op 24 september 1987 de opdracht. Zij werkte toen vanuit Goutum. Ze heeft tijdens het maken van het beeld rekening gehouden met mogelijke vernielingen. Daarom zijn de fragiele onderdelen, als bijvoorbeeld de ezel, mede van staal gemaakt. De financiering van het benodigde bedrag, zo'n ƒ 23.000, verliep uiterst moeizaam, zodat het Plaatselijk Belang uiteindelijk moest overgaan tot een lening bij de gemeente. Het beeld werd onthuld op zaterdagochtend 25 november 1989. De wethouder Folkert Schat onthulde het die zaterdagochtend in het bijzijn van onder ander Boschma-Berkhout en de voorzitter van het Plaatselijk Belang, Albert Cuperus. De laatste benadrukte in zijn toespraak nogmaals het belang van het beeld, dat het huwelijksfeit tussen beide zichtbaar maakt. Vervolgens vertelde hij op levendige manier over de reden waarom het hier gebeurde en hoe dit huwelijk zich had voltrokken. De gemeentesecretaris B. Schelhaas had zich voor de gelegenheid van de onthulling verkleed als 'Rembrandt'. Van Suus Boschma-Berkhout (Indramayu, West-Java, Indonesië, 31-5-1922 - Alphen aan den Rijn, 2-7-1997) kwamen we al eerder werk tegen, zoals bijvoorbeeld in Harlingen en Langedijke .
Met dit beeld "Rembrandt en Saskia" herdenkt men het feit dat op 22 juni 1634 Rembrandt Harmenszoon van Rhijn te Amsterdam hier met Saskia van Ulenburg nu te Franeker in de voorganger van de huidige kerk hun huwelijk lieten inzegenen.
In Friesland leefde men echter toen nog met de juliaanse kalender. In Amsterdam werkte men al met (onze huidige) gregoriaanse kalender, waar het op dat moment al 2 juli was. Men was daar na dinsdag 1 januari 1583 overgesprongen naar woensdag 12 januari 1583. Friesland ging van 31 december 1700 naar de volgende dag 12 januari 1701. Aangezien dit soort verschillen in heel Europa en wereld golden zal het niet de reden geweest zijn dat er geen familie van Rembrandt aanwezig was bij de inzegening 2.
De Rembrandtmarkt is vooral rondom de Van Harenskerk - in de Van Harenstraat met drie monumentale panden, nummer 8 (9496), nummer 14 (9497) en nummer 18 (9498), Wassenberghstraat met ook een monumentaal pand op nummer 2 (9508) en de Stadhoudersweg - gelokaliseerd. Hier staan talloze kraampjes, dit jaar afgewisseld met de vele schilderezels, waar druk de schilderkunst wordt beoefend. Er is muziek, gemaakt met historische instrumenten en er lopen diverse mensen rond die eveneens historisch gekleed zijn. Zelfs kraampjeshouders doen mee aan deze verkleedpartij. Zij handelen veelal in Kunst, Boeken, Antiek, Curiosa en dit jaar ook verfspullen.
We gaan een rondje maken en lopen achter de hofdames Ina Braaksma-Van der Wal en Djoke de Graaf 3 aan, die ons net passeren. Aangezien wij de kraampjes bekijken raken we dit tweetal, ondanks hun zeer opvallende verschijning, al snel uit het oog.
Wel treffen we schooier Wiemer 4 aan, die overtuigend om een bijdrage bedelt.
De Van Harenskerk (9495) is uiteraard open op deze dag en vanzelfsprekend gaan we een kijkje nemen.
De eerstesteenlegging was op 3 april 1682 en werd verricht door de achtjarige jonker Zwier van Tamminga Reddingius. Hij was de zoon van jonkheer Onno Zwier van Tamminga tot Saxenhuizen en Wilhelmina van Hemmema. Na zestien maanden werd het opgeleverd (augustus 1683) en in november werd het officieel in gebruik genomen
5.
Het gebouw is gebouwd in een mengeling van verschillende stijlen. Het grondplan is gebaseerd op een vierkant, waarvan de hoeken zijn afgesneden. De zijden van het achtzijdige gebouw, zijn hierdoor niet even lang
6.
historische muziek op Rembrandtmarkt
Sint Annaparochie, 3-8-2019
[film: 12 seconden]
|
Een ander - niet bewezen - theorie is dat de voorganger, een (Griekse) kruiskerk voor de vorm heeft gezorgd. Men kon dan immers gebruikmaken van de vorige funderingen
7.
Weer een andere reden van dit achtzijdige gebouw kan zijn om het verlaten van het rooms-katholicisme te benadrukken. De kruisvorm werd vervangen door het symbool van het getal der volheid (7) plus de toekomst (1)
8.
We lopen over het gele klinkerpad naar de ingang en gaan even opzij voor de drie muzikanten die ons al spelend tegemoet lopen.
Bij binnenkomst trekt meteen de kansel de aandacht, waarbij vooral de fraai gedraaide trappaal in de smaak valt. Het werd in 1700 geschonken door vermoedelijk Maria Van Oranje-Nassau. Zij is de jongste dochter van Frederik Hendrik en Amalia van Solms. In 1694 ontbrak de preekstoel nog. Er is een concept van een verzoekschrift uit dat jaar, waarin een poging wordt gedaan om de dochters van de overleden Hartoginne van Simmern in Duitsland te bewegen om een gift te doen. Bovenop de trappaal is de bekende pelikaan te vinden die haar jongeren voedt met haar eigen bloed - door zichzelf op te offeren, als symbool voor de zelfopofferende liefde van Christus.
De trapleuning aan de andere zijde is beneden versierd met een oudere figuur (Mozes) met wettafels en boven met een op een bazuin spelende jongeling met boek. Dit symboliseert dat het nieuwe testament hier belangrijker wordt geacht dan het oude testament. Andere denken dat het gaat om de boodschapper van het nieuwe rijk. Tussen 1898 en 1941 (en waarschijnlijk ook daarvoor) ontbrak de gebogen arm met bazuin. In deze periode waren ook alle houten objecten geverfd. Tijdens de restauratie (sept. 1937 - sept.1941) van de kerk onder leiding van A. Baart te Leeuwarden, is deze verf verwijderd. Ook is toen de hulp ingeroepen van een vakman van Monumentenzorg, die de afgebroken en zoekgeraakte stukken (waaronder - nemen wij aan - de arm met bazuin) zal bijsnijden. Deze werkzaamheden zijn eind september 1941 afgerond.
|
panelen preekstoel, Van Harenskerk, Sint Annaparochie
|
'waakzaamheid'
|
'gerechtigheid'
|
De maker van deze uit Duitsland afkomstige preekstoel is niet bekend
9.
Op de vijf panelen van de preekstoel zien we de allegorische figuren, de symbolische voorstellingen van gerechtigheid of voorzichtigheid, hoop, liefde, geloof en waakzaamheid
10.
Naast de familiebank van de familie Van Haren is het grafkapel een toonbeeld van fama, modern statusvertoon en in ons huidig taalgebruik nog voorkomend als faam en fameus
11.
Om in dit eveneens achthoekig aangebouwd grafkapel te komen, moeten door een deur dat met koper is afgezet, waarachter een paars fluwelen stof is geplaatst. Boven de deurpost staat "IN MORTE VITA" - "door den dood het leven" waarbij we in gedachte de pelikaan met jongen moeten zien
12.
Naast de epitaaf van Willem van Haren - Elisabeth van Hemmema vinden we in het als kamer ingerichte grafkapel, een schilderij van het gebouw. Gesigneerd door Wouda.
Het orgel is gemaakt door Johannes Radeker (Danzig, ±1675) in 1728, in deze periode gezel van Christian Müller (1690-1763). Daarvoor was hij gezel van Arp Schnitger (1648-1719)
13.
Aangezien het best wel druk is in het gebouw, blijven we niet langer dan noodzakelijk.
Buitengekomen maken we ons rondje af. Wanneer we bijna weer bij het beeld van 'Saskia en Rembrandt' zijn aangekomen, neuzen we nog even gedegen in de bakken met boeken. We gaan hier goede zaken doen.
Een vreugdekreet wordt geslaakt, wanneer uit de serie Grote Provincie Atlas 1:25000 deel Friesland tevoorschijn komt. Daarvoor hadden we half Leeuwarden doorgehold en nu valt het zo in onze schoot.
Grote provincie atlas : 1:25.000 : Friesland. - Groningen : Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1991. - 90-01-96199-1
|
De Groninger cultuurschat : Kerken van 1000 tot 1800 / Justin Kroesen, Regnerus Steensma (redactie); Harry de Olde, Kees van der Ploeg, Justin Kroesen, Regnerus Steensma, Saskia van Lier, Jahan de Haan, Victor Timmer, Redmer Alma, Kees Kuiken; Regnerus Steensma (foto's). - Groningen/Assen : Philip Elchers / Koninklijke Van Gorcum, 2008. - 978-90-232-4482-0
|
Leeuwarden 750-2000 : Hoofdstad van Friesland / René Kunst (eindredacteur), Goffe Jensma, Paul Th. Kok, Yme Kuiper, Meindert Schroor, Hotso Spanninga, Rolf van der Woude (redactie); Arjen Veersloot (cartografie); Johan van der Veer (fotografie). - Franeker : Van Wijnen, 1999. - 90-5194-173-0
|
De Friese geschiedenis in meer dan 100 verhalen / Kerst Huisman (samensteller). - Amsterdam : Van Gennep, 2006. - 90-5515-411-3
|
In een kraam verderop worden serieuze kunstzaken behartigd. In een "Tussen Kunst en Kitsch"-zetting worden de diverse objecten beoordeeld op het verhaal en waarde.
De schilders, een paar meter verderop, proberen hetzelfde, maar dan voor het winnen van een workshop van kunstenaar Hendrik Elings.
We zien in het kader van het "Project Rembrandt op 't Bildt" hier onder andere Jetty Boterhoek (Sint Annaparochie, 14-5-1968) in actie. Zij zal na de jurybeoordeling met dit werk, een van de drie zijn die de workshop wint
14.
En er zijn nog meer juryleden onderweg, merken we, wanneer verder de winkelstraat Van Harenstraat inlopen. Er is namelijk ook een etalagewedstrijd georganiseerd.
De Etalagewedstrijd had dit jaar als thema 'Liefde voor Rembrandt'. Wij treffen de juryleden Loet Hin, Floor Mes en Hinke Leistra aan terwijl ze drukdoende zijn om de toe te kennen punten te noteren van een van de winkels. Ze bekijken alle etalages in de Warmoesstraat en Van Harenstraat. En er zitten weer hele fraaie tussen! De eerste prijs is uiteindelijk voor Akke van Dijk van 't Winkeltsy. Bij haar mag de wisselbeker nu een jaar te pronk staan
15.
Naast de frontale positie voor de juryleden is de plek ook ideaal om op dit moment een foto van de windvaan te nemen. Net als op de kerk van Sint Jacobiparochie staat op deze windvaan het kleine wapen Frisia.
We zien dat het nu 'rustig' is rond het beeld van Saskia en Rembrandt en lopen er snel even heen.
Verder de straat in wordt ons gehoor gelokt door bekende jaren '60 en '70 muziek. Het blijkt dat Wooden Moons, een Sixties & Seventies Tribute Band, hier een optreden verzorgt ter gelegenheid van de Feestelijke opening van RoTa Rijwielen in Sint Annaparochie
16.
Een stuk verderop in de straat komen we in alle rust het (voormalig) gemeentehuis van Het Bildt tegen. Het is sinds september 2018 het domein van het gezondheidscentrum 't Raadhuus geworden, nadat op 1 januari Het Bildt opging in de gemeente Waadhoeke. Met deze herbestemming van het gebouw, de zorgaanbieders werden eigenaar, is het behoud van dit gebouw geborgd.
Het pand is een ontwerp van de architect Doeke Meintema en gebouwd in 1927 door M.K. de Groot uit Heerenveen voor de laagste inschrijving van de aanbestedingsronde van ƒ 33.200. De eerste steen werd gelegd op 26 juli 1927 en het laatste werk aan dit gebouw werd op 14 april 1928 verricht
17.
Doeke Meintema (Mantgum, 20-5-1877 – Leeuwarden, 14-1-1935) maakte van dit ingetogen werk een van hoogtepunten uit zijn carrière, die ongeveer 25 jaar duurde (1910 tot 1935). Piet de Vries roemde Meintema zeer, ook vanwege de
"Friesch-eenvoudigen aard" van zijn architectuur. Doeke was een belangrijke leermeester voor Piet.
Ook in zijn In memoriam lezen we dan over "Wars van alle opschik, alle pompeusheid, alle modezucht."
Tevens dienen we ons te realiseren dat hij zijn jeugd heeft doorgebracht in Mantgum , omgeven door rentenierswoningen - later mede van zijn hand - voorzien van tuinen in Engelse landschapstijl van Gerrit Vlaskamp (1834-1906). Die beïnvloeding zien we terug in dit gemeentehuis
18.
Wanneer we weer dezelfde weg teruglopen naar de wagen, werpen nog eenmaal een blik op Van Harenskerk in haar gezellige omgeving.
Tijdens een familiebezoekje wat daarop volgt, wordt ons een tip gegeven om vooral ook naar de Zwarte Haan te gaan, waar je goed kunt eten. Na het bezoek volgen we de tip en rijden naar De Zwarte Haan. Omdat de snelste route - via de Stadhoudersweg naar Nij Altoenae - nog afgezet is, rijden we een stukje om. En langs de Kouwe Faart over de Koudeweg, komen we ook in Nij Altoenae. Het eerste stukje hadden we aan het begin van de middag gezien. Nu rijden we de Schuringaweg helemaal uit tot we op de Nieuwebildtdijk komen. Hier kunnen we rechts naar Stad Niks en links naar het restaurant.
noten:
1.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 66;
2.
Bildtse Rembrandtmarkt Rembrandt & Saskia op vrijersvoet : 'een hartstocht in Friesland';
rkd Suus Boschma-Berkhout;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 24-11-1932, pag. 10 De herdenking van het 250-jarig bestaan der Ned. Hervormde Kerk te St. Annaparochie;
Nieuwsblad van het Noorden, 27-11-1989, pag. 3 Fries dorp eert Rembrandt;
Friesch Dagblad, 24-03-2020, pag. 8 Saskia en Rembrandt voor de Van Harenskerk;
Wikipedia Overgangskalender van 1583 (Holland);
Wikipedia Lijst van invoeringsdata van de gregoriaanse kalender per land;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 27-11-1989 Beeld Rembrandt houdt historisch feit levend;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-11-1989 Bronzen Rembrandt en Saskia in Sint Anne;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-01-1989 Lening gevraagd voor beeld Rembrandt;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-04-1989 Suus Boschma-Berkhout na vernieling Mata Hari: 'Ik ben vast de enige van wie zeven beelden zijn vernield';
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 20-07-1989 Rembrandt en bruid in brons;
3.
Bildtse Rembrandtmarkt Project Rembrandt op 't Bildt;
4.
Bildtse Rembrandtmarkt Project Rembrandt op 't Bildt;
5.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-11-1983 Restauratie Ned. Hervormde Kerk te St. Annaparochie;
6.
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 51;
7.
Van Harenkerk Sint Annaparochie Derde kerk;
8.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-11-1983 Restauratie Ned. Hervormde Kerk te St. Annaparochie;
9.
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 111;
Van Harenkerk Sint Annaparochie Preekstoel;
Sint Annaparochie, de Van Harenskerk / H. Oudhof. - 2006 p. [1];
Delpher:
Herdenkingsrede uitgesproken op 23 November 1932 ter gelegenheid van de viering van het 250-jarig bestaan der Ned. Herv. kerk te St. Anna Parochie / H. Boiten. - Hoekstra, [1933] p. 15, p. 17 - foto preekstoel;
De wandelaar; geïllustreerd maandblad gewijd aan natuurstudie, natuurbescherming, heemschut, geologie, folklore, buitenleven en toerisme, jrg 13, 1941, no 3, 01-03-1941. - Laren : Schoonderbeek, 1941 p. 97;
Leeuwarder courant, 29-03-1940 Restauratie Ned. Hervormde Kerk te St. Annaparochie;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 27-09-1941 Restauratie der Ned. Herv. Kerk te St. Annaparochie;
Leeuwarder courant, 27-09-1941 Restauratie der Ned. Herv. Kerk te St. Annaparochie;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 08-10-1941 De Ned. Herv. Kerk te St. Annaparochie. : De restauratie voltooid.;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Van Harenkerk, Sint Annaparochie - Preekstoel 1880-1910, OF-00025 - Preekstoel 1920-1940, OF-00653;
Tresoar : Fries Fotoarchief Identificatienummer E3 (Preekstoel Van Harenskerk, St. Annaparochie, ca. 1970);
Rijksmuseum Preekstoel in de Van Harenskerk te Sint Annaparochie, anoniem, 1898;
10.
Herdenkingsrede uitgesproken op 23 November 1932 ter gelegenheid van de viering van het 250-jarig bestaan der Ned. Herv. kerk te St. Anna Parochie / H. Boiten. - Hoekstra, [1933] p. 17;
Sint Annaparochie, de Van Harenskerk / H. Oudhof. - 2006 p. [1];
11.
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 118;
Wikipedia Fama (godin);
12.
Verzámeling van uitgekórene zin-spreuken, en zinnebeeldige print-vercieringen, eertyds op bevel van den Keizer aller Russen Peter Alexis, of de Gróte, getékent en gesnéden / Hermanus van den Burg. - vol. 1. - Te Haarlem : by Johannes Marshoorn, 1743 In Morte Vita, p. 74;
13.
Van Harenkerk Sint Annaparochie Orgel;
Wikipedia Van Harenskerk;
Wikipedia Arp Schnitger;
Wikipedia Christian Müller (orgelbouwer);
Orgels in Drenthe Johan Radeker;
14.
Leeuwarder Courant, 4-8-2019, 15:44 Rembrandt was weer even terug in Sint Annaparochie, waar kunstenaars in zijn geest schilderden;
Bildtse Rembrandtmarkt Project Rembrandt op 't Bildt;
Jetty Boterhoek 3-8-2019;
Exto Jetty Boterhoek;
Werk aan de muur Jetty Boterhoek;
Franeker Courant, 15-6-2019, 16.12 Geen diensten maar kunst in kerk Wijnaldum;
15.
Bildtse Rembrandtmarkt Etalagewedstrijd;
16.
met dank aan Bildtse Rembrandtmarkt;
17.
Friesch Dagblad, 27 november 2018, 10.49 Gemeentehuis het Bildt na negentig jaar veranderd in gezondheidscentrum / Bauke Boersma;
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 31-05-1927 Uitslag Aanbestedingen.;
Leeuwarder courant, 24-04-1928 Inwijding Gemeentehuis Het Bildt;
Leeuwarder courant, 24-04-1928 foto's;
18.
Wikipedia Doeke Meintema;
Gosliga : kunsthistorisch onderzoek / Aagje Gosliga Doeke Meintema;
Nb, 31 januari 2007 Doeke Meintema en de schijnarchitectuur van het traditionalisme / Peter Karstkarel;
Piet de Vries : een beeldhouwend architect / Rink Terpstra. - Wijdemeer / Stichting Piet de Vries, 2017. - 978-94-9205234-6. - p. 10;
Auke Komter (1904-1982). Gematigd modernist uit principe. : Een objectieve analyse van zijn plek in de architectuurgeschiedenis. / Floor Oudshoorn. - Utrecht, 2009. - p. 7 + noot 4;
Delpher:
Leeuwarder courant, 15-01-1935 Doeke Meintema. †;
internetraadpleging: 26 - 28-7-2020, 24-4-2021
|
|
|
Saskia van Uylenburgh en Rembrandt van Rijn | 1989 | Suze Boschma-Berkhout, Sint Annaparochie
de twee hofdames Ina Braaksma-Van der Wal en Djoke de Graaf, Sint Annaparochie
bedelaar Wiemer, Sint Annaparochie
Van Harenskerk, Sint Annaparochie
preekstoel, Van Harenskerk, Sint Annaparochie
trap preekstoel, Van Harenskerk, Sint Annaparochie
toegang grafkapel Willem van Haren - Elisabeth van Hemmema, Van Harenskerk, Sint Annaparochie
epitaaf Willem van Haren - Elisabeth van Hemmema, Van Harenskerk, Sint Annaparochie
Van Harenskerk | 19?? | Wouda, Van Harenskerk, Sint Annaparochie
orgel, Van Harenskerk, Sint Annaparochie
boekenkraam, Sint Annaparochie
deelnemer Jetty Boterhoek, Sint Annaparochie
deelnemer Sybe Joostema, Sint Annaparochie
juryleden Floor Mes, Hinke Leistra, Loet Hin, Sint Annaparochie
windvaan kleine wapen Frisia, Sint Annaparochie
Saskia van Uylenburgh en Rembrandt van Rijn | 1989 | Suze Boschma-Berkhout, Sint Annaparochie
Saskia van Uylenburgh en Rembrandt van Rijn | 1989 | Suze Boschma-Berkhout, Sint Annaparochie
Wooden Moons - opening RoTa Rijwielen, Sint Annaparochie
Wooden Moons - opening RoTa Rijwielen, Sint Annaparochie
gemeentehuis | | , Sint Annaparochie
gemeentewapen Het Bildt, gemeentehuis, Sint Annaparochie
Van Harenskerk, Sint Annaparochie
|
|
Zwarte Haan
We rijden vanaf de Schuringaweg links de Nieuwebildtdijk op. Deze dijk loopt vanuit het westen bij Westhoek, waarnaast it Kanaal loopt om het opdringerige zilte water te spoelen ter bescherming van de achterliggende akkergrond. Het loopt door tot Zwarte Haan - waar het verder gaat naar Stad Niks tot Nieuwe Bildtzijl. Hierlangs loopt de Nije Faart. Hierop volgt de Koedijk tot Vijfhuizen.
De al eerdergenoemde Bildtboer Dirck Jansz zette als eerste zijn ploeg in het in maart 1600 ingedijkte Nieuwe Bildt
1.
Opvallend is hierbij het verschil in aandacht tussen de aanleg van de oude en nieuwe dijk. De nieuwe dijk, hoewel ruim een kilometer langer, gaat slechts over het beveiligen van nieuw opgeslibd land met een breedte van 1 à 1,85 km. Dit in tegenstelling tot het inpolderen van de Middelzee, een riviermonding.
We rijden en stukje over de dijk en komen al snel aan bij het beboste hoekje waarin de Camperpark Zwart Haan en het parkeerterrein van het Restaurant De Zwarte Haan liggen. Dit hoekje is ontstaan na het indijken in 1715 van dit deel, dat de West-Biltpollen wordt genoemd. En uiteraard ligt ten oosten daarvan de Oost-Biltpollen. En ook voor de nieuwe opgeslibde en ingedijkte polders gelden, dat ze weer een stukje hoger liggen dat de oudere polders
2.
We parkeren de wagen ergens op het terreintje en lopen door naar het restaurant. We zijn zeer benieuwd naar de alom geprezen keuken.
Ook in 1979 bestond deze faam al en ging het voornamelijk over de goede kwaliteit en de grote porties van de maaltijd. Over de keuze van merken en soorten alcoholische versnaperingen, was men iets minder te spreken. Men classificeerde de menukaart met 4 voorgerechten, 4 soepen, 10 vleesgerechten, 4 visschotels toen als "niet al te uitgebreid". Wel is er in de wintermaanden nog een apart wildkaartje. Het eigenaarsechtpaar G.J. Brockmann (Günter Julius en Margret Hüsken) hebben dochter (Angelika) in de bediening en schoonschoon Albert van der Wal als een goede kok in de zaak rondlopen. Zij dragen het bedrijf eind 1987 over aan het dochter en schoonschoon.
Naast de advertenties voor bedieningspersoneel zien we in 1992 voor het eerst een advertentie verschijnen voor een leerling-kok
3.
Het echtpaar Brockmann kochten in de jaren '70 het voormalige herberg en café. In de zomer van 1970 was er een bod op pand met erf van ƒ 6559. Of dit het bod van Brockmann is, is ons niet bekend. Ze toverden het om tot een restaurant. In 1972 vertrok het gezin uit het Ruhrgebied en ruilde de drukte om voor de rust van dit buurtschap.
Wat Brockmann dus goed begrepen heeft dat wanneer mensen hun toestand uit het hoofd heeft laten waaien en de rust gevonden hebben, men op een gegeven moment zin krijgen in koffie of iets dergelijks. En daarom hebben dit soort pleisterplaatsen op de meest afgelegen en nu doodlopende plekken een grote aantrekkingskracht en bestaansrecht
4.
Tegenwoordig zijn de eigenaren Loes & Jacob Jensma. Het menu wordt veelal gemaakt met lokale producten, dan wel fair trade. De keuzelijst is niet eens zo gek veel langer dan een halve eeuw geleden. Daarnaast zijn er nog diverse ander kaarten als de (koude of warme) buffetkaart en een stamppot buffet.
Vijftig jaar later hebben we ook een iets andere kijk op het eten in het algemeen, waarbij grote porties juist niet meer positief zijn, maar uitgebalanceerde hoeveelheden de doorslag geven. Zeker wanneer er ook nog 3 t/m 6-gangen menu's worden aangeboden.
We krijgen een mooi plekje aan het raam aangeboden. Want hoewel er geen grootse uitzichten vanuit het restaurant te bekennen zijn, is het wel fijn om naar buiten te kijken.
En aangezien we - net als de recensent van veertig jaar geleden - maar kleine eters zijn, lukt hier voor de verandering wel om 3 gerechten te eten. Dus met de hoeveelheden én het tempo van serveren zit je hier goed.
Na de cappuccino's gaan we datgene doen wat de meesten voor het restaurant-bezoek doen, namelijk de dijk op.
Voordat we op de top staan komen we eerst het beeld van De Slikwerker / De Slykwurker tegen. Het beeld vereeuwigd de mannen die hier door de eeuwen heen (1505-1938) in Het Bildt bezig zijn geweest om het te bedijken, de kanalen en sloten te graven. Kortom, met de schop en (wielloos) kruiwagen het 'slik' cultiveerden. Het beeld werd in 1981 door Frans Ram gemaakt.
De sokkel verwoordt het in het Bildts als volgt:
Hier, op ‘e Wadden
wereld fan water en slik,
won hij lând út see
in weer en wyn,
skep foor skep
monnikewerk.
Het idee voor het beeld kwam van de kioskhouder op De Pyp in Ouwe Syl, Thys Polstra (Hallum, 27-2-1905 - Leeuwarden, 17-8-1993). Hij had dit in mei 1979 in een brief kenbaar gemaakt aan de gemeente. Immers, zo redeneerde hij, in 1980 zou Het Bildt 475 jaar bestaan. In 1981 is Ram al bezig met het maken van het beeld en verwacht het in mei af te hebben. Het idee van de Commissie Cultuur en Vorming van de gemeente, dat het beeld zou moeten komen te staan op de plek van zijn kiosk viel bij Polstra echter geheel verkeerd. Hij zou de plek bij voorkeur voor 1 mei 1981 moeten ontruimen. Zelf had hij een plekje voor het gemeentehuis in Sint Annaparochie of op dijk bij Zwarte Haan in gedachte, maar zeker niet op de plek van zijn kiosk. De gemeente vond echter de plek in Sint Annaparochie niet geschikt en op de dijk bij Zwarte Haan zou het beeld niet tot zijn recht komen. Voor het beeld is er dus geen ander alternatief.
Na een heroverwegingsbijeenkomst van de Commissie, waarbij tevens de bedenker Polstra en beeldhouwer Ram aanwezig waren, besloot men alsnog voor Zwarte Haan. In juli van 1983 werd het beeld 'geruisloos' op de dijk geplaatst
5.
Frans Ram (Schiedam, 23-3-1948) maakte het beeld met behulp van de BKR (Beeldende Kunstenaars Regeling), dat vervolgens volgens sommige een ton kostte. Bij voorkeur werkt hij echter abstract in marmer. Toen hij na de opleiding in Hogebeintum ging wonen, was de vraag naar abstract er niet en ging hij noodgedwongen figuratief werken
6.
Bijzonder genoeg, kwam Ram er tijdens herstelwerkzaamheden achter dat het beeld helemaal niet in brons gegoten is, maar in messing. Dit vergt daardoor een andere manier van herstellen. Het beeld was namelijk op 24 juni 2015 tijdens werkzaamheden door een trekker omvergereden en was daardoor beschadigd
7.
Bovenop de dijk treffen we een tweeluik aan ter herinnering aan Anita Margaretha Andriesen (Leeuwarden, 4-6-1957 – 3-12-2008) in de vorm van een bank. Zij kwam hier als getogen Bildtse graag om haar gedachten te laten verwaaien. Ze was een PvdA-politica, lid Provinciale Staten van Friesland (1995-2002) en lid van de Gedeputeerde Staten van Friesland (2002-2008). Tevens was ze de grote inspirator achter "Om de kwaliteit fan de Romte". In dit Streekplan Fryslân 2007 (vastgesteld door Provinciale Staten op 13 december 2006) wordt de gewenste ruimtelijke ontwikkeling van de provincie aangegeven. Borstkanker gooide roet in haar nog jonge leven.
"Het maakt een mens opstandig en verslagen,
dat iets zo trots en fonkelend als jouw geest,
geblust kan worden en ophoudt te bestaan"
Met deze vertaalde regels van dichteres Elisabeth Eybers (1915-2007) wilde de LC-hoofdredacteur Rimmer Mulder de gevoelens typeren. Een rakere typering is er volgens plv hoofdredacteur Wio Joustra niet. Verder schrijft Mulder "Besturen lijkt soms niet meer dan 'procesbeheersing'. Voor haar bleef de bezieling voorop."
8
De banken zijn een ontwerp van architect Gunnar Daan (Plasmolen, 15-3-1939 - Oosternijkerk, 30-10-2016) en hebben de vorm van een aanrollende golf. Ze zijn elk 7½ meter lang en van roestvrijstaal. Zo'n 2½ meter staan ze tegenover elkaar met zo'n 4 meter ruimte ertussen. Volgens Daan is het dan nog mogelijk om met elkaar te praten. Het monument moet namelijk ook dienen als ontmoetingsplek. Op de extraverte wadkant staat "Om de kwaliteit fan de Romte" en op de introverte Bildtkant "1957 * Anita Andriesen * 2008". De kosten van de bank, € 60.000 worden gedragen door de Stichting Bildtse Belangen, Wonen Noordwest-Friesland en de gemeente Het Bildt
9.
Het monument werd op vrijdag 15 oktober 2010 onthuld. Deze viel echter grotendeels in het water
10.
Wij krijgen hebben het weer dat hoort bij dit soort uitwaaien. Zon, fijne wolkenpartijen, wind en net zoveel beelden als je zien wilt. Of geen, door je ogen te laten wegzinken in het slik, de wolken, het water of samen met de zon achter de horizon.
slenk, slik en zee
|
Wij hebben echter nauwelijks gedachten die dienen te verwaaien en daarom gaan we nog even bij het gemaal kijken. De naam van het gemaal is nu H.G. Miedema-gemaal, terwijl het tijdens de officiële in werkingstelling op 6-9-1973 gemaal Swarte Harne had gekregen.
En dat blijkt tot echt dezelfde te zijn. Op enig moment heeft er dus een naamsverandering plaatsgevonden. De inburgering van de namen is vervolgens deel twee, van zo'n naamsverandering. Dat moet slijten.
De voorzitter van het waterschap Noardlik Westergoa H.G. Miedema, die tussen vanaf 1965 bij de diverse waterschappen betrokken was en tot 1 september 1992 allerlei waterschap kwesties behandelde, is vanwege zijn afscheid verantwoordelijk voor deze naamswijziging. Henk Miedema wordt op deze manier geëerd en bedankt voor zijn inzet
11.
Van 30 oktober 2014 tot en met half december 2015 is dit gemaal - samen met de Ropta in Roptazijl - gerenoveerd. Belangrijkste aanpassing is de nieuwe visvriendelijk waaiers in de pompen, zodat de paling meer mogelijkheden krijgt om het binnenland te verlaten zonder vermorzeld te worden. Voor de glasaaltjes en andere migrerend vissoorten is een vispassage aangelegd
12.
De diverse vissoorten vinden we terug in het hekwerk dat bij het gemaal staat.
De heren van Liauckama hadden aan de Roptazijl in hun periode rond 1500 een getijmolen en hadden zodoende belang bij het behoud van deze stroom
13.
Dit blijkt echter te berusten op een misverstand en foute interpretatie van woorden en plaatsen. Van een getijmolen is geen sprake
14.
We vinden het wel weer genoeg voor vandaag en lopen na de auto terug om weer naar huis te rijden.
Maar zoals zo vaak op dezelfde weg terug, zien we toch weer iets interessants. In dit geval het pand met de naam Strandhuis der Bildtpollen (512338), dat naar eigen zeggen in 1899 is gebouwd. Naast het hoofdgebouw heeft ook het bijgebouw (512339) ernaast, dat nu als garage wordt gebruikt, de status van rijksmonument. Ook dit dak heeft - net als de daarachterliggende boerderijschuur - een rieten dakbedekking. Het ligt echter verstopt onder golfplaten.
De aannemer van dit complex (512337) was Hotze Buwalda, timmerman te St. Jacobiparochie. Hij kreeg van het waterschap De Bildtpôllen de opdracht om dit Waterschapshuis te bouwen. De strandmeester die in dit pand kantoor hield en woonde, beheerde vanuit hier de polder. Ook diende het pand als vergaderruimte voor het waterschap
15.
Strandhuis der Bildtpollen, anno 1899
|
Met dit laatste beeld komen we weer aan in Ouwe Syl en 't Laaisterplakky. Hier genieten we nog rest van avond - onder het genot van een drankje - na, van wat we vandaag hebben ontdekt.
noten:
1.
Geschiedenis van Friesland / J.J. Kalma, J.J. Spahr van der Hoek, K. de Vries (redactie). - Drachten : Laverman, 1968. - p. 345;
2.
Internet Archive:
Geneeskundige plaatsbeschrijving van Friesland / J.J. Bruinsma. - Bijdragen tot de geneeskundige plaatsbeschrijving van Nederland, Tweede Stuk: Natuurkundige Plaatsbeschrijving van de provincie Friesland. - 's Gravenhagen : Van Weelden en Mingelen, 1872 p. 12;
3.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-12-1979 - Waerm miel rinne - Goede kwaliteit en ruime porties in restaurant „De Zwarte Haan";
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-10-1983 Alleen naar Zwarte Haan : "t Is hier 'n doaie seestad worren';
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-03-1982 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-12-1987 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-06-1992 Advertentie;
4.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 20-06-1970 Advertentie;
NRC Handelsblad, 04-07-1983 De wijde horizon van Friesland / Bas Roodnat;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-10-1983 Alleen naar Zwarte Haan : "t Is hier 'n doaie seestad worren';
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-07-1994 Hier zet men koffie en soms over;
5.
Wikipedia Frans Ram;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-01-1981 Kiosk Oude bildtzijl moet wijken voor beeld slikwerker : Kioskhouder Thys Polstra (75) wordt slachtoffer van zijn eigen idee [met foto Polstra en kiosk];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 20-02-1981 Commissie adviseert: Slikwerker hoort op Zwarte Haan;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-07-1983 Slikwerker bij Zwarte Haan op zijn plaats;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 22-10-1984 Opkomst en ondergang van Broedertrouw nu in beeld;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-08-1993 Familiebericht;
AlleFriezen Thijs Polstra geboorte;
6.
rkd Frans Ram;
GPTV: Uit de KUNST, 1-10-2015 Frans Ram, het herstel van de Slikwerker / Dirk de Bood, Sipko Gerstel. - YouTube weergave 159;
Wikipedia Beeldende Kunstenaars Regeling;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-03-1983 Ingezonden Bezinnen op BKR / Een paar kunstenaars, die nog geen BKR "genieten";
7.
GPTV: Uit de KUNST, 1-10-2015 Frans Ram, het herstel van de Slikwerker / Dirk de Bood, Sipko Gerstel. - YouTube weergave 159;
de Bildtse Post, 22-7-2015, 12.53 Kunstenaar haalt gehavende Slikwerker op;
8.
Wikipedia Anita Andriesen;
Wikipedia Elisabeth Eybers;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-06-1957 Burgelijke stand Leeuwarden;
De Krant van Toen:
Leeuwarder courant, 04-12-2008 Politica met veel passie;
9.
De Krant van Toen:
Leeuwarder courant, 25-03-2010 Wadmonument voor Andriesen;
Leeuwarder courant, 28-04-2012 Beelden / Bonne Stienstra;
10.
De Krant van Toen:
Leeuwarder courant, 13-10-2010 Gedenkmonument voor Anita Andriesen onthuld;
11.
De Krant van Toen:
Leeuwarder courant, 16-12-2006 Trotse aantrekkingskracht / Dirk Kuiken;
Leeuwarder courant, 06-10-2008 Regen dreigt aardappeloogst te verzwelgen;
Wikipedia H.G. Miedemagemaal;
12.
De Krant van Toen:
Leeuwarder courant, 23-10-2014 Gemalen Roptazijl en Zwarte Haan worden gerenoveerd;
Leeuwarder courant, 18-12-2015 Paling kan door zeegemaal heen;
13.
Geschiedenis van Friesland / J.J. Kalma, J.J. Spahr van der Hoek, K. de Vries (redactie). - Drachten : Laverman, 1968. - Dijken of wijken / S.J. Fockema Andreae, p. 185;
14.
Zorgen voor zekerheid : studies over Friese testamenten in de vijftiende en zestiende eeuw / J.A. Mol (redactie). - Fryske Akademy, nr. 779. - Ljouwert/Leeuwarden : Fryske Akademy / Fries Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde. - ISBN 90-6171-779-5. - Consolidatie van familiebezit en status in laat-middeleeuws Friesland / P.N. Noomen. - p. 132, noot 216, p. 133 noot 220;
15.
Plaatsengids.nl Nij Altoenae;
internetraadpleging: 29 - 31-7-2020
|
|
|
voorgerechten, Zwarte Haan
hoofdgerechten, Zwarte Haan
nagerecht Crême brûlée, Zwarte Haan
restaurant 'De Zwarte Haan', Zwarte Haan
De Slikwerker | 1981 | Frans Ram, Zwarte Haan
Anita Andriesen (1959-2008) | 2010 | Gunnar Daan, Zwarte Haan
Anita Andriesen (1959-2008) | 2010 | Gunnar Daan, Zwarte Haan
slenk, slik, wad en Ameland, Zwarte Haan
dijk, wad en zon, Zwarte Haan
kwelder, slik, wad, schip en Ameland, Zwarte Haan
kwelder, slik, wad en vliegende vogels, Zwarte Haan
slik, wad en Terschelling, Zwarte Haan
H.G. Miedema-gemaal, Kouwe Faart, Het Nieuw Bildt, Zwarte Haan
De Zwarte Haan, Zwarte Haan
"Om de kwaliteit fan de Romte" | 2010 | Gunnar Daan, Zwarte Haan
hekwerk passerende vissoorten, Zwarte Haan
hekwerk passerende vissoorten, Zwarte Haan
Kouwe Faart, Zwarte Haan
H.G. Miedema-gemaal, Zwarte Haan
Strandhuis der Bildtpollen 1899, Zwarte Haan
|
|
|
Dag 3: Oudebildtzijl, Hallumerhoek, Hallum, Marrum, Ferwert, De Rijp, Boatebuorren, Blije, Holwerd, Westernijtsjerk, Zeedijk
kaart 3
|
Vandaag is ons voornemen om een ritje te maken langs de oude zeedijk ten tijde dat de Middelzee nog water was. We hadden in 2013 dit onszelf beloofd, omdat we toen per se Firdgum nog wilden bezoeken. Dat is ook de reden waarom we deze omgeving toen niet gezien hadden. Maar voordat we daaraan beginnen, gaan we eerst de Ouwesylster Markt bezoeken, dat aan de overkant gehouden wordt. Echter dit begint pas 's middags, zodat we het vanochtend lekker rustig hebben. En daarom maken we ook eerst een wandelingetje langs de Ouwe Rij.
|
Oudebildtzijl
Het feestje begint al meteen bij de ingang van de Ouwe Faart, waarover een bruggetje ligt van de Keuningsstreek. Hoe lang er al een oeververbinding is, wordt ons uiteindelijk niet duidelijk.
Op de kaart van Thys Taconis van ± 1737 zien we dat er ten zuiden van de Keuningstreek drie boerderijen zijn gebouwd. Twee hiervan zijn in de jaren zestig van de twintigste eeuw afgebroken. Ondanks het feit dat in 1845 de straat door het dorp wordt versteend en rond 1860 de weg richting Hallum met grint wordt voorzien, blijft het vervoer grotendeels over water gaan. Het Kadastraal Minuutplan gemeente 't Bildt uit 1821 toont echter wel al een brug
1.
Aan 'de kleur van het water' zien we dat we op de klei zitten, mochten we dat niet weten.
Even verderop komen we een fraai en kleurrijke gevel tegen, dat trots 1905 als bouwjaar toont. Hierbij vallen vooral de rondingen van de bovenste verdieping op. Het ruitvormig glas in lood past, vanwege het overal toepassen en het gebruik van eenzelfde gele kleur, wonderwel in het beeld. Het pand krijgt hierdoor een religieuze uitstraling. En dat was het dan ook, een Hervormde Kerk. In 1990 valt het doek voor het kerkgebouw en wordt het omgevormd tot een woning
2.
Na een parkeerterreintje, dat we tot nu toe steeds gebruiken om de auto te kunnen keren - het Leysterstreek is namelijk voor auto's doodlopend - lopen we langs het onbebouwde deel dat Het Laaidsterpadsy genoemd wordt. Dit is Bildts. Eigenlijk heet het Leysterstreek of Leijsterstreek dan ook Laaisterstreek. Het eerste deel - dat ook in de naam van onze B&B voorkomt - laaister is afkomstig van Lei of Laai. In deze context betekent het verplaatsen en uitgraven van de natuurlijke geul tot waar we net langs liepen, de Kaaifaart 3. Het tweede deel padsy betekent paadje.
Opmerkelijk voor dit paadje is dat er kennelijk hard gereden wordt door (brom/snor)fietsers, aangezien er een snelheidsmeter staat.
Aan de overkant van de Ouwe Rij treffen een akker met de befaamde aardappelen aan. In prachtig aangeaarde lijnen zitten de aardappelen in de ruggen te wachten tot ze geoogst worden. En dat kan elk moment gebeuren, aan het loof te zien 4.
aangeaarde aardappelruggen op kleigrond, Oudebildtzijl
De Ouwe Rij meandert zo op het oog nog fraai door het landschap, wanneer we het een stukje oplopen. In de verte doemt de Vrouwbuurtstermolen op, dat de laatste oude molen op Het Bildt is. Deze bijna 17 meter hoge achtkante bovenkruier met stelling deed zijn werk al vóór 1832 en tot en met 1954, waarna het vanaf 1962 door de Stichting de Vrouwbuurtstermolen wordt onderhouden en gerestaureerd.
De eerste voorganger van de molen op deze plek, is hier gebouwd in 1555.
De molen leverde tijdens de Elfstedentochten van 1954, 1956, 1963 en 1985 mooie plaatjes op. Op 31-1-1940 werd de finish 's avonds - vanwege de hevige sneeuwjacht - zelfs verplaatst naar de molen
5.
Wanneer we hetzelfde pad weer teruglopen, zien we over de velden de achterzijde van de OLO-school. Over het laatste paadje - voordat we weer bij het Leysterstreek uitkomen - lopen we naar oosten. Ook hier komen we weer in bebouwd gebied uit, met onder andere tennisvelden en de basisschool De Syl, een samenwerkingsschool.
Regiohistoricus Sytse Keizer maakt met diverse (kaart)studies aannemelijk dat op deze plek een uithof van Mariëngaarde heeft gelegen. Deze zou gelegen zijn tussen het slingerpaadje dat we net hebben gelopen in het zuiden tot aan de Monnikebildtdijk in het noorden. De bebouwing aan de Leijsterstreek vormde de westgrens en de tennisvelden de oostgrens. Het geheel was omringd met een hofgracht, dat gevoed werd door de Ouwe Rij. Deze stroomde toen nog achter de tuinen van de bebouwing van de Leijsterstreek. De westzijde van de hofgracht was daarmee dus Ouwe Rij. Over de Ouwe Rij lag in de zuidwestelijke hoek de valbrug, dat aan de overkant uitkwam op de westkantwal van de Ouwe Rij
6.
De Van Egmondstraat, vroeger de Landbuurt, laat ons rechtstreeks naar de melktap van d'Ouwe Sylster lopen.
De Van Egmondstraat is een vernoeming naar de veldheer van de Hollandse graaf Albrecht van Beieren, Arend van Egmond (±1337-1409). Hij kreeg als beloning voor zijn inval op 11 augustus 1398 onder andere het eiland Ameland en het uitland Bil
7.
Via de Monnikebildtdijk lopen we benedendijks terug. De Monnikebildtdijk werd voorheen Hooge streek Oost / Hooge streek Oast genoemd. Onder deze dijk ligt een veel oudere dijk. Deze zomerdijk, de Monickedijck, is aan het einde van de twaalfde eeuw door de Norbertijnen of premonstratenzers monniken van de abdij Mariëngaarde te Hallum aangelegd
8.
De opslibbing was in deze periode tussen Minnertsga (in Westergoo) en de abdij bij Hallum (Oostergoo) dusdanig gestegen, dat omkading zinvol was. Wel moest de wal na elke storm weer gerepareerd worden. Zelfs de abt Siardus (1194-1230) was niet te beroerd om hierbij een handje te helpen, aldus een niet met naam genoemde kloosterling van Mariëngaarde, die zijn vita tussen 1265 en 1270 schreef:
Quemadmodum iste bonus pater instabat operi aggresti cum fratribus, ita eciam in operibus gravioribus non defuit. Accidit itaque quodam tempore, ut fratres more rusticorum aggerem contra fluctus maris magno labore deferendo terram et massas sursum cum gerulis bini et bini studiose repararent. Inter quos pius pater Siardus, tamquam unus ex illis, immo ceteris humilior, ad opus omnes animando, cum alio fratre ad aggeria reparationem terram comportabat et adeo sedulus et perseverans in opere extitit, ut fratres super eo quam plurimum mirarentur
et inde in exemplum humilitatis traherentur.
9
Met cum gerulis bini et bini wordt hier bedoeld, dat het de gewoonte was om de benodigde aarde, dat nodig was voor een wal of dijk, in draagberries aan te voeren. Kruiwagens waren nog onbekend. Dit stemt overeen met de drie genoemde gereedschappen die we in het Riustringer Landrecht kunnen lezen, waarmee de Friezen hun land verdedigde tegen het water: de schop, de berrie en de greep.
Uta skilu wi frisa use lond halda, mith thrium tauwon, mith tha spada, and mith there bera, and mith there forke.
10
De eerste kruiwagens werden in Europa vanaf de dertiende eeuw gesignaleerd. Het zal echter nog een ruime ontwikkeltijd nodig hebben, voordat het overtuigend ingezet wordt in de dijkenbouw
11.
Misschien kunnen we ons morgen iets meer in de abdij en haar abt verdiepen.
Wanneer we weer op ons eigen streekje zijn aangekomen, zien we op nummer dertien het stenen aandenken aan de bouw van dit pand met de inscriptie "De eerste steen gelegd den 1 april 1892 door Gerrit Keizer, oud 18 jaar." Daar heeft hij tussen de Europese tournees door, dan maar mooi even tijd voor gevonden.
Een stukje lager heeft zijn broertje Doeke Johannes Keizer (Oudebildtzijl, 10-9-1875 - Oudebildtzijl, 18-8-1953) in sierlijke letters zijn naam "D. Keizer" in een baksteen geschreven. Dit moet hij wel voor het bakken van de steen gedaan hebben. Het tichelwerk van Ouwe-Syl stond aan de Roodpad, dus dat is heel goed mogelijk
12.
We zien de mensen van de organisatie en deelnemers aan de Ouwesylster Markt aan de overkant al druk bezig zijn om alles klaar te zetten.
Wij gaan intussen 'thuis' even lunchen.
Het Ouwesylster Markt is "Gezellig Kleinschalig Veelzijdig". Daaraan is geen woord gelogen. Aanvullend zou het woord "Apart" nog kunnen zijn. Neem bijvoorbeeld Dorothea, met de door haarzelf ontwikkelde en met de handgemaakte wollen deken tassen, die ze samen met allerlei jaren 50-70 spulletjes verkoopt . Hoe komt ze hier zo verzeild? Twee jaar geleden was ze hier door de Noordelijke Elfstedenroute met de boot langsgekomen. Bij de Oprommer in de Aerden Plaats had ze mooie oude dekens gevonden. Nu haar tassen klaar zijn is het natuurlijk geweldig om hier te staan.
De tassen hebben natuurlijk een dekensteek, ook wel een festonsteek of knoopsgatensteek genoemd, blijkt wanneer ze bekijken. Sommige 'prints' doen ons terug gaan naar de tijd, dat we eronder sliepen.
De mandenmaakster laat - uiterst bedreven - zien, hoe ze met het vlecht- en bindwerk met vlas, de ene na de andere mand, schaal of korf maakt. Hier zien we ook een bundeltje gedroogd vlas liggen, die we kunnen kopen.
Maar er waren ook bijzondere jams te ontdekken, tussen de gewone jams. En wat te denken van de presentatie van aardappelen. Vannacht zaten sommigen nog onder de grond en zijn ze vanochtend met de 'bloate hannen' door Albert en Aafke Valkema uit de grond gehaald 13. Nou ja, met handschoenen aan. De Paarse Syl, Innovator, Triple 7, La Vie, de Annabelle, de Sunita, de Sylster truffle of Double Fun. Je zou ze zo rauw gaan proeven. Gelukkig is dat niet nodig, omdat er voor een gekookte, gebakken of gefrituurde variant is gezorgd. Prachtig.
"Sunset is echt gemaakt van plastic afval", Janny Vellinga-Hooghiemstra, Oudebildtzijl
|
Ook treffen we hier Janny Vellinga-Hooghiemstra aan. Zij had in 2018 het schilderij van plastic Zonsondergang / Sunset gemaakt. Hier vinden we ook de Catalogus 1978-9078. Uiteraard vertellen we haar over ons museumbezoek en onze verwondering over het prachtige Sunset. Graag laten we in haar Catalogus het gebruikte materiaalsoort voor dit werk met de hand - met dagtekening - nog eens vastleggen. Waarvoor hartelijk dank.
Al met al zijn we met alle gesprekken en gesprekjes bijna anderhalf uur verder, zodat we hoognodig met de geplande route moeten beginnen.
En dus lopen we weer even terug met "de buit" naar ons tijdelijk verblijf, waarna we op pad gaan.
noten:
1.
Oudebildtzijl, gemeente Het Bildt : Beschermde stads- en dorpsgezichten / A.L. Vernooij (historisch-geografisch en stedebouwkundig onderzoek). - Zeist : Rijksdienst voor de Monumentenzorg. - ISBN 90-346-1133-7. - p. 3-5;
2.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 16-01-2016, pag. 28. - Column Kerkgebouw Oude Bildtzijl sluit / Peter Karstkarel;
Reliwiki Kerkgebouw Oude Bildtzijl sluit;
Wikipedia Oudebildtzijl - Kerken;
Tink om 'e tsjerken : Inventarisatie Friese kerken / Gerhard Bakker m.m.v. Dick Bloemhof. - 2009. - p. 97;
3.
Ouwe Syl : Verklaring van de straatnamen Oversicht straatnamen Ouwe-Syl / Sytse Keizer: Laaisterstreek;
4.
Ruggen-opbouw bij aardappelen op klei- en zavelgronden / D.E. van der Zaag, J.K. Kouwenhoven (overdruk uit: Kali, nr. 68, april 1966. - p. 255-261);
5.
Vrouwenparochie, Fryslân / D.E. van der Zaag, J.K. Kouwenhoven (overdruk uit: Kali, nr. 68, april 1966. - p. 255-261);
De krant van toen:
Frisia - 02-02-1940, pagina 1 Sport - De elfstedentocht;
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant - 02-02-1940 Zij, die de tocht volbrachten;
6.
Dorps- en Stadscanons Ontstaansgeschiedenis Oudebildtzijl / Sytse Keizer;
Bedrijvigheid op ‘e Syl - 1 / Sytse Keizer. - 26-5-2019;
7.
Ouwe Syl : Verklaring van de straatnamen Oversicht straatnamen Ouwe-Syl / Sytse Keizer: Van Egmondstraat;
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 31-32;
Wikipedia Arend van Egmond;
8.
Ouwe Syl : Verklaring van de straatnamen Oversicht straatnamen Ouwe-Syl / Sytse Keizer: Monnikebildtdijk;
Wikipedia Mariëngaarde, Premonstratenzers;
9.
Nederland als Polderland : Beschrijving van den eigenaardigen toestand der belangrijkste helft van ons land, tevens bevattende de topografie van dat gedeelte met de voornaamste bijzonderheden, toegelicht door kaarten en teekeningen / A.A. Beekman. - Zutphen : W.J.Thieme & Cie, 1932. - p. 335;
Gesta abbatum Orti Sancte Marie : Gedenkschriften van de Abdij Mariengaarde in Friesland : Naar het te Brussel bewaarde Handschrift uitgegeven, met Inleiding, Aanteekeningen en Register / W. Wybrands. - Leeuwarden : H. Kuipers, 1879. - Vita Siardi, p. 102;
Terpen tussen Vlie en Eems : Een geografisch-historische benadering / H. Halbertsma. - II tekst. - Groningen : Vereniging voor terpenonderzoek / J.B. Wolters, 1963. - p. 168 + p. 210 noot 30;
Friesch Latijnsch-Nederlandsch woordenboek / Montanus de Haan Hettema. - Leeuwarden : Hugo Suringar, 1874. - p. 117: burge;
10.
Terpen tussen Vlie en Eems : Een geografisch-historische benadering / H. Halbertsma. - II tekst. - Groningen : Vereniging voor terpenonderzoek / J.B. Wolters, 1963. - p. 210 noot 30;
Geschiedenis van de Noord-Nederlandsche geschiedschrijving in de Middeleeuwen : bijdrage tot de beschavingsgeschiedenis / Jan Romein. - Haarlem : Tjeenk Willink, 1932. - p. 69-70;
Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland : Een studie naar de Oudfriese boeteregisters / Han Nijdam. - Hilversum : Verloren, 2008. - ISBN 9789087040512. - p. 237;
11.
Kruiwagen : Grote ogen en lange armen / Louise Stutterheim (in: Historisch Kader : Een educatief blog over de geschiedenis van alledaagse dingen.);
12.
Die eerste steen op de Laaisterstreek / Sytse Keizer;
Ouwe-Syl : Geschiedenis - Tichelwerk Ouwe-Sylster Tichelwerk;
CBG Stambomen : Centrum voor familiegeschiedenis Persoon details: Keizer, Doeke Johannes Id* 23396646;
13.
Ouwe-Syl : Nieuws 4 augustus, Rooien van het Bildtse goud, het blijft handwerk;
internetraadpleging: 1 - 4-9-2020
|
|
|
brug over Ouwe Faart, Oudebildtzijl
(voormalige) Hervormde Kerk 1905, Oudebildtzijl
Het Laaidsterpadsy, Oudebildtzijl
kleigrond, Oudebildtzijl
Ouwe Rij, Oudebildtzijl
achterzijde OLO-school 1898, Oudebildtzijl
Melktap d'Ouwe Sylster, Oudebildtzijl
Eerste steenlegging Gerrit Keizer, Oudebildtzijl
woonhuis Gerrit Keizer, Oudebildtzijl
Ouwesylster Markt, Oudebildtzijl
Ouwesylster Markt, Oudebildtzijl
Ouwesylster Markt, Oudebildtzijl
Ouwesylster Markt, mandenmaker, Oudebildtzijl
Ouwesylster Markt, aardappelsoorten, Oudebildtzijl
Ouwesylster Markt, aardappelsoorten, Oudebildtzijl
Ouwesylster Markt, Janny Vellinga-Hooghiemstra, Oudebildtzijl
|
|
Hallumerhoek
De route voert ons van de Monnikebildtdijk naar de Vijfhuisterdijk, dat overgaat in de Roodschuursterlaan naar Hallumerhoek. Hier gaat de naam van de weg over in de Doniaweg, dat ons naar Hallum zal brengen.
De Vijfhuisterdijk is de Noordelijke Oude Zeedijk, dat enige tijd het water van de Middelzee en Waddenzee (zie kaart VIa De voormalige Middelzee) moest tegenhouden.
De Roodschuursterlaan was de verbinding tussen de Oude Zeedijk en de nog oudere Hooge Heerenweg. Deze Hooge Heerenweg liep van Stiens naar Westernijtsjerk. Deze Hooge Heerenweg verving op zijn beurt de Lage Heerenweg. Deze lag ook tussen Stiens en Westernijtsjerk.
Achter de Lage Heerenweg ontwikkelde Hallum zich. De verbindingsweg Doniaweg verbond de Lage met de Hooge Heerenweg. Op deze splitsing ontstond bewoning dat de naam Hallummerhoek kreeg. Het was uiteraard over water ook met Hallum verbonden, de Hallumerhoekster Feart.
Aangezien tegenwoordig de grootste verkeersstroom van oost naar west en visa versa gaat, in plaats van over de Hooge Heerenweg, zijn de twee haakse hoeken van de aansluiting van zowel de Roodschuursterlaan als Doniaweg op de Hooge Heerenweg aangepast. De Roodschuursterlaan en Doniaweg meanderen nu in elkaar over, zoals ook in 1973 door de gemeente Ferwerderadeel gepland was 1. Ook de Hallumerhoekster Feart heeft hierdoor een knauw gekregen.
Wieren bij boerderijen, Hallumerhoek - naar Schotanus-Halma (1718)
bron: Vluchtheuvels in Friesland / S.J. van der Molen. - p. 62 (in: De Vrije Fries, 39
|
Bij het kruispunt Hallumerhoekster Feart en de Hooge Heerenweg in Hoeckhuysterabuyeren 2, zoals Hallumerhoek in de zestiende eeuw werd genoemd, heeft een state gestaan (15622). Bij state stond een wier, een eigen kunstmatig opgeworpen heuvel. Ook Donia (45508) en Wata (= Walta) hadden er een. Grote verwantschap is er met de wieren die we inmiddels aantroffen hebben in Groningen en Zeeland , de zogenaamde vliedbergen 3.
Deze zijn nog opgeworpen vóór 1400
4.
De Hallumerhoekster Feart dient tegenwoordig ook als (eventuele) waterafvoerkanaal naar het nieuwe in de huidige zeedijk aangelegde gemaal De Heining, dat uiteraard ook geschikt is voor vismigratie
5.
We rijden de Doniaweg - dat een vernoeming is naar de familie die hier woonde en dus tevens een vliedberg had - helemaal uit en bereiken zo de naamgever van Hallumerhoek, Hallum.
noten:
1.
De krant van toen:
De Sawn Stjerren Post, 01-10-1973, pag. 1 Raad slecht te spreken over financiering en versobering wegenplan rvk;
2.
vergeten bron te noteren;
3.
Vluchtheuvels in Friesland / S.J. van der Molen. - p. 50-52, 62, 69-73 (in: De Vrije Fries, 39 (1948), p. 49-73);
4.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1. - bijlage: Stinzen in middeleeuws Friesland: een voorlopige inventarisatie, p. 20, 30;
5.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 26-06-2017, pag. 12 Het nieuwe gemaal vult gat in de zeedijk : Aan de zeezijde is een tijdelijk waterkering aangelegd / Arend van der Meulen;
internetraadpleging: 5 - 6-9-2020
|
|
|
Hallum
De Doniaweg kruist in Hallum de Ljouwerterdyk (N357), direct gevolgd door de Griene Dyk. Wij rijden via de Offringaweg en Rondweg (dat samen met de Langebuorren mogelijk het ossepad vormde) en parkeren de wagen ten noorden van de toren in een parkeerhaven.
Hallum is ontstaan op de oostelijke kwelderrug 1 van de Middelzee en uitgegroeid als terp. Er zijn aanwijzingen dat er tussen 200-300 nOJ bewoning was. Er liep hier een slenk en er was ook een aanlegplaats. Tijdens de zeespiegelstijging tussen 300 en 425 was de terp verlaten. Daarna kwam de bewoning weer terug 2. Tussen 800 en 1000 groeide dit buurtschap uit als dorp 3. De radiaire vorm van de terp is nog mooi intact en is daarom natuurlijk ook een beschermd dorpsgezicht 4.
We nemen de licht stijgende 'spaak' Grote Streek naar de toren en komen uit bij het Kerkpad, dat eveneens rondom het gebouw ligt. Rondom het complex (15618) van toren, een eenbeukig schip, met twee dwarsaanbouwen en afsluitend een vijfzijdig koor, ligt volgens Karstkarel 'een van de fraaiste kerkhoven van Friesland' 5.
Plattegrond Hervormde Kerk / Ben Kooij (tekenaar)
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / BT-025706 (CC BY-SA 3.0)
|
We komen aan bij de aanbouw met torentje, de Lytse toer. Zowel in de muur van het schip, dat rond 1300 gebouwd is, als van de aanbouw treffen we grijze tufsteen aan. Echter, alleen de aanbouw is nog originele bouw. De kern van de aanbouw heeft bij de aansluiting van het schip nog elementen uit circa 1100. De tufsteen in de muur van het schip is hergebruik van z'n voorganger. We spreken dan ook gebruik van secundair tufsteen.
In dit aanbouw, 'het Noorderkruis', is een grafkelder van de familie Aebinga aanwezig. Op de grote steen staat het opschrift Sepulchrum familiae Aebbingaae in Hallum. Verder is alleen de naam Hessel Ruurd Aebinga nog te lezen. De rest van de tekst is wegens slijtage onleesbaar geworden.
Daarnaast is er nog een bijzondere steen - in de zin van ongeschonden 1795 doorgekomen en van Bentheimer geel/grijssteen - van Woerp Juckama. In deze steen is de volgende tekst uitgehouwen: In 't jaer ons Heren 15 en tien op sinte Eufemie daech staerf setijghe Woerp Juckama de Got ghenadich sie biddet voer de sile ein pater. En - zoals gezegd - het wapenschild is nog intact. Dit zal gaan om de Schieringer Worp Lieuwe Juckama (?-1510)
Hallum in Ferweradeel 1723 / Jacobus Stellingwerff (tekenaar)
bron: Fries Museum / PTA214-006
|
De zuidbeuk wordt aangeduid als Koarte Gaerde of Kortegaerde. In de tijd van de Bataafse republiek was dit een wachtlokaal voor de Frijcorps. De toren is een ontwerp uit 1805 van Yge Simons
6.
Helaas blijft de deur voor ons gesloten, zodat we dit niet zelf kunnen aanschouwen.
Wel kunnen we een rondje over Kerkpad lopen. Aan de noordkant van de toren herkennen we meteen de zuil "Fallen yn'e striid tsjin ûnrjocht en slavernij dat wy yn frede foar rjocht en frijdom weitsje". Siebren Jan Boersma overleed in Nijmegen op 21 juli 1945 7. Siebren was hier in Hallum geboren op 5 augustus 1920 en had zich verloofd met E. Bolhuis. De landarbeider Siebren trad toe tot de Binnenlandse Strijdkrachten. Bij het maken van de groepsfoto in het wachtlokaal van de BS-Ferwerd van de groep oud-leden van de N.B.S. op 24 april 1945 ging het fout. Er ging een vuurwapen af en daardoor raakte Siebren zwaargewond. Hij werd weliswaar geholpen door Canadese artsen, maar werd vervolgens doorverwezen naar het Canisiusziekenhuis te Nijmegen voor verdere medische behandelingen. Daar overleed hij alsnog aan zijn verwondingen
8.
Zijn ouders Jan S. Boersma (9-8-1883 - 14-12-1948) en Pietje J. Wijbenga (?-6-1882 - 15-6-1970) liggen naast hun zoon begraven.
De zuil-tekst "Fallen yn'e striid tsjin ûnrjocht en slavernij dat wy yn frede foar rjocht en frijdom weitsje" is bedacht door J.A. de Vries van Balk 331. Zijn inzending won de prijsvraag - dat was uitgeschreven door de foriening Fryslân '40-'45, de stichting "Friesland 1940-45" of vereniging/Vereeniging "Friesland 1940-1945" samen met de "Commissie Oorlogsgedenktekenen 1940-'45 Friesland", waarvan de uitslag op 17 november 1945 bekend werd gemaakt 9. Op 1 maart 1946 werd de uitslag bekend, welk ontwerp van de steen deze tekst zal dragen. Onder het motto "En de toortsen branden op de terpen" ontwierp Marius Duintjer (architect te Amsterdam) de zuil 10. J.A. de Vries en Marius Frans Duintjer (Veendam, 22-12-1908 – Amsterdam, 2-5-1983) kregen tijdens de tentoonstelling op 29 november 1946 (tot 7 december), samen met de andere prijswinnaars, van de ver. Fryske Folkskunst een Folkskunst-album als prijs overhandigd in het Fries Museum 11.
De ouders van Jan Aukes de Vries (Ruigahuizen, 14-9-1915 - Zwolle, 12-11-2006) zijn Auke de Vries (Oudemirdum, 1-11-1879 - Sneek, 28-2-1955) en Baukjen Jongstra (Wijckel, 10-5-1879 - ). Zij huwden op 23 mei 1908. Auke was arbeider tussen 1910-1911, fabrieksarbeider in 1934 en 1942, zuivelarbeider tussen 1942-1943 en het gezin woonde in Ruigahuizen.
Jan Aukes huwde op 21 mei 1942 als tuinman met dienstbode Hotske Boersma (Westhem, ±1918 - 22-11-1993). Zij was toen woonachtig in Leeuwarden. Haar ouders zijn veehersteller Jan Boersma en Jetske Kuiper en woonden ook te Ruigahuizen.
Het gezin Jan en Hotske, kregen acht kinderen: Auke, Jetske, Jan, Baukje, Fimme, Simon, Kees en Annemieke.
De pastoor van Balk - dit zal gaan om Hermanus/Harmanus Antonius Wieggers (Lichtenvoorde, 28-4-1893 - Balk, 9-4-1947), die in augustus 1943 zijn zilveren jubileum vierde en sinds november 1935 hier pastoor was - dringt er bij Jan Aukes de Vries op aan om tijdens WOII mee te helpen met het verzet.
Een van zijn eerste daden was het verbergen van alle spullen, die tijdens het begin van de oorlog verwijderd moesten worden. Dit begon met het bewaren van de brief, die de Duitsers niet mochten vinden. De pastoor had hem gevraagd deze brief te bewaren en een kwartier voor de dienst op de katheder te leggen, waar de pastoor het bericht van de R.K.-dienst zal voorlezen. Hierin staat verwoord wat de houding van de kerk is tegenover een lidmaatschap van de Nationaal Socialistische Beweging (N.S.B.). Zijn eerste verzetsklussen bestaat uit het inzamelen van geld voor arbeiders die weigerden naar Duitsland te gaan om te werken. In 1942 helpt hij ze tevens aan een onderduikadres. Eenmaal bij het landelijk verbond van verzet, wordt hij ingezet om bonkaarten te verkrijgen en voor het verspreiden van Trouw en Vrij Nederland. Hij werd in 1944 lid van de Binnenlandsche Strijdkrachten (BS), waarbij hij Benjamin Steegenga uit Balk assisteerde.
Voor de herbouwde boerderij van Louw Wildschut in Wijckel, waarvan hij een wapenopslag had gemaakt en later door de Duitsers in de brand is gestoken, heeft hij de naam Gaestfjûr verzonnen.
Hij werd op donderdag 16 november om 14.00 uur begraven op de begraafplaats te Kraggenburg
12.
De eerste gedenkzuil werd op 4 november 1947 geplaatst op het kerkhof van Tzummarum, waarmee de 26-jarige K.P.-er Evert Sijbesma wordt herdacht, die op bevrijdingszondag 15 april 1945 in Noordbergum sneuvelde 13.
Boven de deur in de toren die tussen 1805-1806 door Wijbe Annes uit Vrouwen Parochie (zie ook de gerelateerde timmermansfamilie Stap ) voor ƒ 4790 gebouwd is, vinden we de stichtingssteen uit 1806. Hierop de oproep:
Treed niet onachtzaam hier voorbij,
Maar leer o! Sterveling van mij
Hoe gij zieraad met nut moet paren:
Want, daar 'k en wind en tijd u toon;
Daar ik het dorp strek als ten kroon,
Doe 'k rustdaags u voor 's Heer troon
Ook in den tempel Gods vergaren. 14
De oude stompe toren was namelijk op 26 april 1804 tegen vijven plotseling ingestort. Timmerlieden die nog met wat herstelwerkzaamheden bezig waren, konden nog net op tijd hun vege lijf redden, doordat hun baas hun net op tijd - 2 minuten voor het instorten - waarschuwde, toen hij waarnam dat muren van de toren waggelden.
De kerkvoogden, onder leiding van de kerkvoogd Jan Wynzens, hadden op 15 februari 1804 om 10.00 in de herberg van Castelein Gerben Aedes op de Hoogebuuren in Hallum nog een bijeenkomst georganiseerd om "Een zwaare Reparatie aan de Tooren" uit te besteden. De uitvoering kwam dus te laat
15.
Twee metselaars uit Leeuwarden, die aan de nieuwbouw gingen werken, logeerden bij de herberg van Bartel Pieters Bijker (Hallum, 23-3-1775 - Hallum, 30-12-1829). De Castelein komen we ook tegen als Bartele Pieters Biker. Zijn vrouw, de kastleinske Trijntje Hendriks Juma (Oenkerk, 23-9-1779 - ), kon het in die dagen niet zo goed vinden met haar man. Ze waren als Bartle Pieters en Tryntje Hendriks op 9 december 1798 met elkaar getrouwd en dus al enkele jaren bij elkaar. Ze hadden ook meteen kinderen gekregen. Ybeltje werd op 10 juli 1799 geboren. Pieter op 4 januari 1801. Aangezien we Bartel alleen een blauwe maandag tussen 1804-1807 als castelein tegenkomen, zou dit mogelijk een van de lopende kwesties kunnen zijn. En dit besprak ze ook met de metselaars, die het met haar te doen hadden. Trijntje liet zich ontvallen dat ze weg wilde lopen. De metselaars bedachten met haar het plan, dat ze met hun zou meegaan naar Emden in Oost-Friesland. Hier zouden zij namelijk een volgende klus hebben in september. En zo vertrok het drietal op een septembernacht in 1804 naar Emden.
Bartel liet het er niet bij zitten en ging haar achterna. Hij liet het gerecht en haar dienaren, naar haar en de metselaars zoeken. En daardoor waren ze zo gevonden. De metselaars werden even vastgezet, maar de rechter moest hun al gauw laten gaan, gezien het ontbreken van het kwaad. Trijntje kwam meteen vrij op de belofte dat ze weer met Bartel mee naar huis ging. En dat beloofde ze.
Al vlot daarna krijgen ze Hendrik, dat op 20 september 1805 werd gedoopt.
En zo'n twee jaar later, geboren op 8 juli 1807, volgde Anne.
Vijf jaar later kregen ze alsnog een kind, die wederom de naam Hendrik kreeg. Hij werd op 5 november 1813 geboren.
Bartel, inmiddels 37 was toen kust-kanonnier
16.
minuutplan / T. Brouwer
[Kopie van kadastrale minuutplan, 1824 - Vervaardigd voor de publicatie 'Noordelijk Oostergo, Dantumadeel' (Herma van den Berg, 1984)]
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / BT-036512 (CC BY-SA 3.0)
|
Aan de zuidzijde van het schip komen we een met kloostermoppen gemaakt herdenkingsmonumentje "1940-1945 - Dat wy rjocht en frijheid hoedzje" tegen, ter herinnering aan Siebren Boersma, Albertus R. Gerritsen (Albert Gerritsen), Jacob Hofman, Tjeerd Joustra en Pieter Jan Smit. Dit monument is hier geplaatst op maandag 4 mei 1992. Tijdens de stille rondgang is de gedenkplaat aangebracht, waarna er gelegenheid was om er bloemen bij te leggen.
Wie waren deze mannen?
Siebren zijn we al tegengekomen met zijn eigen "Fallen yn'e striid"-zuil.
Albertus R. Gerritsen is geboren als Albertus Roelof Gerritsen op 28-06-1918 in Hallum als zoon van Hendrik Gerritsen en Tjaltje Rienks. Hij is overleden op 30 april 1945 op 26-jarige leeftijd in Merseburg. Hij was bij de firma F.K. Oreel metaalarbeider, maar werd als dwangarbeider uitgezonden naar Duitsland, waar hij stierf aan een bloedvergiftiging.
Jacob Hofman is de zoon van Hendrik Hofman en Elisabeth Ferwerda. Hij werd op 11 mei 1924 in Hallum geboren. Als 19-jarige was hij op 23 oktober 1943 naar de dansavond gegaan in de boerderij van Pier Jippes in Hallumerhoek. Hier werd een inval gedaan en 29 mannen werden gearresteerd, waaronder Jacob. Hij werd overgebracht naar Amersfoort, waar hij moest gaan werken op het vliegveld Soesterberg. Op 8 maart 1944 werd het vliegveld door de Amerikanen tweemaal aangevallen. 's Ochtend werden er 36 Marauders ingezet en 's middags 92. Door zo'n 2000 bommen is het vliegveld zwaar gebombardeerd. Alle bommenwerpers keerden veilig weer terug. Een jager ging verloren. Jacob raakte echter - net als vele anderen tewerkgestelden - bij deze aanval zwaargewond. De geallieerden rekenen deze slachtoffers de Duitsers aan, vanwege de slechte scheiding van de militaire objecten en tewerkgestelden. Jacob werd overgebracht naar het Sint Elisabeth Ziekenhuis in Amersfoort, maar overleed dezelfde dag aan zijn verwondingen. Hij ligt ook op dit begraafplaats begraven.
Tjeerd Joustra is op 4 november 1894 geboren in Ried. Zijn ouders zijn Hilbrand Joustra en Reintje Douma. De opperwachtmeester van de marechaussee is in Hallum op tragische wijze plotseling overleden op 2 juni 1944. Hij kon op die dag zijn werkzaamheden niet voor meer voor zichzelf verantwoorden en benam zichzelf om ‘zeven ure’ van het leven met zijn dienstwapen in de Hallumer Mieden. Door het tijdenlang moeten leven en werken, waarbij hij landgenoten/arrestanten op moest brengen voor tewerkstelling in Duitsland, kwam hij in een dusdanige spagaat, waar hij niet meer uit kwam. Zodoende was hij ook een oorlogsslachtoffer.
Omdat het begrip "Opperwachtmeester van de marechaussee" mogelijk tot verwarring kan leiden is het goed om te weten welke wijzigingen de bezetter heeft doorgevoerd.
Het Nederlandse leger werd per 15 juli 1940 ontbonden. De militaire Koninklijke Marechaussee werd per 5 juli 1940 een civiel politiekorps. Het 'Koninklijke' werd per 25 juli 1940 door de bezetter afgeschaft. De gemeenteveldwacht werd door de bezetter per 1-12-1942 ingelijfd bij de marechaussee, een civiel politiekorps. Bij de reorganisatie van de politie in Nederland per 1-3-1943 werd voor de politiedienst op het platteland de 'Marechaussee (Gendarmerie)' opgericht, als onderdeel van de Staatspolitie.
Tjeerd Joustra was gehuwd met Aukje Spoelstra en ze hadden een kind Aaltje Reintje dat in 1923 in Gouda is geboren. Het jaar erop, op 11 juli 1924, werd Tjeerd gestationeerd in Ferwerderadiel / Hallum. Hier kwamen ze te wonen op nummer 290, het huidige Langebuorren 3, dat toen aan de achterzijde grensde aan de nog niet gedempte Haven.
Pieter Jan Smit is geboren op 4 augustus 1920 in Marrum als zoon van Jan Smid en Sijke Steensma. Ook hij was metaalbewerker bij de firma F.K. Oreel. In het voorjaar 1943 werd hij als dwangarbeider naar de fabriek in Spergau gestuurd. Tot tweemaal toe weigerde hij op zondag te werken. Op 24 december 1943 komt het bericht, dat hij al op 30 augustus 1943 in Spergau, Merseburg was overleden en daar was begraven. Na de oorlog werd hij op deze begraafplaats herbegraven
17.
Bij het koor (aan de zuidkant) treffen we de Oorlogsgraven aan van drie vliegeniers, waarvan tot nu toe nog steeds een onbekend is gebleven. Hij is ook de eerste van de drie die hier is begraven. Hij was namelijk op 25 juni 1940 aangespoeld in het kweldergebied Noorderleegs Buitenveld.
Op de middelste steen staat D.T. Stanners genoemd. David Thomson Stanners, keerde op 25 juni 1942 niet terug van zijn vlucht op Bremen. Op 12 juli vonden ze zijn lichaam in het Noorderleegs kweldergebied. Hij werd tegelijkertijd met Draper met militaire eer begraven. Hij is op 25 juni 1942 op 21-jarige leeftijd overleden.
Aan de linkerzijde staat de steen waarop we de naam van R.A.C. Draper kunnen lezen. Robert Arthur Conrad Draper is de zoon van Arthur George en Ada Draper uit Vancouver, Canada. Hij is op 18 april 1942 op 20-jarige leeftijd overleden, toen zijn Lockheed Hudson bommenwerper ten westen van Den Helder in zee crashte. Op 12 juli 1942 spoelde hij aan en werd de volgende dag met militaire eer begraven
18.
We verlaten het Kerkpad weer via de Grote Streek. Het viel ons, toen we naar de kerk liepen ook al op en nu weer. Het ziet er naar uit dat er iets met de 55+ woningen gaat gebeuren. De in de jaren '70 van de twintigste eeuw gebouwde woningen staan namelijk zo goed als leeg.
Hallum, een welvarend dorp aan de monding van de Middelzee : Een archeologische opgraving te Hallum, gemeente Ferwerderadeel (Fr) / S.J. Tuinstra, J.R. Veldhuis & J.A.W. Nicolay (tekst) m.b.v. S.M. Beckerman, G.M.A. Bergsma, K.L.B. Bosma, J.M. Bottema-Mac Gillavry, H. Buitenhuis, M. Daleman, C.G. Koopstra & M. Schepers. - ARC-Publicaties, 205 / J. Schoneveld (eindredactie); K. Otten, N. van Malssen (redactie); S.J. Tuinstra, B. Schomaker (digitale beeldverwerking); L. de Jong, S.A. Mulder, J.A.W. Nicolay, S.J. Tuinstra, J.R. Veldhuis (foto); B. Huizenga (tekening); ISSN 1574-6879. - Groningen : ARC, 2011
|
uit: Hallum, een welvarend dorp aan de monding van de Middelzee / S.J. Tuinstra, J.R. Veldhuis & J.A.W. Nicolay; L. de Jong (foto). - Groningen : ARC, 2011. - p. [145]
|
Kookpot
uit: De Meern 1, een Romeins schip gevonden in Vleuten - De Meern / Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
bron: YouTube
|
Het blijkt, dat alle veertien woningen worden afgebroken en dat er weer tien voor terugkomen. Deze twee-onder-een-kap woningen worden zodanig geplaatst dat de oude structuur van de terp weer in ere wordt hersteld. De nieuwe zichtlijnen, "de spaken", zorgen ervoor dat de kerk weer zichtbaarder wordt. Na de sloop zal er ook nog archeologisch onderzoek gedaan worden
19.
Voor en tijdens de start van de plannen heeft er ook archeologisch onderzoek plaatsgevonden, aangezien het terrein in een gebied ligt waarvoor het advies Streven naar behoud geldt
20.
Uit bijbehorend bureauonderzoek kwam naar voren, dat tijdens de opgravingen ten behoeve van het naastgelegen verzorgingstehuis Het Hof, bijzondere voorwerpen tussen de totaal 7100 vondsten zaten. Het meest bijzondere voor Noordwest-Europa was het aantreffen van een uniek koperdepot
20.
Dit depot wordt gedateerd in de Romeinse tijd (fase I), de 2e-3e eeuw. Hallum lag toen eigenlijk niet aan de Middelzee, maar aan een takje van een oostelijk gelegen hoofdgeul hiernaast gelegen.
Het aangetroffen koper had een totaalgewicht van bijna 4 kilo en bestond uit 1518 stuks. Vermoed wordt dat het om materiaal van een koperbewerker gaat. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen een kopersmid, die zelf objecten produceerde en de koperbewerker, die koperen voorwerpen repareerde. Vandaar dat er ook wordt gesproken over de Hallumer ketellapper. Er zijn dan ook vele stukken 'lapwerk' gevonden.
In Vleuten-De Meern is in 2003 een Romeins schip, een platbodem, in de voormalige bedding van de Oude Rijn aangetroffen, dat een complete koperen ketel aan boord had. Deze ketel was ook uitzonderlijk vaak gerepareerd. Deze reparatiestukken zijn te vergelijken met de in Hallum opgegraven onderdelen.
Het koperdepot wijst er, samen de andere vondsten, duidelijk op, dat deze bewoner van Hallum in contact stond met mensen buiten dit terpgebied. Hij moest immers dit koper inkopen, aangezien koper als grondstof in de omgeving ontbreekt.
Een andere belangrijke vondst bij dit koperdepot is de uitzonderlijke vondst van appelzaad (Malus sylvestris) en een hazelnootdop. Beide zijn zeer zeldzaam in het terpen- en wierdengebied, rond dit tijdsstip. Het appelzaadje in meteen het oudste van dit gebied.
Belangrijk voorwerk voor deze opgravingen was verricht door leden van de Archeologische Detector Amateurs Kleistreek Oostergo (ADAKO).
De vondst van een koperdepot van deze omvang is onbekend in Europa. Men komt daarom tot de conclusie, dat de koperwerker alvast veel voorwerk heeft verricht, door het te verknippen, met als doel om het zo efficiënt mogelijk om te smelten. Hij heeft het doelbewust begraven, maar is niet meer overgaan tot uitvoering van zijn bedoeling
21.
Op dit terrein bevond voorheen ook de Offinga-state. Daarnaast stond hier tevens de Goslinga en de Sytjema-state.
In 2014 bezochten we het Fries Museum , waar we "De schat van Hallum" tegenkwamen. Deze schat is waarschijnlijk begraven door een handelaar die goede zaken deed. Zijn 223 zilveren sceatta's van ± 730 nOJ hadden een waarde van wel 30 koeien, aldus het verklarend informatiebordje 15 in het museum.
De munten zijn door een arbeider gevonden tijdens het afgraven van een terp nabij Hallum in 1866. Na het schoonmaken bleken er 28 verschillende muntslagen te onderscheiden zijn, die allemaal scherp zijn en geen slijtsporen hebben
22.
Hallum is als parochie de oudste dochter van Ferwerd. En er waren in deze omgeving in de diverse perioden van 1100-1650 diverse edele families. De Goslinga's, Ricnatha en Baldinga waren de eerste spelers die de rollen op het omringende klooster bemachtigden, waarbij het klooster met land begunstigd werd. Hierna volgden de familie Donia, Walta, Oldersma en Tiaerda. Later aangevuld of vervangen door Offinga, Sytiema en Jayema. Vanaf de zestiende eeuw zien we namen als Marckla, Goslinga, Feitsma, Gerbada en Sigerda voorbijkomen
23.
Wij vinden hier echter naast de leegstaande huizen een abstract beeld van Hein Kocken (Utrecht, 26-4-1945). Al zijn sculpturen uit de monumentale periode zijn 'zonder titel'... om de beschouwer ruimte tot geheel vrije interpretatie te gunnen. Het beeld is hier in 1974 geplaatst. Dat het beeld in de volksmond namen krijgt als Wing of Ploegmes, et cetera, vind hij prima
24.
We lopen weer naar de auto en rijden een stukje verder over de kwelderrug in noordoostelijke richting.
noten:
1.
Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 70;
2.
Wikipedia Hallum (slechte pagina, vol fouten);
Hallum Geschiedenis Hallum / J. Meinsma;
3.
Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 102;
4.
Hallum gemeente Ferwerderadeel : Beschermde stads- en dorpsgezichten / J. Metz (historisch-geografisch en stedebouwkundig onderzoek). - Zeist : Rijksdienst voor de Monumentenzorg. - ISBN 90-346-1131-0;
5.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 235;
6.
Tsjerkepaad Sint Maartenskerk;
Friesche Volks-almanak voor het jaar 1852. : Zeventiende Jaargang. - Sneek : Van Druten & Bleeker, 1851. - Geschiedkundige herinneringen van Hallum / Cannegieter. - p. 5, 15;
De familie Juckema / Henk Jukkema;
Biographisch woordenboek der Nederlanden / A.J. van der Aa. - Deel 9 Worp Juckema;
Kerken in Noordoost-Friesland : uit de romaanse en de romano-gotische tijd = Kirchen in Nordost-Friesland : aus romanischer un frühgotischer Zeit = Dhurches in the north-east of Friesland : from Romanesque and Romano-Gothic times / Albert Buursma mbv Auke de Boer. - Große Kunstführer, 229. - Dokkum : Stichting Historia Doccumensis, 2007. - ISBN 978-3-7954-1838-0. - p. 65-73;
7.
AlleFriezen Siebren Jan Boersma overlijden;
8.
Oorlogsdoden Nijmegen 1940-1945 Sijbren Jan Boersma;
Stichting Friesland 1940-1945 Sijbren Jan Boersma;
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
9.
Delpher:
Friesch dagblad, 17-11-1945 Priisfraech opskrift grêven fan fallenen;
10.
Delpher:
Friesch dagblad, 01-03-1946 Grafmonument verzetsslachtoffers;
11.
Delpher:
Ons Noorden, 25-09-1945 Een Grafschrift Prijsvraag;
Leeuwarder koerier, 28-11-1946 Tentoonstelling oorlogsgedenktekenen;
De Heerenveensche koerier : onafhankelijk dagblad voor Midden-Zuid-Oost-Friesland en Noord-Overijssel, 28-11-1946 Friese gedenksteen oorlogsslachtoffers.;
Friesch dagblad, 29-11-1946 Tentoonstelling van ontwerpen voor een grafmonument;
12.
mda StamboomVragenForum.nl
Maja Zonneveld de Jager:
Gaasterland in de tweede wereldoorlog / Jan Geert Vogelzang Het jaar 1940 (3) donderdag 24 oktober 1940;
Documentatiegroep '40-'45 Jan (J. de) de Vries (M);
Corry Homma:
Mensenlinq Overlijdensbericht Jan Aukes de Vries;
De Krant van toen: Leeuwarder Courant, 14 november 2006 Jan Aukes de Vries;
Leeuwarder Courant, 10-08-1943, pag. 1 Pastoor H.A. Wieggers te Balk 25 jaar priester;
Leeuwarder Courant, 18-08-1943, pag. 2 Zilveren priesterfeest pastoor H.A. Wieggers;
Delpher:
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 05-11-1935 Kerkelijk Leven - Benoemingen - In het Aartsbisdom;
Friesche courant, 10-08-1943 Pastoor H.A. Wieggers te Balk 25 jaar priester;
AlleFriezen:
Auke de Vries geboorte - huwelijk - overlijden;
Baukjen Jongstra geboorte - huwelijk - overlijden;
Jan Aukes de Vries geboorte - huwelijk - overlijden;
Hotske Boersma geboorte - huwelijk - overlijden;
Hermanus Antonius Wieggers overlijden;
Gelders Archief:
Harmanus Antonius Wieggers geboorte;
Gaasterland in de tweede wereldoorlog / Jan Geert Vogelzang Kort Oorlogsoverzicht Gaasterland 1939-1945;
13.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-11-1947 De eerste twee gedenknaalden overgedragen;
14.
Friesche Volks-almanak voor het jaar 1852. : Zeventiende Jaargang. - Sneek : Van Druten & Bleeker, 1851. - Geschiedkundige herinneringen van Hallum / Cannegieter. - p. 15;
Op uw' stoel door uw Land. : Bijzonderheden van Vaderlandsche plaatsen en plaatsnamen / E. Laurillard. - Amsterdam : D.B. Centen, 1891. - p. 17;
15.
Friesche Volks-almanak voor het jaar 1852. : Zeventiende Jaargang. - Sneek : Van Druten & Bleeker, 1851. - Geschiedkundige herinneringen van Hallum / Cannegieter. - p. 12-13;
Delpher:
Bataafsche Leeuwarder courant, 28-01-1804 De kerkvoogden van den dorpe Hallum;
Vlaardingsche courant, 02-05-1804 Bataafsche Republiek;
Leeuwarder courant, 24-02-1809 De Notaris D. van Hecht Muntingh;
16.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-11-1952 "Kasteleinske" reisde naar Oost-Friesland : Opschudding te Hallum in 1804;
Leeuwarder courant, 21-02-1807 "De Secretaris Wm. Albarda;
AlleFriezen:
Bartel Pieters Bijker geboorte - huwelijk - overlijden vader: Pieter/Pijter/Pyter Bartels Bijker - moeder: Antje Iedes/Yedes;
Trijntje Hendriks Uwma geboorte - huwelijk - overlijden;
genealogyonline / Hans Weening geboorte;
Ybeltje Bijker geboorte - huwelijk - overlijden vader: Bartle Pieters, moeder: Trijntje Hendriks;
Pieter Bijker geboorte - huwelijk - overlijden vader: Bartle Pieters, moeder: Trijntje Hendriks;
Hendrik Bijker geboorte - huwelijk - overlijden;
Anne Bijker geboorte - huwelijk - overlijden;
Hendrik Bijker geboorte - huwelijk met Tietje Cornelis van Dijk (Bergum, ±1805 -) - overlijden vader: Bartle Pieters Bijker - moeder: Trijntje Hendriks Uwma;
17.
De Krant van toen:
Sawn Stjerren Nijs, 01-05-1992, pag. 3 In Hallum komt oorlogsmonument;
Delpher:
[bericht], 08-03-1944 Soesterberg;
Aether Nieuws, 08-03-1944 [= 9-3-1944] Soesterberg;
Telex, 10-03-1944 Westfront Soesterberg;
Veritas, 10-03-1944 Luchtfront;
VOD : voorlichtingsdienst van Je maintiendrai, 14-03-1944 Binnenland;
Je maintiendrai : Nederland en Oranje, 15-03-1944 De Oorlog;
The London news, 19-03-1944 De aanvallen op ons land.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant Begrafenis opperwachtmeester T. Joustra.;
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
WO2 slachtoffers Smit, Pieter Jan;
Graftombe Joustra, Tjeerd;
mailcontact 14-09-2020 Pieter van der Bij, Streekargyf Noardeast-Fryslân;
mailcontact 23-09-2020 Henk G. Westland, Tijdschrift Marechaussee Contact over de naamswijzigingen en reorganisatie van de politie;
Hallum gemeente Ferwerderadeel : Beschermde stads- en dorpsgezichten / J. Metz (historisch-geografisch en stedebouwkundig onderzoek). - Zeist : Rijksdienst voor de Monumentenzorg. - ISBN 90-346-1131-0. - p. 5;
Tresoar Fries Fotoarchief Identificatienummer K77;
AlleFriezen:
Albertus Roelof Gerritsen geboorte;
Jacob Hofman geboorte - huwelijk - overlijden;
Tjeerd Joustra geboorte - huwelijk - overlijden;
18.
Historische Vereniging Noordoost-Friesland Geallieerde vliegeniers;
19.
De Krant van toen:
Friesch Dagblad, 04-10-2018, pag. 22 De terp van Hallum wordt zichtbaarder / Anja van der Laan;
Kollumer Courant, 28-08-2019, pag. 4 Ontwerp Bestemmingsplan ‘Hallum-Grote Streek, Kleine Streek En Antsjemastreek’;
Friesch Dagblad, 18-09-2019, pag. 26 Hallum wordt meer dan ooit een terpdorp / Theo Klein;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 20-09-2019, pag. 3 Radiaalstructuur terug op terp Hallum / Bram Buruma;
20.
Hallum - Kleine Streek, Grote Streek en Antsjemastreek : Bijlagen toelichting Bijlage 5 Archeologisch onderzoek: Hallum, Grote Streek : Een Archeologisch Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek (IVO-O) / De Steekproef; R.P. Exaltus (auteur); J. Jelsma (autorisatie); G. Mulder (goedkeuring bevoegde overheid). - Definitief. - Steekproefrapport 2018-12/07. - ISSN 1871-269X;
21.
Van Wierhuizen tot Achlum / Honderd jaar archeologisch onderzoek in terpen en wierden. - Groningen : Vereniging voor Terpenonderzoek, 2016. - ISBN 978-90-811714-8-9. - H.8 Gebruiksplanten in het terpe- en wierdengebied / Mans Schepers, p. 148-149;
Hallum, een welvarend dorp aan de monding van de Middelzee : Een archeologische opgraving te Hallum, gemeente Ferwerderadeel (Fr) / S.J. Tuinstra, J.R. Veldhuis & J.A.W. Nicolay. - ARC-Publicaties, 205; ISSN 1574-6879. - Groningen : ARC, 2011. - H7 Metaal / M. Daleman, J.A.W. Nicolay, C.G. Koopstra. - p. 23, 138-139, 155;
Zie bijvoorbeeld de afbeeldingen 7.4 (513/37 en 513/38) en 7.5 (513/27) op p. [145];
Veendammer, 12 april 2013 om 12:15 uur Dag van de Noord-Nederlandse Archeologie;
De Vrije Fries : Jaarboek 2005 / Piet Bakker, Johan Frieswijk (eindred.), Derk Jansen (secr.), Goffe Jensma (voorz.), Otto Knottnerus, Gilles de Langen. - ISSN 0923-6279. - Ljouwert/Leeuwarden : Koninklijk Fries Genootschap voor Geschiedenis en Cultuur/Keninklik Frysk Genoatskip foar Skiednis en Kultuer / Fryske Akademy, 2005. - ISBN 90-6171-001-4, 978-90-6171-001-1. - p. 213;
22.
Delpher:
Leeuwarder courant, 13-11-1866 Leeuwarden, 12 November;
Algemeen Handelsblad, 14-11-1866 Leeuwarden, 12 November;
Dragtster courant, 15-11-1866 Gemengde berichten;
23.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1. - bijlage: Stinzen in middeleeuws Friesland: een voorlopige inventarisatie, p. 20, 30;
24.
rkd Hein J.M. Kocken;
Wikipedia Hein Kocken;
internetraadpleging: 6 - 15-9-2020
|
|
|
noordzijde met 12e-eeuws tufsteen, Hallum
|
|
"Fallen yn'e striid" Siebren Jan Boersma, Hallum
|
|
stichtingssteen 1806, Hallum
|
|
Toren en zuidzijde schip, Hallum
|
|
"1940-1945 - Dat wy rjocht en frijheid hoedzje", Hallum
|
|
Nederlands oorlogsgraf, Hallum
|
|
de schat van hallum, Fries Museum
|
|
'zonder titel' | 1974 | Hein Kocken, Hallum
|
|
Marrum
Van stins tot state : Archeologisch onderzoek op het wettelijk beschermde monument de Pongastate te Marrum (gem. Ferwerderadiel) in de periode 20 - 28 augustus 2007 / J. van Doesburg, J.W. de Kort, J. Stöver m.b.v. F.J. Laarman, W.J. Kuijper. - Rapportage Archeologische Monumentenzorg, 175. - Amersfoort : Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2009. - ISBN 978-90-5799-147-9
bron: RAM 175
|
Het zal niemand verbazen dat ook hier de nodige stins hebben gestaan. Met soms door de eeuwen heen, ook weer wisselende (maar gerelateerde) familienamen als bewoners. Van de Rembrechta is niet bekend waar het gestaan heeft. Het stamhuis van de familie Botnia werd later een boerderij, dat aan de Hoge Weg / Hooge Heerenweg gestaan heeft. Op de plek waar de stins Ponga / Wynia (45534) gestaan heeft, staat nu een omgracht boerderij aan de Miedweg. Hierin bevinden zich de stichtingstenen van de Ponga State.
Op de plek van Sibada aan de Hooge Heerenweg, staat tegenwoordig een boerderij, dat dezelfde naam draagt
1.
We komen Marrum in goederenlijst van Fulda tegen als Mereheim, het is echter - net als de andere oeverwalterpen - al bewoond sinds enkele eeuwen vOJ
2.
Hemelsbreed twee kilometer ten opzichte van de Grote of Sint Maartenskerk van Hallum verderop, vinden we de Godeharduskerk (15634) van Marrum.
Wanneer we naar de kerk lopen, maant het toegangshek ons "Gedenkt te sterven". Dit is de traditionele vertaling van het Latijnse Memento mori, dat je wil vertellen "Bedenk dat je sterfelijk bent"
3.
De Godeharduskerk ziet er aan de torenzijde nog relatief jong uit. De naam van de kerk is echter wel piepjong. Het kreeg deze naam officieel, als verwijzing naar de patroonheilige Sint Godehardus (960-1038), pas in het jaar 2000. Het jaar daarvoor werd het gebouw ook al zo genoemd
4.
Plattegrond met periode aanduiding. Ned. Herv. Kerk te Marrum (Ferwerderadeel), 1975 / opmeting H. v.d. Wal, 1944; tekenaar W.J. Berghuis
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-010463
(CC BY-SA 3.0)
|
Deze kerk had een voorganger van tufsteen. De tufsteen van dat pand is zichtbaar hergebruikt in het schip. Het oudste deel vinden we terug aan de zuidkant, tussen het voorlaatste en laatste raam van het schip.
Marrum in Ferweradeel 1723 / Jacobus Stellingwerff (tekenaar)
bron: Fries Museum / PTA218-002
|
Het zichtbare tufsteen is hier nog van de voorganger uit de XI-XII eeuw. Het schip is gebouw in de eerste kwart van XIII eeuw
5.
B&W van Ferwerderadeel kwamen zaterdag 10 oktober 1857 in de kerk bijeen om het rapport van de kerkvoogden te horen, waarin de uitkomsten staan van het onderzoek naar het herstel of vervanging van de toren. De afbraak en opbouw van de dorpstoren wordt begin januari aanbesteed. De kerkvoogd Jelle H. Miedema heeft het bestek en tekening ter inzage in zijn huis liggen. De kerkvoogd Johannes L. Olivier wil de inschrijvingen ontvangen.
De 'nieuwe' toren uit 1858 heeft een eerste steen met daarop het volgende verhaal:
Aan deze toren in de jaren 1858 herbouwd, is de eerste steen gelegd door Marten Jelles Miedema, zoon van J.H. Miedema die destijds met K.K. Osinga Sr. en J.L. Olivier kerkvoogden waren.
Indien gij desen toren ziet.
Niet stomp meer als voorheen.
Misken dan Uwe roeping niet.
En zoek God door gebeen.
Zijn huis o mensch dan trouwbezocht.
De Heiland ging u voor.
En wat gij dan nog missen mocht.
Gij zijt op 't regte spoor.
J.C.Z.
6.
Adriaan Korenblik (19-8-1947 - 20-8-2018) heeft aan de zuidkant, ter hoogte van gravenrij 35, zijn eigen bankje. Aad Korenblik zat zijn hele werkzame leven, zoals hij dat noemde, onder de wapenrok van Juliana en Beatrix. Vanaf zijn opkomstdag op 29 maart 1965 te Ossendrecht tot zijn FLO in 2002 bij de vliegbasis Leeuwarden, heeft hij diverse rollen vervuld. Zoekend naar wat het beste bij hem paste, wisselde hij telkens tussen chauffeur en monteur van de diverse militaire voertuigen. Vanaf 1971 werden de voertuigen vliegtuigen. Eerst negen jaar F104 Starfighter en vanaf 1980 F16.
Na de hevige regenval in Tunesië, dat vervolgens ernstige overstromingen tot gevolg had, werden ze van september 1969 tot en met 6 maart 1970 uitgezonden naar dat gebied. Hier richten ze zich op herstel en maken van wegen, waterleidingen en waterputten.
Na de FLO werd werk hobby: de Army Vehicle Club
7.
We vervolgen het rondje om de kerk en zien het oudste stukje en voormalige muur van de voorganger van deze kerk. Ook zijn de sporen van een voormalig aangebouwd kapel te zien
8.
Nadat we langs de Noordzijde zijn gelopen gaan we weer verder.
De volgende kerk op deze stuwwal ligt ruim 2 kilometer - 2,3 op precies te zijn - verderop.
We rijden over de Lage Herenweg naar de N357. Gelukkig is niet erg druk op de weg. We zijn nog maar net opgetrokken of we zien op de hoek met de Keekmaloane een perceel met vlas. En dus keren wij bij de eerstvolgende gelegenheid, om vervolgens het laantje in te rijden.
Het is overduidelijk dat dit perceel hoort bij Vlasroute.nl "Follow the Blue Line. De route van zo'n 30 kilometer vertelt het verhaal van de teelt tot en met het handbedrukt linnen. Want het vlas levert de vezels om het koele linnen te maken. Al eerder zagen we in Vlasmuseum It Braakhok in Ee - uitgelegd door de toen 88-jarige heer Jaap Broersma - hoe we van vlas tot linnen komen. Na het drogen in schoven op het land volgde het repelen, roten, braken, zwingelen en hekelen. Hierna ging het naar de spinnerij om er linnen van te maken, waarna er vele producten van gemaakt werden. We hadden de fase van het telen al op een postzegelformaat gezien in het Themapark Spitkeet in Harkema. Maar de percelen langs deze route zijn van een iets serieuzere aard.
Het oogsten van het vlas is, wanneer wij erlangs rijden nog maar net begonnen. Een rijtje is in een schoof bijeengezameld. Het deel dat naast de bomen staan zitten deels nog in een andere fase. Sommige moeten nog hun ene dag gaan bloeien, zodat hier nog enigszins de fase van bloem, zaadbol en zaaddozen te zien is. Het vlasbloempje bloeit slechts enkele uren
9.
Veelal wordt (of eigenlijk werd) er in Friesland vlas geteeld met blauwe bloemetjes. Enkele boeren, waaronder Gelf Jensma uit Ternaard en Geert Gerrits Bijlsma uit Foudgum, selecteerden en teelden zo vanaf 1816 een met een witte bloem. Zo'n eeuw later, rond 1905, werd een met rode bloem geteeld, dat speciaal voor de lijnolie bestemd was. Uit de zaden van het vlasbloemetjes wordt namelijk olie gewonnen. We spreken dan van lijnzaad en lijnolie
10.
Tot de jaren 50 van de twintigste eeuw was de vlasteelt ook een manier om de vaste en losse landbouwarbeider 's winter werk te kunnen geven, om te voorkomen dat ze in armoede terecht kwamen of vertrokken
11.
noten:
1.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1. - bijlage: Stinzen in middeleeuws Friesland: een voorlopige inventarisatie, p. 35-37;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 201.115: Ponga State stichtingsteen / A.J. van der Wal. - 12-1978;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 201.114: Ponga State stichtingsteen / A.J. van der Wal. - 12-1978;
2.
Kerken in Noordoost-Friesland : uit de romaanse en de romano-gotische tijd = Kirchen in Nordost-Friesland : aus romanischer un frühgotischer Zeit = Dhurches in the north-east of Friesland : from Romanesque and Romano-Gothic times / Albert Buursma mbv Auke de Boer. - Große Kunstführer, 229. - Dokkum : Stichting Historia Doccumensis, 2007. - ISBN 978-3-7954-1838-0. - p. 92-94;
3.
Wikipedia Memento mori;
4.
Protestantse Kerk Geschiedenis van de Godeharduskerk;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 09-01-1999, pag. 11 Kerkdiensten;
Wikipedia Godehardus van Hildesheim;
5.
Protestantse Kerk Geschiedenis van de Godeharduskerk;
6.
Delpher:
Leeuwarder courant, 02-10-1857 Advertentie;
Leeuwarder courant, 08-01-1858 Advertentie;
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - Stichtingssteen p. 268;
Protestantse Kerk Geschiedenis van de Godeharduskerk;
7.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 22-08-2018, pag. 42 Familieberichten;
NNLV Nieuwsbriek, 18, Zomer 2018 Even een praatje met Diensttijd Landmacht van Aad Korenblik 1965 – 1971. - p. [11-12];
Foto's hulpactie Tunesië 1969-1970 107 KauCie;
107 KauCie in Tunesië;
Vredesmissies Humanitaire hulpverlening na overstromingen (Tunesiecompagnie);
Ministerie van Defensie Nederlands aandeel inzet Tunesië-compagnie;
Youtube Diverse oude militaire voortuigen;
8.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 244;
9.
De vlasserij in 's-Gravendeel : economische, sociale en culturele betekenis van de vlasteelt en vlasbewerking voor 's-Gravendeel vanaf de achttiende eeuw tot het einde / Marjon Kunst. - Rotterdam : Erasmus Universiteit, 2003. - p. 7;
10.
De vroegere vlasteelt : een belangrijke bron van werk en inkomen / Gerrit Herrema (in: De Sneuper, nummer 90, 2008, special over Linnenwevers en hun families. - p. 6);
11.
De vroegere vlasteelt : een belangrijke bron van werk en inkomen / Gerrit Herrema (in: De Sneuper, nummer 90, 2008, special over Linnenwevers en hun families. - p. 3);
internetraadpleging: 15 - 19-9-2020
|
|
|
"Gedenkt te sterven", Godeharduskerk, Marrum
Godeharduskerk, Marrum
'eerste steen' toren, Godeharduskerk, Marrum
bank Adriaan Korenblik, Godeharduskerk, Marrum
het oudste deel, Godeharduskerk, Marrum
noordzijde, Godeharduskerk, Marrum
interieur, Godeharduskerk, Marrum
bliksemafleider, Godeharduskerk, Marrum
vers getrokken vlas, Marrum
vlasschoven, Marrum
vlas, Marrum
uitleg, Marrum
vlas in schaduw, Marrum
vlasveld, Marrum
|
|
Ferwert
Even later staan we alweer stil langs de N357, waar we een mooi uitzicht krijgen voorgeschoteld op de Sint Martinustsjerke (15581). Het lijkt alsof de toren naar voren helt. Dit lijkt zo, omdat de nok naar achteren stijgt, in plaats van daalt. Maar dat is misschien gezichtsbedrog.
Ferwert is de moederparochie voor stichtingen van nieuwe kerken in deze omgeving. De eerste kerk van Ferwert is dan ook een van de oudste van Friesland en werd voor het jaar 1000 gesticht. Mogelijk zou zelf de eerste missionaris van eigen bodem, Liudger (±744 - 809), de kerk hebben gesticht. En dit zal dan na de werkzaamheden van Willehad in Dokkum in 777 hebben plaatsgevonden. Dat het daarom een van oorsprong een bisschoppelijke eigenkerk moet zijn geweest, klinkt logisch
1. De bisschop van Utrecht zal in die periode al voldoende landerijen op deze plek hebben gehad, om er een eerste versie van een gebedshuis te plaatsen. De landerijen zullen voldoende opbrengsten hebben gegenereerd voor onderhoud en voeding voor het aanwezige personeel. Informatie uit de Beneficiaalboeken zou daarop kunnen duiden
2.
De dochterkerken van Ferwert kunnen we vinden in Nijkerk, Marrum, Wanswerd, Jislum, Janum, Lichtaard, Reitsum, Genum, Hogebeintum en Blija
3.
We gaan de Sint Martinuskerk maar eens van dichtbij bekijken en rijden over de Reinderslaan het dorp in. En eigenlijk willen we ook wel even op een terrasje zitten. We houden de toren in de gaten, zodat we bij de Hoofdstraat de goede kant oprijden en parkeren de wagen op het Vrijhof (15613). Wat een bijzonder fraai plein is dit, met een uitermate authentieke uitstraling. Je waant je meteen in een andere tijd.
Deze 'gevrijde' ruimte hoort bij het kerkelijk rechtsgebied, de kerkvrijheid en is nog een van de weinige in Nederland. Aan de westzijde zien we de pastorie - het brede pand met dwars zadeldak en tussen topgevels - uit de vijftiende eeuw. Dit voormalige Praebendariushuis heeft een ingang dat omlijst is door Ionische pilasters in het hoofdgestel (15609).
Op de architraaf staat nu Gritenijhûs, het Grietenijhuis (gemeentehuis). Maar het diende in deze periode ook als Rechthuis
4.
Het bordje "Gritenijhûs" op nummer 5 is tegelijkertijd met de borden op nummer 4 "Pastorij" en nummer 10 "Prebende" geplaatst. Op 1 april 2016 onthulde de burgemeester W. van den Berg van de gemeente Ferwerderadiel, een informatiebord aan de muur op nummer 4, met daarop uitleg over deze nieuw ontdekte geschiedenis van deze drie panden.
Nummer 5 was voorheen alleen toegankelijk via het pand op nummer 4. Nummer 5 had geen ingang, dus ook geen hoofdgestel, tot deze er vermoedelijk in of net na 1723 is ingezet, omdat toen 'de weerkamer' of 'rechthuis van het Nedergerecht' werd overgebracht van nummer 10, het 'Praebendariushuis', naar de "Gritenijhûs" op nummer 5.
Kerkstins met bakstenen tuitgevel met vlechtingen van beitels en rollaag, Ferwert
|
Een schrijven uit 1712, ondersteund een deel van dit verhaal, aangezien er dan een Kanteelsteen aangebracht wordt op 't Stins aan 't Pastoriehuis. Nummer 4 is de "Pastorij".
Een kanteel is een deel van een tandenrand, vaak een hoekdeel. Deze is goed te zien boven het dak van Vrijhof 4
5.
Het dorp is dan ook voor een deel beschermd gebied
6.
Op de bezittingenlijst van het klooster in Fulda wordt Ferwert aan het einde van de achtste eeuw genoteerd als Fatruwerde. Het was al vanaf de romeinse tijd permanent bewoond
7.
Vóór de noordelijke bebouwing met nummer 7 de Poartewente (15610), 8 de Polysjewente (15611) en 9 it Winkeltsje (15612) - dat gezamenlijk onder een lang zadeldak tussen topgevels zit, met aan de westzijde een poortdoorgang naar het kerkhof (15614) - staat het oorlogsmonument 'As it nedich is'. Het beeld is gemaakt door Jan van Luijn, dat daarmee probeert het verzet van de bevolking tussen 1940-45 weer te geven. Met de linkerhand houdt de figuur - terughoudend - een schop vast. Meer in de aandacht houdt de rechterhand een geweer vast, willig om de vrijheid te verdedigen.
De namen van de gevallen verzetsmensen worden op een plaat op de sokkel weergegeven: J. Wildeboer, R.H. Kuipers, S.J. Boersma, J. Doornbos, G.W.H. Esselink, K. Westra, J. Andrae, O. Brandsma, A.R. Gerritsen, J. Greidanus, J. Hofman, T. Kalverda, T. Looijenga, F. Sierksma, P.J. Smit, W. Valk, G. Zeemans en J. Wassenaar
8.
Het beeld werd op 4 mei 1956 onthuld, door A. Hellema, de voorzitter van de Commissie gedenkteken 1940-1945 Ferwerderadiel
9.
Wie waren deze mensen die zich verzet hebben?
De namen van Siebren of Sijbren Jan Boersma, Albertus Roelof Gerritsen, Jacob Hofman en Pieter Jan Smit kwamen we al in Hallum tegen op het herdenkingsmonument "1940-1945 - Dat wy rjocht en frijheid hoedzje".
Johannes Wildeboer (Woensel, 12-9-1908 - Neuengamme, 19-12-1944), wiskundeleraar en hoofd van Christelijke ULO en was lid van de Landelijke Organisatie voor hulp aan Onderduikers en deed allerlei illegaal werk. Door verraad werd hij op 19 november 1943 opgepakt. Na Vught en Sachsenhausen werd hij overbracht naar Neuengamme, waar hij in de kleiputten en in de baksteenfabriek moest werken.
Na de oorlog is er nog steeds niets over zijn verblijf bekend. Het Sterbeurkunde van 9 oktober 1945 uit Hamburg, zal uiteindelijk uitsluitsel geven over zijn lot.
Johannes verloofde zich in Assen in oktober 1929 met Femmigje Hermanna Götz. Ze gaven daarvoor een receptie op de 22e, gewoon thuis aan de Stegeweg 29 te Assen. Zo'n vier jaar later, op 4 september 1933, trouwden ze in Assen met elkaar. Het pasgetrouwde stel blijft in de Sluisstraat 29 wonen. Ze verhuizen richting Zutphen, waar Johannes een aanstelling krijgt.
Hier krijgen ze ook Albert op 25 september 1936.
Vervolgens krijgt Johannes zijn aanstelling in Ferwerd, waar Emma op 1 december 1940 wordt geboren.
Femmigje Hermanna Götz (Assen, 15-4-1909 - Zutphen, 31-8-1978) verhuist terug naar Zutphen. Ze woont in ieder geval vanaf 1958 tot 1967 in de Molengracht 16.
Haar twee kinderen schrijven in haar rouwbericht "Wij weten dat zij thans de vrede heeft gevonden waarnaar haar onrustig hart zo zeer verlangde." Haar oorlogsleed was tijdens haar leven dus nooit gesleten, lijken deze woorden te zeggen.
Welk effect dit op de kinderen Albert en Emma (Ferwert, 1-12-1940 - Zutphen, 20-4-2011) heeft gehad, weten we niet
10.
Rienk Hendrik Kuipers (Den Haag, 14-1-1905 - Lübeck, 28-4-1945), dominee en een van de leiders van de Landelijke Organisatie voor hulp aan Onderduikers in de streek rondom Burdaard, werd gevangengenomen, nadat een patrouille in de Gereformeerde kerk te Wanswerd aan de Streek radiotoestellen vond. Hij werd overgebracht naar het concentratiekamp Neuengamme. Net voordat deze plek bevrijd zou worden, werden ze overgebracht naar Lübeck, waar hij overleed
11.
Johannes Doornbos (Blija, 30-12-1921 - Ferwerd, 24-4-1945), kwam direct om het leven, tijdens het maken van de portretfoto van de groep oud-leden van de N.B.S. door het afgaan van een vuurwapen
12.
Gerardus Willem Hendrik Esselink (Adorp, 27-2-1921 - Versen, 26-12-1944), bracht Vrij Nederland rond en vervalste persoonsbewijzen. Op 28 juni 1944 werd hij in de trein bij Arnhem gearresteerd. Hij werd overgebracht naar Versen, net over de grens bij Emmen, waar een serie concentratie-, straf- en krijgsgevangenenkampen lagen. Hier stierf hij door uitputting
13.
Klaas Westra (Anjum, Oostdongeradeel, 5-12-1891 - Dachau, 20-2-1945), opperwachtmeester bij de politie en actief in het verzet. De SD deed op 27 oktober 1943 een inval in zijn huis en arresteerde zijn vrouw J. Westra-Zijlstra en twee kinderen. Zij werden later weer vrijgelaten. Hij was op dat moment werkzaam in Westerbork. De dag erop werd hij daar ook gevangengenomen. Na Vught werd hij 24 mei 1944 naar Dachau overgebracht.
Klaas Westra was bij zijn huwelijk op 13 november 1919 in Anjum met Hielkjen Zijlstra 'agent van politie', dat tevens in Harderwijk is afgekondigd.
In Harderwijk woonde hij toen hij in september 1920 in Utrecht zijn politie diploma (met aanteekening) verwierf. Hij wordt als agent van politie 2e klasse, benoemd tot gemeente-veldwachter in Marrum.
In Marrum wordt tussen 20 en 28 februari 1922 Anne geboren.
In Wanswerd wordt tussen 2 en 9 juli 1928 IJtje Geertje geboren.
Hielkjen Zijlstra overleed op 3 mei 1966 in Noordbergum
14.
Joeke Andrae (Ferwert, 18-3-1919 - Utrecht, 26-5-1944), landarbeider, werd doodgeschoten vanwege de vondst van een stuk machinegeweer, dat afkomstig was van een neergeschoten Brits vliegtuig. Dat stuk werd gevonden tijdens een razzia, toen de Duitsers op zoek waren naar joodse onderduikers. Zowel vader als zoon werden meegenomen, maar alleen vader kwam na enkele dagen weer vrij
15.
Oebele Brandsma (Ferwerd, 25-4-1923 - Stade, 12-8-1945), hovenier, dook 's nachts onder met andere onderduikers om aan de arbeidsinzet in Duitsland te ontkomen. Tijdens een razzia op 16 mei 1944 werd hij echter opgepakt, waarna hij naar Helgoland werd getransporteerd. Hier moest hij verdedigingswerken als bunkers bouwen. Later werd hij naar Stade vervoerd en stierf daar door ondervoeding
16.
Johannes Greidanus (Westernijkerk, 15-4-1924 - Halberstadt, 5-6-1945), boerenzoon, werd samen met zijn broer Jacobus in oktober 1943 uit huis gehaald, waarna alleen Jacobus werd vrijgelaten. Johannes werd op transport naar kamp Amersfoort gezet, waar hij tot maart 1944 verbleef. Daarna werd hij overgebracht naar Duitsland, waar hij ziek werd en in een kliniek in Halberstadt belandde. 8 april 1945 werd de stad, inclusief kliniek door de Amerikaanse 8th Air Force gebombardeerd. Hij werd na twee dagen ernstig gewond onder het puin vandaan gehaald en overleed alsnog een kleine twee maanden later in het Salvator ziekenhuis
17.
Tjisse Kalverda (Ferwerd, 5-2-1923 - Neuengamme, 31-12-1944), banketbakker, werd tijdens een razzia op 21 juni 1944 opgepakt en getransporteerd naar Neuengamme. Op 31 december 1944 werden twaalf gevangen mee naar buiten het kamp genomen. Ze kregen de opdracht zes graven te delven. Toen de klus geklaard was, werden ze op een willekeurige rij gezet, waarvan de even personen in de rij voor het graf moesten gaan staan. Tjisse bleek nummer 12 te zijn. Deze zes werden terplekke vermoord
18.
Theunis Looijenga (Marrum, 13-8-1916 - Westernijkerk, 19-1-1944), boerenzoon, trachtte te vluchten toen er tijdens een inval in het huis waar hij met zijn ouders woonde, werd gedaan op 19 januari 1944. Ze zochten onderduikers en schoten, in het bijzijn van de ouders, Theunis dood
19.
Fokke Sierksma (Lichtaard, 3-2-1924 - Neuengamme, 12-12-1944), werd viermaal opgepakt vanwege het ontduiken van arbeidsinzet. Telkens werd hij vrijgelaten en dook hij onder. Op zijn onderduikadres bij zijn werkgever Meekma, werd hij tijdens een razzia op 21 augustus 1944 opgepakt en overgebracht naar Neuengamme
20.
Willem Valk (Marrum, 17-6-1924 - Arbeitserziehungslager Flughaven Essen-Mulheim, 12-9-1943), landarbeider, werd opgeroepen voor de arbeidsinzet. Toen hij later met de trein naar huis probeerde te komen werd hij opgepakt en overgebracht naar Mulheim, waar hij aan difterie overleed
21.
Gerrit Zeemans (Marrum, 3-5-1885 - Marrum, 7-8-1943), brandstoffenhandelaar, had nauwelijks iets te vrezen, toen op 7 augustus 1943 een razzia werd gehouden. Hij vreesde echter dat zijn halve zijde spek bij een huiszoeking zeker gevonden zou worden. En dus probeerde hij dit nog te verstoppen op het platje. Hij werd daar neergeschoten, mogelijk als vluchter aangezien en overleed dezelfde dag in het Diaconessenhuis
22.
Johannes Wassenaar (Lichtaard, 25-12-1924 - Neuengamme, 17-12-1944), dook onder na zijn oproep voor de arbeidsinzet. Tijdens een bezoek aan zijn ouders werd hij opgepakt. In eerste instantie werd hij overgebracht naar de gevangenis in Leeuwarden, waar zijn moeder hem nog een aantal malen bezocht heeft. Vervolgens werd hij overgebracht naar Kamp Amersfoort waar hij van 28 augustus tot en 8 september 1944 verbleef. Hij werd daarna in 2 dagen overgebracht naar Neuengamme waar hij nog ruim 3 maanden gevangen zat. Hij overleed daar op 17 december
23.
Jan van Luijn (Utrecht, 23 mei 1916 – ?, 7 oktober 1995) verzette zich tijdens de oorlog zelf ook. Een Joods mede-student, Loekie Metz, dook bij hem onder. Het laatste half jaar van de oorlog moest hij zelf ook onderduiken. Na de oorlog was hij korte tijd met haar getrouwd.
Luijn maakte vervolgens meerdere monumenten, die een uiting gaven aan het verzet, de oorlogsslachtoffers of anderszins oorlog gerelateerd waren
24.
We lopen onder het poortje van Vrijhof 6, De Poartewente, door en bereiken het Kerkpad, dat rondom de Sint Martinustsjerke ligt.
Plattegrond (met periode aanduiding van BT-025684). Ned. Herv. Kerk te Ferwerd (Ferwerderadeel), 1976 / opmeting H. v.d. Wal, maart 1945; tekenaar W.J. Berghuis, jan 1976
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-026184
(CC BY-SA 3.0)
|
De deur blijft voor ons gesloten, zodat we het met de buitenkant moeten doen.
De toren biedt al meteen een goedmakertje aan, namelijk een zonnewijzer op een zandstenen plaat, door Rienck van Burmania in 1640 geschonken.
In deze periode was Gerard Brandtz (Middelburg, 2-10-1594 - Amsterdam, 4-2-1659) maker van grote en kleine uurwerken, zonnewijzers en andere mechanische kunsten en aardigheden van uitmuntende kwaliteit
25.
Onder de zonnewijzer een wapensteen uit 1704 van Idzard van Burmania, wegens de vernieuwing.
Rienck van Burmania
Anno 1640
staat er. Op de wapensteen staat het volgende:
Anno 1704
is deze bovenstaende
Sonnewijszer vernieuwt
door de...
geboore Idzard
van Burmania, vrij en erfheer van Ame
land, grietman over Ferwerderadeel en
de Raad ter Admiraliteit op de Mase tot Rot
terdam en ontvanger generaal van Rauwederhem
En de hoog edel geb. vrouwe Anna
Doedenea geboren ...
Schwartzenberg vrij en erfvrouwe van Ameland
26.
Even voor tweeën lezen we af aan de zonnewijzer. De foto is echter gemaakt om 15:48. Een uur kan er in ieder geval af, vanwege de zomertijd, die we tegenwoordig hebben. Dan komen we op 14:48. Maar dan missen we nog een uur.
In 2007 moest de zonnewijzer met bijbehorende stenen nog gerestaureerd worden. Dit zou naar verwachting van de voorzitter van het Ferwerter college van kerkrentmeesters, Frans Regnerus, al gauw zo'n € 25.000 gaan kosten. Van de metalen wijzerplaat was niet veel meer over. "Oardel millimeter dik, mear wie it net", zegt Regnerus.
27.
We lopen weer naar het Kerkpad, om ons rondje om de kerk te kunnen doen. Het valt ons op dat er allemaal gedichten langs het pad staan.
Ze staan hier nog maar een paar jaar. Er staan in totaal 29 grafgedichten langs het pad. De gedichten zijn afkomstig van graven uit dorpen van de gemeente Ferwerderadiel en zijn verzameld door Johannes van Dijk. Sinds april 2016 kunnen ze hier in alle rust - tijdens De Wandeling - gelezen worden. Het oudste gedicht komt uit 1700 en het jongste staat op een graf uit 1890. Sommige vertellen het overlijdensverhaal, andere betreuren de doden
28.
Lijck- en Graf-Gedichten, waren kennelijk ook al voor 1700 gewild. Ze werden toen over bekende mensen verzameld en gebundeld uitgegeven, zoals we bijvoorbeeld zien in het geval van de "Hooggel. Do. Gualterus Bodaan, predicant tot Amsterdam". De boekverkoper op de hoek van de Bloemmarkt, achter het Meisjes Weeshuis, Aert Wolsgrijn gaf het uit in 1684, nadat de predikant op 2 januari 1678 was overleden. Kornelis Boon van Engelants wist zijn gedichten, bestaande uit Mengeldichten, Harderszangen, Heldendichten, Verjaargedichten, Bruyloftsgedichten, Lyk- en Grafgedichten, Treur- en Harder speelen in 2 delen in Quarto te verkopen
29.
Deze Wandeling is dus een mooie historische herbeleving van een oud gebruik, kunnen we stellen.
We lopen langs het koor en langs de noordzijde - zonder ramen. Hier zien we heel duidelijk dat het gebouw op een terp ligt.
Even daarna zien we een mooi voorbeeld van een hedendaagse invulling, dat past bij De Wandeling. We kunnen hier lezen:
Wêrom sil jo oeral hinne,
as je 't tichby fine kinne.
In de rouwadvertentie van Schelte van der Meij (Ferwerd, 11-06-1927 - Ferwert, 20-8-2014) staat zijn gedicht uitgebreider, beginnend met:
Je hoege mar oan de seedyk te kommen
en je sjogge protten fûgels en fjilden blommen.
We zien het gedicht met symboliek verbeeld terugkomen in zijn graf.
Schelte van der Meij vond het belangrijk dat men naast het Fries spreken ook Fries leerde schrijven. Dat gold trouwens evenzeer voor de niet-Friestaligen, die in Friesland verblijven. Hij gaf dan ook schrijfcursussen. Hij deed mee met het radioprogramma van Omrop Fryslân Taal-striid over de Friese taal en geschiedenis.
Restauratie van de klokken in het jaar 2003 en van de toren in het jaar 2006 van de Sint Martinuskerk te Ferwert / Johannes van Dijk, Boele Dijkstra, Schelte van der Meij; Bienze Dijkstra (foto). -
[Leeuwarden] : Stichting Erfskip Terpdoarpen / Hervormde Gemeente te Ferwert, 2007. - ISBN 978-90-78404-03-3
Omslagtitel: De Sint Martinuskerk te Ferwert
bron: Scribd
|
Hij zat natuurlijk in de jubileumcommissie van de lokale voetbalvereniging Wardy. Hij was immers jarenlang bestuurslid en elftalleider geweest, naast consul en scheidsrechter. Na alle feestelijkheden, kreeg hij dan ook de gouden KNVB-onderscheiding uit handen van de FVB-secretaris Hans Bouwhuis. En vanwege zijn langdurige verdere inzet in vele gedaanten, zoals kerkvoogd, acteur en regisseur bij de schoolrevues en OKK, stuwende kracht achter het historisch kerkje en orgel van Hegebeintum en tal van andere bestuursfunctie, werd hij in de zomer van 2000 verkozen tot POP2000, de onderscheiding voor de meest Positief Opvallend Persoon van Ferwert en Hegebeintum. Samen met Bienze Dijkstra, Johannes van Dijk en Boele Dijkstra schreef hij het boekje De Sint Martinuskerk te Ferwert, ten behoeve van de restauratie van de toren. Tijdens de feestelijke onthulling van de toren dat in 2007 naar behoren is 'teruggerestaureerd' voor zo'n € 400.000, werd tevens onthuld dat de Toerpraet in het kerkblad, waarin de toren zijn gevoelens uitte, geschreven was door Schelte. Daarna schreef hij het huis-aan-huis in Ferwert en Hegebeintum verspreide boekje Ferwerd - Hogebeintum, passen in Oorlogstijd
30.
Boele Dijkstra, dat als kind vanuit het achterraam op de grote toren keek, vertelt over enkele bijzonderheden van de kerk. "Opvallend is dat in de noordmuur geen vensters zitten, omdat men vroeger zo dicht bij zee veel te duchten had van de noordwesterstormen. Op de kap van de toren staat een windvaan met de gekroonde wapens Burmania-Schwartzenberg en Cammingha. Daarmee wordt verwezen naar Idzard van Burmania, overleden 1632, en zijn twee echtgenotes Susanna van Schwartzenberg, overleden 1624, en Jel van Cammingha, overleden 1632." Ook de klokken zijn bijzonder. De oudste is gegoten in 1383. De zwaarste klok weegt 1646 kilo en hierop zijn diverse reliëfs van apostelen en de Maria's te zien
31.
Ook wij bekijken de toren nog even vanaf het kerkpad, precies tussen twee bomenkruinen door en lopen vervolgens weer terug naar het poortje.
Karakter en methode der staathuishoudkunde / Gerardus Heymans. - Leiden : S.C. van Doesburgh, 1880
bron: VU Beeldbank
|
Op het Vrijhof zien we dat naast nummer 3, het pand met een klokgevel met aanzetkrullen (15608), het pand met nummer 2 ook een informatiebord staat. Het blijkt om het pand te gaan waar Gerardus Heymans op 17 april 1857 geboren is. Hij groeit hier op in gezin dat tot de verlicht liberale bovenlaag van de samenleving behoord. Zijn vader, Jan Hendrik Heymans Gerardzoon, is gemeentesecretaris van Ferwerderadeel. Hij promoveerde in 1880 cum laude in Leiden op rechten en staatshuishoudkunde. In deze periode was hij lid van het Leidsch Studenten Corps Minerva. In het studentenblad Minerva vinden we van zijn hand een aantal ingezonden brieven. Hierin nam hij stelling tegen iedere uitleg van ‘godsgeloof’ die een mening opdringt en koos voor individuele vrijheid.
In 1882 promoveerde hij nogmaals, nu in Freiburg im Breisgau waar hij filosofie studeerde.
Tussen 1890-1928 was hij hoogleraar geschiedenis van de wijsbegeerte, de logica, de metafysica en de zielkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Het experiment in de philosophie : redevoering bij de aanvaarding van het hoogleeraarsambt aan de Rijks-Universiteit te Groningen, den 27 september 1890 / G. Heymans. - Leiden : S.C. van Doesburgh, 1890
bron: Katholische Universität Eichstätt-Ingolstadt
|
Unifocus 23, For Infinity: de geschiedenis (Heymans) : Douwe Draaisma vertelt.
bron: RUG, • 25 sep. 2013
[weergave 106]
|
In zijn inaugurele rede op 17 september 1890 stelt hij dat filosofie de wetenschap is die de relativiteit van kennis van binnenuit wil begrijpen. In 1892 richtte hij het eerste psychologisch laboratorium van Nederland in, waarmee hij de grondlegger van de academische psychologie in ons land werd. Hier deed hij experimenteel onderzoek naar de beleving van zintuigprikkels, visuele illusies en karaktereigenschappen. Zijn grootste bekendheid als psycholoog ontleent Heymans aan wat hij noemde zijn ‘speciale psychologie’: de leer van de menselijke verschillen of karakterkunde. Douwe Draaisma licht een tipje van de sluier op over de grondlegger van de psychologie. Op 18 februari 1930 overleed hij in Groningen
32.
Dezelfde Draaisma, is trouwens op vrijdagavond 11 maart 2016 in het Wooncentrum Foswert bevraagd door Pyt Nauta over de betrouwbaarheid van herinneringen en de eigenschappen van het onthouden bij het ouder worden.
De Metaforenmachine : Een geschiedenis van het geheugen / Douwe Draaisma. - Groningen : Historische Uitgeverij, 1995. - ISBN 978-90-6554-489-6
bron: Douwe Draaisma
|
Douwe Draaisma is namelijk in 1993 gepromoveerd op het proefschrift over de metaforische aard van de taal waarin we over het geheugen en denken spreken Metaforen van het geheugen. Hiervoor kreeg hij de Heymans-Prijs
33.
We vinden ondertussen dat het de hoogste tijd is voor een terrasje met drankje.
En dus laten we ons niet afleiden door een raadselachtig tekst in een bovenlicht aan de overkant, waarin - in spiegelbeeld - 5-4=1 staat geschreven.
We lopen naar de hoek Hoofdstraat - Hegebeintumerdyk, waar we het terras zien van Eetcafé - Cafetaria 't Hoekje.
We zijn niet enige. Ook het koppel dat we troffen op het perceel met vlas, strijkt neer op het terras, zodat we nog enige informatie kunnen uitwisselen tijdens een gesprekje.
Nadat we iets besteld hebben en een toiletgang hebben kunnen doen, kijken we om ons heen.
Vanaf het terras kijken we uit op het gemeentehûs (15578). Aan een andere overkant zien we een zitbankje met afdakje dat wordt ondersteund door een groot anker.
Dit is de Leugenbank dat Hans Jouta in 2005 maakte. Het werd 18 oktober om 16.00 officiëel in gebruikgenomen.
Wanneer we naar het pand van 't Hoekje en haar ligging kijken, zou dit best een herberg, logement of hotel (geweest) kunnen zijn.
Wanneer we dit vragen, wanneer de drankjes worden neergezet, wordt dit bevestigd. Op deze plek stonden eerst 3 kleine huisjes, op de percelen 91-93. In 1857 is daarvoor in de plaats deze herberg met doorreed gebouwd, door logementhouder Willem W. de Jong. De doorreed is later afgebroken. Later kreeg het café de naam It Hoekje.
Vanaf 1972 werd J. Scherjon de uitbater. Hij nam het toen Café-Restaurant "'t Hoekje" over van J.G. Dalhuysen.
Het heeft een periode leeg gestaan, tot een aantal dorpsbewoners, Gijs Wouters, Frans Schreiber en Rommy van den Berg, in 2016 actie ondernamen om het nieuw leven in te blazen. Ze richten een Dorpscoöperatie Eetcafé Ferwert U.A. op, om het financieel rond te krijgen
34.
In de beginperiode van de herberg, was er ook al een ander logement in Ferwerd, namelijk het Wapen van Ferwerderadeel van de familie Mulder. Deze was gelokaliseerd naast het raadselachtig spiegelbeeldsommetje aan de andere kant van het Stationsstraat. J.H. Mulder, de kastelein in 1862, verkocht in dat jaar zijn inboedel. Rond 1910 is D. Steensma de uitbater. In 1770 was het echter al het domein van kastelein Geale Sytzes
35. Tegenwoordig zijn het twee woonhuizen.
Je zou er bijna weer een echte herberg of logement van willen maken, zodat het mogelijk is om als rondtoerende fietser, als wandelaar of ander langzaam verkeer, een mooie route door het gebied kunt maken, met de zekerheid, dat je ergens een goede maaltijd en dak boven je hoofd kunt krijgen en een toilet kunt vinden, zodat je met weinig spullen op pad kunt. Fijn dat het begin er weer is.
Interieur KADASTRALE MINUUT KAART, CIRCA 1830 - [FERWERD]
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 237.036
(CC BY-SA 3.0)
|
Al mijmerend, de wereld zag er - toen de mensheid nog 'rust in kont' kende - iets anders uit. Zo was er in de achttiende eeuw ook nog een Veer, dat ze vanaf Ferwerd naar Ameland bracht.
In dezelfde periode - 9 juli 1771 - wordt het verboden om tussen het westen van Ferwert en de nieuwe aanwas naar wormen te graven. Door het groepje van mensen bestaande uit zo'n 30 à 40 man worden er diepe kuilen gegraven. Dit leidt tot gevaarlijke situaties en de uitgegraven aarde spoelt weg. Dit gaat ten koste van de aanwas. De boete: 25 goudguldens
36.
Na het drankje gaan we nog even een klein rondje door het dorp maken. Uitgebreid hoeven we dat niet te onderzoeken, dat is immers al in 2010 gedaan door Johannes van Dijk en Pyt Nauta met Een rondgang door historisch Ferwert. Wij behelpen ons nu maar even de Plattegrond "Historisch Ferwert"
37.
Toer en tsjerke : (samle stikken út 'e jierren 1920-1929) / E.B. Folkertsma. - De Fryske bibleteek, nu. 30. - Dokkum : Kamminga, 1934
bron: Delpher
|
Het pand met het raadselachtige bovenlicht, wordt tegenwoordig It Folkertsmahûs genoemd. Dit is een vernoeming naar de letterkundige en Frisias Eeltje Botes Folkertsma (Eeltsje Boates Folkertsma), die er in 1893 geboren is. Hij heeft o.a. meegewerkt aan het vertalen van de Bijbel in het Fries. Hij heeft ook proza geschreven in het Fries over Ferwert. We herkennen de toren en Sint Martinuskerk op het omslag van het boek
38.
Twee panden verder vinden we De âlde Brouwerij, dat letter de Branderij werd. In 1718 was Jasper Tjisses hier de bierbrouwer. Ten tijde van de jeneverbranderij had het ook een herberg. Het wapen van Parijs werd het genoemd. Ook nu nog staat er een naam van een logement op Stap der is yn.
Een eindje verderop komen we tegenover het X-parkje het pand van de firma Jellema tegen. Dit pand valt op, vanwege de bouwstijl van de bovenste verdieping, dat doet denken aan de Amsterdamse School. Hierbij valt de installatie voor de vlaggenmast op, dat samenvalt met de bovenste betonrand van het rechter raampartij. Beide betonranden van dezelfde raampartij steken evenveel uit als de schoorsteen. Het overhellende dak draagt bij aan deze gedachte, doordat hierdoor voor bij de AS herkenbare smalle horizontale stroken ontstaan.
In het X-parkje komen we een Wardiaan tegen. Dit beeld is hier geplaatst vanwege het 50-jarig bestaan van de voetbalvereniging Wardy. Deze vereniging werd op 2 november 1945 opgericht en kreeg in eerste instantie de naam War dy. Het beeld werd onthuld door een van de oprichters van de vereniging, de heer H. Robroch.
Het beeld is gemaakt door Hans Jouta (Holwerd, 10-12-1966). We kwamen hem al in Oudebildtzijl tegen. Het beeld is gemaakt met de ‘cire perdue’ methode
39.
We lopen de straat uit en lopen weer terug via De Streek en Nije Buorren. Onderweg komen we de vele beschreven panden tegen. Van Nije Buorren krijgen we een pand van rond 1900 in het vizier. Ook dit soort panden hebben een bepaalde charme, in dit geval mede veroorzaakt door de fijne voeg van het metselwerk, de vierkante hoekschoorsteen en het daarachter gelegen puntdak dat het vierkant ogend gebouw in zijn robuustheid breekt. Bij de smalle rechthoekige raamwerken vallen bovenin de naar binnen gemetselde rij bakstenen op
40.
En dan komen we op het kruispunt met de Havenstraat. In 1830 zouden we links op het water van de Ferwerder Vaart kijken. Rechts zou het X-parkje nog volledig bebouwd zijn.
Op 23 februari 1888 zal het gemeentebestuur van Ferwerderadeel in het gemeentehuis van Ferwerd uitslag geven van de openbare aanbesteding om een deel van de oude haven te dempen en het verlengen van de haven. Een nieuw aanbestedingsronde blijkt nodig en de uitslag wordt uitgesteld tot 29 februari. J.A. Deelstra bleek met ƒ 16.483 de laagste vraagprijs de klus te mogen klaren. De burgemeester J.J. Cannegieter Hz verklaart 20 juli 1888 de haven voor heropend
41.
Via Achter Brouwers en de Stationsstraat komen we weer uit bij het Vrijhof.
De Stationsstraat in natuurlijk een vernoeming naar de lokaalspoorweg van het NFLS van Dockum naar Leeuwarden. De ideeën hiervoor begonnen al in 1872. De route zou lopen van Dockum, Ternaard, Holwerd, Blija, Ferwerd, Marrum, Hallum, Stiens naar het station Leeuwarden. Het zou tot 29 maart 1901 duren voordat de eerste trein vanuit Leeuwarden naar Ferwerd zou rijden. Een klein gezelschap reist af naar Ferwerd en wordt verwelkomd door een groot deel van bevolking, terwijl een dreigende stormlucht even later de sneeuw en hagel brengt, dat grimmig aanvoelt. In het gemeentehuis is het warm en worden ze eveneens hartelijk ontvangen. R. Bloembergen Ezn, de president-commissaris spreekt zijn dank uit aan de inmiddels jeugdige bejaarde burgemeester Cannegieter, die als een kind zo blij was, dat het eindelijk gelukt is om aan te haken bij de hoofdstad. Voortaan zal de reis naar Leeuwarden nog zo'n 37 à 39 minuten duren. Welk een vooruitgang!
Op 1 oktober zal het hele traject officieel geopend worden
42.
De Stationsstraat zal vanuit het centrum naar het in het zuiden gelegen station gelopen hebben. Het stationsgebouw is in 1974 gesloopt. De locatie en het tracé zijn echter nog steeds terug te vinden. Het tracé loopt ten zuiden van de sportvelden in een rechte lijn naar de Mûnewei en is verworden tot voet-/fietspad.
Wij pakken de auto en rijden via de Hoofdstraat en Elingawei (de 'nieuwe' haven is ook gedempt) naar de N357. Hier komen we nog een fraai pand tegen met Jugendstil-elementen.
We rijden door de buurtschappen De Rijp en Boatebuorren om in Blije aan te komen.
noten:
1.
Ferwert & Hegebeintum Online De Ferwerter Kerk, een moederparochie;
2.
Het begrip "bisschoppelijke eigenkerk" zijn we nog niet eerder tegengekomen, in tegenstelling tot de gebruikelijke eigenkerken in het Friese gebied. We zoeken in de literatuur het begrip op, om ons er een beeld bij te vormen:
De ontwikkeling van het parochiewezen in Oostergo / Paul Noomen. - p. 135-136, 138, 141 (in: De Vrije Fries, 94, 2014 / Piet Bakker, Marjan Brouwer, Arjen Dijkstra (secr.), Johan Frieswijk, Nelleke IJssennagger, Otto Knottnerus, Joop Koopmans (voorz.), Marijn Molema, Han Nijdam (eindred.), Ernst Taayke. - ISSN 0923-6279. - Ljouwert/Leeuwarden : Koninklijk Fries Genootschap voor Geschiedenis en Cultuur/Keninklik Frysk Genoatskip foar Skiednis en Kultuer / Fryske Akademy, 2014. - ISBN 978-90-6171-000-4. - p. 133-146;
Landschapsgeschiedenis van Roderwolde : Een interdisciplinair onderzoek naar de natuurlijke landschapsgenese van een woldgebied in de Kop van Drenthe en de kolonisatie en ontginning in de late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd / Jeroen Zomer. - Groningen : Rijksuniversiteit Groningen, 2009. - p. 54 Kerk en kerkgeschiedenis;
Het kapittel van Sint Jan te Utrecht : Een onderzoek naar verwerving, beheer en administratie van het oudste goederenbezit (elfde-veertiende eeuw) / E.N. Palmboom. - Hilversum : Verloren, 1995. - ISBN 90-6550-267-X. - p. 147-148158;
3.
Van stins tot state : Archeologisch onderzoek op het wettelijk beschermde monument de Pongastate te Marrum (gem. Ferwerderadiel) in de periode 20 - 28 augustus 2007 / J. van Doesburg, J.W. de Kort, J. Stöver m.b.v. F.J. Laarman, W.J. Kuijper. - RAM 175. - Amersfoort : Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2009. - ISBN 978-90-5799-147-9. - p. 16 Afb. 8;
4.
Ferwerd gemeente Ferwerderadeel : Beschermde stads- en dorpsgezichten / J. Metz (historisch-geografisch en stedebouwkundig onderzoek). - Zeist : Rijksdienst voor de Monumentenzorg. - ISBN 90-346-1133-7. - p. 3, 5;
5.
Ferwert & Hegebeintum Online Het Vrijhof in Ferwert;
De kanteelsteen op 't stins aan 't pastoriehuis te Ferwerd in het jaar 1712 / Johannes van Dijk [p. 3] foto kanteel;
Joost de Vree tuitgevel;
Joost de Vree rollaag;
Joost de Vree vlechtingen;
Joost de Vree beitel;
Joost de Vree kanteel;
Kwaad.net De oorsprong van de trapgevel / Frans J.P.M. Kwaad;
6.
Ferwerd gemeente Ferwerderadeel : Beschermde stads- en dorpsgezichten / J. Metz (historisch-geografisch en stedebouwkundig onderzoek). - Zeist : Rijksdienst voor de Monumentenzorg. - ISBN 90-346-1133-7;
Begrenzing beschermd gezicht kaart Ferwerd;
7.
Ferwerd gemeente Ferwerderadeel : Beschermde stads- en dorpsgezichten / J. Metz (historisch-geografisch en stedebouwkundig onderzoek). - Zeist : Rijksdienst voor de Monumentenzorg. - ISBN 90-346-1133-7. - p. 3;
8.
Ferwert & Hegebeintum Online Het Vrijhof in Ferwert;
Keunstwurk As’t nedich is;
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
9.
Wikipedia Verzetsmonument Ferwerd;
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
10.
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
Oorlogslevens Johannes Wildeboer;
Wikipedia KZ Neuengamme;
Archieven AV1288 Uitgebreid Lager Onderwijs Ferwert, 13-02-1943 / Riemersma;
Brabants Historisch Informatie Centrum Johannes Wildeboer;
AlleFriezen:
Johannes Wildeboer overlijden;
Delpher:
Trouw, 08-08-1945 Advertentie;
De Heerenveensche koerier : onafhankelijk dagblad voor Midden-Zuid-Oost-Friesland en Noord-Overijssel, 08-05-1947 Bijzonder Gerechtshof Leeuwarden;
Provinciale Drentsche en Asser courant, 17-08-1933 Familiebericht;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 05-12-1940 Burgelijke stand;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-09-1978 Familiebericht;
Erfgoedcentrum Zutphen Wildeboer-Götz;
Mensenlinq Emma Wildeboer;
11.
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
Oorlogslevens Rienk Hendrik Kuipers;
Wikipedia KZ Neuengamme;
12.
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
Oorlogslevens Johannes Doornbos;
13.
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
Oorlogslevens Gerardus Willem Hendrik Esselink;
Wikipedia Emslandlager;
14.
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
Oorlogslevens Klaas Westra;
Oorlogsgraven stichting Klaas Westra;
AlleFriezen:
Klaas Westra geboorte (vader: Anne Westra, arbeider - moeder: Seeske Sonnema) - huwelijk met Hielkjen Zijlstra, Anjum (vader: Klaas Zijlstra - moeder: Yttje Keegstra) - overlijden (ingeschreven 14-10-1950);
Delpher:
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 20-09-1920 Examen politie diploma.;
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 13-12-1920 Provincie Gelderland;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 07-03-1922 Burgelijke stand - Ferwerderadeel;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 14-07-1928 Burgelijke stand - Ferwerderadeel;
15.
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
Oorlogslevens Joeke Andrae;
16.
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
Oorlogslevens Oebele Brandsma;
17.
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
Wikipedia Luftangriffe auf Halberstadt;
18.
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
Oorlogslevens Tjisse Kalverda;
Wikipedia KZ Neuengamme;
19.
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
Oorlogslevens Theunis Looijenga;
20.
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
Wikipedia KZ Neuengamme;
Oorlogslevens Fokke Sierksma - Fokke Sierksma;
21.
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
Oorlogslevens Willem Valk;
22.
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
Oorlogslevens Gerrit Zeemans;
23.
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is';
Oorlogslevens Johannes Wassenaar;
Wikipedia KZ Neuengamme;
informatiebord (voormalig ouderlijk huis) Lichtaard;
24.
Wikipedia Jan van Luijn;
rkd Jan van Luijn;
25.
Delpher:
Nederlandsch geslacht- stam- en wapen-boek, waarin voorkomen de voornaamste adelyke en aanzienlyke familiën in de Zeven Vereenigde Provinciën : Eerste deel / Abraham Ferwerda. - 2 delen. - Amsterdam : Jan Barend Elwe, 1785 [p. 329];
26.
Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwert, de hervormde kerk;
Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 129;
Delpher:
Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. - Deel 9. - Algemeene Landsdrukkerij, 1933 p. 76, p. 393;
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 95;
27.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 12-02-2007 Ferwert toont van verre vertrouwde torenvorm;
28.
Protestantse Gemeente Ferwert Grafgedichten rond het kerkhof te Ferwert;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 01-04-2016 Wandelen langs grafgedichten / Mirte Maria Schipper;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 05-04-2016 Eeuwenoude rouwgedichten in Ferwert onthuld / Bram Buruma (foto);
29.
Delpher:
Oprechte Haerlemsche courant, 04-03-1684 Advertentie;
Leydse courant, 17-12-1731 Advertentie;
Onder censuur: de kerkelijke tucht in de gereformeerde gemeente van Amsterdam, 1578-1700 / Herman Roodenburg. - Hilversum : Verloren, 1990. - ISBN 90-6550-320-X p. 201: Aert Wolsgrijn wordt zwaar gestraft;
De boekhandel te Amsterdam voornamelijk in de 17e eeuw / M.M. Kleerkooper (verzameld), W.P. van Stockum Jr. (aangevuld en uitgegeven). - Eerste gedeelte. - 's-Gravenhage : Martinu Nijhoff, 1914 p. 1025 en verder: nalatenschap Wolsgrijn / Wolsgreijn;
30.
Mensenlinq Schelte van der Meij;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 14-06-1927 Familieberichten
zijn ouders zijn: D. van der Meij en B. Buursma;
Sawn Stjerren Nijs, 01-09-1992 Wol Frysk prate en net Frysk skriuwe?;
Sawn Stjerren Nijs, 01-04-1993 Ferwert-Hallum yn Taalstriid;
Sawn Stjerren Nijs, 01-06-1995 Wardy viert het 50-jarig bestaan;
Sawn Stjerren Nijs, 01-11-1995 Bij de afsluiting;
Sawn Stjerren Nijs, 02-08-2000 Schelte van der Meij wordt Pop 2000;
Sawn Stjerren Nijs, 04-12-2002 Handdoeken en cd's voor restauratie kerk-orgel van Hegebeintum;
Leeuwarder Courant, 12-02-2007 Ferwert toont van verre vertrouwde torenvorm;
Sawn Stjerren Nijs, 14-02-2007 Restauratie Ferwerter toren officieel afgesloten;
Sawn Stjerren Nijs, 30-04-2008 Historische beelden Ferwert en Marrum staan nu op dvd (met foto Schelte van der Meij);
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 04-05-2012 ‘Oarloch seach ik as in aventoer’ / Bram Buruma;
Leeuwarder Courant, 01-06-2013 Ferwerderadiel stimt net / Schelte van der Meij;
Leeuwarder Courant, 13-12-2014 Familieberichten;
31.
Friesch Dagblad, 12-7-2018, 14:15 Sint-Martinuskerk in Ferwert is een sobere kerk met een serene sfeer / Jan Auke Brink;
32.
KB nationale bibliotheek Het leven van Gerard Heymans tot 1910;
rijksuniversiteit groningen Gerard Heymans (1857-1930) : Grondlegger van de psychologie in Nederland;
rijksuniversiteit groningen Gerard Heymans (1857-1930);
33.
De krant van toen:
Nieuwe Dockumer Courant, 09-03-2016 Douwe Draaisma geeft theatercollege;
34.
Hans Jouta Leugenbank Ferwert;
De krant van toen:
Sawn Stjerren Nijs, 12-10-2005 Officiële ingebruikname nieuwe legenbank Ferwert;
Tresoar - Fries Fotoarchief FER0873;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-09-1972 Advertentie;
35.
Delpher:
Leeuwarder courant, 02-05-1862 Advertentie;
Tresoar - Fries Fotoarchief FER0021;
Ferwert & Hegebeintum Online Hogeburen (Nu Hoofdstraat);
36.
Delpher:
Vaderlandsch woordenboek : Vijftiende deel. FAA-FRA. / Jacobus Kok. - Amsterdam : Johannes Allart, 1786 p. 133;
Verzameling van placaaten, reglementen en andere stukken door de Ed. Mog. Heeren Staaten van Friesland : Zedert den 7 maart 1766 tot den 6 december 1771 geëmaneerd en uitgegeven : derde deel. - Leeuwarden : Dirk van der Sluis, 1796 p. 484-486;
37.
De krant van toen:
Nieuwe Dockumer Courant, 06-12-2010 ‘Historisch Ferwert’ / Bram Buruma (foto, tekst);
38.
Ferwert & Hegebeintum Online Hogeburen (Nu Hoofdstraat);
39.
De krant van toen:
Sawn Stjerren Nijs, 01-06-1995 Wardy viert het 50-jarig bestaan;
Voetbalvereniging Wardy Ferwert Historie Wardy;
Lotte Oosterbos Interview met Hans Jouta - De wardiaan;
40.
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 1722100000003532;
41.
Ferwert & Hegebeintum Online De Havenstrjitte te Ferwert, eerder de grote en de kleine wal genoemd / Johannes van Dijk;
Delpher:
Leeuwarder courant, 20-02-1888 Advertentie;
Leeuwarder courant, 25-02-1888 Advertentie;
Leeuwarder courant, 03-03-1888 Particuliere Correspondentie;
Leeuwarder courant, 23-07-1888 Advertentie;
42.
Delpher:
Leeuwarder courant, 04-10-1872 Leeuwarden, 3 October.;
Leeuwarder courant, 30-03-1901 Een eerste rit.;
Leeuwarder courant, 27-09-1901 De Noord Friesche Lokaalspoorweg.;
Wikipedia Noord-Friesche Locaalspoorweg-Maatschappij;
internetraadpleging: 19 - 28-9-2020
|
|
|
Sint Martinustsjerke, Ferwert
|
|
Vrijhof nrs 2-4, Ferwert
Vrijhof 6 - De Poartewente (poortje), Ferwert
Vrijhof 5, Gritenij of Rjochthûs, Ferwert
|
|
As’t nedich is | 1956 | Jan van Luijn, Ferwert
|
|
zonnewijzer 1640 zuidmuur toren, Ferwert
|
|
koor Sint Martinustsjerke, Ferwert
noordzijde, Sint Martinustsjerke, Ferwert
graf Schelte van der Meij, Ferwert
|
|
toren westzijde, Ferwert
poort en Stins (rechts), Ferwert
Vrijhof 2, geboortehuis Heymans, Ferwert
|
|
in spiegelbeeld 5-4=1, Ferwert
Eetcafé - Cafetaria 't Hoekje, Ferwert
|
|
Vrijhof, Ferwert
It Folkertsmahûs, Ferwert
De âlde Brouwerij letter de Branderij, Ferwert
pand met AS-elementen, Ferwert
vlaggemastconstructie, Ferwert
Wardiaan | 1995 | Hans Jouta, Ferwert
pand 1900, vanaf Nije Buorren, Ferwert
Havenstraat, Ferwert
|
|
pand met Jugendstil-element, Ferwert
|
|
Blije
We parkeren de wagen meteen in de Voorstraat, tegenover een herenhuis (15595), omdat we daar een toegang tot de kerk zien. Hiervoor moeten we langs een woning lopen, dat ietwat vreemd overkomt.
De terp is aan het einde van de negentiende eeuw grotendeels afgegraven
1.
Hier wordt door Tilma en De Boer de terpaarde van Vaardeburen vanaf april 1892 een aantal jaren voor 50 cent per scheepston aangeboden
2.
Zo'n kilometer ten oosten van Vaardeburen werd van 1909 'onder Blija' door de Gebr. De Boer de Sijtsmaterp afgegraven. Hier werd bij de terpzool een vrouwengeraamte in gehurkte houding gevonden.
Lengtedoorsnede (detail toren). Ned. Herv. Kerk te Blija (Ferwerderadeel) / opmeting H. v.d. Wal, okt 1944
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-018421
(CC BY-SA 3.0)
[bewerkt WP]
|
Tevens lag er bronzen ring met 5 koralen van verschillende kleur en grootte
3.
Advertenties van terpaarde uit Blija zijn niet gevonden.
Wel is er voor de demping van de haven een discussie over waar de grond vandaan moet komen om het te dempen. De gemeente wil dit namelijk doen door de zogenaamde terp del to setten. De Provinciale Planologische Dienst (P.P.D.) wil de 'terp' bewaren uit oogpunt van dorpsschoon en stelt voor op voor de demping woudzand te gebruiken
4.
Ook Blija bestond al voor het begin van Onze Jaartelling (vOJ), maar werd pas genoemd in de dertiende eeuw als Blitha of Blytha
5.
Later komen we Blye of Blije tegen, dat na 1540 overwegend wordt gespeld als Blija. Dit zal in de negentiende eeuw gespeld worden als Blya. In de na-middeleeuwse periode komt het ook voor als Blij, dat in dit geval glinsterend slik betekend
6.
De terpen hebben dus ruim 2 millennia kunnen groeien. Om vervolgens binnen enkele jaren te worden afgegraven.
De toren - opvallend genoeg uit een stuk, dus zonder geledingen - zal ook in de dertiende eeuw opnieuw gebouwd zijn.
huisjes aan het schelpenpad en N.H.Kerk te Blija (Ferwerderadeel). - 11-1944
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 24.151
(CC BY-SA 3.0)
|
Uit een tekening van de toren van H. v.d. Wal blijkt dat binnenin de toren zeker wel geledingen te vinden zijn. We tellen minimaal 6 verdiepingen en evenveel verspringingen in de binnenmuur. Op elke verspringing rusten de balken van de verdieping. Mooi ook is om te zien hoe de klokkentoren - die we veel op het Friese land bij begraafplaatsen tegenkomen - nu middenin de toren 'zweeft'.
Het zadeldak zal waarschijnlijk in 1741 aangebracht zijn of in dat jaar vervangen
7. In dat jaar zijn namelijk de blauwe geglazuurde pannen geplaatst.
Voorstraat en N.H.Kerk te Blija (Ferwerderadeel) / A.J. van der Wal (fotograaf). - 03-1966
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 105.222
(CC BY-SA 3.0)
|
De toren is (voor de verandering) nu niet een van de gemeenschap, maar is eigendom van de kerkelijke gemeente.
De Sint Nicolaaskerk (15592) is lang niet zo oud als de toren. Waarschijnlijk was de voorganger ook een stuk lager. In de oostmuur van toren vinden we onder het huidige dak, zo'n 3½ meter lager nog een dakaansluiting
8.
In 1844 vindt er onder leiding van de architect Kingma herstelwerkzaamheden plaats aan zowel de kerk als de toren. Jan Tjommes Kingma (Baard, 1-9-1803 - Ternaard, 20-5-1848) is in deze periode als architect (1844-1848) werkzaam vanuit Ternaard, nummer 133 9.
In 1949 wordt gemeentelijk geld gereserveerd om de toren weer restaureren. Bij de Staten gaat de molen iets trager. De kosten worden op ƒ 16.800 berekend. De gemeente betaald 10%. De Staten 15%. De nood is echter hoog en dus doet de kerkvoogdij een beroep op de tijdens de oorlogsjaren 1940-1950 gastvrij onthaalde evacués, onderduikers, Israëlieten, melkhalers om vooral een offer te brengen voor het herstel van de toren. Na de goedkeuring in de Staten, komt ook het Rijk over de brug om dit monument met rijkssubsidie te restaureren. Met dank aan de Vrijzinnig Hervormde Vrouwenvereniging, die met hun gehouden bazaar het startkapitaal ophaalden om in aanmerking te kunnen komen voor overheidssubsidies.
Plattegrond (met periode aanduiding van BT-001719). Ned. Herv. Kerk te Blija (Ferwerderadeel), 1976 / opmeting H. v.d. Wal, mrt 1950; tekenaar W.J. Berghuis, mrt 1976
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-001720
(CC BY-SA 3.0)
|
In 1951 zal architect Baart ermee aan de slag gaan. Eind juli plaatst de Dokkumer timmerman Anne v.d. Meulen de nieuwe haan in zijn kleed van bladgoud. De vorige komt niet meer terug, want dat was een haan met een kippekop. Begin april 1952 is de klus door de aannemers Gebr. v.d. Meulen geklaard
10.
Aan de westzijde van het schelpenpad rondom de kerk stonden tot de jaren vijftig van de twintigste eeuw nog zeven- of negental huisjes, dat een minimum aan eigen grond had. We krijgen op de foto uit 1944 nog een idee hoe dit er uit heeft gezien
11.
In de jaren tachtig verdwenen er tussen de kerk en de Voorstraat nogmaals een rij oude pandjes, door A.J. van der Wal in maart 1966 vastgelegd. Wel bewaard gebleven is het toegangshek met zandloper met dag en nachtvleugels naar het kerkhof, dat nu tussen de nummers 7 en 9 in staat. Het verschil is dat het draaideel nu vastzit aan de muur van de woning
12.
Ons rondje om de kerk laat ons een geel geschilderde toegang zien, waarin een beeld van Nicolaas is te zien. Hierbij de tekst "Lucas 10 | 2004 | Nicolaaskerk". Na de voltooiing van de opknapbuurt van de toren en klokkenstoel, werd op zaterdag 24 mei 2004 de beeltenis onthuld van Sint-Nicolaas. Dit beeldje in opdracht van de kerk gemaakt in 2010 door Hans Jouta
13.
Het koor kent vele restauratieschade. De verschillende gebruikte bakstenen verraden de verschillende perioden waarin dit is gebeurd.
Na het rondje lopen we weer naar de wagen om verder te gaan.
In Blija blijkt ook een heuse uitvinder gewoond te hebben. We staan bijna voor zijn voormalige deur geparkeerd. Jan Jans Vellema (Blija, 16-11-1895 - Blija, 3-4-1975) was als elektricien op 26 november 1925 gehuwd met Renske Slager. In Blija hadden ze een zaak met naaimachines en uurwerken. Later ook radiotoestellen. Maar hij legde ook elektra en waterleidingen aan. De smid was dus een elektricien, installateur geworden. Met zijn uitvinding van de klokluidinstallatie werd de klokluider overbodig. In 1953 krijgt Hantumhuizen de primeur van zijn nieuwste vinding, de klokopwinder. Het zijn uitvindingen, die zelfs zijn weg vinden naar de Verenigde Staten. En daar verdwijnt naast de functie van klokluider ook de functie van klokopwinder. Daarvóór hij had al patenten op naam staan voor een spanningzoeker en bougie-tester. De zaken gaan voorspoedig. In 1959 laat hij, "J.J. Vellema en Zoon", gevestigd op de Voorstraat 19, op het nieuwe industrieterrein aan de Stationsweg een loods/fabriekshal bouwen. Hij wil daar een slootreiniger gaan vervaardigen dat de naam De Bever heeft. Met dit idee kwam Gelt Zatürdag (Blije, 18-6-1926 - Ferwert, 7-2-2005), loonwerker en boer aan de Mieddyk 5 in Blije - waar tegenwoordig camping 'de blijer wadden' gevestigd zit - bij hem aanzetten. Samen met zijn zwager gingen ze gedrieëen met dit idee aan de slag. De Bever werkt zijdelings langs de slootkant. De Bever past op elk tractor met een bepaald vermogen. Zo komt er een gecombineerde Bever voor zowel baggeren als sloot reinigen. Deze behoeft een tractor met meer dan 17 pk. En de veranderingen aan de machines gaan in de loop der jaren door, zodat de tractoren meer dan 30pk moeten hebben. Uiteraard wordt de machine getoond op de daarvoor georganiseerde bijeenkomsten. De demonstratie in Meppel in 1958 komt niet van de grond, omdat de aanwezige sloten niet geschikt zijn voor de Bever.
Dit wordt ruimschoots goedgemaakt tijdens onder andere de demonstraties in herfst van 1959 en 1960.
De nieuwe Bever is het voorjaar van 1960 verkrijgbaar bij W. Anema (het huidige WIFO-Anema BV) te Ferwerd.
Naast constructie en installatie, komen er vervolgens garage-activiteiten bij. De Garaezje- en ynstallaesjebidriuw krijgt ook uitbreiding in Marrum.
Jan Vellema komt op 3 april 1975 op 79-jarige leeftijd, na een korte ziekte te overlijden. Zijn vrouw zal op 89-jarige leeftijd overlijden op 14 februari 1991.
Vanaf 1981 zien we "Torenuurwerken en Klokluidinstallaties" als bedrijfsactiviteit - dat nog steeds zijn naam draagt - in de nieuwjaargroet staan. En zodoende zorgen ze er in 1992 voor, dat de klokwijzers van de rk-kerk in Heerenveen weer verlicht zijn
14.
In de Hoofdstraat krijgen we nog enkele beelden uit het verleden voorgeschoteld, dat er nog mooi authentiek uitziet. Deze panden zijn gelukkig rijksbeschermd. Het geheel van panden begrenzen een soort van plein, dat vreemd doorklieft wordt door een weg.
Het betreffen de panden op nummer 1 - een voormalige winkel (15589), nummer 3 - dit is door de tijden heen een herberg geweest (15590). Aan de overkant een drie onder een zadeldak-gebouw, Farrewei 1 (15586), Farrewei 3 (15587) en Farrewei 5 (15588). Daarnaast - op Hoofdstraat 12 - staat de Doopsgezinde Vermaning uit 1807 (15591). Het gaat schuil achter het voorhuis uit ± 1930.
Blija staat de komende jaren in het midden van de belangstelling. De driejaarlijkse Landschapstriënnale strijkt in 2023 neer in de gemeente Noardeast-Fryslân, zo rond Blija. Hier zal de Terp van de Takomst verrijzen. Het landschapsfestival draagt de naam Dynamische Delta en zal de Waddenkust belichten, waarbij de Waddendijk in cultureel opzicht het podium zal zijn. De te houden manifestaties zullen van alles wat zijn: seminars, debatten, exposities, excursies, optredens en andersoortige bijeenkomsten die gaan over het verleden, heden en toekomst. Dynamische Delta zal drie programmalijnen gaan volgen.
De Waddenbeleving zal het verhaal van de 2500 bewoning vertellen. Grappig genoeg is dit precies wat we nu zo'n 10 jaar met ons hedendaags historisch reisverslagen aan het ontdekken zijn, aangevuld met het literatuuronderzoek.
Het Waddenplatform zal langs de gehele dijk (van 220 km) waar 'iets' te doen is een podium bieden, waarop de dialoog aangegaan kan worden over het 'iets' dat daar gebeurt. En dat 'iets' kan gaan over ontwikkelingen op het gebied van zilte teelt, landaanwinning, vismigratie, duurzaam toerisme, dijkversterking, een waterbewuste samenleving of iets anders dat speelt. We komen ze allemaal tegen tijdens onze ontdekkingstochten.
In het Waddenlaboratorium kunnen bewoners laagdrempelig in contact komen met de organisaties en kennispartners die bezig zijn met toekomst van onze dynamische delta. De lokale bewoners kunnen zo eenvoudig hun urgente onderwerpen overdragen aan de mensen die er iets mee kunnen en moeten.
Vimeo: We wolle ús klaai werom / Jonathan Doornenbal. - Sense of Place, 2019
|
Dorpsbelang Blije, It Fryske Gea, Terpencentrum bij de Rijksuniversiteit Groningen en Sense of Place met geestelijk vader Joop Mulder werken Terp van de Takomst uit.
Inmiddels heeft het dorp het evenement We wolle ús klaai werom beleefd, waarmee ze alvast een stukje van Terp van de Takomst hebben gerealiseerd
15.
Met dit toekomstbeeld verlaten we Blije en rijden we over de Ljouwerterdyk (N357) verder naar Holwerd - dat ook sterk met diverse ontwikkelingen bezig is.
noten:
1.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 222;
2.
Delpher:
Leeuwarder courant, 18-04-1892 Advertentie;
3.
Delpher:
Haagsche courant, 16-06-1909 Gemengd nieuws;
Bulletin Nederlandsche Oudheidkundige Bond, 1909 Monumenten;
Leeuwarder courant, 15-06-1909 Een vrouwengeraamte.;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 18-10-1909 Friesch Genootschap.;
4.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-03-1951 De toren van Blija wordt gerestaureerd (met foto toren incl. huisjes aan het schelpenpad);
5.
Wikipedia Blija;
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 222;
6.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 42;
7.
Wikipedia Blija;
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 222;
8.
Protestantse Kerk Hervormde kerk van Blija / Jac. J. Tilma;
9.
AlleFriezen:
Jan Tjommes Kingma geboorte (zoon van Tjomme Jans Kingma, timmerman en Klaaske Ulbes Noordenbos) - huwt, als timmerman op 12-6-1830 (te grieterij Westdongeradeel) met Grietje Jacobs Heeringa (dochter van Jacob Eelkes Heeringa en Johanna Gerrits Rentjema) - overlijden
Bij de geboorte van zoon Tjomme op 14-9-1830, de geboorte van dochter Johanna op 3-7-1832, de geboorte van de tweeling Klaaske en Eelkje op 14-3-1835, de geboorte van dochter Aafke op 3-7-1832, de geboorte van dochter Renske op 14-9-1840, de geboorte van zoon Ulbe op 16-3-1847, is hij meester-timmerman. Pas op zijn overlijdensactie staat dat hij architect was;
10.
Delpher:
Leeuwarder courant, 15-03-1844 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-05-1949 Raad Ferwerderadeel Subsidie voor torenrestauratie te Blija;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-05-1950 Staten zullen zich moeten uitspreken over restauratie-subsidies Voor de kerken te Blija en Makkum en een boerderij te Midsland.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 27-06-1950 Ingezonden Kerktoren vraagt steun;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 16-11-1950 En verder;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-03-1951 De toren van Blija wordt gerestaureerd (met foto toren incl. huisjes aan het schelpenpad);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-08-1951 Echte haan op de toren van Blija;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-04-1952 Restauratie van toren te Blija is gereed;
11.
Protestantse Kerk Hervormde kerk van Blija / Jac. J. Tilma. - [p. 1];
Panorama van Friesland : Monumentenzorg / S. ten Hoeve. - p. 165 (in: De Vrije Fries, 61, 1984 / C. Boschma, Ph. H. Breuker, W. Dolk, S. ten Hoeve, J.J. Huizinga, J.P. Janzen, J.J. Kalma, H. Kingmans, K. Sikkema, J. Swart, K. de Vries. - ISSN 0923-6279. - Leeuwarden : Fries Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde / Fryske Akademy, 1981. - p. 163-166;
12.
Protestantse Kerk Hervormde kerk van Blija / Jac. J. Tilma. - [p. 1];
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 170.357;
13.
De krant van toen:
Sawn Stjerren Nijs, 21-04-2004 Open dag na voltooien restauratie kerk te Blije;
Keunstwurk Sint Nicolaas;
Hans Jouta Sint Nicolaas - Blije;
14.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-03-1953 Klokopwinden in toren nu ook electrisch : Nieuwe uitvinding van J.J. Vellema te Blija;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 08-06-1929 Familiebericht;
Friesch dagblad, 14-04-1932 Advertentie;
Friesch dagblad, 14-05-1932 Advertentie;
Friesch dagblad, 13-10-1932 Advertentie;
Leeuwarder courant, 14-05-1938 Advertentie;
Leeuwarder courant, 14-05-1938 De smid-uitvinder van Blija;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-02-1955 „Vellema fan'e klokken";
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-09-1958 Advertentie;
Nieuwsblad van het Noorden, 20-02-1959 Verkoop en Aanbesteding;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-03-1959 Twee nieuwe fabrieken verrijzen in Blija;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-05-1960 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-10-1965 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-12-1973 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-04-1975 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-12-1981 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-02-1991 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-10-1992 Heerenveense klok 's nachts verlicht;
Nieuwsblad van het Noorden, 11-09-1965 Advertentie;
De boerderij; weekblad gewijd aan den land- en tuinbouw, veeteelt, pluimveehouderij enz., jrg 43, 1958, no 11, 10-12-1958 Demonstratie met sloot- en greppelwerktuigen te Meppel;
De boerderij; weekblad gewijd aan den land- en tuinbouw, veeteelt, pluimveehouderij enz., jrg 44, 1959-1960, no 9, 02-12-1959 Machinaal slootreinigen - Centrale Herfstkeuring te Groningen;
De boerderij; weekblad gewijd aan den land- en tuinbouw, veeteelt, pluimveehouderij enz., jrg 45, 1960, no 6, 09-11-1960 Nationale demonstratie met slootreinigingmachines / K.W.;
mailcontact 20-10-2020 Jantsje Wijbenga (met tussenkomst van Marco Holwerda), WIFO-Anema BV;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 08-02-2005 Familieberichten;
AlleFriezen:
Jan Vellema geboorte (zoon van Jan Fransen Vellema, arbeider en Meintje Hamstra) - huwelijk met Renske Slager (dochter van Gerk Slager, gardenier en Trijntje Miedema);
15.
De krant van toen:
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 11-08-2020 Versterken van dijk, landschap en mienskip;
internetraadpleging: 29-9 - 2-10-2020
|
|
|
Sint Nicolaaskerk, Blije
|
|
toegang, Sint Nicolaaskerk, Blije
Sint Nicolaas | 2004 | Hans Jouta, Sint Nicolaaskerk, Blije
koor, Sint Nicolaaskerk, Blije
koor, Sint Nicolaaskerk, Blije
koor, Sint Nicolaaskerk, Blije
schip en toren, Sint Nicolaaskerk, Blije
toren, Sint Nicolaaskerk, Blije
|
|
Hoofdstraat, Blije
Hoofdstraat, Blije
|
|
Holwerd
We rijden naar Holwerd met de bedoeling er een hapje te gaan eten. Een klein jaar geleden waren we hier ook voor de plaatsing van het eerste beeld van "Wachten op hoog water" van Jan Ketelaar. Toen hebben we ook een rondje door het dorp gemaakt .
Aan het einde van de Ljouwerterdyk rijden we het dorp in en komen langs Het Amelander Veerhuis. Dit past op dit niet bij onze stemming en daarom rijden we even door. In de Foarstrjitte parkeren we - netjes in een vak - de wagen, om een kijkje te nemen op de menukaart van De Gouden Klok. Hoewel het terras buiten er aanlokkelijk uitziet, krijgen we binnen het gevoel dat we kijken naar een aflopende zaak. Dat laatste blijkt later te kloppen. Op 9 november 2019 zullen Wytze en Hannie Stielstra-Boersma voor het laatst open zijn. De eigenaren van het hotel-restaurant Zee van Tijd in Nes op Ameland, Nicole van Barneveld, Rob Fox (beiden toevallig uit Hengelo) en Sytze de Haan (geboren en getogen Holwerder en hotelmanager), zullen op 7 januari 2020 de sleutels krijgen
1.
En daarom rijden we door naar de Grândyk, waar we aan het einde van de dijk - omringd door het Wad - het café-restaurant Land- en Zeezicht aantreffen. En in de buurt van zee, staat er natuurlijk vis op het menu.
Deze langste Pier van Europa priemt zo'n twee kilometer in het Werelderfgoed Waddenzee.
Deze dijk is in 1872 opgeworpen als dam voor een vaste verbinding met Ameland
2.
Op dit deel (een detail van de kaart) zien we de vloedrichtingen in de Waddenzee onder Ameland met daarbij (in rood) de afsluitende dijken en de daaraan voorafgaande voorgestelde vangdam (in blauw).
Kaart der situatie van een gedeelte der noordelijke kusten van Vriesland en Groningen met de aan Vriesland behoorende eilanden Ameland en Schiermonnikoog, alsmede het aan Groningen behoorende eiland Rottum, en derzelver tusschen gelegen Wadden wederzijds het Vriesche Gat en het Groninger of Reit-diep, waarop tevens voorkomen de verschillende vloedstroom-rigtingen op de Vriese Wadden. - 1844, (vervaardiging 1849)
Groninger Archieven, NL-GnGRA_817_3557
|
Het doel van deze dam was om te dienen als vangdam. Op deze beproefde manier zou de natuur zorgen voor opslibbing, waarna dit gebied eenvoudig ingepolderd kon worden.
Een ideetje in 1845 van de toenmalige Gouveneur van Friesland, baron van Sijtzama en uitgewerkt door Worp van Peijma in samenwerking met ingenieur Van Diggelen in 1846.
Project tot landaanwinning en bedijking van de Friesche Wadden / P.J.W. Teding van Berkhout. - Deventer, 1860
|
Men was tot de winter van 1871-1872 tot zo'n 3 kilometer gekomen. De ontstane opslibbing aan weerszijden doet goede hoop ontstaan, dat het plan goed zal uitpakken. De verwachting is om in 1872 de dam gereed te krijgen
3.
Vrijdag 28 april 1871 is door schipper Jitse Post (Nes, 1-11-1833 - Nes, 17-4-1924) uit Moddergat de eerste scheepslading op het Wad gelost. De rijsvlechters, die voor het vullen van de geulen, zinkstukken zullen maken, zijn inmiddels naar het eiland vertrokken. Ze zullen met deze werkzaamheden binnenkort beginnen
4.
De weken daarop zijn er slechts twee schepen actief, die zand komen aanvoeren voor de dam. Men had eigenlijk een veel grotere drukte verwacht. In oktober stopt men, nadat men tot ruim 3200 meter uit de Amelander wal is gekomen
5.
De Maatschappij tot landaanwinning op de Friesche wadden blijkt bij aanvang van de herstart tevreden over de landaanwinning. Zelfs verschillende geulen zijn dichtgeslibd en uit de boringen, die men op verschillende plekken heeft gedaan, blijkt onder de toplaag een nog betere grondsoort te zitten
6.
De landaanwinning op de Friesche wadden in hare noodzakelijkheid, uitvoerbaarheid en voordeelen / beschouwd en toegel. door P.J.W. Teding van Berkhout. - Zwolle : Tjeenk Willink, 1867
|
Op 12 juni is men vanaf Ameland tot zo'n 4200 meter gevorderd. En de voorbereidingen zijn ook in Holwerd getroffen, zodat er voor de rijswerkers een onderkomen staat, een keet van stro. En voor de opzichters een stenen huisje. Hier is men in westelijke en oostelijke zijde tot ruim 1100 en 1200 meter gekomen. Dus nog zo'n 3500 meter te gaan
7.
Een maand later zit men vanaf Ameland op 5000 meter en vanaf Holwerd op 2500 meter
8.
Nadat op zaterdag 31 augustus de laatste zinkwerken waren geplaatst en de week erop op dezelfde hoogte is gebracht als de naastgelegen damdelen (5700 en 3000) is de verbinding van Ameland aan het vaste land op 5 september 1872 tot stand gekomen. Het werk en de schepen waren op dat moment met vlaggen versierd en het werkvolk werd feestelijk onthaald
9.
In tegenstelling wat vaak gedacht wordt, hebben de eerste herfststormen geen schade gebracht aan de damdelen. Integendeel zelfs. Ze zijn erdoor versterkt, doordat de dammen geheel met zand en slib gevuld zijn en met schelpen en mosselen overdekt
10.
En vervolgens vraagt men zich af "Wat nu?" Het antwoord zal zijn "Wachten". En eventuele schade herstellen, de dam verhogen op de plaatsen waar de opslibbing op gelijke hoogte was gekomen met de dam. En dat gold in augustus 1873 voor zo'n 6000 meter van de dam. Op 23 september 1878 constateert de hoofdingenieur dat de verbindingsdam voldoet aan de bepalingen van de concessie, zodat het als voltooid kan worden beschouwd.
Het jaar erop wordt het door mensen gebruikt om zich van de ene naar de andere kant te begeven, waaronder kooplieden uit Dokkum, als J.L. Barneveld, T.A. Klaver en IJ. Hansma. Maar anderen willen deze reis ervaren die een goede twee uur lopen is over de circa 9000 meter lange dam. En "zweeft ons oog over de ruimte, die ons van Ameland scheidt: het van oudsher bekende Friesche Wad. Het is laag water en wij zien eene onmetelijk met slib bedekte vlakte, slechts door enkele geulen doorsneden, voor ons, daar ginds, geheel in de verte, door Ameland en zijn duinen begrensd; rechts (oostwaarts) aan den gezichtseinder de hoogere Engelschmansplaat, links (westwaarts) heel ver aan de kim, een glimp van zee. Het verschil van eb en vloed is hier ongeveer twee meter; de vlakte ligt ruim één meter boven laag water en zal straks met bij één meter water bedekt zijn. Dat is onze toekomstige Wadpolder, die, heeft de onderneming haar volle beloop, eene uitgestrektheid van meer dan 25.000 bunders zal beslaan." (Een bunder is vaak net iets meer dan een ha.) Dit citaat is afkomstig uit een opstel, dat in het weekblad Eigen haard geplaatst is en dat kennelijk afkomstig is van een Hollander.
De opslibbing voldoet jaarlijks aan de verwachting. De reparaties vallen elk jaar - ook na zware stormen en ijsgang - mee.
In mei 1881 besluit men om een deel van dam in te richten als landhoofd, met de bedoeling om zodoende voor een geregelde overtocht te kunnen zorgen. 2300 meter dam vanaf het vaste land en 1030 meter dam vanaf Ameland zijn inmiddels ook volzee hoogte opgewerkt. Eind maart 1882 gaat voor het maken van de Aanlegplaats de aanbesteding de deur uit
11.
Hoewel in 1881 de gehele dam op volzee hoogte was opgewerkt, werd er in dat jaar voor het eerst serieuze schade gemeld. De storm van 14 op 15 oktober was de boosdoener. Aan de oostzijde werd de dam tussen 950 tot 2300 meter op 13 verschillende plekken zwaar beschadigd. Hierbij waren stukken dam van 6, 8, 10 en zelf 20 meter weggeslagen. Op 3450 en 4950 meter was de dam over een lengte van zo'n 40 meter tot een diepte van 2 meter beneden laag water volledig weggeslagen. Ook vanaf Ameland waren stukken dam over een lengte van zo'n 25 meter weggeslagen. Alle gaten en beschadigingen werden hersteld
12.
Op 18 april maakt het Provinciaal Bestuur de uitslag van de aanbesteding voor de aanleg van Aanlegplaats bekend. De raming was ƒ 710, maar voor dat bedrag gaat het niet lukken. De laagste van de twee inschrijvers J.A. van der Werff (Dockum, 4-8-1857 - Aalzum, 29-10-1921) uit Dokkum, mag het gaan maken voor zijn bod van ƒ 889
13. Dit is ruim 25% te laag geraamd.
In mei 1882 wordt er vanaf Ameland openlijk getwijfeld of de dam ooit stabiel genoeg zou kunnen worden. Door verrotting van het rijs, het aanhoudend door- en onderdoor stromen van zeewater, lijkt dit haast niet mogelijk
14.
Het stormseizoen van 1882 begint meteen dramatisch voor de verbindingsdam. Er worden wederom gaten in de dam geslagen, waarvan een over een lengte van 168 meter en 8 meter diep, waarbinnen over 40 meter de diepte zelfs 13½ meter is. Door het einde van het werkseizoen wordt herstel moeilijk
15.
Al in augustus had het Bestuur der Maatschappij aan de regering laten weten, dat ze geen geld meer hadden om de (herstel)werkzaamheden te bekostigen en vroegen daarmee om financiële hulp. De provincie Friesland had de Maatschappij al met ƒ200.000 gesubsidieerd en kon of wilde geen verdere offers doen. Tenzij de Staat niet de helpende hand zou geven, zou de dam aan verval ten gronde gaan. De staat nam verantwoordelijkheid voor de dam over en beiden zullen te zijner tijd delen in de opbrengsten naar verhouding van de gedane investeringen. De Staat begroot hun investering voor de rest van 1884 tot en met 1886 op ƒ100.000, 370.000 en 260.000. Echter, eind 1885 was er van de voorgestelde overname nog niet tot stand gekomen
16.
Een beroepsgroep is niet rouwig om de gaten in de dam, de schippers. Zij maken er vooral in de zomer veel gebruik van, mede om geblokkeerde kanalen elders op hun route te omzeilen en anders wel om doorvaart rechten te besparen
17.
Immers, sinds de dam er ligt is hun doorvaart hier belemmerd.
Het blijkt dat de Tweede Kamer der Staten-Generaal zich had onthouden van de goedkeuring van het plan. Hierdoor zijn kostbare jaren voorbijgegaan. Tot nu was het kapitaal van de vennootschap ƒ 600.000 en ƒ 400.000 aan rijks- en provinciale subsidies. Een nieuw voorstel, naar aanleiding van de uitkomsten van een nieuw onderzoek door Herman F. Bultman en J.C. van Hattum Az., dat mede ondersteund wordt door de bekwaamste ingenieur van Waterstaat die we op dat moment hebben, A.B. van Tienhoven, is het uitzetten van een lening à ƒ 1.200.000 en daarmee de reparaties en onderhoud financieren. Een lening met zeer goed rendement en veilig, aldus de opgestelde prospectus
18.
"Wanneer zal het plan tot drooglegging der Friesche Wadden worden verwezenlijkt?" vragen twee kooplieden zich hardop af, wanneer ze in november 1888 ongewild vast zijn komen te zitten. Door een aanhoudende oostenwind was er zo weinig water in de Wadden dat er geen scheepsverkeer mogelijk was
19.
Ook Nes op Ameland wil een aanleghoofd aan de dam gaan aanbesteden. Hierbij is het tevens de wens dat het looppad over de dam wel verstevigd en verhoogd gaat worden door de Maatschappij tot landaanwinning, want het is toch wel erg verzakt, zodat het bij hoog water onbruikbaar is. De laagste inschrijver blijkt F.J. Schaafma uit Harlingen met het bod ƒ14.180. De raming was ƒ12.500
20. Dit is ruim 13% te laag geraamd.
Verslag over het nader bodemonderzoek van de Friesche Wadden in den zomer van 1889 verricht / [C. Lely]. - Leiden : Brill, [1890]
|
Na 1888 bleef de toestand van de dam onveranderd. Vanaf 1894 wordt aangeven dat de toestand van de dam ongunstiger wordt. In 1885 verkeert de Amelander dam is slechte staat. De schippers blijven door de gaten varen. De jaarlijkse berichtgeving hierover lijkt op de film Groundhog Day, waarin de hoofdrolspeler vastzit in een tijdlus, met dit verschil - dat in film de hoofdrolspeler leert
21.
In de zomer van 1893 wordt het maken van twee dukdalven bij de aanlegplaats in Holwerd aan de verbindingsdam tussen Ameland en de Friesche Wal aanbesteed door de provincie. De Rempalen waren namelijk door de ijsgang gebroken
22.
Hoewel sommige vrezen dat er - wanneer er niets gebeurt - slechts een "pover skelet" over zal blijven, blijft men toch met argumenten komen waarom een bemoeienis vanuit het rijk noodzakelijk is
23.
De Amelanders willen ondertussen dat er van Rijkswege onderzocht wordt, of er niet een stoomvaartverbinding tussen het eiland en een aanlegplaats in Sint Jacobiparochie, bij Zwarte Haan kan komen. En daarbij een doortrekking van de paardentram lijn Berlikum - Sint Annaparochie. Zo kunnen de Amelanders bij aankomst op vaste wal de hoofdstad binnen 1¼ uur bereiken. Nu is er geen vaart mogelijk. Men moet deels over het voetpad op de dam lopen en wordt het laatste met een schip naar de wal gebracht. De politiek reageert in het algemeen belang en wil onderzoeken of de proef met een motorboot de bereikbaarheidsproblemen van de eilandbewoners oplost. De rijkssubsidie bedraagt ƒ2500 om deze proef te onderzoeken. Deze proef heeft een bevredigende uitslag, zodat er geen reden meer bestaat om aan het verlangen van de Maatschappij tot Landaanwinning op de Friesche wadden te voldoen. De subsidie van ƒ 410.000 zal derhalve niet worden gehonoreerd. De Waterstaat vraagt inmiddels ook om bemoeienis van de regering
24.
Men constateert in april 1901, na het afbreken van de directiekeet van de Maatschappij tot landaanwinning op de Friesche Wadden, dat de dam - door verwaarlozing - voor een groot deel onder water staat en dat het looppad onbegaanbaar is. Men concludeert dat er daarmee bijna een miljoen gulden (waarvan een aanzienlijk bedrag overheidssubsidie) "in het water is geworpen."
25
Een analyse schetst echter een geheel ander beeld en invulling van dit landaanwinningsproject
26.
De storm in de nacht van 7 oktober 1903 heeft zo'n 5 meter weggeslagen tussen de zeedijk en het hoofd met aanlegplaats. Omdat de sliblaag aan de oostzijde is weggeslagen, zijn de basaltstenen weggegleden. Men vreest dat een tweede vloed de dijk voorgoed vernield
27.
Later die maand, op 13 oktober 1903, wordt in een buitengewone vergadering besloten tot de liquidatie van de Maatschappij tot Landaanwinning op de Friesche Wadden. Het ingebracht kapitaal à ƒ 300.000 door de aandeelhouders zal als verloren moeten worden beschouwd. In de beschouwing wordt ook dringend geadviseerd om het deel zeedijk - hoofd beter te onderhouden, zodat regulier vervoer naar en van Ameland mogelijk blijft. Deze raad wordt opgevolgd en een aannemer gaat ermee aan de slag. Dit deel wordt omgewerkt tot een pier uitziende weg. Het krijgt een royale voet van 8 à 9 meter, waarop een looppad komt van 1½ meter breed. Om dit bewerkstellingen heeft men materiaal gebruikt van de oude dam, die daardoor aan de hoofdzijde verdwenen is. Zodoende kan de aanlegsteiger van zowel de oostzijde als de westzijde bereikt worden. De bestrating komt te bestaan uit rechthoekige tegels met een lengte van een meter, die in elkaar grijpen. Maar - getuige het relaas van een passagier - erg droog blijft ook dit looppad niet
28.
Minister Veegens laat in juli 1906 in een Memorie van Antwoord weten, dat er geen uitzicht kan worden gegeven op de aanhechting van Ameland aan de vaste wal. De concessie van de "Maatschappij" is op 29 december 1903 komen te vervallen en daarmee is de staat eigenaar en verantwoordelijk geworden. Hij somt de huidige staat van de dam op. Het looppad naar de aanlegplaats van het veer is in goede staat en heeft een lengte van zo'n 970 meter. De drie grote gaten hebben een lengte en diepte bij laag water van 200 en 1 meter, 100 meter en nagenoeg droog en 200 en 4 meter. Waar de dam, dat niet meer deze naam mag dragen, niet verzakt is, ligt het zo'n 50 cm boven de aangrenzende slikken
29.
Hoewel er nog nauwelijks zicht is op herstel en de aandacht voor landwinning zich heeft verplaatst naar de Zuiderzee, koestert een enkeling nog de droom van een drooglegging van dit deel van de Waddenzee. De heer L.A. Sanders wil niet door middel van een slibvanger dit bereiken, maar door de aanleg van twee goede verbindingsdijken aan zowel de oost- als westzijde. In juli 1927 doet S. Ten Bokkel Huinink eenzelfde poging, dat uitdraait op onenigheid en misverstanden.
Waddenwolf / Corine Nijenhuis. - Amsterdam : Uitgeverij Brandt, 2020. - ISBN 978-94-93095-37-3
|
De roep om een vaste verbinding blijft echter om verschillende redenen doorgaan: beveiliging van de eilanden die steeds verder afkalven, betere verbinding met het vaste land, meer vruchtbare gronden, welvaart voor de prachtige eilanden
30.
Het zal er echter niet meer van komen. En zo staan we nu op een verlegd hoofd, verder op het Wad, op een ruim aangelegd dam. De argumenten zijn nog steeds geldig. De gemaakte keuzes pleiten echter voor lange tijd voor een natuurlijke invulling van dit gebied. Vele vogelsoorten - zoals de tureluur - zullen dat fijn vinden.
Tijdens het wadlopen kun je nog steeds restanten van de oude dam waarnemen. Bij laag water steken de piketpalen, stukken rijswerk en zinkstukken net boven het zand uit
31.
In augustus 2020 verschijnt over dit mislukte project een historisch roman, getiteld Waddenwolf van Corine Nijenhuis.
We begeven ons zo langzamerhand naar het gebouw waar we eten kunnen. En dan kunnen we niet om de Walvis van Anne Woudwijk heen. Het is een geschenk voor de pier van Wagenborg, die dit wel vaker doen - weten we uit ons reis in de Ommelanden . Zoals het wel vaker gaat met dit soort monumentale beelden, ging ook de komst van de Walvis niet vanzelf. Anne had de opdracht begin 1988 al binnen. De Fryske Kultuerrie en Gedeputeerde Staten hebben het ontwerp goedgekeurd. Dit bestond uit een beeld van vier meter lang en twee meter hoog, waarin we de walviskop en baleinen zien. Zo zouden de mensen zich een voorstelling kunnen maken, hoe groot zo'n beest eigenlijk wel niet is, was zijn idee. Maar het is meer dan dat. De vorm van het beest wil ook een golf suggereren. En hij wil het steen laten spreken, "De Yndianen seinen al: stien kin prate en lústerje". Hij wil de fossielen die in de steen zitten zichtbaar maken, zodat men de diepte van de oceaan ziet.
Deze opduikende walvis zal zo ergens in 1989 klaar zijn, is zijn inschatting. Dan heeft hij zo'n 8 ton van de 28 afgehouwen om het de gewenste vorm te geven. En ergens hoopt hij dat hij er ook nog een staartstuk aan kan toevoegen, dat dan zo'n 24 meter verderop komt te staan. En als dit dan zo wordt opgesteld, dat het bij vloed onderwater stroomt, dan is het plaatje helemaal perfect.
De gedachte is om het ergens aan de noordoost-Friese kust langs de dijk te plaatsen. Koos Veldman van Wagenborg Passagiersdiensten wilde het beeld wel op de pier bij Holwerd hebben. Rijkswaterstaat ging akkoord dat in zee kwam te staan en Wagenborg-directeur Jan van Niejenhuis liet de opening van het nieuwe havenkantoor als datum vallen.
Maar hoe zit het met de ijsgang? Dat gaat een probleem geven. Anne had hiervoor een scharnierende constructie bedacht, zodat het onder water zou kunnen blijven. Veldman wist een bedrijf die dat kon maken. En daarna bleef het stil en bleven de stenen onaangeroerd. Uiteindelijk ging Anne maar eens bellen. Veldman was op reis, maar er was wel een geschikte plek gevonden. Er moet echter nog toestemming gevraagd worden aan Natuur, milieu en faunabeheer. En het ministerie van landbouw en visserij moeten ook nog geraadpleegd worden. De kosten voor plaatsen zal Wagenborg voor zijn rekening nemen. De prioritering in overleggen is echter bij Wagenborg niet cultuur, die liggen ergens anders.
Voor Anne is de maat, na anderhalf jaar wachten, echter vol: "It hie al klear wêze kind." Daarom heeft hij de gemaakte maquette teruggevraagd, zodat hij nieuwe geïnteresseerden kan gaan zoeken.
Echter binnen het jaar kwamen ze er alsnog uit, want uiteindelijk was het Wagenborg (ƒ 15.000) die samen met de provincie (ƒ 10.000) de staart financierde, nadat hijzelf 4000 gulden eigen geld bij de ƒ 4000 subsidie had gelegd voor de kop. Het beeld komt op betonnen palen te staan en wordt er bij zwaar weer afgetild. Rijkswaterstaat wordt eigenaar en zorgt voor het onderhoud.
Beide blokken werden op 3 april 1992 afgeleverd op de kade aan de Lier in Drachten en zijn afkomstig uit de groeve bij Soignies (B). Van beide delen, de staart van 26½ ton en de kop van 20 ton, heeft hij vanaf dat moment met beitel en hamer met de hand 13 ton afgetikt. "It is ferskriklik swier. Dat gefoel moatte jo ek hawwe", zegt hij over gevecht tussen mens en beest.
En dan zijn de delen eindelijk klaar en wordt het over het water vervoerd naar pier, gaat het Wad alvast even een speldenprik uitdelen. De bak loopt vast, wanneer het door de nauwe Blauwe Balg met zijn vele bochten vaart.
Vrijdag 10 september 1993 was de onthulling, nadat het op 2 september geplaatst is. De plaatsing is precies zoals hij gewenst heeft, namelijk het wordt telkens met eb zichtbaar. Door de golven van de zee, lijkt het net of de walvis zwemt. Het beeld staat 160 meter van de pier af.
De onthulling werd gedaan door Menno Olman, hoofdingenieur-directeur van Rijkswaterstaat Friesland en Koos Veldman, directeur van Wagenborg Passagiersdiensten door de dekzeilen weg te trekken. Gedeputeerde Johanneke Liemburg mocht er vervolgens een waterstraal opzetten. Dit laatste gebeurde echter te vroeg. Om te voorkomen dat de gasten natgespoten zouden worden, werd de kraan dichtgedraaid.
Op 25 september 2001 voer de veerboot Sier - in dichte mist - omstreeks half acht 's ochtends tegen het staartstuk aan, zodat het beschadigd raakte. Het bergen bracht de nodige problemen met zich mee. Door de botsing was het staartstuk een geworden met z'n fundering, zodat het in z'n geheel ophoog getakeld moest worden.
Het beeld is vervolgens naar een loods bij het Harlinger bedrijf De Groot beton- en waterbouw gebracht.
Intussen wordt er nagedacht over de reparatiemethode en wat een nieuwe geschikte plek zou kunnen zijn. De kosten van € 65.000 zijn voor de verzekeringsmaatschappij. Een mogelijke optie zou zijn, dat het zelfs op land komt te liggen. Want hoewel het een groots beeld is, in de onmetelijkheid van de Waddenzee blijft er maar weinig van over, erkend ook Anne: "Dêr haw ik my op fersjoen. It wie net in walfisk, mar in sâlte hearring".
Op 31 maart 2008 was het eindelijk zover, dat het beeld op z'n nieuwe stek geplaatst kon worden. Het werd nu ingegraven in de veerdam.
Ditmaal was het Frida Veldman-van Leunen die de onthulling mocht doen, dat op 25 april 2008 plaatsvond. Zij was de vrouw van de in 2001 plotseling overleden Koos Veldman. Koos Veldman (Slochteren, 15-5-1941 - Almaty (Kazachstan), 19-12-2001) was tot 1 februari 1996 directeur van Wagenborg Passagiersdiensten.
Met een druk op de knop door Frida, trok een kraan het rode Wagenborg zeildoek omhoog
32.
Anne Woudwijk (Drachten, 11-5-1952) schoot er financieel niets mee op en bleef ondanks de vele werken die nog steeds overal publiekelijk zichtbaar zijn, in de bijstand. Zo'n zestig staan er in Friesland. Gelukkig was het gezin in ieder geval wel. Tientallen jaren hakken heeft fysiek zijn sporen achtergelaten, zijn nek en schouders zijn versleten, zodat hij zich is gaan toeleggen op lichter werk, tekenen
33.
Wanneer we verder wandelen, komt net de sneldienst naar Ameland voorbij. Met een topsnelheid van 40 km/uur is de Fostaborg in 20 minuten aangekomen bij Ameland. De gebruikelijk veerdienst doet er 50 minuten over.
De Fostaborg is gebouwd in 2012 of 2013. De catamaran werd toen gebouwd als Crew Transfer Vessel (CTV) en kreeg de naam Waterlines. Het was ontworpen om personeel van en naar platforms te brengen. In 2019 werd het omgebouwd door de scheepswerf Koninklijke Niestern Sander te Farmsum tot passagierschip, om dienst te kunnen gaan doen als sneldienst. Het kwam op 5 juli 2019 opnieuw in de vaart onder de naam Fostaborg. De uitleg van het naamgevingsdeel "-borg" is al uitgebreid aan bod gekomen. Dat de naamsverandering heeft plaatsgevonden komt, omdat het op Ameland vaart. En Ameland heette ooit Fostalân. Dit is een vernoeming naar de godin Fosta uit de Friese mythologie. Voor haar was ook een tempel op Ameland gebouwd, de Fostatempel
34.
Deze tempel, de Tempel van Foste of Vesta stond rond het jaar 800 nOJ nog op Ameland, oftewel Fosteland. Zo verhaald Frieslands oudste geschiedschrijver Occo Scarlensis in zijn Cronieken "dat men in het jaar 806 op Ameland de afgod Foste omvergeworpen heeft en van zijn tempel een bedehuis der Christenen gemaakt, hetwelk later tot een klooster werd ingericht en den naam Foswert bekwam."35
Scarlensis wordt echter veelal als onbetrouwbaar afgedaan, wanneer het over de vroege middeleeuwen gaat
36.
Men blijft echter stellig poneren "dat koning Radboud hier, aan den mond van den zeeboezem, welk Friesland onder den naam van de Middelzee van elkander scheidde, der Godinne Fosta eenen tempel had gesticht, waarnaar het eiland den naam van Fosteland zoude bekomen hebben." Van deze tempel, zouden later bij opgravingen nog sporen gevonden zijn. Later, na de invoering van Christendom, zou er een Benediktijner klooster gesticht zijn, die in de twaalfde eeuw naar Ferwerd is verplaatst: Klooster Foswerd
37.
Andere plaatsen Fosteland in het huidige Helgoland, waar zowel Foste, Stavo en Jupiter vereerd werden
38.
En sommige laten het in het midden, door het niet vertalen naar een hedendaagse benaming
39.
In de zomer van 1956 doet de Oudheidkundige Dienst uit Amersfoort tijdens de ruilverkaveling onderzoek, in aansluiting van de onderzoeken op het kerkhof van Nes enkele jaren geleden. Daar kwam toen overblijfselen van een zeer oud tufstenen kerkje tevoorschijn. Verder zijn er eigen nooit vondsten gedaan die ouder zijn dan de elfde eeuw, dus de verwachtingen zijn niet hooggespannen. Wat dat betreft zou Helgoland een betere kans maken
40.
Uitkomst van het onderzoek ten oosten van Ballum op "De Muntjes" is, dat is vast komen te staan dat er tussen einde veertiende eeuw tot ergens in de zestiende eeuw een groot, uit uitzonderlijk grote kloostermoppen opgetrokken en met middeleeuwse pannen gedekt gebouw heeft gestaan. Mogelijk is er een verband met de Foswerder Benedictijnenklooster "Bethanie" bij Ferwerd. Dat had namelijk uitgestrekte landerijen op Ameland in het bezit. Dus is een uithof van Foswerd aannemelijk.
In beide onderzoeken komen hetzelfde formaat 'uitzonderlijk grote kloostermoppen' naar voren. Het lijkt er dus op, dat voor de bouw tussen 1540-1552 van het slot-kapel, dat tien jaar geleden door J. Woudstra op het Ballumer kerkhof is gevonden, de stenen zijn gebruikt van de nu gevonden uithof Muntjeshús
41.
Ook de recente boeken over Rêdbâd, de gebieder van het 'thing'
42, laten het (twijfelachtige verhaal van Alcuin) afspelen op Fositeland, Helgoland
43.
En dan is het nu de hoogste tijd om een hapje te gaan eten in het café-restaurant Land- en Zeezicht. Het bedrijf staat hier sinds vrijdag 13 maart 1969. Het werd toen letterlijk tussen twee kranen verplaatst van zijn plek boven op de zeedijk, naar deze plaats.
We kiezen ervoor om op het grote dakterras buiten te gaan zitten. Hier hebben we zicht op het 1850 meter verderop staande beeld van Jan Ketelaar, de Volle vrouw van Wachten op hoog water. Over zo'n zes weken zullen daar wederom naar toegaan, wanneer de Volle vrouw op 16 september 2019 gezelschap krijgt van de dunne vrouw. Daarover later dus meer.
We genieten van onze vis-maaltijd en van het waddenuitzicht, de kale leegte met zoveel leven en variatie in kleuren en structuren.
Pieces of Earth 17 | 2014 | Janneke Rottier
|
Op de terugreis stoppen we nog even op het P-terrein, dat zo halverwege de Grândyk ligt, op de grens tussen het slik en begroeide aanwas. De normale vloedgrens aan de westzijde van de Grândyk, anno nu.
Hier krijgen we de Volle vrouw iets scherper in beeld. De afstand is dan ook bijna gehalveerd tot 1000 meter. We zien hier ook de kleurrijke bespiegeling van het slik en planten.
Janneke Rottier weet dit soort beelden fraai vast te leggen in haar serie schilderijen Pieces of Earth, zoals bijvoorbeeld deze uit 2014. Hoewel dit het Zeeuwse wad betreft, maakt de zee, slikken, slenken, kwelders, schorren, lucht en ruimte dezelfde emotie los.
slik, Holwerd (vanaf P Grândyk)
|
noten:
1.
Tubantia, 15-09-19, 09:50 Hoe oud-Hengeloërs Rob en Nicole een succesvol horecabedrijf begonnen op Ameland / Saskia Minkman;
De krant van toen:
Nieuwe Dockumer Courant, 16-10-2019 Gouden Klok in Holwerd verkocht;
Leeuwarder Courant, 09-06-2020 De charme van het Fries aan tafel;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 04-11-2016 De geregisseerde reis van Sytze de Haan;
2.
Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 173;
3.
Delpher:
Het vaderland, 13-02-1872 Ameland, 9 Februari;
Leeuwarder courant, 17-08-1881 Mengelingen. Worp van Peijma herdacht. (Vervolg en slot van no. 188);
4.
Delpher:
Het nieuws van den dag : kleine courant, 03-05-1871 Gemengd Nieuws.;
AlleFriezen:
Jitse Post geboren te Nes, 01-11-1833 (zoon van Jelle Jitzes Post en Wytske Gerlofs Visser) - gehuwd (als schelpenvisser) op 01-10-1870 te Westdongeradeel met Tietje Visser, arbeidster (dochter van Johannes Ates Visser en Janke Douwes Visser) - overleden op 17-04-1924 te Nes;
29 mei 1872 gedaagd voor diefstal;
5.
Delpher:
Het nieuws van den dag : kleine courant, 17-05-1871 Gemengd Nieuws.;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 19-10-1871 Gemengd Nieuws.;
6.
Delpher:
Leeuwarder courant, 07-05-1872 Wat nieuws geeft het van de aandamming Ameland—Holwerd?;
7.
Delpher:
Leeuwarder courant, 16-06-1872 Leeuwarden, 6 Mei.;
8.
Delpher:
Leeuwarder courant, 13-08-1872 Holwerd, 10 augustus.;
9.
Delpher:
Leeuwarder courant, 06-09-1872 Leeuwarden, 5 September.;
10.
Delpher:
Algemeen Handelsblad, 06-10-1872 Met genoegen ...;
Leeuwarder courant, 27-10-1872 Wat nu?;
11.
Delpher:
Leeuwarder courant, 08-08-1873 Leeuwarden, 7 Augustus.;
Leeuwarder courant, 29-09-1878 - De verbindingsdam ...;
Leeuwarder courant, 29-04-1879 Ingezonden;
Leeuwarder courant, 21-05-1879 Mengelingen. Een bezoek aan de Friesche Wadden.;
Leeuwarder courant, 29-09-1879 - Ten aanzien van ..;
Leeuwarder courant, 09-07-1880 Verslag van den toestand der provincie Friesland, in 1879.;
Leeuwarder courant, 19-10-1880 Aan den verbindingsdam ...;
Leeuwarder courant, 09-05-188 - De werkzaamheden ...;
Leeuwarder courant, 08-06-1881 Leeuwarden, 7 junij.;
Leeuwarder courant, 30-03-1882 Aanbesteding;
12.
Delpher:
Leeuwarder courant, 10-04-1882 Leeuwarden, 8 April.;
13.
Delpher:
Leeuwarder courant, 19-04-1882 Leeuwarden, 18 April.;
AlleFriezen:
Jan Andreas van der Werff geboren te Dockum, aannemer, timmerman, timmerman (te Groningen), opzichter publieke werken, architect, aannemer (zoon van Andreas van der Werff en Antje Sikkema) - gehuwd (als aanenmer) op 24-08-1882 te Westdongeradeel met Maria Fokkema, winkelnierster (dochter van landbouwers Reinder Jacobs Fokkema en Willemke Jans Witteveen) - overleden op 29-10-1921 te Aalzum;
14.
Delpher:
Leeuwarder courant, 04-05-1882 Men schrijft ons van het Ameland ...;
15.
Delpher:
Leeuwarder courant, 03-10-1882 - De landaanwinning ...;
16.
Delpher:
Leeuwarder courant, 31-07-1884 's Gravenhage, 29 julij.;
Leeuwarder courant, 08-07-1886 Verslag van den toestand der provincie Friesland in 1885.;
17.
Delpher:
Leeuwarder courant, 30-08-1887 Verslag van den toestand der provincie Friesland in 1886.;
18.
Delpher:
Leeuwarder courant, 31-07-1888 Leeuwarden, 30 Juli;
19.
Delpher:
Leeuwarder courant, 10-11-1888 Holwerd, 8 November;
20.
Delpher:
Leeuwarder courant, 25-03-1889 Nes op Ameland.;
Leeuwarder courant, 08-06-1889 Leeuwarden, 7 Juni.;
21.
Delpher:
Leeuwarder courant, 12-09-1889 Verslag van den toestand der provincie Friesland in 1888.;
Leeuwarder courant, 11-08-1891 Verslag van den toestand der provincie Friesland over 1890.;
Leeuwarder courant, 06-08-1892 Verslag van den toestand der provincie Friesland over 1891.;
Leeuwarder courant, 09-09-1895 Verslag van den toestand der provincie Friesland over 1894.;
Leeuwarder courant, 21-08-1896 Verslag van den toestand der provincie Friesland over 1895.;
Leeuwarder courant, 21-08-1897 Verslag van den toestand der provincie Friesland over 1896.;
Leeuwarder courant, 11-08-1898 Verslag van den toestand der provincie Friesland over 1897.;
Leeuwarder courant, 05-07-1899 Verslag van den toestand der provincie Friesland, over 1898.;
22.
Delpher:
Leeuwarder courant, 15-07-1893 Aanbesteding.;
23.
Delpher:
Leeuwarder courant, 25-08-1898 De slibvorming op de Wadden.;
24.
Delpher:
Leeuwarder courant, 18-07-1899 St. Jacobi-Parochie (Zwartehaan);
Leeuwarder courant, 07-08-1900 De Amelandsche verbindingsdam.;
Leeuwarder courant, 20-12-1900 Tweede Kamer.;
Leeuwarder courant, 30-09-1902 Gemeenschap van Ameland met Friesland.;
Leeuwarder courant, 18-11-1902 Waterstaatsbegrooting – Afdeelingsverslag.;
25.
Delpher:
Leeuwarder courant, 16-04-1901 Landaanwinning op de Friesche Wadden.;
26.
Delpher:
Leeuwarder courant, 17-04-1901 Landaanwinning op de Friesche Wadden.;
Leeuwarder courant, 18-04-1901 Landaanwinning op de Friesche Wadden.;
27.
Delpher:
Leeuwarder courant, 10-10-1903 Holwerd, 8 Oct.;
28.
Delpher:
Leeuwarder courant, 21-12-1903 De landaanwinning op de friesche Wadden.;
Leeuwarder courant, 25-07-1904 De verbindingsdam op Ameland.;
Leeuwarder courant, 03-03-1910 De Friesche Wadden.;
Leeuwarder courant, 25-07-1904 Van Ameland naar Holwerd. Een reis in de XX eeuw met een modern vervoermiddel.;
29.
Delpher:
Leeuwarder courant, 19-07-1906 Ameland.;
30.
Delpher:
Leeuwarder courant, 18-11-1918 De drooglegging der Wadden.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 28-07-1927 Provinciale Staten 27 Juli.;
Leeuwarder courant, 09-01-1929 Drooglegging Friesche Wadden;
Leeuwarder courant, 07-10-1927 De beteekenis van de drooglegging der Wadden voor Ameland.;
31.
W@dgidsenWeb 2.1 - Ongewone Wadlooptochten Wadlopen naar de Oude Dam van Ameland (1) - 2002-2012 / Lammert Kwant;
W@dgidsenWeb 2.1 - Ongewone Wadlooptochten Wadlopen naar de Oude Dam van Ameland (2) - 26 mei 2018 / Peter Laagland;
32.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-01-1988. - 'Myn wurk is in missy yn stien' Beeldhouwer Anne Woudwijk legt laatste hand aan skûtsje;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-05-1988 Beeldhouwer Anne Woudwijk: 'Wat oan stien tinkt, tinkt oan rotsen';
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-01-1990 Beeld opduikende walvis niet bij Holwerder pier;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 27-12-1990 Provincie akkoord met beeld walvis bij Holwerd;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-04-1992 Kop en staart hardstenen walvis op kade Drachten;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-02-1993 Gevecht van de mens Woudwijk tegen hardstenen walvis;
De Volkskrant, 16-02-1993 Een stenen Walvis op heipalen in de zee;
Nederlands dagblad : gereformeerd gezinsblad, 06-04-1993 Met beitel en hamer hakt beeldend kunstenaar Anne Woudwijk ... (foto) [Hier wordt rederij Doeksen genoemd als financieer. In een groot interview is Wagenborg de financieer.];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-08-1993 Walvisvaarder vast op Wad;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-09-1993 Woudwijks walvis in Waddenzee onthuld;
De Telegraaf: Weekeinde, 11-09-1993. - Anne Woudwijk in de bijstand: Kunst veel belangrijker dan geld;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-10-1993 Twee nieuwe kunstwerken aan de Friese Waddenkust / Sikke Doele;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 26-09-2001 Veerboot Sier vaart staartstuk walvis stuk;
Leeuwarder Courant, 22-12-2001 Familieberichten Aalko Veldman;
Leeuwarder Courant, 22-12-2001 Familieberichten;
Leeuwarder Courant, 22-12-2001 Familieberichten;
Nieuwsblad van het Noorden, 28-12-2001 Koos Veldman †;
Leeuwarder courant, 26-01-2002 Staartvin te zwaar voor bergers;
Leeuwarder courant, 21-06-2002 Speuren naar voetstuk;
Leeuwarder courant, 10-01-2006 Walvis van Woudwijk komt mogelijk op de wal;
Dagblad van het Noorden, 11-01-2006 Kapotte walvis terug naar Waddenzee;
Leeuwarder courant, 01-04-2008 Woudwijks walvis op het droge / Wietze Landman (foto);
W@dgidsenWeb 2.1 Walvis Holwerd opnieuw onthuld;
Keunstwurk Walvis;
Mens & Dier in Steen & Brons / René en Peter van der Krogt Walvis;
33.
Wikipedia Anne Woudwijk;
rkd Anne Woudwijk;
Delpher:
De Telegraaf: Weekeinde, 11-09-1993. - Anne Woudwijk in de bijstand: Kunst veel belangrijker dan geld;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 08-05-2017 Beeldhouwer bouwt af / Gitte Brugman;
Friesch Dagblad, 13-05-2017 Anne Woudwijk De kunsten als levensader / Riane Kramer; Eilert Lubbers (foto);
34.
Wagenborg Passagiersdiensten Ameland;
Wagenborg Passagiersdiensten Fostaborg;
Wagenborg Passagiersdiensten Nieuwe sneldienst Ameland in de vaart;
Wagenborg Passagiersdiensten Onze vloot;
35.
Delpher:
Vragen van den dag, 1901. - De landaanwinning op de Friesche wadden en de verbinding van Ameland met den vasten wal / J. Herman Riemersma p. 212;
Groningen; tijdschrift voor de volkstaal, geschiedenis, volksleven enz. van de provincie Groningen, jrg 1, 1916. - Over de "Van" : II / J. Scheltens p. 277;
36.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 14;
37.
Delpher:
Hedendaagsche historie of Tegenwoordige staat van alle volkeren; XXIVste deel. Behelzende de beschryving der Vereenigde Nederlanden, en wel in't byzonder van Friesland. / Simon Stijl; Thomas Salmon, 1786 p. 367 [Fosteland];
Tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden; veertiende deel; vervattende het vervolg der beschryving van Friesland. / Simon Stijl; Thomas Salmon, 1787 p. 367 [Fosteland];
Geïllustreerde gids voor de Noordzee-eilanden. - Evers, [1907] p. 46 [Fosteland];
Leeuwarder courant, 24-11-1835 Mengelwerk : Iets over het Eiland Ameland [Fosteland];
De courant, 28-09-1899 Een tochtje door 't Noorden van Friesland : II (Slot) [Fostaland of Fosteland];
Leeuwarder courant, 14-09-1903 Twijgjes van den ouden Frieschen Stam. VII. St. Ludger de apostel der heidensche Friezen 744-809. / P. Janzen Szn. [Fosteland];
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 01-06-1907. - Amelend. Een berijmde gids voor de bezoekers van dit eiland / P.J. Braaksma (hoofd der school te Nes) V. In en rondom Nes. [Fostaland];
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 23-04-1910 Heden vrijdag bezoek aan het eiland / P.J. Braaksma [Fostaland];
Leeuwarder courant, 25-08-1917 Uit vervlogen Dagen. De historiografie in onze Friesche kloosters. / A. Hallema [Fostaland];
Nieuwsblad van het Noorden, 24-11-1926 Indrukken van eigen bodem : Vertellingen van Ameland / D. [Fosteland];
Leeuwarder courant, 08-03-1932 Ameland III. (Slot) / P. Br. Moll [Fosteland];
Nieuwsblad van het Noorden, 09-07-1932 Ameland / T. [Fosteland];
De Nederlander, 30-06-1937 Ameland / D.J.J. Visscher [Fosteland];
De Maasbode, 17-07-1938 „Willebrordus-dobbe" en „Bonifaciuskapel". Herinneringen aan de groote Kruispredikers. / D.J.J. Visscher [Fosteland]
In dit artikel Helgoland betwist door Douwe Kalma in stelling VII in zijn proefschrift Gysbert Japiks : in stúdzje yn dichterskip = Ameland. Hoe dit verdedigd is wordt niet duidelijk;
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 05-01-1939 Heerwegen der oudheid : De Gravinneweg onder het Sneekermeer [Fosteland];
De Maasbode, 31-05-1939 Tint Willibrord-herdenking. : Openluchtspel "Willibrord, een Held Gods" [Fosta-land];
Leeuwarder courant, 24-11-1939 Landaanwinning in de Friesche Waddenzee [Fosta-land];
38.
Delpher:
Inleiding tot de kennis der Noorder-Poollanden, getrokken uit de dierkunde der Noorder-Poollanden. / Thomas Pennant. - 1789 p. 118-119 [Fostaland];
De grondwet, 18-02-1896 Opkomst van het Christendom in het Oude Friesche Rijk [Fosteland];
Leeuwarder courant, 07-04-1917 Uit Vervlogen Dagen. De „Vrije Friesenen." / A. Hallema [Fosteland];
De Maasbode, 17-07-1938 „Willebrordus-dobbe" en „Bonifaciuskapel". Herinneringen aan de groote Kruispredikers. / D.J.J. Visscher [Fosteland]
In dit artikel Helgoland betwist door Douwe Kalma in stelling VII in zijn proefschrift Gysbert Japiks : in stúdzje yn dichterskip = Ameland. Hoe dit verdedigd is wordt niet duidelijk;
De Maasbode, 08-08-1940 Helgoland 50 jaar Duitsch bezit : Op 9 Augustus 1890 nam Duitschland Helgoland van Engeland over / J.P.W. [Fosteland];
Nieuwsblad van het Noorden, 10-08-1940 Helgoland 50 jaar Duitsch bezit : Op 9 Augustus 1890 nam Duitschland Helgoland van Engeland over / J.P.W. [Fosteland];
39.
Delpher:
De duizendjarige vestiging der christelijke godsdienst in deze landstreek, godsdienstig herdacht in eene geschiedkundige leerrede, en met aanteekeningen opgehelderd / F. Koppius. - 1841 p. 47 [Fosteland];
Radbout : drama in vijf bedrijven / J.B. Schepers - Tjeenk Willink, 1932 p. 20, p. 69 [Fosteland];
Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant, 26-05-1939 Willibrord, een held Gods : Openluchtspel te Diessen [Fostaland];
40.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-05-1956 Opgravingen op Ameland zullen legenden waar of onwaar maken : Ruilverkaveling geeft gelegenheid voor enige verkenningen bij oudheidkundig onderzoek [Fosteland];
41.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 16-04-1957 Oudheidkundig onderzoek op Ameland leverde weinig op [Foste-land];
42.
Redbad : Koning van de Friezen / Willem Schoorstra. - vertaling van Rêdbâd : kronyk fan in kening. - Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2011. - [Leeuwarden] : Het Nieuwe Kanaal, 2018. - ISBN 978-94-9245718-9. - Inleiding / Han Nijdam, p. 9-10;
43.
Redbad en Wulfram : kerstening van de Friezen in de zevende en achtste eeuw / J.A. Nijdam. - Doktoraal Scriptie. - Abcoude : [Niet uitgegeven], 1994. - p. 20, 24;
Redbad : Koning in de marge van de geschiedenis / Sven Meeder & Erik Goosmann. - Houten : Spectrum, 2018. - ISBN 978-90-00-36347-6. - p. 80;
Radbod : Koning in twee werelden / Luit van der Tuuk. - Utrecht : Uitgeverij Omniboek, 2018. - ISBN 978-94-0191423-9. - p. 89, 91 (Alcuin), 124-129 (Bij monde van de middeleeuwse kroniekschrijver Adam van Bremen, p. 126, maar eigenlijk weten we het niet.);
Redbad : Koning van de Friezen / Willem Schoorstra. - vertaling van Rêdbâd : kronyk fan in kening. - Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2011. - [Leeuwarden] : Het Nieuwe Kanaal, 2018. - ISBN 978-94-9245718-9. - p. 343-356;
internetraadpleging: 3 - 8-10-2020, 22-10-2020
|
|
|
'parkeren is een vak', Holwerd
|
|
Waddenzee, Holwerd
Tureluur, Holwerd
Tureluur, Holwerd
zicht op Waddenzee, Grândyk, Holwerd
|
|
Walvis | 1993/2008 | Anne Woudwijk, Holwerd
|
|
Wagenborg "Fostaborg" - Ameland, Holwerd
|
|
Wagenborg Passagiersdiensten, Holwerd
Wachten op hoog water | 2018 | Jan Ketelaar, Holwerd (vanaf Land- en Zeezicht)
Wachten op hoog water | 2018 | Jan Ketelaar, Holwerd (vanaf P Grândyk)
slikaanwas, Holwerd (vanaf P Grândyk)
aanwas, Holwerd (vanaf P Grândyk)
|
|
Westernijtsjerk
hek, Westernijtsjerk
|
We rijden vanaf de Grândyk bij Holwerd weer terug over de N357 - de Ljouwerterdyk - naar huis. We zagen op de heenreis echter nog ergens een kerkje staan. Deze stond tamelijk verscholen tussen de bomen. Vanaf onze rijrichting zal het waarschijnlijk helemaal niet te zien zijn. En dus letten we bij elke bos die we ten noorden van de N357 tegenkomen even extra goed op. En op het juiste moment herinneren we het ons weer. Het was bij de afslag bij De Pannekoektrein!
We parkeren de auto meteen op het parkeerterrein naast de straat Westernijtsjerk en lopen naar het gebouw. Het hekwerk draagt de naam Nijkerk.
Daarnaast zitten er - zoals gebruikelijk bij een kerkhoftoegangshek - diverse symbolen in verwerkt. Doordat alles in een kleur geschilderd is, vallen ze nauwelijks op. Zo bevat de zuil twee gekruiste zeisen. Op het kruispunt bijt de slang (in een cirkel) in zijn eigen staart. Binnen de cirkel een lint, dat de laatste letter van het Griekse alfabet, omega Ω, als hoofdletter uitbeeldt. Daaronder, eveneens gekruist, de brandende toortsen
1.
Dit voormalig kerkgebouw (15645) heeft nog dertiende-eeuwse elementen en ligt op het terrein (45513) van de Jeppemastate. Het is mogelijk dat in de dertiende eeuw de stenen van deze stins werden gebruikt voor de bouw van de kerk. In de vijftiende eeuw werd de kerk vernieuwd en vergroot
2.
Plattegrond (met periode aanduiding). Ned. Herv. Kerk te Ferwerd (Ferwerderadeel), 1976 / opmeting H. v.d. Wal, oktober 1944; tekenaar W.J. Berghuis, juni 1976
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-022340
(CC BY-SA 3.0)
|
Het benedendeel is mogelijk inwendig rond de dertiende eeuw gebouwd. Het heeft daar namelijk aan de zuidkant een lichtspleet zitten
3.
Het koor heeft - en dat is wel opmerkelijk - kolonetten als afsluiting. We zien op de plattegrond de kleine rondingen getekend. Op een hoekje ontbreken ze inmiddels.
Van de eerste bewoners van dit landgoed is niets bekend
4.
Aan de overkant van de Jepmaloane staat de Schroorsmastate, waaraan in 1858 een nieuwe schuur is gebouwd. In 1860 wordt het verkocht voor ƒ 58.000 (incl. 34 bunder). Dit is 1913 nog in het bezit van P.W. Boersma
5.
Dit zal wellicht gaan om Pieter Wigles Boersma (Marrum, 13-10-1873 - Anjum, 14-8-1945), die het voor ƒ 21.000 verkocht aan Theunis van der Mey. Boersma kocht het zelf begin 1904 van Anne Johan Elisa baron van Ittersum te Bennebroek
6.
Tot 1955 was het in het bezit van W.M. Anema (Kimswerd, 16-9-1895 - Nijkerk, 6-7-1955). Hij had het overgenomen van zijn schoonvader Th. van der Meij. Anema was onder meer medeoprichter en voorzitter van de Coöperatieve Grasdrogerij te Marrum-Wester-Nijkerk en volmacht van het waterschap De Zeedijken van Ferwerderadeel. Op 6 juli 1955 kwam Anema plotseling net na middernacht te overlijden
7.
Zijn vrouw Antje Anema-van der Mey zette het bedrijf voort
8.
Het weiland (45512) daarnaast is een verhoogde woonplaats of stinswier uit de twaalfde of dertiende eeuw.
We rijden deze oude Hoge Herenweg een stukje verder en slaan af, de Ozingaloane in, om naar de Zeedijk te rijden.
noten:
1.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 09-11-1990. - Fries mozaiek . - Tekenen van vergankelijkheid op kerkhof van Westernijkerk 'Wel hem, wien God in 't vluchtig leven' ... / Fedde Dijkstra;
2.
Alde Fryske Tsjerken kerk;
Van stins tot state : Archeologisch onderzoek op het wettelijk beschermde monument de Pongastate te Marrum (gem. Ferwerderadiel) in de periode 20 - 28 augustus 2007 / J. van Doesburg, J.W. de Kort, J. Stöver m.b.v. F.J. Laarman, W.J. Kuijper. - RAM 175. - Amersfoort : Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2009. - ISBN 978-90-5799-147-9. - p. 22;
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - Nijkerk;
3.
Kerken in Noordoost-Friesland : uit de romaanse en de romano-gotische tijd = Kirchen in Nordost-Friesland : aus romanischer un frühgotischer Zeit = Dhurches in the north-east of Friesland : from Romanesque and Romano-Gothic times / Albert Buursma mbv Auke de Boer. - Große Kunstführer, 229. - Dokkum : Stichting Historia Doccumensis, 2007. - ISBN 978-3-7954-1838-0. - p. 119-123;
4.
Blog / Titia Jippes-De Boer Jeppemastate en haar bewoners - meer over deze familie en de state in deze blog;
5.
Delpher:
Leeuwarder courant, 28-09-1860 Advertentie;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 15-07-1919 Stads- en Dorpskroniek van Friesland 1860. 26 Oct.;
Leeuwarder courant, 23-09-1913 Advertentie;
6.
Delpher:
Leeuwarder courant, 15-01-1904 Advertentie;
AlleFriezen:
Pieter Wigles Boersma koopaktie, 23-01-1904; verkoopaktie, 17-10-1913; geboren op 13-10-1873 te Marrum (zoon van beurtschipper, gardenier Wigle Pieters Boersma en Renske Siedzes Miedema) - huwde als gardenier op 21-7-1894 te Marrum met Sjoukje Visbeek (dochter van Douwe Klazes Visbeek en Jantje Martens Gros) - overleden op 14-8-1945 te Anjum;
Theunis van der Mey koopaktie, 17-10-1913; geboren - huwde - overleden;
7.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-07-1955 W.M. Anema te Westernijkerk overleden;
AlleFriezen:
Wybe Anema geboren op 16-9-1895 te Kimswerd (zoon van landbouwer Menne / Minne Douwes Anema en Froukje Westra) - huwde als landbouwer op 22-5-1924 met Antje van der Mey / Meij (dochter van landbouwer Teunis van der Mey en Grietje Rienks) - overleden te Nijkerk 6-7-1955;
8.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-11-1957 Familiebericht;
internetraadpleging: 9-10-2020
|
|
|
hek, Westernijtsjerk
toren, Westernijtsjerk
interieur, Westernijtsjerk
koor met kolonetafsluiting, Westernijtsjerk
|
|
Schroorsmastate, Westernijtsjerk
|
|
Zeedijk
Aan de horizon zien we op de dijk iets opdoemen. Het is een herinneringsmonument van Ids Willemsma dat op 6 oktober 1993 werd onthuld door de commissaris der koningin in de provincie Friesland, de heer Hans Wiegel. Dit gebeurde 's ochtends tijdens een korte plechtigheid waarbij een orkestje het Fries volkslied speelde. Het is een monument dat herdenkt dat er tussen 1963 en 1993 zestig kilometer zeekering is aangebracht op het Friese vasteland. Het betreft het deel tussen de Afsluitdijk en Paesens. De opdrachtgever was het waterschap. Tot 1980 bestond dit uit de waterschappen Vijfdeelen zeedijken buitendijks, Vijfdeelen zeedijken binnendijks, Oud Bildt, Nieuw Bildt en Eastergoa's Sediken, daarna Waterschap Fryslan.
Helaas - voor ons - wordt het monument gerestaureerd. De metalen pilaren zijn inmiddels klaar. Deze pilaren lopen op van beneden breed tot smal boven
1.
Wij missen dus de bekroning van een kleilaag met groene gras dat de top van de oude zeedijk verbeeld. Een peilstok bovenop het dak geeft aan hoe hoog deze laag zou moeten worden.
Aan deze installatie van zo'n 25 ton staal heeft Ids honderd dagen gewerkt. Op een dag werkte hij wel vijftien tot zo'n zeventien uur lang. De twaalf taps toelopende zuilen van vijf meter hoog, heeft hij bij een bedrijf in Drachten gelast. Het dak van 10 bij 10 meter, heeft hij op zijn eigen erf gemaakt. Op het laatste moment was hij genoodzaakt om er een grote tent overheen te maken, omdat een kat het nodig vond om over het pas geverfde te lopen. Dat moest dus overnieuw geschilderd worden. "Dy grap hat tûzen gûne ekstra koste", zei hij. En vulde aan dat hij eigenlijk zijn hond Boate erbij had moeten zetten.
Dinsdag 21 september 1993 trok een konvooi over de Ozingaloane om de materialen naar de dijk te brengen. Een week eerder waren de zuilen al op de fundering van 75 ton cement en gestabiliseerd zand geplaatst. Alle onderdelen pasten precies in elkaar.
Vervolgens resten er nog twee klussen. Er moest nog een natuurstenen vloer aangelegd worden en het belangrijkste kwam als laatste aan bod. Op het dak moet nog zo'n 200 ton klei aangebracht worden in de vorm van de kruin van de dijk. En hierop wordt vervolgens gras aangebracht. Want dat was namelijk het idee van Ids. Het moet net lijken, alsof "er een stuk van de dijk door de zuilen omhoog wordt getild."
2
Het is een presenteerblad op palen, dat een stuk dijk omhooghoudt. Dit had hij in mei ook als zodanig gezegd: "It wurdt in soart fan presentearblêd mei de kop fan de âlde seedyk der op". Als een kroon op de dijk, is dit monument een herinnering van de bekroning van het feit dat de oude zeedijk op Deltahoogte is gebracht
3.
En dat is natuurlijk weer een uitvloeisel van de plannen van Johan van Veen (Uithuizermeeden, 21-12-1893 - Den Haag, 9-12-1959).
Ids wordt dan ook niet gelukkig van de benaming 'tempel' van dit monument. En wie per se toch iets sacraals wil... Ids heeft het monument precies op deze plek neer laten zetten, omdat het hier op het snijpunt (kruis zo men wil) ligt van de dijk en de sloot in het buitendijkse land (Vijfdeelen zeedijken buitendijks) en de Ozengaloane (Vijfdeelen zeedijken binnendijks). Ook is in dit monument cijfersymboliek toegepast. De oude dijk was 5 meter hoog, dus gelijk aan de lengte van de zuilen, waarmee de nieuwe dijk bekroond wordt. De nieuwe dijk is zo'n 7 meter hoog. Met bekroning van klei en zoden krijgt het monument dezelfde hoogte. Verder staan de zuilen in vierkant van 5 bij 5 meter. Deze kubus (de zuilen zijn immers ook 5 meter hoog, draagt het plafond van 10 bij 10 meter
4.
Wat dat betreft zou Deltamonument, Deltawerkenmonument, Deltadijkmonument of Δ-monument / δ-monument een betere benaming zijn.
Hoewel de benaming 'tempel' niet de juiste lading dekt, doet het ook denken het cultusgebouw van twee bij twee meter van rond 1470 vOJ, dat men bij Noordbarge-Bargeroosterveld heeft gevonden. Het was ook een open bouwwerk dat rustte op twee brede planken. Vier hoekpalen gingen door deze planken heen, om het geheel in het veen te veranderen. Tussen de vier hoekpalen stond direct naast de hoekpaal op de planken nog een houten paal. Deze acht palen droegen in viertal in gelijke richting van de twee brede planken, ook weer een ligger, dat aan de uiteinden ligt gebogen was. Dwars hier bovenop lagen nog een keer twee soortgelijke liggers, zodat de constructie stevig was.
Hier omheen lag op de grond een cirkelvorm, gemaakt van 105 keien.
Door de gevonden gebogen uiteinde van de ligger, dat opzettelijk is afgebroken, denkt men dat de functie van deze constructie tijdelijk was.
De constructie is tussen 11 en 18 maart 1957 opgegraven, nadat veenarbeiders voorbereidingen troffen van een te starten turfcampagne. B. Kuitert, werkzaam als tekenaar bij het Biologisch-Archaeologisch Instituut (BAI), maakte er tekening van. In Edinburgh werd er een reconstructie van gemaakt dat later werd verworven door het Drents Museum. De reconstructie is 2018 overgedragen aan de Natuurbegraafplaats Hillig Meer, waar het sindsdien op de belvedère staat.
5.
Andere ervaringen die het monument opleveren, krijg je wanneer je over de N357 rijdt. Je ziet dan soms maar 4 verticale lijnen (de zuilen) om een stukje verderop er acht of tien waar te nemen. "Een bewegende streepjescode", volgens Ids. Maar sta je in het monument en kijk je dan naar boven, dan weerspiegelen de zuilen in het zwarte plafond. Je krijgt dan het gevoel dat je in een 'zwart gat' kijkt
6.
Van Ids Willemsma (Akkrum, 8-8-1949) kwamen we in Leek ook een herdenkingswerk tegen. En in De Wilp werd er een kritische noot gekraakt.
Het monument nodigt ook uit tot gesprekken, waarbij ook een kritische opmerking niet geschuwd worden. Maar er is ook zeker ruimte voor vergezichten van velerlei aard. Historisch beschouwingen, toevallige ontmoetingen, dagelijks nieuws en buurtontwikkelingen. We treffen ze tijdens bezoekje allemaal aan.
Wij laten ons informeren en worden zodoende gewezen op het laatste kunstwerk dat hier hemelsbreed zo'n 650 meter vandaan ligt. Lopend zal het ongeveer een kleine kilometer zijn. Gezien het tijdstip en dat de wandeling inclusief kijken al gauw een half uur zal duren, beperken we de wandeling tot ongeveer de helft. Helaas kunnen en mogen we met auto hier niet over en langs de dijk rijden, een stukje van 300 meter. Daarom moeten we omrijden, weer terug over de Ozingaloane, verder over de Hoge Herenweg en over de Wybengloane langs de Zeedijk naar het hek, waar we het gebied in moeten lopen. Een omweg van ruim 4 kilometer.
Achteraf was dit waarschijnlijk een overbodige actie van ons. Het gestremde rijverkeer vond pas plaats bij de omgeving van de aanleg van het gemaal "De Heining". Zover zouden we echter niet gekomen zijn. Dus onwetenheid speelt ons weer parten.
Desalniettemin staan we nu op het pad naar het hekwerk, waar we met een valdeurtje door kunnen om De Keegen van het Noarderleech in te kunnen lopen. Maar eigenlijk begint het verhaal van het kunstwerk waar we naar toe willen hier al. Het kunstwerk waar we op gewezen zijn ligt in de Ozingadobbe. Hier, op het pad, vinden we allemaal 'hoefijzers' in het asfalt. Dit is het werk van Machiel Braaksma. Zijn werk vertelt het laatste deel van de dramatische en spectaculaire gebeurtenissen tussen 31 oktober en 3 november 2006, waarvan de beelden de hele wereld overgaan.
Machiel Braaksma (Bartlehiem, 21-1-1959) maakte dit werk in 2011 in opdracht van Dorpsbelang Marrum. Precies vijf jaar na 'de verlossing' wordt het monument, waarin Machiel geen van de emoties van deze gebeurtenis, verbazing, verbijstering, twijfel, wanhoop, vrees, hoop en de verlossing met triomf in heeft verwerkt, door Joop onthuld. Vlak bij het hek liggen vele dicht op elkaar gepakte hoeven, richting de dijk waaieren ze uit.
Dit idee sprak het meeste aan uit de zeventien inzendingen die er kwamen, na de oproep van Rein Bril van Dorpsbelang. De hoefafdrukken zijn van roestvrij staal en vallen zo op het eerste gezicht niet eens op. Het motief van Machiel was dan ook dat hij ook helemaal geen beeld wilde oprichten bij die zeedijk. "De natuur is daar de baas. Met een standbeeld tast je de omgeving aan"
7.
Na het lezen van het informatiebord, lopen we het gebied in. Hier lopen we al vlot langs de eerste dobbe. Uiteraard nemen we even kijkje. Vervolgens komt er weer een hek. Ditmaal moeten we er overheen klimmen. Met het opstapje is dat geen probleem.
Daarna lopen we naar De Ryd. We vragen ons tijdens de wandeling naar de Ozingadobbe plotseling af, tot hoever de vloed eigenlijk komt en wanneer de vloed opkomt. Er lopen hier ook helemaal geen beesten in de omgeving. En de laatste vraag die we nog bedenken, stellen we maar niet hardop. We lopen inmiddels wel goed door en bereiken de dobbe waar het ons allemaal om te doen is.
En daar ligt het dan in het water. Om de grootte in juiste proporties te zien, zijn we er ook maar even bij gaan staan. Het is een halve cirkel dat een glimp laat zien van wat hier is gebeurd. De glimp laat het beeld zien van 3 november 2006.
We kijken hier naar een fotokunstwerk van Marcel van Luit, dat langs een 7 kilometer lange wandelroute ligt. Deze wandelroute is een initiatief van Sense of Place ('beleving van het landschap'), It Fryske Gea en Dorpsbelang Marrum.
De constructie van zo'n twee ton, waarop de foto te zien is, is vervaardigd door de Mannen van Staal.
De Dobbepaarden zal 30 augustus 2019 officieel worden onthuld door Henk de Jong, de directeur van It Fryske Gea en door Joop Mulder, artistiek leider van Sense of Place
8.
Dobbepaarden | 2019 | Marcel van Luit, Zeedijk
|
We kijken vanaf hier nog even rond in het midden van het niets, waar dus zoveel is. Aan de horizon piepen boven de dijk het δ-monument van Ids Willemsma, geflankeerd door twee 40 meter hoge windmolens van het rijtje van acht molens die in de Nijkerkerpolder staan.
Het licht voor de bouw van molens ging rond 1993 op groen. De Maatschap Hoogland, van een aantal boeren, hadden een bouwvergunning gekregen voor molens.
De strijd om de bouw van de molens langs het water de Rechte Kromme zou 14 jaar gaan duren. De molens van Wynmolepark Nijkerkerpolder BV gingen vanaf maart 2008 hun rondjes draaien
9.
We draaien onze blikken verder naar het westen en komen de De Seedykster Toer tegen. Deze tot uitkijktoren omgebouwde voedersilo is 24 meter hoog. Dit recreatiebedrijf van de familie Visbeek organiseert op 2 november de Nacht van de Nacht, zodat bezoekers de donkere nacht zelf kunnen ervaren.
Weer een eindje verder ontwaren we in de verte net nog het dak van het nieuwe gemaal De Heining. En zowaar vinden we nog enkele koeien.
We turen ook nog even naar het oosten en zien dat de toren van de Sint Martinuskerk overtuigend boven de dijk uittorent. Herkenbaar als: "Hier ligt Ferwert, schippers van 't Wad."
Na een laatste blik op enkele dobbes in het landschap, lopen we weer terug naar de wagen om binnen een kwartiertje over bekende wegen naar huis te rijden.
Thuisgekomen willen natuurlijk ook het verhaal weten en die beelden van deze gebeurtenis, die de wereld overgingen, zien.
In de nacht van 31 oktober 2006 stormt het zo hard, dat we kunnen spreken van een stormvloed. Het water stroomt de hele kwelder binnen. Ook de zomerpolder stroomt onder water. Er grazen hier echter nog ongeveer 200 paarden, die hun toevlucht zoeken op de Ozingadobbe. En daar staan ze dan, omringt door een zee van water. Zo'n 15 à 20 paarden waren inmiddels verdronken.
In de loop van de dag komen er honderden mensen hulp verlenen, geholpen door 50 militairen om de paarden van de dobbe te krijgen en de verdronken dieren uit het water te halen.
Zonder trommels en trompetten : het buitendijkse paardendrama bij Marrum : uit liefde voor het paard / Mickey Nijboer. - Kollum : Banda, 2007
|
Tot twee uur 's nachts waren ze bezig, maar het leidde tot niets. Groot materiaal van een legercompagnie uit Wezep probeerde met vier vouwbruggen en twee duwboten de dieren te bereiken. Ook dit verliep niet met succes. Een enkel paard of veulen wordt gered door het per keer met een bootje te halen
10.
Micky Nijboer (1974) uit Oudebildtzijl komt de volgende dag met het plan om de kudde met lokpaarden van de dobbe te krijgen.
Op 3 november gaat ze samen met Antje Dijkstra, Hinke Lap en Christina Stormer te paard door het water naar de kudde.
Fardow de Ruiter en Suzan Fransen wachten hen op de dijk te paard op. De vier amazones naderen de kudde op de dobbe. De brandweer, die met bootjes ook in buurt zijn en in het water staan, laten de paarden schrikken. De dobbepaarden schrikken en beginnen in het water te springen om de amazones die terugrijden naar de dijk, te volgen. Met de dijk in het zicht draven ze er in een lijn, achterelkaar naartoe. Wat een schitterend kippenvelgevoel gevend gezicht. Op de dijk een grote menigte juichende en huilende belangstellenden
11.
Paarden in kwelder Marrum / ferwerderadiel
|
Paarden gered bij Marrum / NOS
|
noten:
1.
hot spot holland Dijktempel Zeedijk Marrum;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-10-1993 'Timpel fan Ids' op dijk Marrum onthuld / Catrinus van der Veen (foto);
2.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 22-09-1993 Ids' dijktempel onder dak;
3.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-10-1993 Twee nieuwe kunstwerken aan de Friese Waddenkust / Sikke Doele;
4.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-10-1993 Twee nieuwe kunstwerken aan de Friese Waddenkust / Sikke Doele;
5.
Cultusgebouwen in de bronstijd / Wijnand A. B. van der Sanden, Wolfgang Schwarz, p. 241-242 (in: Land van ontdekkingen : De archeologie van het Friese kustgebied / Jan F. Kegler (redactie). - Aurich : Ostfriesische Landschaft, 2013. - ISBN 978-3-940601-16-2. - p. 240-245);
Getimmerd verleden : Sporen van voor- en vroeghistorische houtbouw op de zand- en kleigronden tussen Eems en IJssel / H.T. Waterbolk. - Eelde/Groningen: Barkhuis / University of Groningen, University Library / Archaeological Research & Consultancy, 2009. - ISBN 978-90-77922-47-7. - p. 151-153;
NadNuis.nl "Het tempeltje van Barger-Oosterveld";
Het tempeltje van Barger-Oosterveld / W.A.B. van der Sanden (in: Nieuwe Drentse Volksalmanak 117, 2000, p. 135-143);
6.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-10-1993 Twee nieuwe kunstwerken aan de Friese Waddenkust / Sikke Doele;
7.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 27-10-2011 Gehoordgezien;
Leeuwarder courant, 04-11-2011 Paard Joop buigt even : Voorzichtig stapt hij met zijn hoeven over het spoor hoefafdrukken / Marscha van der Vlies;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 04-11-2011 Nog meer vraagtekens / Bram Buruma (tekst en foto);
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 04-11-2011, 14:23 Marrum onthult kunstwerk ‘paardendrama’ / redactie Horses.nl;
Trouw, 03-11-2011 Stalen hoefafdrukken voor Marrumse paarden / Ellis Ellenbroek;
8.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 12-07-2019 Fotokunstwerk bij paardendobbe;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 16-07-2019 'Paardendobbe' krijgt kunstwerk in het water;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 19-07-2019 Kunstwerk herinnert aan paardendrama;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 30-08-2019 Kunstwerk ‘paardendobbe’ officieel;
Friesch Dagblad, 31-08-2019 Kunstwerk herinnert aan ingesloten paarden bij Marrum;
9.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 12-11-1993 Bouw van vijftig windmolens zou kunnen starten;
Leeuwarder courant, 20-07-1996 Snel uitspraak Dijktempel;
Sawn Stjerren Nijs, 14-03-2007 Bouw windturbines kan los na 14 jaar touwtrekkerij;
Sawn Stjerren Nijs, 19-03-2008 Windmolenpark Nijtsjerksterpolder open na vijftien jaar touwtrekkerij;
10.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 02-11-2006 Paarden doorstaan nacht in zeewater bij Marrum;
Leeuwarder courant, 02-11-2006 Woede en verdriet om paarden in zee / Marscha van der Vlies; Catrinus van der Veen (foto's);
Leeuwarder courant, 03-11-2006 Uitgeput op stal en koud in de kwelder;
Leeuwarder courant, 03-11-2006 Wachten op lager water en lokpaarden / Rixt Oenema / Niels Westra (foto);
11.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 29-10-2011. - Onmin in het Noarderleech Drie spannende dagen / Marscha van der Vlies; Catrinus van der Veen (foto's);
Sawn Stjerren Nijs, 28-11-2007 Micky Nijboer schrijft boek over keerzijde van de medaille / Bram Buruma (foto);
Sawn Stjerren Nijs, 20-12-2006 'Mythe rond dobbepaarden blijft bestaan' / Bram Buruma (foto);
Leeuwarder courant, 09-12-2006 Iedereen wordt bedankt voor redden van ‘dobbepaarden’;
Leeuwarder courant, 03-11-2006 Wachten op lager water en lokpaarden / Rixt Oenema / Niels Westra (foto);
Marrum Online, 30-10-2016 Het paardendrama in 2006;
internetraadpleging: 10 - 11-10-2020
|
|
|
δ-monument | 1993 | Ids Willemsma, Zeedijk
|
|
δ-monument | 1993 | Ids Willemsma, Zeedijk
De Keegen (met dobben en De Ryd), Zeedijk
hoefafdrukken | 2011 | Machiel Braaksma, Zeedijk
zoetwaterdobbe, Zeedijk
hek, Zeedijk
Dobbepaarden | 2019 | Marcel van Luit, Zeedijk
Dobbepaarden | 2019 | Marcel van Luit, Zeedijk
|
|
δ-monument | 1993 | Ids Willemsma, Zeedijk
De Seedykster Toer, Zeedijk
gemaal De Heining, Zeedijk
Noarderleech, Zeedijk
Toren Sint Martinuskerk Ferwert, Zeedijk
Noarderleech, Zeedijk
|
|
|
Dag 4: Hijum, Bartlehiem, Tergracht, Burdaard, Wanswerd, Jislum, Genum, Lichtaard, Raard, Bornwird, Dokkum
kaart 4
|
terrasje B&B 't Laaisterplakky
|
Deze ochtend blijven we rustig thuis. Buiten op het terrasje is het goed toeven, zo langs het fraai aangelegde waterpartij. Fijn ontbijten, cappuccino's drinken, door boeken en bladen bladeren. Het zicht op het klaterende water trekt echter telkens de aandacht, waarna de aandacht vertroebelt in starende wezenloosheid....
Ontspanning...
En om te kijken waar we nog naar toe willen, hebben we de afgelegde routes van 2013 , 2014 en van deze week maar eens goed bekeken. Gelukkig staan ze netjes op de kaarten ingekleurd, zodat de gaten vanzelf opvallen. De kunst is vervolgens om deze gaten met elkaar te verbinden, over nog niet (of zoveel mogelijk niet) gereden wegen. Dat is voor vandaag weer grotendeels gelukt. En dan nu maar eens kijken of het ook lukt om de route te rijden, zoals we ongeveer gedacht hadden. We beginnen - zoals we gisteren al bedacht hadden - met het klooster of de kloosters aan de oostzijde van ons.
|
Mariëngaarde
Even voor het middaguur rijden we weer de oude oever van de Middelzee op. Vanaf de Vijfhuisterdijk slaan we meteen af de Monnikebildtslaan in, om over de Mariengaardeweg meteen bij de boerderij te komen, waar ooit het Mariengaarderklooster stond (45507). Wat dat betreft wijzen de namen van de wegen je de weg.
De kop-hals-rompboerderij heeft een lang voorhuis en zal rond 1840 gebouwd zijn 1.
Een mogelijke plattegrond (gedraaid) van het kloostercomplex Mariëngaarde met huidige situatie (Google-kaartje deels gedraaid)
|
Bij de toegang naar de boerderij staat een informatiebord waarop de ontstaansgeschiedenis in het kort wordt verteld. De pastoor van Hallum, Frerick of Frederik - Feike in het Fries - kreeg van zowel de bisschop van Utrecht als van de abt van de moederabdij Steinfeld in de IJfel, toestemming om dit klooster (monasterium clericorum) op een terp naast de oostoever van de Middelzee te stichten. Frerick stichtte het klooster in 1163. Eigenlijk bouwde hij in dat jaar "ter ere van God, Maria en Sint Johannes de Evangelist" een kapel (capella), aldus cap.27 in de Vita Fretherici, als onderdeel van het klooster. In 1170 stichtte hij Bethlehem. Hiernaartoe vertrokken de vrouwen van Mariëngaarde, dat was volgens Frerick beter. En zo werd Bartlehiem dus een vrouwenklooster. In datzelfde jaar namen de Witheren, onder andere een monnik genaamd Tako, van Mariëngaarde het bestuur over van de zwarte Augustijner Regulieren van het oudste klooster van Friesland, de St. Bonifaciusklooster in Dokkum.
In 1182 werd vanuit hier ook Mariëndal in Lidlum gesticht. In Bakkeveen kwam in de dertiende eeuw een uithof, dat de naam Mariënhof kreeg. Zij leverden de turf aan Mariëngaarde. Tegenwoordig is dit het terrein van Molecaten Park 't Hout - een camping en vakantiepark.
Gysbrecht van Aemstel (vijfde bedrijf) / Joost van den Vondel. - t'Amsterdam : by de weduwe van Abraham de Wees op den Middeldam, 1659
|
In 1235 creëerden ze op het eiland Marken een uithof . Dit was niet, zoals Joost van den Vondel in zijn treurspel Gysbrecht van Aemstel schrijft, een klooster, maar eerder een wijk- of vluchtplaats. Mogelijk hadden ze de helft van de volgelingen in 1232 geschonken gekregen, waarna het in 1251 lukte om de andere helft van Persijn te kopen. Ze bouwden de uithof, Markerhoofd en twee woningen, Westhuse en Oesthuse. En natuurlijk een gebedshuis
2.
De slag bij Warns had tot gevolg dat de jeugdige gravin, Johanna van Brabant, echtgenote van de daar gesneuvelde Willem, alle goederen van Friezen in Holland voor verbeurd verklaarde .
Ruim honderd jaar na de stichting, in 1290, woonden er op dit klooster 400 mannen.
Het leven van den zaligen Frederik van Hallum / [door Abt Sibrand]; Elpidius Bruna (vertaler). - Frisia catholica ; [10]. - [S.l.] : Vereniging "Frisia-Catholica", 1947
|
Dit weten we omdat de abt van het moederklooster Prémontré een enquête had gehouden, na de droge zomer, herfst watervloeden in zowel 1285 als 1287, de strenge vorst, de daardoor mislukte tarwe of gerst-oogsten tussen 1285 en 1287. De fatale vloed van 14 december 1287 spoelde tot wel 5 voet hoogte (± 1.50m) over het land en zorgde ervoor dat alles wat los zat mee werd gesleurd naar het huidige Westerwolde (Groningen). Men wilde weten hoeveel mensen er nog per klooster aanwezig was
3.
Frederik zou van 1163 tot en met 1173 abt zijn
4.
En opgemerkt mag worden, dat met de stichting ook de geschiedschrijving op eigen bodem begint
5.
De Vita Fretherici werd in 1947 vertaald door Elpidius Bruna uitgegeven onder de titel Het leven van den zaligen Frederik van Hallum
6.
De Latijnse naam van het klooster was '(H)ortus Sancte Marie' of 'Orto Beate Virginis'. In de eigen omgeving werd het in 1346 'Mariengairde' genoemd. In een Friese tekst - al zit er deze periode geen verschil tussen de Nederlandse of Friese benaming - komt het in 1483 voor als 'Sunte Marie garde'
7.
De oudst bekende naam van een van die mannen die er in het begin kwam wonen, was Asego. Asego hoort bij de familie Cammingha. Hij was een van de eersten - voor zover we dat weten - die als boetepelgrim genoemd wordt. Hij was namelijk een valsemunter en werd daarom door Frerick gezonden naar Jeruzalem, Rome en Santiago de Compostela.
"Gezicht op de Ruïne van de Abdij Mariëngaard te Hallum"
tekening 20,9 x 14,5 cm (van 1700-1724) van de ruïne van het klooster Mariëngaarde door Abraham Rademaker
Bron: Fries Museum - PTA214-049 - Wikipedia
|
Samen met zijn reisgenote Gertrude ging hij op pad. Ver is Asego niet gekomen. Hij overleed onderweg en ligt in Leffe bij Dinant aan het Jacobspad in België begraven.
Al rond 1570 - tien jaar voor de reformatie - was er niet veel meer over van het klooster. Na 1580 kwam alles in handen van de burgerlijke overheid, waarna het verval alleen maar toenam.
De stenen van de gebouwen werden gebruikt voor de aanleg van zeeweringen. Ook werd de terp afgegraven. Dit gebeurde voor het laatst tussen de jaren 1916 en 1920.
Diverse objecten (of fragmenten daarvan) afkomstig uit het klooster zijn er gevonden. We kwamen al eerder in het Fries Museum een steen tegen met daarin een monnik afgebeeld . Soms is het moeilijk om het exact na te gaan, aangezien het soms gevonden is in vermoedelijk terpaarde afkomstig van de terp waarop Mariëngaarde gebouwd stond, maar nu dus ergens anders ligt.
Een van de objecten draagt een voorstelling van een olifant met gevechtstoren, waarschijnlijk een reminiscentie aan de kruistochten.
Geglazuurde tegel met voorstelling van een olifant met gevechtstoren op de rug, gevonden op het terrein van Mariëngaarde, 13e eeuw / A.J. v.d. Wal (foto). - maart 1979
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 202.226
(CC BY-SA 3.0)
|
Deze gedachte en voorstelling wordt in verband gebracht met de familie Marckla / Markla, dan wel de bewoners van de Marckla state, die als enige in de Friese landen, ook een familiewapen hadden met een olifant. De state met stinswier kunnen we mogelijk lokaliseren ten noordoosten van Hallum, net na de bocht van Jouwsmabuorren waar in 1718 nog de motte stond
8.
Het klooster won ook gronden op de andere bekende manier, namelijk door middel van het recht van aanwas
9. En dan zitten we dus alweer gauw in Oudebildtzijl. Tot de Ouwe Rij en ten zuiden van de Monnikebildtdijk is dit hemelsbreed ruim 2 kilometer.
De huidige boerderij (15623) staat dus ongeveer op de plek, waar voorheen mogelijk de paardenstal stond. Aan het einde van de oprijlaan naar de boerderij staat links een muurtje met gedenksteen, ter herinnering aan het feit dat het klooster (in 1963) 800 jaar geleden werd gesticht. Op 14 september 1163 werd het ingewijd met het opdragen van de eerste heilige mis. En dus verzamelden er op 14 september 1963 een grote menigte bij de opreed om de onthulling mee te maken.
De burgemeester van Ferwerderadeel, W. van Mourik, nam de toehoorders mee in de wonderlijke geschiedenis van de eenvoudige boerenzoon Frederik en zijn betekenis voor zijn periode.
boerderij Mariëngaarde gedenksteen / A.J. v.d. Wal (foto). - mei 1979
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 204332
(CC BY-SA 3.0)
|
G. Elzinga, archeoloog van het Fries Museum, vertelde over de veertiende-eeuwse vondsten die gedaan zijn, tijdens een sleufonderzoek op het terrein. De Sneker P. van der Mark, een afgevaardigde van het provinciaalbestuur, wees op de grotere eenheid in de middeleeuwen en het ontbreken daarvan heden ten dage.
De pastoor Frerick van Hallum heet vanaf geboorte Frederik Doedes. Zijn moeder heette Sybrig. Zodoende werden de oudste inwoners van Hallum - die deze namen dragen, te weten Freark Brouwer en Sibrichje Jousma-Olthuis - gevraagd om de herinneringssteen te onthullen. Aan de zijkant kunnen we nog lezen Oprjochte 14 sept. 1963. Het ontwerp is gemaakt door de directeur van Gemeentewerken en zijn staf. De firma Van der Wal uit Genum heeft het gemetseld.
Vervolgens liep een deel van het gezelschap naar de kerk van Hallum waar om 4 uur een herdenkingsdienst werd gehouden. Ook hier waren weer toespraken, van onder meer P. van Buytenen en J.T. Piebenga. Oud-rijksarchivaris uit Utrecht Van Buytenen hield een toespraak met de titel "Augustijner vroomheid in Mariëngaarde". De Leeuwarder Pijbenga sprak over "Tsjinner fan tsjerke, folk en gea". Deze "Dienaar van de kerk, mensen en landschap" was natuurlijk Frederik Doedes. Ten slotte werd een tiendaagse tentoonstelling geopend in het verenigingsgebouw "It noegjend sté", waar archeoloog Elzinga de gasten rondleidde en uitleg gaf. Grotendeels zijn de wetenswaardigheden vastgelegd door J.J. Kalma in het boekje getiteld Fan in Pastoar en syn kleaster, dat uitgegeven door de gemeente, wordt uitgedeeld aan de hoogste klassen van de lagere school. Het boekje is tevens verkrijgbaar voor ƒ 2,50
10.
De ouders van Frederik worden voorgesteld als eenvoudige boeren. Aannemelijker is echter dat ze wel degelijk tot de rijkere eigenerfden behoorden met eigen grond. De stichting van een klooster eiste namelijk dat het zichzelf kon bedruipen. Dus Frederik moest ergens grond vandaan halen. Na het overlijden van zijn moeder kwam dit voor hem beschikbaar. Voor haar heil en nagedachtenis zou hij dat zeker inzetten
11.
Mogelijk heeft ook Godescalc - die vanaf de zestiende eeuw wordt gezien als stamvader van de familie Goslinga (zie minuutkaartje Hallum ) - wat grond toegevoegd aan het bezit van het klooster. Hij was een van de eerste kloosterlingen, nadat hij een moord had begaan. Dit had hij in overleg met zijn vrouw gedaan. Regelmatig zou er door de eeuwen heen, conflicten en gewapende strijd met dodelijke afloop tussen de Goslinga's en het klooster zijn
12.
Aan de andere kant van de weg staat nog een kop-hals-rompboerderij, met een aantal bijzonderheden in detail.
noten:
1.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 235;
2.
Delpher:
Hoornsche courant, 23-05-1854 De voormalige kloosters in West-Vriesland en Waterland / W.J.C. van Hasselt;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-03-1959 - "Curia Sanctae Mariae" Recreatieoord Bakkeveen beroert historische plek : Deel van het kloosterterrein van Mariëngaard krijgt bungalowbouw / S.J. van der Molen;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 10-06-1878 Uitstapjes op één dag uit en thuis : Een pleiziervaar naar Marken / P.H. Witkamp;
3.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 12-13;
Kloosters in Friesland : brandpunten van innige en verborgen omgang met God : Slechts oog voor God / Titus Brandsma; Hein Blommestijn, Jos Huls, Jan van der Meer (redactie en vertaling). - Leeuwarden : Discovery books, 2018. - ISBN 978-90-7772-851-2. - p. 46;
Geschiedenis van Friesland / J.J. Kalma, J.J. Spahr van der Hoek, K. de Vries (redactie). - Drachten : Laverman, 1968. - Frisia Catholica / A.K. de Meijer. - p. 232, 240;
Vitae Abbatum Orti Sancte Marie : Vijf abtenlevens van het klooster Mariëngaarde in Friesland / H.Th.M. Lambooij en J.A. Mol (inleiding, editie, vertaling) m.m.v. M. Gumbert-Hepp en P.N. Noomen. - Middeleeuwse Studies en Bronnen, LXXVII, ISSN 0929-9726; FA, 923. - Hilversum / Leeuwarden : Verloren/Fryske Akademy, 2001. - ISBN 90-6550-672-1. - p. 59-60;
Geschiedenis van de Noord-Nederlandsche geschiedschrijving in de Middeleeuwen : bijdrage tot de beschavingsgeschiedenis / Jan Romein. - Haarlem : Tjeenk Willink, 1932. - p. 59-60;
De Friese geschiedenis in meer dan 100 verhalen / Kerst Huisman (samensteller). - Amsterdam : Van Gennep, 2006. - 90-5515-411-3. - p. 54-56;
4.
Geschiedenis van Friesland / J.J. Kalma, J.J. Spahr van der Hoek, K. de Vries (redactie). - Drachten : Laverman, 1968. - De historische vormgeving / E.H. Waterbolk. - p. 639;
5.
Geschiedenis van de Noord-Nederlandsche geschiedschrijving in de Middeleeuwen : bijdrage tot de beschavingsgeschiedenis / Jan Romein. - Haarlem : Tjeenk Willink, 1932. - p. 58-59;
6.
Delpher:
Overijsselsch dagblad, 15-01-1949. - Boekbespreking Frederik v. Hallum;
De kloosterling; ascetisch maandschrift voor kloosterbroeders en kloosterzusters, jrg 17, 1949, no 3, 1949 Boekenkroniek;
Sibrandus Leo en zijn abtenkronieken van de Friese premonstratenzerkloosters Lidlum en Mariëngaarde : Een nadere studie, editie en vertaling / Hermanus Theodorus Maria Lambooij. - proefschrift Universiteit Leiden. - FA, 1051A
handelseditie: Middeleeuwse Studies en Bronnen CXI. - Hilversum : Verloren, 2008. - ISBN 978-90-8704-007-9;
7.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 157;
8.
Vitae Abbatum Orti Sancte Marie : Vijf abtenlevens van het klooster Mariëngaarde in Friesland / H.Th.M. Lambooij en J.A. Mol (inleiding, editie, vertaling) m.m.v. M. Gumbert-Hepp en P.N. Noomen. - Middeleeuwse Studies en Bronnen, LXXVII, ISSN 0929-9726; FA, 923. - Hilversum / Leeuwarden : Verloren/Fryske Akademy, 2001. - ISBN 90-6550-672-1. - p. 128-130;
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1. - p. 41, 44-45, 46-48;
9.
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 33;
10.
Tresoar Fries Fotoarchief. - FER0979;
Vitae Abbatum Orti Sancte Marie : Vijf abtenlevens van het klooster Mariëngaarde in Friesland / H.Th.M. Lambooij en J.A. Mol (inleiding, editie, vertaling) m.m.v. M. Gumbert-Hepp en P.N. Noomen. - Middeleeuwse Studies en Bronnen, LXXVII, ISSN 0929-9726; FA, 923. - Hilversum / Leeuwarden : Verloren/Fryske Akademy, 2001. - ISBN 90-6550-672-1. - voorwoord [vii];
Delpher:
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 16-09-1963 Blijvende herinnering aan klooster "Mariëngaarde : Eenvoudig gedenkteken onthuld op laats van het vroegere klooster;
zie ook:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-08-1963 Op 14 september bij Hallum: Herdenking stichting van klooster Mariëngaarde;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-09-1963 Vita Siardi 't minst gunstig bekend Mariëngaarder geschriften zijn exponenten Norbertijnse geest;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 16-09-1963 1163 - 14 september - 1963 Mariëngaarde-herdenking Hallum door vele honderden bijgewoond : Monument, samenkomst in kerk, opgraving en boekwerkje;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-09-1963 Mariëngaerd bitocht;
11.
Vitae Abbatum Orti Sancte Marie : Vijf abtenlevens van het klooster Mariëngaarde in Friesland / H.Th.M. Lambooij en J.A. Mol (inleiding, editie, vertaling) m.m.v. M. Gumbert-Hepp en P.N. Noomen. - Middeleeuwse Studies en Bronnen, LXXVII, ISSN 0929-9726; FA, 923. - Hilversum / Leeuwarden : Verloren/Fryske Akademy, 2001. - ISBN 90-6550-672-1. - p. 62;
12.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1. - p. 40-41;
internetraadpleging: 16 - 17-10-2020
|
|
|
kloostergebied, Mariengaardeweg, Mariëngaarde
kloostergebied, Mariengaardeweg, Mariëngaarde
|
|
Mariengaardeweg, Mariëngaarde
Mariengaardeweg, Mariëngaarde
|
|
Hijum
We vervolgen de Mariengaardeweg naar het zuiden en komen al snel op de zogeheten Mariëngaarderbrug (515448) over de Hijumer Feart - dat naar het westen 'kaarsrecht' is, maar naar het oosten een lichte meander vertoont en dus nog onder eb en vloed invloed heeft gestaan.
De Hijumer Feart stond in verbinding met de Middelzee.
In 1917 werd in de rondvraag van de raadsvergadering door de heer Jippes aangedrongen op het herstellen van de brug
1.
De vaste brug is een ontwerp uit 1930 van de gemeente-architect van Leeuwarderadeel J. Smits. Het kenmerkt zich door de symmetrie met kubistische detaillering in de Interbellumperiode. Eind mei wordt de aanbesteding gepubliceerd en op 8 juni zal de uitslag bekend gemaakt worden. Hoewel telkens uitgegaan werd van dat het ongeveer ƒ 7000 zou gaan kosten, wordt bij de uitslag van de aanbesteding (brug b) uitgegaan van een begroting van ƒ 6500. Daarnaast werd voor een andere brug (a) ƒ 5500 ingeboekt. Bijzonder is om te zien dat de biedingen van brug a van 14½ tot bijna 80% boven het begroot bedrag uitkomen. De bedragen lopen van ƒ6300 tot ƒ9868. Daarentegen liggen voor brug b, de Mariëngaarderbrug, de bedragen bijna allemaal onder het begrotingsbedrag. De afwijking loopt van -38,4% tot bijna +13%. Van ƒ4000 tot 7340.
De opdracht wordt eind juni 1931 gegund en uitgevoerd door de Franekerse firma Johan Magree's Handel en Industrie, ingediend door J. Sandel, voor ƒ 5100
2.
J. Smits werd in mei 1924 voorgedragen voor de functie van gemeente-architect van Leeuwarderadeel. Hij was op dat moment tijdelijk opzichter-teekenaar der genie in Groningen. Op 13 juni 1924 werd hij benoemd als gemeente-architect.
Toen hij als 18-jarige timmerknecht gekeurd werd, mat hij 1.872m. Hij werd echter ongeschikt bevonden, vanwege een afwijking aan een voet.
Als 22-jarige vertrok hij uit Sint Annaparochie en ging hij naar Koudum.
Op 25 september 1920 verhuist Sijbrigje naar Groningen.
Het jonge stel, Jietze Smits (St. Annaparochie, 7-12-1893 - Leeuwarden, 6-2-1975) en Sijbrigje (St. Annaparochie, 18-10-1897 - Leeuwarden, 23-2-1971), verhuisde op 6 september 1924 van Groningen naar Huizum. Hier woonden ze op de volgende adressen: E131 > C250 > Nieuweweg 27 > Nieuweweg 23.
Hij ging voortvarend te werk. Hij gaf het jaar erop aan, dat hij de werkzaamheden doelmatiger wilde opzetten. In 1929 werd een reorganisatieplan geschreven om naar een efficiëntere dienstverlening te streven.
Begin 1940 legt hij, in een serie van drie artikelen, in begrijpelijke taal voor de burger, de nieuwe uniforme bouwverordening uit.
Na hun werkzame leven woonde ze in flat 114 van de Nijlânstate te Leeuwarden
3.
boerderij waar de broers en zus Roelofs gewoond hebben. - foto 1941
Tresoar Fries Fotoarchief, LWL00204
|
Wanneer we onze blik langs de Hijumer Feart naar het westen richten, zouden we een eeuw geleden nog de boerderij Hommema-sate van onder andere Arjen Roelofs (Hijum 31-3-1754 - Hijum, 11-5-1828) zien staan. Hij woonde hier lange tijd met zijn eveneens vrijgezel gebleven broers en zus.
Samen met zijn broers Pieter (1742-1801) en Albert (1745-1809) had hij veel interesse in wiskunde en het maken en gebruiken van meetinstrumenten. Albert was de klokkenmaker, Pieter wiskundige en instrumentenmaker. Samen maakten ze ook thermometers, hygrometers en windkracht- en -richtingmeters, zodat ze ook meteorologische en natuurkundige waarnemingen konden verrichten. Dit was in deze periode een hobby van veel Friezen.
Levensberigten van Arjen Roelofs Roelofs, in leven broeder der Orde van den Nederlandschen Leeuw, en landbouwer te Hijum / W. van Peyma. - Te Franeker : by G. Ypma, 1829
|
Maar door hun efficiënte inzet, konden ze veel tijd besteden aan het bedenken en uitwerken van diverse wetenschappen. In de volksmond werden ze dan ook aangeduid als de drie boerenprofessors van Hijum.
Ze onderzochten, 14 jaar na het besef van het bestaan van zuurstof, met hun in 1784 ontworpen "eudio- of luchtzuiverheidsmeter, het zuurstofgehalte van de dampkring en de levenslugt die door aardappelplanten en gewassen werd uitgeademd".
Omdat Arjen het langst leefde, heeft hij ook het meest gepresteerd. Hij richtte zich veelal op telescopen, microscopen en dergelijke. Daarnaast was hij zeedijkskundige, en ontwerp en streefde, net als Loré in 1733, naar een type zeedijk dat niet steil was, maar glooiend.
In zijn tijd was hij de maker van de twee grootste telescopen van de Nederlanden. Een daarvan werd geplaatst op de sterrewacht in Leiden.
Hiermee nam hij de vele verschijningen waar, die hij vaak voortijdig al berekend had. En zo konden ze ook met een groepje bijeenkomen om de verschijningen samen te aanschouwen. Zo ook de ringvormige verduistering op 7 september 1820 op een prachtig heldere dag. Op het erf kwamen de gouverneur van Friesland Jonkheer Idsert Aebinga van Humalda (1754-1834) en de professoren van de Akademie van Franeker, waaronder Jean Henri van Swinden (1746-1823) samen. Ook waren Eise Jeltes Eisinga (1774-1828) , Sieds Johannes Rienks (1770-1845), Rinse Beerts Gelder (1794-1857) en Roelof Hessels Hommema (1791-1854) aanwezig.
Op 3 februari 1825 plaatst Arjen Roelofs met Rienks uit Berlikum een bliksemafleider op de boerderij van Ruurd Hendriks Sybrandy in Wirdum voor ƒ 30.
Na zijn overlijden wordt hij op 8 juli 1828 door Gouverneur Baron van Zuilen van Nijevelt in de vergadering van de Provinciale Staten herdacht: "als een man wiens diep denkende en onvermoeide geest zich zelven in de kunsten en wetenschappen tot een hoogte wist op te leiden, die door weinigen bereikt wordt. Het is algemeen bekend hoe zijne verkregene kennis ook bijzonder in het belang van het gewest, dat hem zag geboren worden, heeft willen aanwenden door het voordragen van geschikte en op wiskundige gronden rustende middelen om dat gewest tegen de woede der zee te beveiligen. Met recht betreuren wij het verlies van een man, die gedurende een zo lang tijdvak, tot eer en roem van dit gewest mocht strekken"
4.
Een hedendaagse beschouwing laat echter zien dat we te maken hebben met 'een historische constructie' van twintigeeuwse overdrevenheid. Niet de volksmond sprak over "boerenprofessors". Dit begrip is in de twintigste eeuw door de Friese historicus G.A. Wumkes geïntroduceerd. In 1914 schrijft hij in het NNBW dat Arjen Roelofs de naam 'boerenprofessor' te Hijum verdient.
Echter, de "boerenprofessors" vernieuwden en innoveerden niet. De opdracht van de bouw van de grootste telescopen van de Nederlanden liep dan ook uit op een mislukking. De onbruikbare telescoop in Leiden werd stilletjes in 1845 als schroot verkocht. De andere, in Utrecht beland, werd ook ontmanteld. Uiteraard doet dit verder niets af aan de kennis die ze zichzelf eigen hebben gemaakt. We moeten de trots echter niet wetenschappelijk overdrijven
5.
In zijn bijdrage "Het Sneeker planetarium", gepubliceerd in de Vrije Fries uit 1913, liet Wumkes ook al de term 'boerenprofessor' vallen
6.
En paar honderd meter verderop rijden we De Loane in, naar Hijum.
Vlak voordat we de kom van Hijum inrijden, passeren we de restanten van It Dockumer Lokaeltsje, zoals de lokaallijn van Noord-Friesche Locaalspoorweg-Maatschappij (NFLS) in de volksmond werd genoemd . Hier is het tracé van de spoorlijn Leeuwarden - Metslawier nog over een halve kilometer te volgen. Ook het haltegebouw staat er nog. Het enkelspoor is in het wegdek met afwijkende wegbedekking aangegeven
7.
We rijden verder langs de weilanden - die zo op het oog hoger liggen, dan de weg waarop we rijden.
Halverwege de Lege Hearewei bereiken we pleinachtige omgeving waar we uitstappen.
We zien hier het beeld Mienskip uit 2017 van Hans Jouta. Hij trachtte met de zwaluwen het sociale, zorgzame, actieve en coöperatieve van deze kleine gemeenschap van zo'n 400 zielen uit te drukken. Eventueel kan het sportieve gehaald worden uit de palen die doelpalen of kweapeallen, de hoekpalen van het kaatsspeelveld, kunnen verbeelden. Het totaal zou de 'H' van Hijum kunnen zijn.
Het beeld werd 's avonds op 6 juli 2017 onthuld door Rinske van der Meulen-van der Ende, de wethouder van Kunst en Cultuur van de gemeente Leeuwarderadeel
8.
De Gereformeerde kerk doet sinds de laatste dienst van 5 januari 2014 geen dienst meer als kerk. Het gebouw is een ontwerp van de architect S. Wierda en werd in 1877 in gebruik genomen. Na 127 jaar kon het voor €158.500 gekocht worden.
De koper gaat erin wonen. De gemeente past hiervoor de bestemming van het gebouw aan
9.
Op het plein zien we een kikker in een gele cirkel met een geel pad naar drie gele cirkels. En vanuit de kikkercirkel wijzen er drie van vier rode puntloze lijnen naar de wegen die op deze cirkel uitkomen. Een vierde loopt dood in het bosschage.
Doel van dit uiterlijk vertoon is om verkeer langzamer te laten rijden. Dat is ons geval gelukt. Wij zijn er volledig door stil komen te staan.
De facelift van het plein zou gaan gebeuren, zodra de lijnbus niet meer door het dorp hoeft te rijden. Halverwege juni 2008 was het zover. De afslag van de N357 het dorp in wordt begeleid door basaltkeien om te getuigen van de zeewering die hier vroeger lag. Dat is ook de reden waarom we de slagbomen in een bak van basaltkeien zagen bij ons binnenkomst. Deze zijn ook in 2008 geplaatst. Tegelijkertijd wordt ook de riolering vernieuwd. Aan het begin van de winter was de klus geklaard en werd het nieuwe gemetselde plein officieel geopend door de wethouder Jaap Keizer van de gemeente Leeuwarderadeel
10.
Kikkert is een van de twee schimpnamen van de inwoners van Hijum. De andere is Skieppebingels of Skieppebongels oftewel Schapenbellen. Hoewel de uitleg van bingels veelal afgedaan wordt als bel of kleine klok, waarmee een schaap in de kudde was uitgerust, er wordt ook gezegd dat het om de uiers zou kunnen gaan. En dan is Kikkert oftewel kikkers wel zo veilig. In deze waterrijke omgeving kwamen ze veel voor. En andere betekenis is dat het zou gaan om mensen die klein van stuk zijn of koukleumen
11.
Daarnaast zit de kikker ook in het dorpswapen, evenals de gele cirkels.
Hijum betekent troch wetter omspield lân, land omgeven door water oftewel een terp of wierde. De drie gele cirkels zijn de drie penningen, die een verwijzing geven aan het kerkpatroon Sint-Nicolaas
12.
In 1431 komt het voor het eerst geschreven voor als Hehem en het grenswater wordt Hijama maer genoemd. In de zestiende komen 'heem' varianten in zwang, Aude heem, Heem of Hiem, waarna het weer een eeuw later Hyum en Hyem wordt, dat vernederlandst Hijum wordt en tegenwoordig weer Hyum
13.
Even verderop langs de Lege Hearewei, de Lage Herenweg, rijden we langs de afgegraven terp met op een eiland tussen de groene zee van gras de eeuwenoude kerk van het dorp. En dus stoppen we weer.
De terp is op het rechthoekige kerkhof na, rond 1900 sterk afgegraven
14.
We treffen in het voorjaar van 1889 de eerste advertenties hiervoor aan, waar het tegen concurrerende prijzen wordt aangeboden. Vijf jaar later wordt het nog steeds tegen zeer aannemelijke voorwaarden aangeboden door M. Holwerda. Zeer waarschijnlijk gaat het hier om de timmerman Marten Abes Holwerda (Hijum, 10-3-1840 - Hijum, 25-11-1906). Van hem komen we vele notariële aktes tegen betreffende koop en verkoop en leningen. Ook het stoppen van de afgravingen komt overeen met het overlijden van Holwerda. In 1899 is de Hijumervaart uitgebaggerd en weer goed bevaarbaar. De terpaarde van zowel de beroemde Hijumerterp als van de uitmuntende terp Trio, wordt - nog steeds door Holwerda - voor ƒ 0,50 per scheepston aangeboden. Het jaar erop wordt de prijs met 10% verhoogd tot 55 cent per scheepston.
Op 14 januari 1902 wordt er mede een weiland en enig bouwgrond met terpaarde verkocht, ter grootte van 0-75-50. Het ligt in de nabijheid van de vaart en is in huurgebruik bij Gerrit v.d. Meulen.
Ook in 1931 gaat er nog een perceel met terpaarde, dat geschikt is voor afgraving verkocht worden. Het ligt bij de kom en was van weduwe K.Th. Huizinga, Wijke Aukes Hijma, sinds 23 mei 1923 weduwe van Klaas Thijsses Huizinga
15.
Een pad waarlangs zwaar bebladerde bomen staan, begeleidt ons in duisternis naar de kerk (24531). Deze romaanse tufstenen dorpskerk uit de tweede kwart van de twaalfde eeuw heeft een bijzondere ingebouwde zadeldaktoren. Met de zijruimten vormt het een zogenoemd westwerk
16.
Het betreft een gereduceerd westwerk. Dit in tegenstelling tot een westwerk bestaande uit twee toren met daartussen een verbindend bouwwerk, zoals bijvoorbeeld nog terug te zien is op de avondmaalsbeker van de Donatuskerk in Leermens . De lagere zijruimte met een stenen tongewelf aan weerszijde van zware toren sluiten precies aan op de eenbeukige kerk. In de toren bevond zich een kapel
17.
Wat ook meteen opvalt is de blauwe naïef gekartelde silhouet wijzerplaat op de toren. Onze rondgang rondom de kerk zal verder laten zien, dat twee wijzerplaten (aan de noord- en zuidzijde) één uurwijzer hebben en één wijzerplaat (aan de westzijde) de normale twee wijzers.
Een van de wijzerplaten is tijdens de restauratie van voorjaar 1975 weer teruggevonden. Alle wijzerplaten zijn toen opnieuw in de originele kleuren geschilderd. Ook zijn wijzers, cijfers en de naïef gekartelde silhouet opnieuw voorzien van bladgoud. De opmerkelijke wijzerplaten stammen uit eind zeventiende à achttiende eeuw
18.
Tijdens onze rondgang komen we het bijzondere grafmonument van Willem Schelte Douwe Poelstra (Hijum, 9-4-1975 - Amsterdam, 16-10-1999) tegen. Net na de finish van een marathonwedstrijd op de Jaap Edenbaan in Amsterdam, wordt Willem Poelstra, 24 jaar, getroffen door een hartstilstand en zakte in elkaar. Een reanimatie en ambulancerit naar het AMC-ziekenhuis mocht niet meer baten.
Willem was een top marathonschaatser en werd gedeelde negende/tiende in de Elfstedentocht van 4 januari 1997 in een tijd van 7.01.18 - samen met Fausto Marreiros. Fausto, ploeggenoot van Willem, zou hem twee jaar later als eerste gaan reanimeren.
In het peloton droeg Willem nummer 79, dat nadien niet meer aan een ander is vergeven
19.
noten:
1.
Delpher:
Leeuwarder courant, 15-06-1917 Raadsverslagen.;
2.
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 06-03-1931 - Raadsvoorstellen Leeuwarderadeel Vernieuwing Mariëngaarderbrug;
Leeuwarder courant, 06-03-1931 Vernieuwing Mariëngaarderbrug;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 30-03-1931 - Raad Leeuwarderadeel Vernieuwing Mariëngaarderbrug;
Leeuwarder courant, 31-03-1931 Vernieuwing van de Mariëngaarderbrug.;
Friesch dagblad, 31-03-1931 Raadsnotities Leeuwarderadeel;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 29-05-1931 Advertentie;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 09-06-1931 Schrans en Huizum Uitslag aanbesteding.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 30-06-1931 Uitslag aanbestedingen. Hier wordt de opdracht uitgevoerd voor ƒ5100 i.t.t de ƒ7000 in (515448);
Leeuwarder courant, 30-06-1931 Aanbestedingen. Brugbouw onder Finkum. Hier wordt de opdracht uitgevoerd voor ƒ5100 i.t.t de ƒ7000 in (515448);
De standaard, 03-07-1931 Gunningen Hier wordt de opdracht uitgevoerd voor ƒ5100 i.t.t de ƒ7000 in (515448);
3.
Archieven - 1072 Dienst Gemeentewerken Leeuwarderadeel, ca. 1920-1943 Inleiding;
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 30-05-1924 P.B.N.A.-Examens.;
Nieuwsblad van het Noorden, 13-06-1924 Stad en Dorp.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 13-06-1924 Besluiten, benoemingen, enz.;
Leeuwarder courant, 16-02-1940 De nieuwe uniforme bouverordening in onze Friesche gemeenten : Op eenigszins populaire wijze uiteengezet voor het publiek / J. Smits (gemeente-architect van Leeuwarderadeel) deel I;
Leeuwarder courant, 21-02-1940 De nieuwe uniforme bouverordening in onze Friesche gemeenten : Op eenigszins populaire wijze uiteengezet voor het publiek / J. Smits (gemeente-architect van Leeuwarderadeel) deel II;
Leeuwarder courant, 27-02-1940 De nieuwe uniforme bouverordening in onze Friesche gemeenten : Op eenigszins populaire wijze uiteengezet voor het publiek / J. Smits (gemeente-architect van Leeuwarderadeel) deel III (slot);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-02-1971 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-02-1975 Familiebericht;
AlleFriezen:
Jietze Smits geboren op 7-12-1893 te St. Annaparochie als zoon van timmerman Gerben Jietzes Smits (15-9-1864) en Jiskje Jans Grond (4-7-1865 - 29-3-1915) - keuring Akte Militieregisters 4-7-1912 - verhuizing 18-3-1916 - huwde als bouwkundig opzichter op 25-09-1920 met met Sijbrigje Schat / Sybrigje Schat (St. Annaparochie, 18-10-1897 - Leeuwarden, 23-2-1971) - verhuizing - overleden te Leeuwarden 6-2-1975;
Staatsblad van het Koningrijk der Nederlanden, 1904, 01-01-1904 volgnummer 309;
Digitale Bronnen - Nationale Militie 309;
4.
Wikipedy Arjen Roelofs;
Wikipedia Arjen Roelofs;
Wikipedia Idsert Aebinga van Humalda;
Wikipedia Jean Henri van Swinden;
Wikipedia Eise Eisinga;
Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek (NNBW) 1081-1082 Roelofs (Arjen Roelofs);
Parlementaire herinneringen - en memoriaal : dagboek van Jhr. Mr. F. J. J. van Eysinga, minister van staat, lid en voorzitter van de Eerste Kamer der Staten-Generaal, raadsheer in het Hof te Leeuwarden (31 December 1818-16 April 1901) / Willem Jan Marie van Eysinga. - 1937. - p. 78;
Historische weerkundige waarnemingen : Deel V Beschrijving antieke meetreeksen / H.A.M. Geurts, A.F.V. van Engelen. - De Bilt : Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut, 1992. - ISBN 90-369-2008-6. - p. 183, 207-210;
Yumpu KNMI Arjen Roelofs (1754-1828), een vergeten genie / Henk Nieuwenhuis (Zenit, december 2003);
Stads- en dorpskroniek van Friesland II (1800-1900) / Geert A. Wumkes. - Leeuwarden : Eisma, 1934. - p. 138;
Brieven van John Bowring, geschreven op eene reize door Holland, Friesland en Groningen : voorafgegaan door Iets over de Friesche letterkunde, en gevolgd door Iets over de Hollandsche taal en letterkunde van den zelfden / John Bowring; A. Telting, A. van Halmael (vertaling). - Leeuwarden : G.T.N. Suringar, 1830. - p. 48;
Delpher:
Van Eems tot Schelde : wandelingen door oud en nieuw Nederland met kaartjes, gekleurde en ongekleurde platen en gravures / H. Blink. - 4 delen. - Van Holkema & Warendorf, 1902-1906. - Deel 4 d. door Friesland p. 320-321;
Het opkomen van den waterstaat als taak van het landsbestuur in de Republiek der Vereenigde Provinciën / Zander Yske van der Meer. - Delft : Waltman, [1939]. - proefschrift p. 123;
Koninklijke courant, 21-06-1810 Wetenschappen. Levensberigten;
Koninklijke courant, 22-06-1810 Wetenschappen. Levensberigten;
Leeuwarder courant, 16-05-1828 Hijum, den 11 Mei.;
Leeuwarder courant, 16-05-1828 Familiebericht;
Utrechts volksblad : sociaal-democratisch dagblad, 19-05-1828 Nederlanden;
Leeuwarder courant, 20-05-1828 Familiebericht;
Overijsselsche courant, 20-05-1828 Hijum, den 11 Mei.;
Leydse courant, 21-05-1828 Nederlanden;
Middelburgsche courant, 22-05-1828 Nederlanden;
Leeuwarder courant, 25-05-1828 Familiebericht;
Drentsche courant, 27-05-1828 De provincie Vriesland, ....;
Leeuwarder Courant, 15-07-1828. Bijvoegsel behoorende tot de Leeuwarder Courant van Dingsdag den 15 Julij Verslag;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 15-07-1828 Edele Groot Achtbare Heeren (3);
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 191-192;
Uit de oude en nieuwe doos : herinneringen uit de school en het leven van een 80jarigen oud-hoofdonderwijzer : ernst en luim / B.L. van Albada. - Groningen : W. Versluys, 1875. p. 115-119;
5.
Obe Postma Selskip De Friese ‘Boerenprofessor’ : Realiteit of historische constructie? / Huib Zuidervaart (Zuidervaart | Friese Boerenprofessor | september 2012);
6.
Het Sneeker planetarium / G.A. Wumkes. - p. 2-3 (overgedrukt uit de Vrije Fries, XXI. - aflevering III-IV. - p. 431. - p. 429-436);
7.
Martijn van Vulpen It Dockumer Lokaeltsje;
Martijn van Vulpen Spoorlijn Leeuwarden - Anjum;
8.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 07-07-2017 Zwaluwen in kunstwerk verbeelden ‘mienskip’;
9.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 16-03-2016 Gereformeerde kerk krijgt nieuwe huisbaas;
10.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 31-08-2006 Bus rijdt niet langer door Hijum;
Leeuwarder courant, 14-06-2008 Hijum krijgt een ander gezicht;
Leeuwarder courant, 22-12-2008 Langzaam rijden tussen de Hijumer ‘kikkerts’;
11.
Documentatiestichting Leeuwarderadeel - Geschiedenis Schimpnamen / scheldnamen in Leeuwarderadeel;
12.
Wikipedia Wapen van Hijum;
Fryske Akademy Genealogysk Jierboek 1996, p. 206;
13.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 106;
14.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 438;
15.
Delpher:
Leeuwarder courant, 30-04-1889 Advertentie;
Leeuwarder courant, 10-03-1894 Advertentie;
Leeuwarder courant, 12-07-1899 Advertentie;
Leeuwarder courant, 31-03-1900 Advertentie;
Leeuwarder courant, 28-12-1901 Advertentie;
Leeuwarder courant, 03-07-1931 Advertentie;
AlleFriezen:
Marten Abes Holwerda geboren te Hijum op 10-03-1840, zoon van onderwijzer Abe Jippes Holwerda en Taekje Martens Hilarides - gehuwd als timmerman op 23-05-1874 te Hijum met Rinske Jans van der Ploeg, dochter van Jan Formers van der Ploeg en Aaltje Tijssens Boomsma - overleden op 25-11-1906 te Hijum;
Klaas Huizinga geboren - gehuwd - overleden op 23-05-1923 te Hijum;
16.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 438;
Wikipedia Nicolaaskerk (Hijum);
Alde Fryske Tsjerken Kerk - Sint Nicolaaskerk - Informatie;
Alde Fryske Tsjerken Hyum;
kerken.frl Sint-Nicolaaskerk;
17.
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 10-11;
18.
Plaatsengids.nl - Hijum Bezienswaardigheden;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 12-09-2019 Varen, fietsen en wandelen op Open Monumentendag / Erwin Boers;
Bulletin van de Boninklijke Nederlandsche Oudheidkundige Bond, 15 september 1965, jaargang 64, aflevering 4 Wijzerplaten aan oude gebouwen / G. Roosegaarde Bisschop. - p. 154;
19.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 19-10-1999 Familieberichten;
Friesch Dagblad, 28-12-2016 De elfstedentocht en de plotselinge dood / Mark Hilberts;
Friesch Dagblad, 16-10-2019 Het zondagskind dat in de knop gebroken werd / Edward Jorna;
Wikipedia Vijftiende Elfstedentocht - Uitslag mannen;
internetraadpleging: 14 - 24-10-2020
|
|
|
Mariëngaarderbrug, Hijum
|
|
Hommemasate omgeving, Hijum
spoorwegovergang lokaallijn It Dockumer Lokaeltsje, Hijum
tracé lokaallijn It Dockumer Lokaeltsje en haltegebouw, Hijum
tracé lokaallijn It Dockumer Lokaeltsje, Hijum
weiland, Hijum
Mienskip | 2017 | Hans Jouta, Hijum
Mienskip | 2017 | Hans Jouta, Hijum
(voormalige) Gereformeerde Bethelkerk, Hijum
Kikkert 2008, Hijum
afgegraven terp, Hijum
pad naar kerk, Hijum
toren Sint Nicolaaskerk, Hijum
grafmonument Willem Poelstra | Hans Jouta, Hijum
grafmonument Willem Poelstra | Hans Jouta, Hijum
Sint Nicolaaskerk, Hijum
Sint Nicolaaskerk, Hijum
Sint Nicolaaskerk, Hijum
Sint Nicolaaskerk, Hijum
Sint Nicolaaskerk, Hijum
|
|
Genezareth
We vervolgen de reis uit Hijum over de Hijumerweg naar de Brédyk en rijden over de Zuidermiedweg naar het gebied van het vrouwenklooster Bethlehem, dat later Bartlehiem genoemd zou worden.
Halverwege ligt aan de Hallumer Feart de molen Genezareth (15642). Op deze hoogte ligt aan Zuidermiedweg aan de opvaart een boerderij dat zich Genezareth noemt. Dit zou de plek zijn waar het vrouwenklooster van Klaarkamp, Nazareth (Genezareth) gestaan heeft. Dit Genezareth betreft een Cisterciënster vrouwenklooster, dat vóór 1218 is gesticht door de abt Gerbrandus en in 1580 is gesloten.
vuurboorsteen van kwartsiet
bron: Noordelijk Archeologisch Depot 26A-84
|
Het is zo rond 1215 hiernaartoe verplaatst, vanaf de Ledyk aan de Dokkumer Ie, waar het zo rond 1170 was gevestigd in Bernardahus
1.
Andere bronnen noemen 1190 of 1191 als stichtingsjaar of begin 13e eeuw
2.
Bij de terpafgraving van Genezareth - ook wel voorkomend als Gennezareth bij Gernaert, Gennaard, Gennaerd, Genauwerd, Gernawerd of Gernwerd - zijn nauwelijks noemenswaardige bijzonderheden gevonden: enkele middeleeuwse profielstenen, leisteen en wat kralen. Uit de periode Mesolithicum (5300-2000 vOJ) of Neolithicum (6450-4900 vOJ) is een bijna vierkante Geröllkeule aangetroffen. Deze zogenaamde vuurboorsteen van kwartsiet heeft aan beide zijden een conische del, oftewel een geleidelijk afnemend in diameter zijnde gat
3.
Het meest voor de hand liggend gebruik van deze bewerkte stenen is het gebruik als klop- of slagsteen voor zachtere materie dan het bewerken van vuursteen, omdat er weinig tot geen schade te ontdekken valt in de dellen. Ook is er verwantschap met Spitzhauen. En het is aannemelijk dat ze waren voorzien van een houten schacht of steel. Het is dan ook goed mogelijk dat de 'gedelde' Geröllkeule een halffabrikaat is van een volledig doorboord exemplaar
4.
Dat zou het vierkante kunnen verklaren.
noten:
1.
Schiere monniken en grijze vrouwen Nazareth (Genezareth);
Archieven.nl Cisterciënster vrouwenklooster Genezareth of Gennaard;
Kloosterlijst Hallum, Cisterciënzerinnen: Nazareth;
Delpher:
Woordenboek van de vaderlandse geschiedenis met inbegrip van België, Oost- en West-Indië, Zuid-Afrika en de voormalige Nederlandse koloniën / K. ter Laan. - 's-Gravenhage : Van Goor, 1939. - p. 205;
2.
Delpher:
De H. Bernardus en zijne orde : vooral in Nederland / een Religieus-priester van het Cisterciënser-(Trappisten)-klooster te Zundert. - 1914. - p. 113;
St.-Bonifatiusboek. - Nijmegen/Utrecht : Dekker & van de Vegt / Van Leeuwen, 1927. - p. 113;
De gritenij Dantumadiel / J. Botke. - Fryske bibleteek, 25. - Dokkum : J. Kamminga, 1932. - p. 190;
De gritenij Dantumadiel / J. Botke. - Fryske bibleteek, 25. - Dokkum : J. Kamminga, 1932. - p. 190;
3.
NadNuis.nl Genezareth;
NadNuis.nl Genezareth;
Wikipedia Conisch;
Delpher:
Hedendaagsche historie of Tegenwoordige staat van alle volkeren; XXIIIste deel Behelzende de beschryving der Vereenigde Nederlanden, en wel in't byzonder van Friesland. / Jan Wagenaar, Thomas Salmon. - 1785. - p. 351;
Hedendaagsche historie of Tegenwoordige staat van alle volkeren; XXIVste deel Behelzende de beschryving der Vereenigde Nederlanden, en wel in't byzonder van Friesland. / Jan Wagenaar, Thomas Salmon. - 1786. - p. 197;
Frysk sêgeboek / S.J. van der Molen. - Assen : Van Gorcum, 1939-1943. - p. 415;
4.
Geröllkeulen en Spitzhauen uit Nederland, in het bijzonder de provincie Drenthe / E. Drenth, M.J.L.Th. Niekus. - p. 52-54 (in: Paleo-aktueel, 19 / Jan Lanting, Martijn van Leusen, Daphne Maring-Van der Pers, Dick Stapert (redactie). - ISSN 1572-6622. - Eelde : Barkhuis Publishing, 2008. - ISBN-978-90-7792-246-0. - p. 46-55);
internetraadpleging: 25-10-2020
|
|
|
Bartlehiem
Even later komen we bij het bordje "verboden voor auto's" op de Zuidermiedweg, zodat we de Iedyk vervolgen. Hier stoppen we bij de Hallummer Feart. En we bestuderen onze kaarten. We concluderen dat wanneer we 'het bruggetje van Bartlehiem' willen zien, we toch weer terug moeten rijden. Op de hoek Iedyk en Zuidermiedweg zijn een aantal parkeerhavens gecreëerd, zodat we netjes de wagen kunnen parkeren. En dus lopen we de kleine 400 meter naar het beroemde bruggetje.
Elfstedenbruggetje
Over 60 m bent u bij het elfstedenbruggetje.
Een gewoon houten bruggetje. Zonder tegels.
Dit bruggetje is bekend van de schaatselfstedentocht, omdat de schaatsers hier twee keer langs komen. Nu is het hier aardig rustig, maar tijdens de laatste elfstedentocht stond het bruggetje afgeladen vol met mensen.
De schaatsers kwamen vanaf Feinsum en gingen linksaf naar Dokkum. Na de laatste stempelpost in Dokkum keerden ze terug en sloegen bij Bartlehiem linksaf richt Aldtsjerk. De finish is op de Bonkefeart in Leeuwarden.
De tegeltjesbrug
Als u de route met een bootje vanaf hier richting de finish zou volgen, komt u langs de tegeltjesbrug. Dit is de laatste brug voor de finish en volledig beplakt met tegels van schaatsers die de tocht geschaatst hebben. De tegels zijn er in de vorm van een schaatser opgeplakt.
Op het infopaneel aan de Ee vindt u een foto van deze brug. De tegeltjesbrug ligt in de Canterlandseweg tussen Giekerk en Lekkum. In de zomerperiode kunt u bij Wyns het pontje over om hier te komen. Check hiervoor de ponttijden op internet. Wanneer de pont niet vaart, kunt u bij Leeuwarden of Burdaard via een brug het water oversteken.
Fiets ik nog goed?
Vaak vragen mensen of ze nog goed fietsen, omdat het pad hier van het water (de Ee) afbuigt. Maakt u zich geen zorgen. Als u dit weggetje uitfietst, ziet u op de kruising een paddenstoel. Als u de route naar Dokkum of Burdaard volgt, komt u bij Tergreft vanzelf weer bij het water uit.
|
Onderweg komen we een 'fietser' tegen die ons wel even wil uitleggen van de hoed en de rand.
En dus lopen we - nadat de aanwijzing gelezen hebben - door naar de Dokkumer Ee.
Tot de sluiting van de Zuivelfabriek Bartlehiem - we staan er deze reis nog bij stil - aan de overkant in 1957, voer hier pontje naar de overkant. Nu is het een doodlopende weg geworden
1.
40 meter verderop rechtsaf langs de Ee staat, inderdaad, het bruggetje.
Tijdens een vorig bezoek stonden we op de brug over de Aldtsjerkster Feart. We konden het toen wel goed zien, maar niet aanraken.
|
Nu is het net andersom. Nu kunnen we het aanraken en er zelf op staan, maar is het nauwelijks goed te zien.
Dus de legendarische foto's, wanneer de helden onder het bruggetje doorschaatsen, maak je op de brug over de Aldtsjerkster Feart, voorheen de Oudkerkstervaart.
Deze brug van gewapend beton is een vervanging van een houten versie, die nu echt af is. De bouw van deze houten brug begon op 17 mei 1878. Het was een vervanging van een voorganger dat tussen 5 en 14 mei 1829 en tussen 12 en 17 juni 1871 gerepareerd is geweest.
Er staat in de gemeentebegroting van Tietjerksteradeel voor 1927 ƒ6000 voor gereserveerd. De architect heeft voor de brug alleen een beraming gemaakt van ƒ5375. En uiteraard moet dit overlegd worden met de buurgemeente Ferwerderadeel. De doorvaarthoogte zal met 15 cm verhoogd worden. De burgemeester Steenhuisen van Tietjerksteradeel kondigde 8 september 1927 aan dat de brug en vaart weer gebruikt konden worden
1.
Het was eigenlijk in eerste instantie de bedoeling om deze betonnen brug te betegelen, met zo'n 8.000 à 10.000 tegels naar een ontwerp van Maree Blok en Bas Lugthart. Maar naar protesten van de buurtbewoners, waaronder van de families Heidstra en Ter Borg, werd er gekozen voor De Kanterlandsebrug. De tegenstanders van het kunstwerk hebben geen enkel probleem met overweldigde toeloop tijdens de toer der toeren. Maar om nou dagelijks in die drukte te zitten, dat is weer iets anders.
Andere vinden het wel een ludiek idee. Ook in politieke zin, valt er iets te verkopen. De negatieve en positieve gevolgen zijn bijna voorspelbaar. Goede sier, prestige en status voor de gemeente. Patatkramen, gesponsorde parkeerplaatsen zullen het verstilde landschap verstoren. De bewoners zullen nog meer overlast van ons - de toerist - krijgen, die zoals kennelijk al gebeurt, ongevraagd mensen op het erf krijgen. 'De uitlegfietser' staat er immers niet zonder reden.
rustig wonen aan Dokkumer Ee, Bartlehiem
|
De kleine gemeenschap was tamelijk verdeeld over het plaatsen van dit kunstwerk. Negen voorstanders en veertien tegenstanders werden er geteld op de bijeenkomst. Belangrijk argument: Bartlehiem moet een mythe blijven, die je niet kunt zien.
En dus kwam "de mythologische plek" van BlokLugthart met de helden die tussen 1909 en 1997 de tocht reden, op de brug over de Moark te liggen.
In juli 2000 werd het als Elfstedenmonument It Síl Heve "in the middle of nowhere" onthuld, althans het bord waarop het kunstwerk staat. De bouw zal daarna pas echt starten
3.
noten:
1.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-03-1980 Bartlehiem: een dorp dat niet echt bestaat;
2.
Delpher:
Leeuwarder courant, 05-05-1829 Advertentie.;
Leeuwarder courant, 09-06-1871 Advertentie.;
Leeuwarder courant, 19-05-1878 Advertentie.;
Leeuwarder courant, 18-12-1926 Uit de provincie Raadsverslagen.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 17-12-1926 De brug te Wijns.;
Leeuwarder courant, 08-09-1927 Advertentie;
3.
Varen met de Canicula : Ontdek Nederland vanaf het water Van Leeuwarden naar Dokkum;
De krant van toen:
Nieuwsblad van het Noorden, 19-03-1999 Groninger tegeltjesbrug verstoort rust Bartlehiem / Eric Bos;
Leeuwarder Courant, 26-03-1999 Te gast Het gaat om meer dan een tegeltjesbrug / Jeroen ter Borg;
Nieuwsblad van het Noorden, 30-03-1999 Het regent 'tegeltjespost' bij De Friese Elfsteden;
Leeuwarder Courant, 07-04-1999 Te gast Overlast overschat van tegeltjesbrug / Gryt van Duinen, Huub Mous;
Nieuwsblad van het Noorden, 05-07-2000 Tegeltjesbrug wordt nu toch gebouwd;
Nieuwsblad van het Noorden, 04-04-2001 Ook de kroonprins wil op de Elfstedentochtbrug / Rob de Vries;
internetraadpleging: 26 - 27-10-2020
|
|
|
Hallummer Feart ri. Dokkumer Ee, Bartlehiem
Hallummer Feart ri. Hallum (met molen Genezareth), Bartlehiem
'de uitlegfietser', Bartlehiem
Dokkumer Ee ri. Dokkum, Bartlehiem
De in stilte juichende toerist op hét bruggetje, Bartlehiem
brug over Aldsjerkster Feart, Bartlehiem
Dokkumer Ee ri. Leeuwarden, Bartlehiem
Aldsjerkster Feart ri. Feinsum, Bartlehiem
|
|
Tergracht
Wij rijden intussen een stukje door over de Iedyk langs de Dokkumer Ee (of Ie), naar de buurtschap Tergrêft.
Hier treffen we aan de zuidzijde van de Ee, de kop-hals-rompboerderij Eastein of Oosteinde (15641) aan. In 1979 is er door W.J. Berghuis een plattegrondtekening (BT-014780) van de boerderij gemaakt naar een schets van H.P. van Beveren uit 1970. De naam van de boerderij staat hier als Eestein. De boerderij is voor 1832 gebouwd
1.
De naam van dit buurtschap vertelt deels al het verhaal van deze kleine woongemeenschap.
Tergracht / Tergrêft ontstaat als Graft rond 1517. Ter Graft komen we echter al enkele jaren eerder tegen, namelijk in 1511. Deze wordt in 1580 aangeduid als te Graffte. Op achttiende-eeuwse kaart staan variaties als Ter Graft of Ter Gragt en Tergragt. In de negentiende eeuw wordt dit Ter Gracht of blijft het Tergragt. De twintigste eeuw bracht Tergracht, dat werd vervangen door Tergrêft. Hierbij is gracht, graft, gragt, grêft telkens gegraven water
2.
Dit gegraven water of gracht is tussen ongeveer 1240-1250 gegraven tussen Tergracht en Birdaard / Burdaard. Het heeft een lengte van zo'n 2380 meter. Vervolgens ging men verder tot bij het punt waar de voormalige meandering van het stroompje naar Jannum en de huidige Holwerter Feart in de Ee stroomt. Deze afstand bedraagt zo'n 3510 meter.
En zodoende werden de Zuider-Ee, dat langs Wânswert (Wanswerd) stroomt en de Noorder-Ee, dat gesplitst ten noordwesten van Jannum (Janum) het regenwater verzamelt, de Dokkumer Ee. Hiervoor waren er voorbereidende werkzaamheden nodig aan beide uiteinden. Maar ook deze werkzaamheden beïnvloeden weer andere waterhuishoudelijke zaken. Kortom niets nieuws onder de zon.
Voor de twee handelsterpen die later Leeuwarden zouden vormen een uitkomst om weer in verbinding met de zee te komen, want ze lagen inmiddels naast een dichtgeslibde Middelzee en daarmee 'midden' in het land
3.
Met het ontstaan van de Dokkumer Ee ontstond een veilige vaarroute door het noorden van Friesland.
noten:
1.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 311;
2.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 237;
3.
De Ee / Auke Kingma p. 5-7 (in: De Furde, jaargang 8. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2005. - p. 4-11);
De ontwikkeling van het Nederlandse rivierengebied / H.J.A. Berendsen, p. 49-58 (in: Gea, 26 nr 2, juni 1993. - ISSN 0167-4692);
Hedendaegsche historie, of tegenwoordige staet van alle volkeren; in opzigte hunner landsgelegenheit, personen, klederen, gebouwen, zeden, wetten, gewoontens, godsdienst, regering, konsten en wetenschappen, koophandel, handwerken, landbouw, landziektens, planten, dieren, mineralen en andere zaken tot de natuurlyke historie dienende / Th. Salmon. - XXIII: Behelzende de beschryving der Vereenigde Nederlanden, en wel in 't byzonder van Friesland ... Eerste deel, p. 93;
Geschiedkundige beschrijving van , de hoofdstad van Friesland; vermeldende den oorsprong, den aanwas en de uitbreiding van deze stad en van hare openbare gebouwen, gestichten, inrigtingen enz., van den vroegsten tijd tot den jare 1846 / W. Eekhoff. - Leeuwarden : Eekhoff, 1846;
Ferwerderadiel : Fietsen door het oude kwelderlandschap van Oostergo : waarin opgenomen: de Bartlehiemer fietstocht / Olav Reijers; G.J. de Langen (redactie); Lex Broere (fotografie). - Archeologische routes in Nederland, 29; ISSN 0928-1444. - Amersfoort : Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, 2000. - ISBN 90-76046-18-2. - p. 51;
Het boek van de Ee / Erik Betten; Richard Bos (kaartjes). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2014. - ISBN 978-90-820738-9-8. - p. 18;
internetraadpleging: 28 - 31-10-2020
|
|
|
kop-hals-rompboerderij Eastein, Tergracht
Dokkumer Ee - voormalige Zuider-Ee, Tergracht
Dokkumer Ee - gegraven deel, Tergracht
polder, Tergracht
|
|
Birdaard / Burdaard
Op weg naar Birdaard / Burdaard over de Iedyk langs de Dokkumer Ee, die trouwens steeds verder van de dijk af komt te liggen, krijgen we een schitterend uitzicht op de afgegraven terp Wânswert (Wanswerd) met geleidelijk aflopend steilrand, kerk en toren.
kerk en wierde Wanswert, Burdaard
|
Daarover later meer. Eerst gaan we kijken in Burdaard of we ergens een hapje kunnen eten.
Halverwege de Wânswerterdyk naar het dorp, komen we de Doniahoeve tegen. Deze ligt op de Doniaterp, dat deels een monumentstatus (45529) geniet. Deze pre-romeinse terp is - samen met een vijftal andere in de nabije omgeving - een, waarop de eerste bewoners zich gingen vestigen. De andere nog zichtbare is de dorpsterp van Burdaard aan de zuidzijde van de Ee. Ten zuiden van de Iedyk lag de volledig afgegraven terp Baerd of Baard. Ook afgegraven is de terp van Kolkhuizen en aan de Iedyk de terp met de Reamskûtel. En ten slotte kennen we de wierde van Hollebrantsje
1.
De Donia Zathe heeft de gezegde Dy't in ny hûs bouwe wol, moat earst spikers telle boven de deur staan. Oftewel, voordat je een nieuw huis gaat bouwen, eerst je geld tellen of financiering regelen. Ze tellen echter hier geen spijkers, maar merries en voornamelijk veulens. Opfok De Doniahoeve levert veelal dressuurpaarden af.
Het dorp Burdaard bestaat uit twee kernen. Een zeer oude, van eeuwen voor het begin van onze jaartelling (vOJ), op de genoemde terp aan de zuidzijde. Een tweede ontstond na aanleg van een trekweg in 1647 op de noordoever van de Ee. Hieraan ontstond lintbebouwing
2.
Deze noordzijde van Burdaard werd tot 1972 Wanswerd aan de Streek genoemd. De bebouwing aan de Ee ontstond namelijk vanuit Wanswerd
3.
En aantal keren hebben later bekend geworden mensen Wanswerd aan de Streek bezocht en hun sporen achtergelaten.
Zo weet Gerben Reinders van Wieren zich nog een heftige gebeurtenis te herinneren, toen hij nog een klein jongetje was.
Pas veel later kon hij deze gebeurtenis in een groter geheel plaatsen, toen hij hier jaren ouderling was in de Gereformeerde Kerk, net als zijn vader voor hem was geweest.
Zijn vader was timmerman en ze hadden zodoende een grote schuur. Deze was op een zondagavond letterlijk tot de nok toe vol gevuld met mensen. Zelfs op de binten zaten mensen. Gerben zat echter fijn naast zijn vader. Wat was er aan de hand? Helemaal uit het Groningerland was een dominee gekomen en die was nu aan het preken. Maar plotseling werd de schuurdeur opengetrokken. En daar stond de Grietman Van Sminia, omringd door wel twintig soldaten. "Ik ben hier in naam des Konings, om deze vergadering te ontbinden!", riep Van Sminia dwars door de preek heen. "Ik ben hier in naam van den Koning der koningen", riposteerde de dominee, maar vulde aan "Toch ben ik hier op deze plaats niet de baas. Laat de baas het zeggen". Waarop iedereen naar zijn vader keek in afwachting wat hij ging antwoorden. "Als de vergadering er zo overdenkt als ik, dan niet uit elkaar!" Waarop van alle kanten het laatste deel van zijn respons herhaald werd, "Nee, niet uit elkaar!"
Verbouwereerd keek de Grietman ophoog, waarvandaan hij die stemmen ook hoorde en zag dat de hanenbalken ook vol met mensen zat.
Bij zinnen gekomen vroeg hij aan de dominee "Hoe is uw naam?", waarop de dominee antwoorde "H. de Cock".
En daarna leek de kous af. De mannen vertrokken weer en de preek werd voortgezet.
Echter, diezelfde avond werden er tien soldaten in hun huis ingekwartierd, waarvoor het gezin voor zorgen moest.
En paar weken later was het op zondag weer druk in de schuur en huis. Nu was er geen preek, maar boelgoed. Omdat het gezin de opgelegde boete niet kon betalen, werd door deurwaarder alles verkocht. Er was expres voor een zondag gekozen, zodat geloofsgenoten die het vierde gebod naleefden, niet konden kopen om het aan het gezin terug te geven.
Maar ook anders-gelovenden vonden dit soms te ver gaan. Zo stond de zondagse rok die zijn moeder op dat moment droeg, ook op de eerder vastgestelde lijst van te verkopen goederen. Ze moest deze terplekke uittrekken. Echter, het werd meteen gekocht en haar weer teruggeworpen.
Weken later ging Gerben met zijn moeder naar Leeuwarden en bezochten ze in de Tweebaksmarkt een groot gebouw, met een hoge stoep ervoor en met stenen leeuwen naast de trappen. Hier in de Kanselarij, zat zijn vader opgesloten, omdat de boete niet was betaald. Zelfs niet nadat het huis was verkocht. Drie maanden moest het gezin zich stellen zonder kostwinner
4.
Dominee H. de Cock is natuurlijk, de in Veendam geboren Hendrik de Cock (1801-1842) die op 19 oktober 1834 staande in een kerkbank te Ulrum, de akte van afscheiding en wederkeer voorlas.
Gerben Reinders van Wieren werd geboren te Oenkerk op 19 september 1830. Zijn ouders waren Reinder Gerbens van Wieren en Trijntje Hanses Kroodsma. Hij is op 18 mei 1907 overleden in Janum
5.
De Grietman Van Sminia is Hobbe Baerdt van Sminia, geboren op 30 september 1797 als zoon van Hector van Sminia en Wiskje van Haersma. Hij was grietman en burgemeester van Tietjerksteradeel, ridder der orde van de Nederlandsche Leeuw, Medebestuurder van het Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde. Hij komt op 25 juli 1858 in Bergum op 60-jarige leeftijd te overlijden.
Op 27 maart 1841 wordt Reinder Gerbens van Wieren wonende te Rinsumageest, samen met Johannes Wiegers Terpstra wonende te Wouterswoude gedaagd wegens "Het houden van ongeoorloofden Godsdienstige bijeenkomsten en het afstaan van een woning doorstee, zonder vergunning van het plaatselijk bestuur." Beiden krijgen een boete van ƒ 8.
Het is niet aannemelijk dat de hoogte van deze boete ervoor gezorgd heeft dat het huis en huisraad verkocht zou moeten worden. Principiële weigering van de betaling van de boete wel.
De inkwartiering van soldaten en andere levensfrustrerende zullen wel hun tol hebben geëist. Er werd in deze periode namelijk een politiek-religieus stammenstrijd uitgevochten op nationaal niveau, waarvan vele burgers slachtoffer werden .
De vader en moeder van Gerben, Reinder en Trijntje, zijn toen hij 5 jaar oud was, op 27 december 1835 overgestapt van de Hervormde gemeente te Oenkerk naar de Afgescheidenen.
Reinder is vanaf zijn huwelijk veel betrokken bij koop en verkoopactiviteiten van land en onroerend goed. Hierbij worden leningen aangegaan of anderszins financiering georganiseerd. De bedragen van de voorkomende transacties variëren tussen de ƒ 250 en ƒ 900.
Op 3 juni 1858 emigreren ze naar de Verenigde Staten van Noord-Amerika , waar hij twee weken na aankomst op 14 augustus 1858 komt te overlijden 6.
Begin 1865 heeft Abraham Meyer (Rotterdam, 6-9-1821 - Veldwijk, 30-12-1896) hier de benoeming van onderwijzer aanvaard. Hij zou blijven tot 4 Maart 1867. Zijn carrière begon in 1844 als hulponderwijzer in Vlaardingen. Hij wilde echter werkzaam zijn op een christelijke school en vertrok daarom in 1844 naar de Afgescheidene school te Nijmegen. Tijdens zijn loopbaan, is hij ook nog 39 jaar de Voorzitter van het Hoofdbestuur der Vereeniging van Christelijke Onderwijzers en Onderwijzeressen in Nederland geweest. Hij gaf de hamer in 1893 over aan zijn opvolger
7.
In 1909 kwam Hendrik Colijn (Burgerveen, 22-6-1869 - Ilmenau, 18-9-1944), voormalig adviseur voor de Buitenbezittingen en sinds 9 november lid van de Tweede Kamer, naar Wansveld aan de Streek om een rede te houden over de zending van een goede onderwijsman naar Soemba, Indië om aldaar de organisatie van het onderwijs op zich te nemen. In zijn maiden-speech tijdens het begrotingsdebat in de Tweede Kamer legde hij zijn ideeën uit
8.
In deze gemeenschap werden op 31 december 1909 256 zielen geteld, tegen 366 in het moederdorp Wanswerd. In Burdaard leefden toen 58 personen minder, dus 564 mensen
9.
Op 31 december 1920 waren dit 279 zielen, tegen 335 (waarvan 7 op twee schepen) in het moederdorp Wanswerd. In Burdaard woonden er inmiddels 1 persoon meer dan in beide dorpen, namelijk 615 (waarvan 45 op 9 schepen)
10.
Tien jaar later was de verhouding 357 (WadS) - 219 (W) en 552 (B), waaruit blijkt dat Wanswerd aan de Streek als sterkste groeier inmiddels meer inwoners heeft dan Wanswerd
11.
Voor deze trekweg uit 1647 werd op 6 maart 1646 een octrooi verleend door de Staten van Friesland aan de stad Dokkum. Hierin zat tevens besloten dat er tol mocht worden geheven. In Burdaard kwam ook een tolhuis te staan. Op deze plaats
12
staat nu een fraai pand dat wegens verkoop te bezichtigen is. Het Tolhuis vroeg acht penningen aan iedere voetganger. De paardruiter betaalde een stuiver, evenals een losbandig paard. De trekschuit (een snik of schuit) met paard betaalde 2 stuivers en daarbij moest ook elke passagier nog eens een stuiver betalen. Helaas werd duidelijk dat ook hier een sanctielijst moest worden opgesteld. En zo bepaalde de Lyste en artikelen op den trekweg tusschen Leeuwarden en Dokkum, dat overtredingen werden beboet met drie Caroli-guldens, bovenop de tol. Zo'n 300 jaar later zal deze trekweg uitnodigen tot pleziervoettochten langs de Ee, van Dokkum naar Leeuwarden of vice verse, dan wel - wanneer men de busdiensten weet - delen van deze route. En zo doen wij dat, ongeveer een kleine honderd jaar later, met de wagen. Want de trekweg verviel op delen van de route, nadat er snellere of kortere verbindingen kwamen met andere vervoersmiddelen. Hiervan werd in 1948 melding gemaakt
13.
En dus moeten we soms een stuk omrijden.
Wij rijden inmiddels over de slingerweg tussen Burdaard en de oude Wodanswierde, waarop Wanswerd-dorp ligt, naar de Ee. Deze slingerweg was voordat het verhard werd een kleiweg en daardoor 's winters moeilijk te gebruiken
14.
Wij rijden dus niet meer Wanswerd aan de Streek in, maar Burdaard binnen. Op de hoek Wânswerterdyk en Jislumerdyk treffen we de achterzijde van It Posthûs. We hebben - zoals te verwachten is op maandag - pech. Ze zijn nog gesloten.
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6;
|
En dus rijden we even door om te kijken of mogelijk elders in het dorp iets meer geluk hebben.
Hiervoor rijden we de Steenhuisenbrug over. Dit is een vernoeming naar de familie Steenhuisen, de toenmalige eigenaren van de herberg en brug. De eerste brug werd door een houten ophaalbrug vervangen in 1853. In 1903 kwam er een metalen draaibrug voor in de plaats. Nadien nam de familie Steenhuisen de zaak over. In 1976 werd de huidige brug geplaatst en officieel op 18 juni geopend. De nieuwe brug wordt echter nog steeds bij z'n oude naam genoemd
15.
Opmerkelijk voor 1853 is de brede doorvaartopening voor schepen over de Ee. Deze is hier 7.20 meter. Voor deze tijd, toen het grootste binnenvaartschip van Nederland nog niet eens zes meter breedte mat, zwaar overdreven. Deze grote schepen konden hier trouwens helemaal niet varen wegens hun diepgang
16.
Bij laag water kon men hier rond 1650 nog door de Ee naar de overkant waden. En zoals we op de kaart van landmeter Loré en tekenaar Portier konden aflezen was dat de volgende eeuw nog niet anders. Slechts 2 voet was de Ee zo in het midden van het dorp
17.
Deze brede doorvaartopening was een afstemming van de al besproken dam tussen Ameland en Holwerd . Doordat de vissersboten die op Wad voeren daar niet meer langs konden, had de hoofingenieur van de Provinciale Waterstaat bedacht dat ze over de Ee moesten kunnen. De vissersboten hadden weinig diepgang, dus dat zou bij Burdaard geen probleem vormen. Deze vissersschepen waren echter een stuk breder dan de binnenvaartschepen en hadden de breedte van 7.20 dus wél nodig
18.
De eerste brug werd geplaatst bij de tweede grote slatting van de Ee, waarvan door Portier een berekeningskaart is getekend . De financiering werd gedaan door de herbergier Simon Jans, die aan de zuidkant een herberg had. Hij moest tevens de brug bedienen en onderhouden. En uiteraard kreeg hij het recht van tolheffing
19.
Kroniek van een Friese boer : De aantekeningen (1821-1856) van Doeke Wijgers Hellema te Wirdum / H. Algra. - Fryske Akademy, 542. - Franeker : Wever, 1978
ISBN 90-6135-285-1
|
Tijdens de derde slatting, het uitbaggeren, verdiepen en verbreden, van de Ee, schreef de zevenentachtigjarige boer Hellema in 1853 enkele bijzondere waarnemingen op in zijn dagboek. Hij had de vorige slatting ook zelf meegemaakt en gezien. En nu moest de bodem van de Ee gebracht worden op 2,10 meter beneden zomerpeil. Hij schrijft: Een groote menigte stobben en boomstammen heeft men uit den bodem van de Ee uitgehaald, tot groote bewondering van nadenkenden!! Voor hoe vele honderden of duizenden van jaren stonden dezelve in bloei??? Hij vermoedt: het is zeer waarschijnlijk, dat in dien geheelen omtrek de benedengrond als het ware met boomen omvergestooten boomstammen als het ware bezaaid, bevoorens wouden en bosschen enz. bestonden. Hij vraagt zich af welke ondenkbare onweersgesteldheden, watervloeden en orkanen die deze verwoesting aanbragten, deze wouden overstroomd, de boomen ontworteld en omver geworpen en met een dikke aardkorst of slijk overstroomd hebben?? Wie zal dat zeggen??
20
Dit soort boomstammenvondsten zijn we inmiddels eerder tegengekomen bij de aanleg van de sluis in Gaarkeuken en bij een vondst in Doezum . Dit is slechts een kleine 30 kilometer oostwaarts. Dendrochronologisch onderzoek van de veeneik uit Doezum wees uit dat het om een circa 260 oude eik gaat die rond het jaar 1887 vOJ is omgevallen. Bij Gaarkeuken lagen alle bomen in dezelfde richting, waardoor daar een noordwesterstorm een logische verklaring lijkt. Hellema zat dus aardig goed met zijn gedachten hierover.
Boer Hellema woonde in Wirdum en kwam op bezoek bij zijn broer die hier aan de Mounewei woonde. Als kind had hij nog in Wanswerd gewoond. Doeke Wygers Hellema is in Wanswerd geboren op 3 april 1766 als zoon van Wieger Doekes Hellema en Grietje Lykeles van der Veen. Hij huwde Lysbet Hendriks. In augustus 1792 verhuisden ze naar Wirdum, omdat hij daar als schoolmeester was beroepen. Na het overlijden van Lysbet, huwde hij Dieuwke Nicolai. Tijdens de volkstelling 1829, Doeke was toen 63, was hij 'Ontvanger der belastingen'. Tien jaar later, hij was toen 73, noemde hij zichzelf landbouwer. Hij komt als greidboer op 17 december 1856 te overlijden, 90 jaar
21.
Naast zijn schriftelijke bijdragen, bezorgt hij op 10 juli 1856 aan het penningkabinet in Leeuwarden een gouden muntje van Trier, dat gevonden was op Taechum net boven zijn woonplaats Wirdum. Hij was die dag naar de gewone vergaderplaats van het Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde in de Sacramentstraat gegaan om te vergaderen, de 84ste. Er waren die dag nogal wat rariteiten ingezameld
22.
Aanteekeningen omtrent de oudheden van den dorpe Wirdum / Nicolaas Epkema, Doeke Wiegers Hellema. - [S.l.] : [s.n.], 1859
|
Naam-lijst van een groot getal eigen naamen der Friezen, zo van mannen als vrouwen / D.W. Hellema en F. Epkema. - Leeuwarden : J.D. v.d. Haak, [1797]
|
Hij stelde samen met de schoolmeester F. Epkema uit Swichum tijdens zijn schoolmeesterloopbaan twee boekjes samen.
Een betreft een naamlijst van alle voornamen van Friese mannen en vrouwen. Het tweede betreft aantekeningen, die ze omstreeks 1838 aan de archivaris van Leeuwarden, Wopke Kerkhoff, hebben gegeven, met het doel om er een afschrift van te maken
23.
Verder heeft hij tussen 1821 en 1856 dertien dagboeken geschreven, zodat we wanneer we dat zouden willen, veel over Doeke Hellema te weten kunnen komen
24.
Vanaf de brug zien we dat er even verderop misschien nog iets aan het water zit dat open is. En dus rijden we de Brugweg op, waar we een bakker tegenkomen, die ook dicht is. Op de Hoofdweg zien we het zijweggetje dat ons naar de Super oan 'e Ie zal brengen. Deze is wel open, maar heeft geen broodjes. En dus besluiten we maar terug te rijden en te wachten bij It Posthûs, tot deze open gaat.
scheepsverkeer bij de Steenhuisenbrug
Burdaard, 5-8-2019
[consumptietijd: 00:02:11]
|
De wachttijd wordt aangenaam verkort, omdat de brug opengaat voor het scheepvaartverkeer. Vanaf hier hebben aan alle kanten zicht op het beschermd dorpsgezicht
25.
En zo zien we de Goede-Gunst uit Ouderkerk van de familie T. de Jong voorbijkomen, gevolgd door enkele moderne jachtjes en zeilboten.
Het binnenvaartschip Goede Gunst is als Keteldiep gebouwd in 1928 op de bouwwerf van Gebr. Boot in Alphen a/d Rijn. Het werd toen gebouwd voor A. Brijder in Kampen. In 1963 voer het onder de naam Fiat en vanaf 1969 kreeg het de naam Avontuur. In 1988 kreeg het de naam Goede Gunst van Vof Scheepvaartbedrijf T. de Jong. Nu heeft het varend woonschip het EU-nummer 3030494 gekregen en is het sinds 1994 in handen van de negende eigenaar, waarvan de schipper dezelfde is als de achtste eigenaar. De diepgang is gedaald van 240 naar 120 vanwege de functie van woonschip. Het schip heeft een lengte van 3654 cm en breedte van 543 cm
26.
Daarna volgt de Sabbatsrust uit Velsen van M. Dek. Het is een schip dat de vraag stelt: "Sabbat! of Zondag?" Het antwoord mag duidelijk zijn.
De Klipperaak is in 1901 gebouwd als Nieuwe Onderneming door de scheepsbouwer Gouwsluis in Alphen aan de Rijn voor Jan Slump in Groningen. Vanaf 1927 ging deze staalijzeren klipperzeilschip verder onder de naam Dorottea. In 1933 kreeg het de naam Spes Salutis. Na 1954 is het ijzeren overslagschip uit de registratie verdwenen, tot in het in 2011 als Sabbatsrust wederom in de boeken is opgenomen, als zijnde eigendom van Marten Dek. Hij is een echte bootsman en zou niet aan wal kunnen wonen, vertelt hij in een aflevering van BotenTV.nl
27.
Nadat alle boten en schepen weer voor de volgende brug stilliggen en onze brug weer voor ons beschikbaar is gekomen, parkeren we de wagen nogmaals achter It Posthûs. Deze is inmiddels geopend, zodat we een toiletgang kunnen maken en wat kunnen eten en drinken.
It Posthûs of Het Posthuis van Sjoerd Bosgra en Saskia Wagenaar, is de laatste van de drie overgebleven uitspanningen rondom de brug.
De oudste herberg was dus van Symon Jans, Simen Jansz, Simen Jans of Simon Jans, die de brug gefinancierd had en daarvoor dus tol mocht gaan vragen - dat trouwens pas in 1937 werd afgeschaft. En daarnaast stonden er weerszijde van de Jilumerdyk een herberg en het huidige hotel-café-restaurant.
28.
In 1772 komen we ook de naam van de kastelein van de herberg aan de Streek-zijde, Gerben Wybes (1745-1810), tegen. Gerben zal zich als eerste (en enige in Friesland) met de familienaam Poortinga laten tooien bij de familienaamaanneming. We komen hem als zodanig tegen vanaf oktober 1805. De nazaten zijn zodoende eenvoudig terug te voeren op hem. Zijn kinderen schrijven en tekenen zich in 1811 in met deze naam. Waar de inspiratie voor deze familienaam vandaan komt, moge duidelijk zijn. De herberg had een poort. Wanneer deze is verdwenen is onbekend.
Gerben huwt op 9 mei 1770 met Antje Dirks en in 1785 woonden ze zeker ook in het pand van de herberg, dat ze van Ozinga uit Dokkum voor ƒ884 hadden gekocht. Het pand bestond uit huis, schuur en herberg. De herberg bleef tot 1849 in de familie, waarna het telkens in andere handen kwam
29.
In de tweede helft van de negentiende eeuw, werd men als toerist zeker geadviseerd om hier bij de aanlegplaats aan te leggen, omdat men hier lekkere koffie schenkt
30.
We hadden bij onze aankomst bij de It Posthûs al opgemerkt dat de doorreed (ook wel doorrit of doorrid) nog aan de buitenzijde zichtbaar aanwezig zijn. Deze is er in 1877 bijgebouwd
31.
Na de prima late lunch gaan we een kijkje bij de kerk en wierde Wanswert. We rijden hiervoor over de Jislumerdyk en weer een stukje terug over de Iedyk. Maar eerst komen we op de Jislumerdyk op de brug over het grachtje langs de Schoolstraat nog een monumentaal werk van Hans Jouta tegen.
Dit werk uit 2013 is gerealiseerd in opdracht van de gemeente Ferwerderadeel, vanwege de opknapbeurt en uitbreiding van de (passanten)haven. Een commissie bestaande uit ambtenaren van de gemeente, de architect en dorpscomité kozen zijn werk uit verschillende ontwerpen. Het beeld vertelt letterlijk het verhaal van de schapenhandel dat hier voorheen plaatsvond, toen de schapen over de Dokkumer Ee - verbeeld door de meanderende pilaar Ie - werden aangevoerd. Het werd hier in april geplaatst
32.
Wanneer we op brug staan, zien we aan het eind van de gracht - dat in verbinding staat met de 'nieuwe' haven een trailerhelling.
noten:
1.
Burdaard.nl Geschiedenis Burdaard;
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6. - p. 26;
Delpher:
Nieuwsblad van het Noorden, 25-06-1896 Advertentie Puike Terpaarde van G. Postma (Groningen) en G. Sijtsma / Sietzema (Veenklooster) verkrijgbaar bij P.E. Veenstra te Birdaard;
Leeuwarder courant, 16-09-1898 Advertentie Terpaarde;
Leeuwarder courant, 05-03-1913 Advertentie Terpaarde te koop;
2.
Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 99;
3.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 51, p. 307;
4.
Delpher:
De reformatie van '34 / B. Wielenga. - Tweede herziene druk. - Kampen : J.H. Kok, 1934. - p. 93-94;
5.
AlleFriezen:
Gerben Reinders van Wieren geboren te Oenkerk (met handtekening Grietman H.B.v.Sminia) op 19-09-1830 als zoon van timmerman Reinder Gerbens van Wieren en Trijntje Hanses Kroodsma - huwde (met extract geboorteakte, getekend door burgemeester Hobbe Baerdt van Sminia) te Smallingerland op 12-05-1855 als molenmakersknecht wonende te Janum met Iebeltje Kornelis Ferwerda (Drachten), dochter van blauwverver Kornelis Harmens Ferwerda en Elisabeth Hanzes Brouwer - overleden als timmerman te Janum als zoon van molenmaker Reinder Gerbens van Wieren en Trijntje Hanses Kroodstra, weduwe van Ybeltje Kornelis Ferwerda;
Reinder Gerbens van Wieren geboren te Rijperkerk op 29-6-1799 als zoon van landbouwer Gerben Jans van Wieren en Aafke Lubberts - huwde als timmermansknecht op 17-5-1821 te Ferwerderadeel met Trijntje Hanzes Krootsma (Suawoude, ± 1801 - ), dochter van landbouwer Hans Sytses Kroodsma en Grietje Benjamins - overleden;
6.
Reinder Gerbens van Wieren overzicht;
Reinder Gerbens van Wieren uit- en inschrijving;
Gereformeerdekerken.info Wat Gerben van Wieren in Oenkerk overkwam;
Geschiedenis van Oenkerk, Giekerk en Wijns hoofdstuk 4 Geestelijke stromingen;
Genealogieonline Reinder Gerbens van Wieren (1799-1858);
Reinder Gerbens van Wieren woonachtig te Rinsumageest gedaagd op 27-3-1841 603-37;
Reinder Gerbens van Wieren gedaagd;
Grietje Reinders van Wieren huwelijk;
Naamlijst van de grietmannen, die van 1816 tot 1851 hoofden van de gemeenten ten platten lande in Friesland zijn geweest : een vervolg op de nieuwe naamlijst van grietmannen, van de vroegste tijden tot 1795 / H. Baerdt van Sminia. - Leeuwarden : W. Eekhoff, 1851;
Genealogieonline Hobbe Baerdt van Sminia, (1797-1858);
7.
Delpher:
Geschiedenis der wording en ontwikkeling van het Christelijk lager onderwijs in Nederland : 16 na Chr. - 1897/ J. Kuiper. - Groningen : J.B. Wolters, 1901. - Abraham Meyer. - p. 300-303;
8.
Delpher:
Soemba-zending / S. Douma. - Rotterdam : Schoemakers, [1932]. - p. 35;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 02-11-1909 Majoor Colijn.;
De Preanger-bode, 14-12-1909 Van hier en daar - Uit het begrootingsdebat - maiden-speech Colijn;
Parlement.com Dr. H. (Hendrik) Colijn;
9.
Delpher:
Uitkomsten der negende tienjaarlijksche volkstelling gehouden op den een en dertigsten December 1909 = Résultats du neuvième recensement de la population du Royaume des Pays-Bas au 31 Décembre 1909 / Centraal Bureau voor de Statistiek. - Bijdragen tot de statistiek van Nederland, ISSN 0923-795X. - 's-Gravenhage : Belinfante, 1910-1912. - p. 7, p. 64;
10.
Delpher:
Volkstelling 31 december 1920 = Recensement 31 Décembre 1920 / Centraal Bureau voor de Statistiek. - Bijdragen tot de statistiek van Nederland, ISSN 0923-795X. - 's-Gravenhage : Centraal Bureau voor de Statistiek, 1922-1924. - p. 55, p. 84;
Naamlijst van Nederlandse gemeenten en plaatsen / Ph.G. Rapp. - Lochem : De Tijdstroom, 1935. - p. 9, p. 93;
11.
Delpher:
Marktanalytisch handboek voor Nederland / T. Limperg jr (voorzitter Nederlands Instituut voor efficiency. Bedrijfsstudiegroep voor marktanalyse en conjunctuuronderzoek). - 's-Gravenhage : [Centraal Bureau voor de Statistiek], 1937. - p. 649, p. 654;
12.
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6. - p. 38;
13.
Delpher:
Leeuwarder courant, 18-07-1938 Wandelingen door het Friesche land III De geheimnissen van de Dokkumer Ee / K.;
Leeuwarder courant, 11-11-1948 Langs de Dokkumer Ee XIII Birdaard / v.d.V.;
14.
Delpher:
Leeuwarder courant, 11-11-1948 Langs de Dokkumer Ee XIII Birdaard / v.d.V.;
15.
Burdaard.nl Geschiedenis Burdaard;
16.
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6. - p. 48;
17.
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6. - p. 38;
18.
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6. - p. 48;
19.
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6. - p. 44;
20.
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6. - p. 40;
Voorouders dagboeken Doeke Hellema. - p. 757;
21.
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6. - p. 39, 603;
AlleFriezen:
Doeke Wygers Hellema geboren te Wanswerd op 3 april 1766 als zoon van Wieger Doekes Hellema en Grietje Lykeles van der Veen - gehuwd met Lysbet Hendriks. Hij huwt als 47-jarige op 02-05-1813 te Wirdum voor een tweede keer met 21-jarige Dieuwke Nicolai, dochter van Klaas Nicolai en Akke Snoek - overleden / overleden als 'greidboer' op 17 December 1856.
Op 15 januari 1812 neemt hij de familienaam Hellema aan.
In het lidmatenregister staat dat hij op 11 mei 1787 zijn belijdenis heeft gedaan en in augustus 1792 naar Wirdum is verhuisd omdat hij daar als 'schoolmeester' was beroepen.
Tijdens de volkstelling 1829 was hij 63 (geboren te Wanswerd) en woonachtig als 'Ontvanger der belastingen'
Tijdens de volkstelling 1839 was hij 73 (geboren te Wanswerd) en woonachtig als 'landbouwer';
22.
Delpher:
Stads- en dorpskroniek van Friesland / G. Wumkes. - Nieuwsblad van Friesland, 1917 p. 100;
Leeuwarder courant, 15-07-1856 Leeuwarden, 14 Julij;
Voorouders dagboeken Doeke Hellema. - p. 769;
23.
Delpher:
Bodders yn de Fryske striid / G.A. Wumkes. - Boalsert : Osinga, 1926 p. 394;
Archives Portal Europe - Nederland > Historisch Centrum Leeuwarden: 1914 - Hervormde Gemeente Wirdum, 1555-1951 Overige informatie;
24.
De nazaten hebben op hun site over hun voorouders, waaronder Doeke Wijgers Hellema een uitgebreid levensverhaal samengesteld:
Doeke Hellema. Hier is ook de transcriptie te vinden van zijn dagboeken: ruim 550.000 woorden en zo'n 60 uur leesplezier.;
25.
Birdaard gemeente Ferwerderadeel : Beschermde stads- en dorpsgezichten. - Zeist : Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 1987;
Begrenzingskaart;
Besluit;
26.
Vereniging 'De Binnenvaart' Goede Gunst;
27.
Stichting Maritiem-Historische Databank Nieuwe Onderneming - ID 4642;
28.
Burdaard.nl Geschiedenis Burdaard;
It Posthûs 'We blijven gastheerschap nastreven';
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6. - p. 227;
29.
Burdaard.nl Geschiedenis Burdaard;
AlleFriezen:
Gerben Wybes (later Poortinga) gedoopt 28 maart 1745 als zoon van Wybe Tjepkes en Rinske Gerbens - huwde huwde te Wanswerd op 9 mei 1770 met Antje Dirks (later: Tamminga) gedoopt te Wanswerd 16 februari 1744 en overleden te Wanswerd oktober 1803, dochter van Dirk Ytsens en Saapke Franses - overleden overleden te Wanswerd op 4 november 1810;
Poortinga Naamsaanneming
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6. - p. 155, 227, 229;
Delpher:
Leeuwarder courant, 07-11-1772 De Secretaris Albarda ...;
Leeuwarder courant, 12-10-1805 De Secretaris A. Joha, ...;
30.
Friesland en de Friezen : Gids voor reizenden : Schoonheid der steden dorpen en landschappen in de 19e eeuw / A.J. Andreae, J.G. v. Blom JGz., G. Colmjon, Waling Dijkstra, D. Hansma, H. de Jong, M.E. v.d. Meulen, K.K. Sipma, Johan Winkler [et al] ; S.J. van der Molen (toelichting). - Leeuwarden : Van Seijen, 1974. - p. 230;
Fotomechanische herdruk van de uitgave: Leeuwarden : Suringar, 1877;
31.
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6. - p. 228;
32.
Hans Jouta Kunstwerk Burdaard;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 25-04-2013 Luchtschapen boven Burdaard;
Leeuwarder Courant, 24-09-2012 Opknapbeurt haven Burdaard;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 27-01-2012 Burdaard kan los met bouw recreatiewoningen;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 24-06-2011 Binnenhaven in centrum Burdaard;
Leeuwarder Courant, 08-08-2013 Een energetisch huisje op Mounehiem / Peter Karstkarel;
internetraadpleging: 28-10 - 6-11-2020
|
|
|
kerk en wierde Wanswert, Burdaard
|
|
kerk en wierde Wanswert, Burdaard
Opfok De Doniahoeve, Burdaard
Donia Zathe, Burdaard
|
|
Steenhuisenbrug, Molen "de Zwaluw", Burdaard
Steenhuisenbrug, scheepsverkeer, Burdaard
onderkant Steenhuisenbrug, Burdaard
6 slokken cappuccino, Burdaard
It Posthûs-lunch, Burdaard
It Posthûs - doorrit, Burdaard
It Posthûs - doorrit, Burdaard
[Burdaardse schapenhandel] | 2013 | Hans Jouta, Burdaard
[Burdaardse schapenhandel] | 2013 | Hans Jouta, Burdaard
trailerhelling, Burdaard
|
|
Wanswerd
Hardstenen grafzerk van Sypt van Goslingha en zijn vrouw Perk Zyaerda uit 1562. - foto: 07-1944
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 24.196 (zie ook: 181.079)
(CC BY-SA 3.0)
|
Vanaf de Iedyk rijden we de Goslingawei in.
De Goslingawei is een vernoeming naar de omgrachte en door bomen en bosschages omringde Goslinga-zathe. De Goslinga-state werd tot de komst van Sypt rond 1540 de Jornsma State genoemd
1.
We kunnen deze state zien als een nieuw gesticht huis, dus zonder dat het een stins (verdedigbaar huis) als voorganger heeft gehad. Er ontbreekt namelijk een tweeledig stinsterrein met afzonderlijke grachten
2.
In de kerk ligt de monumentale grafsteen van Sypt van Goslingha en zijn vrouw Perk Zyaerda. Ze zijn beide overleden op 7 juni 1561. Als grafschrift staat er dat hij een zoon is van Tjepcke van Goslinga en Frouck van Oenema en zij een dochter van Goffe van Sjaerda en Teth van Epinga
3.
Deze zerk met vroege renaissance-vormen is gemaakt door Pieter Dirxsz
4
(of Pieter Dirks) uit Leeuwarden
5.
In de poort-architectuur heeft Dirxsz de drie schikgodinnen of Nornen afgebeeld. We zien Klotho, de spinnende, die de levensdraad van de mens spint. Daaronder Lachêsis, de uitdeelster van het lot en Atrôpos, het onafwendbare
6.
Titia van Goslinga of Teth fan Goslinga was de laatste slotvrouwe uit dit geslacht. Ze was gehuwd met Lazarus Foppes (Laas) van Grovestins. In 1679 woont ze nog op de state.
7.
Deze state is echter kort na 1770 afgebroken en vervangen door een boerderij
8.
Daarna is er nog lange tijd een bruggetje naar Titia van Goslinga vernoemd geweest.
Nieuwe Atlas van Friesland (Atlas van Eekhoff). - 1853
Nieuwe atlas van de provincie Friesland : bevattende kaarten van de dertig grietenijen of gemeenten, met de daarin gelegene elf steden en haar grondgebied, alsmede van de eilanden Ameland en Schiermonnikoog : naar de kadastrale plans en latere topographische opnemingen geteekend op de schaal van 25.000 op 1. - Leeuwarden : W. Eekhoff, 1849-1859
(zie ook: Friesland op de kaart - Google-map mix)
|
De Vrouw Lazarusbrug lag tussen Klein Bornmeer en Burdaard op de route van de Trekweg langs de Dokkummer Ee over de opvaart naar de Doniaterp.
Havengezicht van Wanswerd.
Wanswert ± 1915 / S. Iedema (uitgever)
Tresoar Fries Fotoarchief, FER01333
|
We rijden bij De Buorren, de Oan'e Kamp op, waar we de wagen op het parkeerterrein neerzetten.
Hier vinden we ook het haventje van Wanswerd.
Beide zijn er nog niet zo lang. Eind 2006 kwam men met het plan Mei Feart en Faasje om van 25 jaar geleden wegens ruilverkaveling opnieuw verworden stuk weiland iets anders te maken. En dat 'iets anders' zien we om ons heen. Een ruime parkeerplaats, een haven, speelattributen en -velden voor kinderen
9.
Een sfeervol beeld van het fierljeppen / polstokspringen in Wanswerd. Op de achtergrond molen "De Victor" en de Nederlands Hervormde kerk. Tevens is motorschip "Ora et Labora" te zien van schipper Auke Iedema die de beurtvaart op Leeuwarden verzorgde.
Wanswert 1958 - 1960 / Lieuwe Kooistra (bedrijfsfotograaf van Miedema's landbouwwagenfabrieken te Winsum)
Tresoar Fries Fotoarchief, 00104049
|
Het minuutplan van het dorp doet ons al snel inzien, dat de voormalige haven nu de straat Oan'e Kamp is.
Het dorp was al sinds 1966 niet meer per boot of praam bereikbaar, omdat de Wanswerdervaart - de vaart dat het dorp met de Dokkumer Ee verbindt - op enkele plaatsen was afgedamd. Dit betekende toen het einde van de beurtvaart, die schipper A.S. Iedema tot dan toe met zijn Ora et labora ('bid en werk') onderhield met Leeuwarden, waar hij een vaste plek had bij de Noorderbrug.
Daarmee kwam er einde aan de beurtvaart die sinds 1710 bestond
10.
Dit was gebeurd op initiatief van Stephanus de Lespierre (Steffen Harmens Lespierre: Sneek, ~2-9-1657 - Wanswerd, 8-2-1733), de predikant van Wanswerd van 1695-1733. Hiervoor werd de Wanswerdervaart - dwars door de pastorielanden - doorgetrokken tot aan het dorp
11.
De beurtschippers waren in deze periode onder andere Wiltje Dirks (1715), Jan Clases (1749), Tjeerd Klzaes Keuning (1800) en Jelle IJmes Hiemstra (1847) met zijn schoonzoon Hein J. Broersma
12.
Auke Iedema (Wanswerd, 30-6-1900 - Wanswerd, 20-2-1972) trad met zijn beurtvaart in de vaarwegen van zijn vader, Sikke Iedema (Berlikum, 28-8-1872 - Wanswerd, 8-1-1958).
Auke trouwt op 4 juni 1924 met Sytske Miedema (Wanswerd, 24-4-1904 - Wanswerd, 19-7-1995). Ze krijgen tussen 6 en 13 april 1925 hun dochter Fokeltje, tussen 23 en 30 juli 1928 hun zoon Willem en tussen 31 januari en 18 februari 1935 hun zoon Sikke
13.
De Ora et labora werd in 1923 gebouwd op de werf van G. Bijlsma en zonen te Warten en had volgens de blauwdruk een lengte van 13,75 meter, een breedte van 2,70 meter en een holte van 1 meter
14.
Motorschip Ora et Labora en Sikke Iedema in zomer 1923.
het Historisch Bedrijfsvaartuig, 13471-1
(CC0 1.0)
|
Motorschip Ora et Labora in winter 2010 / Jan Uittenbogaard (foto)
het Historisch Bedrijfsvaartuig, 13471-2
(CC0 3.0)
|
In de zomer van 1923 poseert de opdrachtgever en eigenaar Sikke Iedema op zijn nieuwe aanwinst. Boven de naam van het schip Ora et labora staat Sikke A. Iedema, Wanswerd. Sikke begon zijn carrière als beurtschipper op 12 mei 1892. Hij begon op het beurtschip van Rinsma en voer de route Bartlehiem - Leeuwarden. Hij nam in 1900 het snikschip "De Vriendschap" over van Hein J. Broersma, inclusief de bijbehorende beurtdienst Wanswerd - Leeuwarden. Dit deed hij daarna samen met zijn zoon Auke, die tevens een kruidenierszaak / fouragehandel begon. De beurtdienst over het water werd uitgebreid met een autobusdienst. Vader Sikke vierde in 1956 zijn 65-jarig jubileum. Hij was toen bijna 85 jaar oud.
In 2010 bestaat het schip nog steeds
15.
De schippers uit de dorpen Birdaard, Wanswerd en van de streek buiten Dokkum hadden volgens artikel 1 van de Conventie uit 1808, tussen de Gemeente Besturen der Steden Leeuwarden, Harlingen, Franeker en Dokkum een uitzonderingspositie en mochten daarom een stuk meer dan hun collega schippers
16.
Waren er in 1850 nog elf beurt- en veerschepen die over de Dokkumer Ee tussen Leeuwarden en Dokkum voeren, in 1950 waren alleen vader en zoon Iedema over.
Gevelsteen uit de Dokkumer Stal aan de Camstraburen. Nu te zien in de Pijlsteeg, Leeuwarden
|
Zoals gezegd, hadden ze een vaste plek bij de Noorderbrug in het buurtje dat nu de Eebuurt heet. Aan de Camstraburen stond de - sinds 1892 afgebroken - Dokkumer Stal. Hier werden de paarden van de scheepsjagers van de veerschepen verzorgd en gestald. Een gevelsteen uit dat pand kunnen we sinds 1929 vinden in een muur aan de Pijlsteeg
17.
Het einde van de beurtscheepvaart tussen Amsterdam en Friesland werd door het ANP-Nieuwbericht op 1 april 1971 om 7 uur als nieuws gebracht. Schipper Eekhof uit Bolsward zal na 44 jaar niet meer het IJsselmeer oversteken met zijn vrachten
18.
Naast de huidige haven staat een kerklokaal, een zaalgebouw in expressionistische vormen 19 uit 1928 dat in opdracht van de kerkvoogden J.J. Talsma, G. Tolsma en G.G. Oberman is gebouwd.
Wanneer we verder het Tsjerkepaed oplopen naar de kerk komen we langs het gietijzeren hekwerk uit 1879 dat het kerkhof omringd 20.
Wanneer we vervolgens de noordzijde van het kerkbouw en toren kunnen aanschouwen, blijkt maar weer eens dat je sommige dingen van dichtbij toch iets minder goed kunt zien. Of beter gezegd, kunt duiden. Want het zal zo maar weer eens blijken, dat wat je op het eerste kunt zien, niet altijd het hele en juiste beeld schetst.
Plattegrond of bovenaanzicht (met periode aanduiding). Ned. Herv. Kerk te Wanswerd (Ferwerderadeel), 1976 / opmeting H. v.d. Wal, juli 1944; tekenaar W.J. Berghuis, juni 1976
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-022520
(CC BY-SA 3.0)
|
Het prachtige plaatje van de Petruskerk (15643) vanaf de Iedyk, ziet van dichtbij toch iets anders uit. Aan de noordzijde van het schip en koor zien we bijzondere tweedeling in het metselwerk. Het grootste deel van het schip is zestiende-eeuws en het koor lijkt negentiende-eeuws. Niets blijkt minder waar. De laatste renovatie heeft een negentiende-eeuwse baksteen als ombouw gebruikt en verbergt daarmee de muur uit mogelijk 1335. In het jaar 1335 is het koor gewijd
21, aldus een rekening van het Utrechtse Bisdom
22.
In 1778 werd het noordelijk deel van het koor voor het eerst beklampt
23.
Dit is gefinancierd door twee vermogende dames
24.
Om een eerdere renovatie in 1720 gefinancierd te krijgen, ten tijde dat Stephanus de Lespierre hier stond, had men een loterij laten organiseren door de apotheker te Leeuwarden, Jan de Waart (Jan van Waard / Jan van Waert / Jan van Waerdt). De Waart ging ook op zoek naar zogenaamde loterij-agenten in de dorpen uit de omgeving. De schoolmeester Minne Zants uit Tzummarum zag het verkopen van deze loten à 25 stuivers per stuk, ook wel zitten. Welke reden hij had is niet bekend, maar hij vervalste de trekkingslijsten zodanig dat hij in de prijzen viel.
lotnummer 8817
Een van de niet doorgegeven lotnummers.
bron: Hof van Friesland, Criminele en civiele rechtspraak 1087 Minne Sents van Tzummarum;
|
Hij verkocht 34 loten, de nummers 8817-8850, maar gaf deze nummers niet door aan de loterijorganisatie. Op deze nummers zou dus nooit een prijs kunnen vallen, omdat ze niet getrokken konden worden.
En dit bedrog kwam uit. Zowel de wereldlijke macht als de kerkelijke autoriteiten bogen zich over deze kwestie, zodat we kennis kunnen nemen van hun vonnissen. De wereldlijke autoriteiten verbanden hem voor drie jaar uit Friesland, nadat hij eerst in het openbaar op het schavot "strengelijck te worden gegeesselt". Het Hof van Friesland veroordeelde hem op 21 October 1719 in overweging nemende dat de meester "sodanige snode practijken, en enorme falsiteijten met 't ingeleijde geldt, en getrokkene prijsen van eenige inleggers heeft getraght te verrijcken"
25.
Op 5 November 1719 volgt de uitspraak van de kerkeraad van Tzummarum. Sants wordt nu gezien "als een verrot lidt van het geestelyck lichaem Jesu Christi ende der gemeente". En "of hij door Godts Genade tot schaemte en droefheit over syne sonden gebracht mochte worden, waertoe wij alle de leden van Christi Kercke vermaenen hun vuurige gebeden voor den Heere uit te storten"
26.
Minne Sants van Hallum is de zoon van Sent Minnes en Taetske Piers en is op 17 juli 1681 gedoopt in Hallum en daar getrouwd op 12 september 1705 met Janke Pytters, eveneens van Hallum.
handtekeningen
Janke Pyters en Menno Sents de Vries
bron: Archief van notaris
Albertus [ Isaacsz.] Kleynenbergh, 1728-1768
238 [pagina 248 van 768]
|
Hij werd dus schooldienaar en -meester. Ze kregen een aantal kinderen tussen 1706 en 1716. De meeste kinderen werden echter niet oud
27.
Na hun verbanning uit Friesland treffen we ze vanaf 1729 in Leiden aan.
Op 20 juni 1729 registeren ze zich als poorter. De kleermaker Coenraet Kuyper en schoenmaker Abraham van Dwiel staan borg voor hem. Hij heeft zich omgeschoold tot schoenmaker. Ze woonden aan de Vollersgracht.
Tussen 1730 en 1735 stellen ze diverse akten op. In 1735 gaan ze hun greidland in Birdaard publiekelijk verkopen en willen zich in klinkende munt laten uitbetalen
28.
Op 8 februari 1736 zijn ze getuige bij de doop van hun kleindochter Pietertie in de Nieuwe- of Marekerk (te Leiden). Ze is het kind van Arnoldus van Ganseveldt en Teetske Mennes de Vries. Twee jaar later, op 20 april 1738, zijn ze er echter niet bij, wanneer hun kleinzoon Jakobus wordt gedoopt in de Marekerk
29.
Dossierhulpmiddel
detail dossier met lotnummer 8817
|
Een ander aspect van deze loterijzaak is het kijkje in verwerking van de informatiestroom. Of eigenlijk een gebruikt hulpmiddel. Om de bewijsstukken aan het dossier te hechten - men beschikte nog niet over de nietmachine - gebruikte men een naald.
Nickname
Om niet onder je eigen naam op het internet en sociale media te opereren, gebruiken velen een zogenaamde nickname of username. Vaak bestaande uit een onuitspreekbare en onooglijke letter- en cijferbrij. Driehonderd jaar geleden wilde men soms ook onbekend blijven voor de buitenwereld.
Loterij uitslag 5e lijst
|
Zoals bijvoorbeeld bij een loterij als deze. Want stel je voor dat je een grote prijs won, dan wil je natuurlijk niet dat iedereen dat weet. Het geld moest immers gewoon thuis bewaard worden. En de loterijuitslagen verschenen openbaar.
En dus ook toen hanteerde sommigen een nickname in de vorm van een leuke zinsnede voorafgegaan of gevolgd door de initialen. We laten hier enkele 'speelse' varianten de revue passeren.
lotnummer 5640 = Twe vrijsters te zaam, Een goede prijs is haar aangenaam C.D. T.E.
lotnummer 8807 = Fortuun vliegt op het veld, krijg ik niet; weg is mijn geld.
lotnummer 8814-8815 = Liever wat als niemendal T.I.L.
lotnummer 8844-8849 = Dat zijn zes voor de vrienden in Compagnie.
loten met 'nicknames'
bron afbeeldingen: Hof van Friesland, Criminele en civiele rechtspraak 1087 Minne Sents van Tzummarum
|
|
Aan de opwerping van de terp (45530) waarop de kerk en het dorp gebouwd zijn, is enkele eeuwen voor het begin van onze jaartelling begonnen
30.
Mogelijk was de ligging gunstig, omdat zowel de Zuider-Ee als de Noorder-Ee hier in de buurt hun oorsprong vonden. Ook is er in de omgeving een variatie aan grondsoorten te vinden. Van kleiige kwelders tot klei- en veengronden en klei op veen
31.
Dat de naam van het dorp is afgeleid van Wodan ligt niet voor de hand. Een aannemelijker optie is dat deze bewoonde hoogte (werth of wierde) afgeleid is van Wanderswierde
32. De Vita Sibrandi heeft het over Dodonis de Wandelswerth en de Vita Siardi spreekt over parrochia Wandelswert
33.
In de dertiende eeuw komen we variaties als Wandelswerth en Wandelsweert tegen, dat samengetrokken wordt tot Wanswert, halverwege de vijftiende eeuw. Hierna volgen allerlei soortgelijke schrijfwijzen. Het eerste deel zou inderdaad op wandelen in de zin van ruilen of bewegen kunnen duiden. Of het kan gezocht worden in de naam varianten van personen. Bijvoorbeeld aan Vandalen verwante persoonsnamen
34. Of 'terp, bewoonde hoogte' van de persoon Wandilo
35. De aanduiding uit 1511 van Wiswert valt hierbij weer enigszins uit de toon
36.
Een andere naam dat opvalt, zien we wanneer we om het hoekje bij de toren, zicht krijgen op graslanden, die we anderhalf uur geleden vanaf de Iedyk in omgekeerde richting zagen.
bron: Mei de boat nei Wânswert / Freek Postmus
Fan Tergreft nei Wânswert de feart del mei de boat.
Eartiids kaam in protte guod mei de "Ora et labora" it selde paad del.
[YouTube, weergave 186]
|
We maken in het landschap kennis met de poldermolen De Victor (15644). Het betreft een monnikmolen dat in 1867 gebouwd is om het waterpeil van de Wanswerderpolder op het gewenste niveau te houden. Deze polder ligt lager dan de opvaart, de Wanswerdervaart, naar Wanswerd. Dit heeft dat ook tot gevolg dat het water uit de sloten tussen de vaart en de Skettersdyk met een duiker onder de vaart door, in verbinding staat met de rest van de sloten in de polder.
De molen is in eigendom van de Stichting De Fryske Mole. In 2006 heeft het Wetterskip Fryslân deze molen bestempeld als reservegemaal, voor het geval er ernstige waterlast is
37.
De Victor heet pas sinds kort zo. Daarvoor heette de windwatermolen het Victor. En dat is een opmerkelijke naam voor een poldermolen. Victor is namelijk een vernoeming naar Sint Victor. En St. Victor is de patroonheilige van de korenmolenaars. Victor van Marseille leefde tot ± 290 nOJ. Als officier in het Romeinse leger droeg hij het christelijk geloof uit. Hij werd hiervoor uiteindelijk ter dood veroordeeld, door middel van verbrijzeling tussen twee molenstenen in een rosmolen. Naar verluidt braken de molenstenen en werd hij onthoofd
38.
En bijzondere constructie is bij deze molen toegepast om het te laten kruien. Het heeft hiervoor 16 vaste ijzeren rollen. Meestal werkt dat niet goed en is daarom maar zelden toegepast, maar bij deze molen werkt het wel goed
39.
De molen werd in 1867 gebouwd door Gerben van Wieren (1830-1907)
40.
Naast de molen staat het oude kleine molenaarshuisje. Hierin is ruimte voor zo'n vier personen om in te zitten. Het wordt gebruikt om maximaal drie cursisten tegelijkertijd het molenaarsvak te leren
41.
De aanbesteding voor de bouw van molen lezen we op 31 mei 1867 in de krant. Het bestek en de tekening zijn vanaf 11 juni in te zien bij Pieter Jansma, op de Wanswerder Streek. G. v. Wieren, molenmaker onder Janum, kan eventueel inlichtingen verschaffen. Honderd jaar later doet men pogingen om de door de storm van februari 1967 gehavende Victor te behouden, door het te restaureren. Een motor heeft de bemalingsfunctie al deels overgenomen, dus daarvoor hoeft de molen niet te blijven. Men, van de algemene ingelandenvergadering van de polder Wanswerd, gaat een poging doen om met de hulp van "Dorpsbelang", Monumentenzorg en "De Hollandsche Molen" een volledige subsidie van de drie lagen overheid te krijgen. Het is namelijk een sieraad in het landschap. In 1972 werd het gerestaureerd
42.
Wanswerderpolder, hoogte en diepte
bron: AHN-viewer
|
Wij lopen weer terug naar de wagen en rijden dezelfde weg terug over De Buorren en langs het Tsjerkepad (deze komen we zo weer tegen) naar de Iedyk en Hikkaarderdyk. Hier vervolgen we de route naar het noorden.
noten:
1.
Wikipedy Jornsmastate (Wânswert);
Stinsen en States in Friesland Jornsma State te Wanswerd;
2.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1. - p. 233;
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1. - digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 38 + noot 239;
3.
Homepage van Simon Wierstra Genealogie van het adellijk geslacht van Goslinga III-a Sipt van Goslinga;
4.
Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 303;
5.
Op de terp van Wodan : De kerk van Wânswert / Louw Dijkstra, p. 28 (in: (in: Alde Fryske Tsjerken, nr. 21, december 2019, p. 26-28);
6.
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 08-01-1941 De Goslingha-zerk in de kerk te Wanswerd.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-06-1947 De Goslingha-zerk in de kerk te Wanswerd.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-11-1949 Ingezonden De Goslingha-zerk in de kerk te Wanswerd / W.K. v.d. Veen;
7.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-11-1951 Majoarske wilde geen portret;
Stinsen en States in Friesland Jornsma State te Wanswerd;
8.
Uit de geschiedenis van de grietenij Ferwerderadeel / W.K. van der Veen. - Leeuwarden : [s.n.], 1958. - p. 244;
Stinsen en States in Friesland Jornsma State te Wanswerd;
9.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 17-10-2006 Ongerept stukje Wanswert gaat op de schop / Anko de Jong;
10.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-12-1966 Wanswerd heeft geen beurtvaart meer;
11.
het Historisch Bedrijfsvaartuig Ora et Labora;
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 26-11-1935 De Ned. Herv. Gemeente Wanswerd—Jislum.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-12-1950 Van Hallum naar Leeuwarden: 8500 "dubbelde passen" : Honderd jaar geleden was er een druk verkeer te water;
AlleFriezen:
Ds. Stephanus de Lespierre Vermeld
In deze melding staat echter dat hij van 1680-1733 predikant was te Oosterwierum (Easterwierrum), in 1709 legerpredikant. Hij is een zoon van ds. Hermannus de Lespierre en Johanna Japin. Ook was hij ca. 1686 getrouwd met Elske Jansonius en in 1693 voor de tweede maal met Cornelia Catharina de Ferreris.
(Dit kunnen we tevens deels terugvinden in:
Naamlijst der predikanten / Hetto Reynalda, 1751)
Op zijn eigen naam Steffen Harmens Lespierre vinden we in de verzameling Hessel de Walle, dat hij een kind is van dominee Harmen de Lespierre en Johanna Japin. En dat hij gehuwd is Elske Johannes Jansonius en is overleden op 8-2-1733 te Wanswerd waar hij predikant was;
Hij schrijft zich op 10-8-1710 in als lidmaat bij de Herv. Gemeente Wanswerd en Jislum;
12.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-12-1966 Beurtveer van Wanswerd (Dorp) naar Leeuwarden wordt opgeheven;
13.
Delpher:
Het Parool, 10-05-1952 Zestig jaar in de beurtvaart : Schipper Iedema blijft varen tot hij niet meer kan / correspondent;
het Historisch Bedrijfsvaartuig Sikke A. Iedema van Wanswerd 65 jaar beurtschipper;
AlleFriezen:
Auke Iedema geboren op 30-6-1900 te Warnswerd, als zoon van winkelier, koopman, veerschipper Sikke Iedema en Fokeltje Smits - huwde als koopman op 4-6-1924 te Ferwerderadeel met Sytske Miedema, dochter van veehouder Willem Miedema en Wytske Meekma - overleden
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 21-04-1925 Familiebericht;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 07-08-1928 Familiebericht;
Friesch dagblad, 18-02-1935 Familiebericht;
Graftombe.nl:
Iedema, Auke;
Miedema, Sijtske;
Sikke Iedema geboren geboren op 28-8-1872 te Berlikum, als zoon van ovensknecht Auke Thijsses Iedema en Sjoerdtje Sikkes Visser - huwde op 2-12-1899 te Ferwerderadeel met Fokeltje Smits, dochter van arbeider Feye Freerks Smits en Johanna Gijsberts de Klein - huwde 2 maal als veerschipper op 17-3-1927 te Ferwerderadeel met de 26-jarige Sjoukje Talsma, dochter van veekoopman Johannes Talsma en Jitske Palma - overleden op 8-1-1958 te Wanswerd.
Sikke koopt op 11-12-1905 een huis voor ƒ 500 te Wanswerd. Op 23-12-1909 volgt een hok of stal voor ƒ250. Op 28-2-1917 volgt een perceel voor ƒ240.
Zijn vrouw Fokeltje komt op 47-jarige leeftijd op 12-6-1925 te overlijden;
14.
Fries Scheepvaartmuseum Scheepsbouwtekening van een motorvrachtschip.;
15.
het Historisch Bedrijfsvaartuig Ora et Labora;
het Historisch Bedrijfsvaartuig Sikke A. Iedema van Wanswerd 65 jaar beurtschipper;
16.
Fries Scheepvaartmuseum Publikatie van de overeenkomst inzake de beurtdiensten in een aantal steden.;
17.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-12-1950 Van Hallum naar Leeuwarden: 8500 "dubbelde passen" : Honderd jaar geleden was er een druk verkeer te water;
Historisch Centrum | Leeuwarden Gevelsteen van de Dokkumer Trekschuit;
18.
Delpher:
ANP Nieuwsbericht, 01-04-1971 beurtschipper;
19.
Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 303;
20.
Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 303;
21.
Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 303;
22.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 308;
23.
Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 303;
24.
Dorpen in Nederland : een toeristische gids naar meer dan 250 historische dorpen en stadjes / J. Honders, J. Smit [et al.] (tekst); Jan van de Kam [et al.] (foto's). - Amsterdam : Reader's Digest (ism ANWB), 1982. - ISBN 90-6407-089-X. - Wanswerd/Birdaard, p. 420;
25.
Hof van Friesland, Criminele en civiele rechtspraak, 1087. Minne Sents van Tzummarum - Aanklacht, p. 1, 3;
26.
Dorpen in Nederland : een toeristische gids naar meer dan 250 historische dorpen en stadjes / J. Honders, J. Smit [et al.] (tekst); Jan van de Kam [et al.] (foto's). - Amsterdam : Reader's Digest (ism ANWB), 1982. - ISBN 90-6407-089-X. - Wanswerd/Birdaard, p. 420-421;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-12-1952 Van 'n schoolmeester in Tzummarum die als loterij-agent fungeerde : Het draaide uit op geseling en verbanning;
Hof van Friesland, Criminele en civiele rechtspraak 1087 Minne Sents van Tzummarum;
27.
Minne Zants geboren - ging als Minne Sents te Hallum in ondertrouw op 12-9-1705 met Janke Pytters - huwde - overleden
Op 30 april 1706 deed zij - Janke Pyters - belijdenis (gemeente Barradeel), als huisvrouw van Menno Sints (schooldienaar)
Op 26 september 1706 lieten ze hun kindje Trijntie te Tzummarum dopen;
Op 6 november 1707 lieten ze hun kindje Pijttie te Tzummarum dopen;
Op 20 oktober 1709 lieten ze hun kindje Taetske te Tzummarum dopen;
Op 4 oktober 1711 lieten ze hun kindje Taetske te Tzummarum dopen;
Op 5 augustus 1714 lieten ze hun kindje Pijttie te Tzummarum dopen;
Op 26 juli 1716 lieten ze hun kindje Pijttie te Tzummarum dopen;
Janke Pyters van Andringa Janke Pyters: Janke Pyters geboren in 1684 te Hallum (vader Pieter Watzes van Andringa, ±1650-1687 - moeder Jetske Meynerts / Meinderts, ±1660->1702), Minne Sents gedoopt te Hallum op 17-7-1681 (vader Sent Minnes, moeder Taetske Piers);
28.
Erfgoed Leiden en Omstreken, Register van poorterinschrijvingen J Mennocens de Vries (schoenmaker) (20 juni 1729) 39 [pagina 59 van 267];
Erfgoed Leiden en Omstreken, Inventarisnummer 1703 van archiefnummer 506 in Archieven 55 [pagina 163 van 666]-55 [pagina 164 van 666] (25 augustus 1730);
Erfgoed Leiden en Omstreken, Inventarisnummer 1703 van archiefnummer 506 in Archieven 71 (14 december 1730);
Erfgoed Leiden en Omstreken, Inventarisnummer 1703 van archiefnummer 506 in Archieven 72 [pagina 304 van 313] - 72 [pagina 305 van 313] (14 december 1730);
Erfgoed Leiden en Omstreken, Inventarisnummer 1703 van archiefnummer 506 in Archieven 290 [pagina 366 van 842] - 290 [pagina 367 van 842] - 291 [pagina 368 van 842] (22 mei 1732);
Leiden, archief 0506, inventarisnummer 2024, 1735: Archief van notaris Albertus [ Isaacsz.] Kleynenbergh, 1728-1768 folio 96, 237 [pagina 247 van 768]-238 [pagina 248 van 768] ondertekenaren: Janke Pyters en Menno Sents de Vries;
29.
Erfgoed Leiden en Omstreken doop Pietertie van Ganseveldt;
Erfgoed Leiden en Omstreken doop Jakobus van Gansevelt;
30.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 248;
31.
Het boek van de Ee / Erik Betten; Richard Bos (kaartjes). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2014. - ISBN 978-90-820738-9-8. - p. 14;
32.
Friesland Wonderland Alles over Wânswert / Peter Karstkarel;
33.
Gesta abbatum Orti Sancte Marie : Gedenkschriften van de Abdij Mariengaarde in Friesland : Naar het te Brussel bewaarde Handschrift uitgegeven, met Inleiding, Aanteekeningen en Register / Aemilius W. Wybrands. - Leeuwarden : H. Kuipers, 1879 p. 137, p. 172;
34.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 258;
Op de terp van Wodan : De kerk van Wânswert / Louw Dijkstra (in: Alde Fryske Tsjerken, nr. 21, december 2019, p. 26-28);
35.
Wikipedia Wanswerd;
Plaatsengids.nl Wânswert;
36.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 308;
37.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Victor_van_Marseille De Victor - Geschiedenis;
38.
Wânswert (Wanswerd), Fryslân De Victor - Over de naam;
Wikipedia Victor van Marseille;
39.
Wânswert (Wanswerd), Fryslân De Victor - Geschiedenis;
40.
Wânswert (Wanswerd), Fryslân De Victor - Molenmaker;
41.
Nieuwe Dockumer Courant, 18 mei 2013, 12:40 Molen Victor geeft Wânswert weer droge voeten;
42.
Delpher:
Leeuwarder courant, 31-05-1867 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-05-1968 Polder Wanswerd wil molen „Victor" trachten te behouden;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-12-1972 Wanswerd met toren en molen (luchtfoto Areophoto Eelde);
internetraadpleging: 6 - 12-11-2020
|
|
|
kerklokaal (1928) en haven, Wanswerd
|
|
hekwerk (1879) en kerk, Wanswerd
toren, Wanswerd
|
|
poldermolen De Victor, Wanswerd
poldermolen De Victor, Wanswerd
|
|
Jislum
Wanneer we vanaf de Iedyk zo'n kleine 300 meter naar het noorden hebben gereden, zijn we bij de camping "Zwanenburg" aangekomen. Hier begon zo'n eeuw geleden, vanaf de Hikkaarderdyk bij Hikkaard, nog het Tsjerkepad naar Wanswerd. Dit voetpad over de weilanden is zo'n 1600 meter en bespaart daarmee een kwart de afstand ten opzichte van de dijkenroute, die wij nu gereden hebben.
Dit verdwenen tsjerkepaad was een van paden die de kerken tussen enkele vliedorpen met elkaar verbond. Boeren die 'het recht van overpad' wat minder nauw namen, ploegden op een gegeven moment eenvoudigweg het pad om. Vanaf het moment dat ze niet meer in gebruik zijn, door de voortgang, kunnen we ons daarbij ook iets voorstellen. Ook de ruilverkavelingstrajecten zorgden voor het verdwijnen van deze paden
1.
Hikkaard vinden en vonden we nog terug in de boerderijnamen Groot Hickeard / Great Hickaerd / Grut Hikkaard en Groot Hikkert en Lyts Hickaard, zoals de boerderij van de camping heette 2.
De naam Hikkaard wordt vanaf 1715 à 1720 ingevoerd, wanneer Jillert Aris van Hiccard of Jillert Arys Hiccard voor zijn vrouw in 1728 als eigenaar en gebruiker wordt genoteerd
3.
We rijden intussen - net als kroonprins Willem Alexander en zijn verloofde Máxima op woensdag 10 oktober 2001, toen ze hier reden tijdens hun bezoek aan de gemeente Ferwerderadiel
4 - langzaam door en bereiken de Oude Vaart (dat verderop ook Jislumer Feart en Ferwerter Feart wordt genoemd).
De Oude Vaart is een natuurlijke afwateringsgeul dat ten oosten van Burdaard uitmondt op de daar nog licht meanderende Dokkumer Ee, de Noorder-Ee.
Hierlangs liep nog een voetpad dat verderop overging in een landweg naar Jislum. Deze werd vanaf 1580 Catrinewech genoemd en later in de volksmond Catharinalaan. In 1953 werd de weg nog even weer tijdelijk in gebruik genomen, vanwege het plaatsen van een nieuwe brug over de vaart. In het landschap is de weg nog steeds te herkennen. Ook omdat de eigen weg nog steeds in gebruik is om bij het huis te kunnen komen
5.
Stroomopwaarts - vanaf de Dokkumer Ee - komt het eerst langs het huis en vervolgens langs de tussen 1869 en 1899 volledig, deels tot onder het waterniveau, afgegraven vlieterp / flieterp Baerd. Vlieterpen kwamen we al eerder tegen tijdens onze dwalingen door ons wadgebied. Zo zijn er ook in de nabijgelegen Ommelanden vliedorpen. Er is zelfs een dat die naam draagt, Vliedorp , oudtijds to Fleghum genoemd. Dit is dan als vluchtplaats weer verklaarbaar uit het Oudfriese fliach-hêm.
De twee boerderijen die op deze vlieterp stonden moesten vanwege de afgravingen verdwijnen. Een ervan is weer opgebouwd op het al afgegraven deel aan de Hikkaarderdyk. Jitse Wytses de Jong was toenertijd gebruiker of eigenaar van de gronden. De andere is iets noordelijker weer opgebouwd en staat tegenover de huidige camping.
Baerd gaat nu door als een moerassig natuurgebiedje
6.
Hemelsbreed een kilometer verderop ligt Jislum. Ook de terp van Jislum wordt aan het einde van de negentiende eeuw afgegraven.
De terpaarde van Jislum, waar IJ. Wiarda de terpbaas is, wordt per tram aangevoerd naar het water en gaat 50 cent per scheepston kosten
7.
We komen Wiarda (en eventuele partner) als terpbaas tegen in Burgwerd (1892), Wirdum (1893), Loënga (1895) en Jislum (1896). Ze kopen de gronden op, breken de behuizingen af. Verkopen de losse onderdelen, als baksteen of puin, klinkers, diverse houtdelen en ander boerenmaterialen en hofstede-attributen. Om vervolgens de af te graven gronden te verkopen als terpaarde of huissteedaarde.
IJme Wiarda werd op 23 januari 1847 in Burgwerd geboren en trouwt, als koopman wonende in Hijdaard, met dienstmeid Baukje Wijnja en overlijdt op 28 mei 1926 in Bolsward
8.
Er zijn van Jislum een honderdtal archeologische vondsten bekend, uiteenlopend van veelal keramische en organische vondsten tot een tiental metalen. Daarnaast nog enkele stenen, een glasvondst en graankorrels. Hiervan maken ook enkele deel uit van de collectie Van Giffen (1884-1973)
9.
Dit terpdorpje bestaat dan ook al even. In de Fuldalijst wordt het Gisleheim genoemd. Er zijn twee verklaringen voor de mannennaam Gisl. Het zou kunnen duiden op een 'kind van edel komaf'. Deze werden soms gegijzeld voor geld, zodat ook 'gegijzelde' een optie is. Daarnaast zou het een verkleinwoord van 'speer' oftewel 'pijl' kunnen betekenen. Zo'n 5 eeuwen later zien we Jeslum als naam verschijnen en variaties daarop als Jesselem, Yeslem en Hyeslem. Gevolgd door Jislum in de zeventiende eeuw. Op kaarten verschijnen Ieeslum en in het Fries Ieslom als aanduiding. Gezien de huidige verkaveling zal het voor de afgraving eruit hebben gezien als een radiale terp met rondom aan de voet het ossepad. Het staat in ieder geval op een terp (45528), dat voor Romeinse IJzertijd gedateerd wordt
10.
We steken de Oude Vaart over en even verderop wordt de snelheid uit het verkeer gehaald door twee cortenstaalplaten met daarin een afbeelding van links een molen en rechts een schip.
(detail) minuutplan Jislum, Ferwerderadeel
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-036574
(CC BY-SA 3.0)
|
De molen is de poldermolen De Volharding uit 1872 (15632), dat polder de Vries bemaalt. Het skûtsje memoreert de plek tot waar de Jislumer opvaart kwam, ten tijde van de afgraving van de terp. Het laatste stuk is inmiddels gedempt.
De gemeente Ferwerderadiel heeft deze cortenstaalplaten laten maken. De bewoners hebben de afgebeelde verwijzingen naar het regionale leven en werken uitgekozen. Een paar huizen verderop komen we de andere twee tegen. Hierop staan links het Friese paard en rechts Catharina met rad, zwaard en boek. Het plaatsen van deze beelden was onderdeel van de eerste fase (dat volgens de planning in 2012 uitgevoerd zou worden) van het Shared Space of Dielde Romte Flieterpen project om de verkeersveiligheid en leefbaarheid te vergroten
11.
Bij de nog relatief jong uitziende kerk stoppen we even, hoewel we dit meestal niet doen. Maar in dit geval staat het op een terp en zal er vast een reden voor zijn, dat er een nieuwe kerk gebouwd moest worden. En die reden willen we natuurlijk graag weten. Ook hier maant het hekwerk ons "Gedenkt te sterven" , waarin tevens alle gebruikelijke symboliek te zien is .
Het informatiebord vertelt ons dat deze kerk in 1886 is gebouwd op de fundamenten van zijn gotische voorganger. De gotische kerk of diens opvolger, een zestiende-eeuws kerkje met dakruiter, is na 1723 vervangen door een kerk dat is opgebouwd met kleine bakstenen. De toren had volgens achttiende en negentiende-eeuwse beschrijvingen een naaldspits
12.
Bij de nieuwbouw zijn ook zo goed als alle grafzerken verloren. Op het kerkhof stonden nog enkele vanaf ongeveer 1850. Van een oude zerk is de tekst bewaard gebleven: "Anno 1652 de 13 September sterf de eerbare Rinscke Taeckesdr., de huysfrou van Marten Symens en leit alhier begraven. De zerk lag ooit aan de oostzijde van het kerkhof
13.
In mei 1887 staat de nieuwe toren en kerk er, want voor de allerlaatste klus worden twee voegsnijders gezocht, door de aannemer M. Holwerda uit Hijum.
De toren heeft nog steeds mooi ambachtelijk voegwerk, met een snijvoeg.
M. Holwerda (of M. A. Holwerda) is de timmerman, architect Marten Abes Holwerda (Hijum, 11-03-1840 - Hijum, 25-11-1906)
14.
Daarna gaan de kerkvoogden halverwege augustus 1887 op zoek naar een aannemer die het binnenwerk kan schilderen.
In 1942 wordt het gebouw na deskundig onderzoek gesloten, vanwege ernstige scheuren in de muren. Tussen 1927 en 1928 was het nog binnen gerestaureerd, waarbij de zeventiende-eeuwse preekstoel met Ionische zuilen en boogpanelen verloren is gegaan. Drie weken later, begin juli, waren de muren met balken geschraagd, zodat de kerk weer dienst kon doen. In afwachting van een restauratie doet men het er maar even mee. In oktober blijkt met echter al aanstalten te maken om met het restaureren te beginnen
15.
Na 1983 werd dit gebouw niet meer voor de erediensten gebruikt en raakte daardoor in verval. In 1989 was het nodig weer aan een onderhoudsbeurt toe. Maar met een renovatie tussen 1984 en 1985 van de kerk in Wanswerd, hoopt de kerkvoogdij van de gemeente Wanswerd-Jislum op financiële steun van de overheid.
Bewoners van het dorp richten de Stifting Behâld Jislumer Tsjerke (Stichting tot Behoud van de Jislumer Kerk) op, om te beijveren dat het gebouw in het dorp zou blijven. Want het zag er naar uit dat het afgebroken zou worden. En dan blijkt ook dat hier de eigendomsrechten verdeeld zijn. De toren is eigendom van de gemeentelijke stichting Monumentenzorg Ferwerderadiel en het kerkhof van de hervormde gemeente Jislum-Wânswert, dat nog steeds in gebruik is. Alleen het schip is van het dorp. Gelukkig zorgde de inspanningen van de dorpsbewoners, dat er van beide partijen fondsen kwamen, die aangevuld werden met provinciale subsidie en andere fondsen. Nadat met een lening de begroting van ruim twee ton voor restauratie rond gekregen was, kon in 2004 met de herstelwerkzaamheden worden begonnen. Hun striidberens en stânfêstens werd op 17 december 2004 tot uiting gebracht met de plaatsing van de windvaan Het gebroken rad met een zwaard op het koor. Vlak daarvoor was het werk van Hans Jouta onthuld door wethouder Babara Wijbenga-Kleinschmidt, in vertegenwoordiging van hoogwaardigheidsbekleders van de provincie en andere bestuurders van de gemeente Ferwerderadiel. En natuurlijk waren er ook veel inwoners op deze happening afgekomen. Het geheel werd muzikaal opgeluisterd door het Shanty-koor De Slykstappers uit het 4½ kilometer noordelijk verderop gelegen Blije , waar we gisteren waren
16.
En zo hebben de dorpsbewoners eigenlijk weer hun eigen ontmoetingsplek terug, zoals het eeuwen geleden ook ingericht was. Verbazingwekkend dat deze historische cirkel, zonder er erg in te hebben, weer rond is gemaakt. Immers, de deling toren en schip is bij oude kerken niet meer dan gebruikelijk, uitzonderingen daargelaten. En daarnaast heeft het koor ook een aparte functie en eigenaren.
(Zie ook - met term 'dorpshuis': , , en ).
Tegenwoordig heeft stichting zowel de toren als het schip en het in gebruik zijnde kerkhof in beheer
17.
De preekstoel, klokkenstoel met twee klokken (uit 1445 en 1636) en het torenuurwerk (15631) komen uit de voorganger van deze kerk.
windvaan gebroken rad met een zwaard | 2004 | Hans Jouta, Catharinakerk, Jislum
|
Het gebroken rad met een zwaard, zijn de symbolen van de heilig verklaarde Catharina. De schone Catharina van Alexandrië werd door de Romeinse usurpator/senator Maxentius (±278 - 28-10-312) - die voor keizer speelde van 28-10-306 tot 28-10-312, terwijl anderen hem niet als zodanig erkenden en hij ook geen recht had op de titel van keizer
18 - ten huwelijk gevraagd. Dat wilde ze echter niet, want ze had zich tot het Christendom bekeerd. Vele filosofen volgden haar in haar redenaties. Maxentius bestrafte de weigering met een foltering op een rad. Dit rad brak in stukken door een blikseminslag. Vervolgens trachtte hij haar te verbranden. Maar het vuur doodde in plaats van Catharina juist haar beulen. Na nogmaals Maxentius geweigerd te hebben, liet hij haar onthoofden, waarbij er in plaats van bloed, melk uit haar lichaam stroomde, dat de stad van de pest bevrijdde
19.
Er is een tijdje getwijfeld of Catharina († 25-11-307), als patroonheilige van deze kerk gezien kon worden. Catharina wordt als maagd gezien, als een van de veertien noodhelpers tegen de pest. En eventueel ter bewaking van de kuisheid en als beschermster tijdens de bevalling
20.
Kerken werden namelijk gewijd aan een heilige van wie men in het bijzonder bescherming verwachtte. De keuze van de patroonheilige kan afhankelijk zijn van verschillende politieke, religieuze of sociale factoren of omstandigheden
21. Na de Reformatie is veel informatie verloren, zo ook over de voormalige patroonheilige van de kerken
22. Tijdens het onderzoek naar deze namen is het ook van belang om kennis van de plaatsnamen te hebben
23. We zien immers de plaatsnamen - soms in onherkenbare vorm voorbijkomen.
En bij gebrek aan papieren documenten, worden ook andere bronnen als klokopschriften gebruikt
24. In het Register van geestelijke opkomsten van Oostergo komt J. Reitsma in 1888 voor Jeslum met een vermoedelijke patroonheilige, misschien Catharina
25. Hij vermeldt dit echter zonder bronvermelding.
De oudste klok in de toren met een diameter van 72 cm - volgens 15631 - van Johem uit 1445 biedt hiervoor uitkomst: Ano dm. MCCCCXLV in nomine Jesu et Marie bonae, Fifido et Tiulone (1) advocatis per me Johem (2) ub curato Ub (3) fusa est campana in honore beate Cathrine virginis. Dit zal vertaald het volgende zijn: In het jaar d. H. 1445 is deze klok in den naam van Jezus en de goede Maria door mij Johannes tot eer van de zalige maagd Cathrina gegoten, toen Feije en Tjalle (of Tiele) kerkvoogden waren onder den geestelijke Ubbo
26.
Van den Berg beschrijft het opschrift van de oudste klok met een diameter van 64 cm echter als volgt: Fusa est campana in honore beate Katherine virginis per me Iohem sub curato Ub/bone Sifrido et Rinkone advocatis ano Dni MCCCCXIV in nomine Ihesu et Marie. Hier is de conclusie dat wanneer de klok nooit verplaatst is, de patroonheilige van Jislum Catharina zal zijn geweest
27.
Een andere verheldering blijkt nodig over de diameters van de klokken. Het rijksmonumentenregister blijkt de diameters van beide klokken te hebben omgewisseld. De oudste klok heeft een diameter van 64 cm
28.
Daarnaast wordt in de veertiger en vijftiger jaren van de twintigste eeuw ook Catharina van Siëna (Siena, 25 maart 1347 – Rome, 29 april 1380) genoemd als patroonheilige
29.
Dit zal op een misverstand berusten. De gotische kerk stamt uit de dertiende eeuw. Catharina van Siëna is aan het einde van de veertiende eeuw overleden. Daarnaast is ze pas sinds 1866 (Rome), 1939 (Italië) en in 1999 (Europa) als patrones te boek te komen te staan. Mogelijk is de bekendwording in 1939 is de hoofden van deze veertiger en vijftiger jaren-journaille blijven hangen
30.
Onderzoek wijst uit dat we inderdaad over de Catharinakerk kunnen spreken, met Catharina dus als patroonheilige
31.
Naast de kerk staat nog een monumentale kop-hals-romp boerderij (15630) dat met nokankers het jaartal 1827 aangeeft
32.
noten:
1.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-06-1993 Ferbinding ferbrutsen Alde tsjerkepaden fuortskaafd / Kerst Huisman;
2.
Fryslân = Friesland : ±1926-1934 : schaal 1:25.000 / Anoek van der Leest, Meindert Schroor, Huib Stam (samenstelling, redactie); Thijs Caspers (eindredactie). - Grote historische topografische atlas. - Tilburg : Nieuwland, 2006. - ISBN 90-8645-006-7. - No 58 (verkend 1926);
mailcontact 17-11-2020 Stichting ta behâld fan de Jislumer tsjerke m.d.a. Siebe Terpstra;
3.
Stinsen en States in Friesland Hikkaard State te Wanswerd;
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6. - p. 283, 438, 516;
4.
De krant van toen:
Sawn Stjerren Nijs, 03-10-2001 Route Van De Koninklijke Bus In Ferwerderadiel;
5.
Delpher:
Leeuwarder koerier, 23-09-1948 Lang's de Dokkumer Ee - Smidshuis en Eewal / v.d. V.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-07-1953 Catharinalaan weer in gebruik genomen;
6.
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6. - p. 30, 141, 313;
mailcontact 17-11-2020 Stichting ta behâld fan de Jislumer tsjerke m.d.a. Siebe Terpstra;
7.
Delpher:
Leeuwarder courant, 17-04-1896 Advertentie (rechtsonder) Puik beste Terpaarde;
8.
Delpher:
Leeuwarder courant, 13-06-1892 Advertentie;
Leeuwarder courant, 07-07-1893 Advertentie;
Leeuwarder courant, 16-10-1893 Advertentie;
Leeuwarder courant, 29-03-1895 Advertentie;
Leeuwarder courant, 08-04-1896 Advertentie;
AlleFriezen:
IJme Wiarda geboren in Burgwerd op 23-01-1847 als zoon van (voormalige boer) Jelle Sybrens Wiarda en Ymkjen Kerstens Bottema - huwt te Hennaarderadeel op 14-07-1883 als koopman met dienstmeid Baukje Wijnja, dochter van schipper Jetze Joris Wijnja en Joukjen Gatzes van der Meer - overleden te Bolsward op 28-05-1926;
9.
Nadnuis.nl Jislum;
10.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 247-248;
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 123;
11.
Jislum, Fryslân De Volharding;
mailcontact 17-11-2020 Stichting ta behâld fan de Jislumer tsjerke m.d.a. Siebe Terpstra;
Projectenboek Supplement Ferwerderadiel / Netwerk Noordoost; Bas de Boer, Hugo Bruinsma, Jos Dijkstra-Frenkel, Harry Feenstra, Berend Jager, Margo Kouwenhoven, Hein Krottje, Gerda Zeinstra, Sjoerd Hoekstra, Wim Oosterhuis. - Gemeente Ferwerderadiel. - p. 49 (van 73);
12.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 45;
13.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-06-1952 Oude zerken gingen verloren;
14.
AlleFriezen:
Marten Abes Holwerda geboren op 11-03-1840 in Hijum als zoon van schoolonderwijzer Abe Jippes Holwerda en Taekje Martens Hilarides - huwde op 23-5-1874 te Leeuwarderadeel met Rinske Jans van der Ploeg, dochter van de werklieden Jan Formers van der Ploeg en Aaltje Tijssens Boomsma - overleden op 25-11-1906 in Hijum;
15.
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 23-06-1942 De Ned. Herv. Kerk te Jislum. Wegens bouwvalligheid gesloten.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 10-07-1942 De kerk te Jislum weer voor de dienst in gebruik.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 28-10-1942 Restauratie kerk Jislum.;
16.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-05-1989 Opknapbeurt kerk Jislum nodig;
Catharina tsjerke yn Jislum Over de Catharinakerk;
De krant van toen:
Sawn Stjerren Nijs, 03-05-2000 Drie maanden respijt voor toren van Jislum;
Sawn Stjerren Nijs, 25-06-2003 Bezoek Duitse Ambassadeur Aan Ferwerderadiel;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 21-12-2012 ‘Grutsk op ús tsjerke’ / Bram Buruma;
mailcontact 17-11-2020 Stichting ta behâld fan de Jislumer tsjerke m.d.a. Siebe Terpstra;
17.
mailcontact 17-11-2020 Stichting ta behâld fan de Jislumer tsjerke m.d.a. Siebe Terpstra;
18.
Wikipedia Maxentius;
19.
De krant van toen:
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 21-12-2012 ‘Grutsk op ús tsjerke’ / Bram Buruma;
20.
Wikipedia Catharina van Alexandrië;
21.
Heiligen en Heren : Studies over het parochiewezen in het Noorden van Nederland vóór 1600 / Otto Derk Jan Roemeling. - Fryske Akademy, 1070. - Leeuwarden : Fryske Akademy / Afûk, 2013. - ISBN 978-90-62739-68-4. - p. 27-28;
22.
Heiligen en Heren : Studies over het parochiewezen in het Noorden van Nederland vóór 1600 / Otto Derk Jan Roemeling. - Fryske Akademy, 1070. - Leeuwarden : Fryske Akademy / Afûk, 2013. - ISBN 978-90-62739-68-4. - p. 18;
23.
Heiligen en Heren : Studies over het parochiewezen in het Noorden van Nederland vóór 1600 / Otto Derk Jan Roemeling. - Fryske Akademy, 1070. - Leeuwarden : Fryske Akademy / Afûk, 2013. - ISBN 978-90-62739-68-4. - p. 30;
24.
Heiligen en Heren : Studies over het parochiewezen in het Noorden van Nederland vóór 1600 / Otto Derk Jan Roemeling. - Fryske Akademy, 1070. - Leeuwarden : Fryske Akademy / Afûk, 2013. - ISBN 978-90-62739-68-4. - p. 30;
25.
Heiligen en Heren : Studies over het parochiewezen in het Noorden van Nederland vóór 1600 / Otto Derk Jan Roemeling. - Fryske Akademy, 1070. - Leeuwarden : Fryske Akademy / Afûk, 2013. - ISBN 978-90-62739-68-4. - p. 41;
Register van geestelijke opkomsten van Oostergo volgens de opgave daarvan in de dorpen van dit kwartier gedaan aan de Commissarissen der Staten van Friesland in 1580-1581 / J. Reitsma. - Werken, 29. - Leeuwarden : Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde / A. Meijer, Firma H. Kuipers & J.G. Westers, 1888. - p. 72, noot 2;
26.
Vervolg van Friesche Klokke-opschriften, met andere van elders vergeleken, en met aanteekeningen, vertaling, registers en platen voorzien / G.H. van Borssum Waalkes. - [Leeuwarden] : [s.n.], [1892]. - p. 41-42
Misschien is Fifidus = Feije, en zal bij den tweeden naam Tialone of Tiulone Tjalle of Tiele gemeend zijn
Verkorting voor Ubbone;
Ook al in (dus bij Reitsma bekend):
Friesche Klokke-opschriften, met andere van elders vergeleken, en met aanteekeningen, vertaling, registers en platen voorzien / G.H. van Borssum Waalkes. - Leeuwarden : A. Meijer, 1885. - p. 41-42
27.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 248;
In de diameter van de klok verschilt Van den Berg met het Rijksmonumentenregister (15631). Een van de twee heeft ze verwisseld.;
28.
mailcontact 17-11-2020 Stichting ta behâld fan de Jislumer tsjerke m.d.a. Siebe Terpstra;
29.
Delpher:
Leeuwarder koerier, 08-12-1945 Uit de provincie. Jislum.;
Leeuwarder koerier, 23-09-1948 Lang's de Dokkumer Ee - Smidshuis en Eewal / v.d. V.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-07-1953 Catharinalaan weer in gebruik genomen;
Wikipedia Catharina van Siena;
30.
Heiligen en Heren : Studies over het parochiewezen in het Noorden van Nederland vóór 1600 / Otto Derk Jan Roemeling. - Fryske Akademy, 1070. - Leeuwarden : Fryske Akademy / Afûk, 2013. - ISBN 978-90-62739-68-4. - p. 367 (Conclusie bijlage 3), p. 400 (XIII);
Heiligen Catharina van Alexandrië - Catharina van Siena;
31.
Heiligen en Heren : Studies over het parochiewezen in het Noorden van Nederland vóór 1600 / Otto Derk Jan Roemeling. - Fryske Akademy, 1070. - Leeuwarden : Fryske Akademy / Afûk, 2013. - ISBN 978-90-62739-68-4. - p. 367 (Conclusie bijlage 3), p. 400 (XIII);
32.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 248;
internetraadpleging: 13 - 20-11-2020
|
|
|
skûtsje, Jislum
De Volharding, Jislum
Het friese paard, Jislum
Catharina, Jislum
|
|
"Gedenkt te sterven", (voormalige) Catharinakerk, Jislum
|
|
toren, Jislum
|
|
toren (voormalige) Catharinakerk, Jislum
|
|
oprijlaan kop-hals-romp boerderij, Jislum
|
|
Genum
Even later zijn we alweer in Genum, dat slechts een kilometer ten noorden van Jislum ligt.
We waren hier al in 2014 en rijden daarom door naar Reitsum, waar we net als toen ook nu weer niet stoppen. Zodoende missen we wederom de monumenten terp (45526) en kerk (15640) met onder andere de preekstoel. Ook nemen we Jannum nu niet weer mee. We rijden door over de Flieterpsterdyk naar Lichtaard waar we wel stoppen.
|
|
|
Lichtaard
Over de Flieterpsterdyk bereiken we even later Lichtaard. De Flieterpsterdyk verbindt de - in de volksmond zo genoemde - drie Vlieterpen Genum, Reitsum en Lichtaard. Deze zijn aangelegd als vluchtheuvels bij overstromingen vanuit de Middelzee en de Noordzee
1.
Veelal wordt Jannum ook hierbij gerekend. Door gemeentelijke herindelingen stond dan wel Jannum of Jislum wel en niet genoemd onder deze verzamelnaam
2.
Beter zou het zijn om te kijken welke wierden met de functie van vluchtheuvel opgeworpen zijn in plaats van ze te plaatsen onder een of andere tijdelijke administratieve indeling. Bij dat laatste mis je de essentie en staat het tevens buiten elk historisch perspectief.
Later is Jislum soms ook bij dit rijtje gevoegd.
Ook Lichtaard is enkele eeuwen vOJ opgericht. In de goederenlijst van Fulda (944 - kopie 1150-1158) komt het in de tiende eeuw voor als Lihdanfurth / Lihdanfurt. Het element furt 'voorde' is een re-interpretatie van een monnik in Fulda voor het Oudfriese uurð 'wierde'.
Vijf eeuwen later komen we het tegen als Lychtaurt (1431), Lictauwert (1449), Lichttauwerth (1451), Lichttauwert (1465), Lectawerth (1482), Lichtaeuwerdt (1505) en Lichtewert (1527). Maar ook Lichaerdt, dus zonder het herkenbare werth als wierde, bewoonde hoogte, komen we al tegen. Vanaf de zestiende eeuw wordt het Lichtaerd, Lichtaert en 200 jaar later het huidige Lichtaard. Het element Licht, kan gelezen worden als 'niet donker' of als een tot nu toe onbekende persoonsnaam Lichta
3.
Op de huidige dorpsgrens ligt aan De Houwen de boerderij dat de naam Stania draagt. Ernaast ligt de Stania-terp (45524). De Stania's die in Oenkerk vóór 1664 een state met die naam bouwden, kwamen hier vandaan.
We rijden vervolgens het dorp in en parkeren de wagen op het parkeerplekje op de Noardermieddijk, om een bezoekje te brengen aan de kerk (15633). Het wordt al snel duidelijk dat we hier met een grotendeels afgegraven terp (45525) te maken hebben.
Wanneer we langs de bungalow het oplopend toegangspad naar de kerk lopen, vertelt een informatiebord ons het verhaal van de bungalow. Hierin wonen sinds 1981 Kees en Rimie Folkertsma. In 1970 werd de plek bewoond door Jan en Hennie de Vries. Zij hebben de bungalow hier laten zetten, nadat ze het vorige gebouw hadden afgebroken.
Dit vorige gebouw was een huis met school. Vermoedelijk had het slechts een klaslokaal. In 1940 kwamen Jan Wassenaar (1894-1970) en Lieuwkje Hiemstra (1897-1974) hier met hun gezin wonen. Zij waren op 15 mei 1924 getrouwd. Toen hun ondergedoken zoon Johannes (Raard, 25-12-1924 - Hamburg-Neuengamme, 17-12-1944) een keer op bezoek kwam, sloeg het noodlot toe. Twee patrouillerende Duitsers pakten hem op. Enkele maanden later is hij overleden aan de gevolgen van een darmontsteking (Enterocolitis)
4.
Plattegrond Ned. Herv. Kerk te Lichtaard (Ferwerderadeel) / opmeting H. v.d. Wal, juli 1941; tekenaar W.J. Berghuis, april 1976
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-010211 en doorsnede + periode aanduiding BT-009954
(CC BY-SA 3.0)
|
Gezicht op het dorp Lichtaard (detail) / Pieter Idserts. - 1754
Fries Museum, PTA217-001
|
Deze Petruskerk wekt de suggestie dat het, net als de kerk in Hijum , een gereduceerd westwerk heeft. Dit is echter inderdaad suggestie, want Piter Idserts schilderde de toren in 1754 nog volledig
5.
Van den Berg suggereert echter dat "De niet steeds betrouwbare Stellingwerf en de tekenaar van 1754 moeten door het silhouet van de kerk verleid zijn tot het tekenen van een toren". De bouwers in de zestiende eeuw, hebben tijdens het bouwen van het gehele gebouw wel rekening gehouden met de toren, gezien de stevige muren op deze plek. Maar het is er niet van gekomen. Een houten klokkenstoel deed dienst als toren. En dat is wat we nog steeds zien, al is het aan voor- en achterzijde (1713? + herstel 19e eeuw) voorzien van moderne baksteen. De zijkanten zijn nog steeds van hout
6.
De Petruskerk was voorheen gewijd aan Geertruida, zo werd voorheen gesteld
7 en werd daarom eerder de Gertrudiskerk genoemd.
Dit berust echter op een misverstand, dat ontstaan is in de negentiende eeuw. Het is een verwisseling met Lutkewierum, waar wel de Gertrudiskerk staat
8.
Net als in Jislum zorgt ook hier de tekst Sanctus Petrus op de klok uit 1370 voor de naam
9.
Dit wist Johannes Reitsma (1837-1902) ook, maar toch schijnt bij hem tien jaar daarvoor de verwisseling te hebben plaatsgevonden
10.
doopschaal 1859 (van Lichtaard) / A.J. van der Wal. - 02-1976
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 176.402
[gefocuste gecentreerde uitsnede, WP]
(CC BY-SA 3.0)
|
Historisch gezien wordt deze kerk niet belangrijk geacht
11.
Vanaf 1851 is herstel van zowel de 'schoolhuizinge' als 'aan den dorpstoren' noodzakelijk. Het inwendige van de toren is zo slecht, dat het rampen had kunnen veroorzaken, wordt hierbij aangetekend. Onder toezicht van de jong overleden architect J.G. Rolsma vonden de werkzaamheden plaats
12.
Jacob Gabes Rolsma (Hallum, 24-11-1818 - Hallum, 4-7-1861) werd slechts 42 jaar
13.
De doopschaal van Reitsum uit 1859 herinnert aan deze herstelwerkzaamheden. In de rand staat de volgende inscriptie te lezen: Ter herinnering der herstelling der kerk van Lichtaard in 1859, toen kerkvoogden waren Jhr. T. A. M. A. van Andringa de Kempenaer, M. Y. de Jong en B. J. Klazinga, Predikant M. E. Kingma.
De beide vermoedelijk vijftiende-eeuwse klokken uit de toren van Lichtaard, te weten een met een diameter van 73 cm en een uit 1404 van 71 cm, zijn na de WOII teruggevonden in het depot van Giethoorn, waarnaartoe alle M-klokken werden gebracht na 1942
14.
De kerk is binnen zo goed als leeg. Het doophek en de kansel vallen als eerste op, wanneer je de ruimte binnenkomt. De kansel is in 1642 gemaakt en heeft Friese getoogde panelen
15.
Wanneer we weer teruglopen krijgen nog zicht om een stuk beschilderde torenmuur, dat een halve koepel wil suggereren. Op het galerijhek met siersmeedwerk lezen we de vermanende woorden van Jakobus 1:22 Zijt daders des woords en niet alleen hoorders, oftewel niet alleen aanhoren, maar ook als zodanig handelen
16.
Handmerk of huismerk en jaartal 1620 / W.J. Berghuis. - 07-1976
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 197.226
[gefocuste gecentreerde uitsnede, WP]
(CC BY-SA 3.0)
|
We lopen weer terug naar buiten en maken nog even een rondje om het gebouw. We zien inderdaad dat gebouw er in een keer is neergezet. Later zijn er enkele ramen dichtgemetseld. Het ontgaat ons dat er in enkele bakstenen jaartallen zijn gekrast. Of dit voor of na het bakken is gebeurd, is onbekend. Een baksteen, met het jaartal 1620 heeft tevens een huismerk of handmerk
17.
Hierna lopen we naar de wagen en denken even terug aan vorig jaar december. We reden toen vanuit Holwerd over de Noardermieddijk naar Lichtaard. Op dat moment zagen we kerk en omgeving vanuit het noorden. Zonder bladeren aan bomen is het zicht beduidend beter.
We rijden verder over de Flieterpsterdyk naar het oosten.
We komen hier al vlot de Reinder Brolsmawei tegen. Wie was deze Brolsma, dat hij 1 van de drie à vier straatnamen van het dorp heeft gekregen?
Reinder Brolsma (Stiens, 23-05-1882 - Leeuwarden, 13-11-1953) leefde als huisschilder 6 jaar in Lichtaard. Zijn bedrijf stond vlak aan de Holwerdervaart / Holwerter Feart, iets ten zuiden van het dorp
18.
Op donderdag 29 september 1910, 13:00 zal in de herberg van A. Klazinga in Ferwerd 51 percelen provisioneel publiek worden verkocht.
Brolsma kocht dit terrein in oktober 1910 voor ƒ1744,90
19.
Op 21 januari 1910 waren ze echter officieel al ingeschreven in het bevolkingsregister van Ferwerderadiel. Ze woonden dus eerst nog ergens anders in Lichtaard. En op 18 februari 1916 werden ze officieel weer uitgeschreven.
Samengevat woonde Brolsma er dus van 1910 tot 1916 op de 'Boelens' of 'De Boels'. Hij staat als schilder in 1918 nog genoteerd in Lichtaard. Ze verhuizen op 23 februari 1916 in een motorbootje naar Akkrum en op 9 mei 1919 naar Leeuwarden / Goutum / Leeuwarden. Kennelijk had hij tijdens oorlog dusdanige sympathie voor Duitsland, dat hij na de WOII tot november 1946 een publicatieverbod kreeg opgelegd. Daarnaast verloor hij voor tien jaar beide kiesrechten en kreeg hij een geldboete.
Naar verluidt pleegde hij in 1953 zelfmoord
20.
Dit verklaart echter niet bepaald, waarom hij een straatnaam naar zich vernoemd krijgt.
Hij blijkt echter onder meer de auteur te zijn van de Friese klassieker de Heechhôf-triologie, over het boerenleven aan weerszijde van de Dokkumer Ee.
It heechhôf / R. Brolsma. - De Fryske bibleteek, 11. - Snits : Brandenburgh, 1926 [3e druk 1939]
Nl-vertaling Menschen tusschen wad en wouden
|
It Aldlân / R. Brolsma. - De Fryske bibleteek, 45. - Snits : Brandenburgh, 1938
Nl-vertaling Het Oudland
|
Richt / R. Brolsma. - De Fryske bibleteek, 43. - Snits : Brandenburgh, 1947
|
Sate Humalda : in forhael ut it Fryske boerelibben om 1890 hinne yn trije boeken / R. Brolsma. - Snits : Brandenburgh & Co., 1934
Fen it Hegelân, Salmsteich, De bouwers
|
Fen it Hegelan : in forhael út 'e rige Sate Humalda / R. Brolsma. - Snits : Brandenburgh, 1934
|
Salmsteich : in forhael út 'e rige Sate Humalda / R. Brolsma. - Snits [Sneek] : Brandenburgh & Co., 1932
Ook verschenen in: It Heitelân, 13e jrg, no. 3-12, mrt-des. 1931
|
De bouwers : in forhael út 'e rige Sate Humalda / R. Brolsma. - Snits [Sneek] : Brandenburgh & Co., 1933
Ook verschenen in: It Heitelân; 14e jg., Nû. 1-11, Jan.-Nov. (1932)
|
Hij won de Harmen Systra-prijs (1000). Maar dat blijkt ook weer niet echt een positief iets te zijn. Dit is namelijk een door de bezetter ingestelde prijs, die voor de eerste maal werd uitgereikt.
Harmen Systra was trouwens van 1852 tot 1862 hoofd van de school in Baard. Hij overleed op 4 april 1862 aan typhus. Het is een prijs voor de erkenning van het Fries als taal (dat verwantschap heeft met de Germaanse taal) met uitsluiting van politiek achtergrond.
We zullen dus iets dieper moeten graven om een beter beeld van Brolsma te krijgen.
Brolsma is als achtste kind van de notarisklerk Uilke Brolsma en Jantje Timmerman op 23 mei 1882 geboren te Stiens. Hij zag al als jongen dat er een groot verschil zat tussen de rijke boeren en de ploeterende arbeiders en landgebruikers, die weinig in de melk te brokkelen hadden en beide een zwaar bestaansstrijd moesten leveren. Zijn vader had een boekenkast vol met Nederlandstalige en Friestalige werken, met zowel reisbeschrijvingen, oude Friese schrijvers en de eerste socialistische geschriften, als stichtelijk werk, waarvan ook Reinder het nodige las. Geïnspireerd door de werken van Gysbert Japickx en gebroeders Halbertsma begon hij ook te schrijven. Hij kreeg een opleiding op de Ambachtsschool in Leeuwarden als schilder en zag daarna voor zijn werk meer van het land. Op 5 maart 1910 trouwde hij met Janke Westerbaan. Daarna vestigde hij zich als kleine schilderbaas met zijn vrouw in barre afzondering tussen het streng-orthodoxe boerenvolk in Lichtaard. De zes jaren die hij hier doorbracht leerde hij de trouwe en eerlijke mensen kennen, die hij later verwerkte in zijn eerste boek It heechhôf, dat later vertaald werd als Menschen tusschen wad en wouden.
De Friese Beweging in het tijdvak der beide Wereldoorlogen / Gjalt Reinder Zondergeld. - [S.l.] : [s.n.], 1978. - proefschrift Rijksuniversiteit Groningen.
|
Ze verhuisden in 1916 naar Akkrum, waar ze drie jaar woonden en dus WOI doorbrachten, wat beleefd wordt als een moeilijke periode. Hierna vertrokken ze naar Leeuwarden, waar hij weer in loondienst moest gaan.
Douwe Kalma (met o.a. pseudoniem Adzer J. Greida - Boxum, 3-4-1896 - Leeuwarden 18-10-1953) schreef in 1916 in de Leeuwarder Courant een artikelenserie over de nijere persoonliken. Hij schreef over het werk van de korte verhalenschrijver Reinder Brolsma een positieve beoordeling. Gjalt Reinder Zondergeld (Zevenaar, 23-10-1937) vindt dat in zijn proefschrift De Friese Beweging in het tijdvak der beide Wereldoorlogen opvallend, aangezien Kalma andere volksschrijvers, die in dezelfde stijl schreven, veroordeelde. Mogelijk telde het mee, dat Brolsma meer talent had en zich niet met het Selskipsleven bemoeide. Het Selskip was de eerste vereniging voor Friese taalstrijd en werd op 14 september 1844 in Leeuwarden opgericht. Kalma rekende het werk van Brolsma, samen met dat van Simke Kloosterman tot "het waardigste en zuiverste proza", dat tot dan toe in de Friese taal was verschenen.
Mooie binnenkomer voor Brolsma. Beiden zouden ze de grondleggers worden van de moderne Friese roman- en vertelkunst. In de concurrentiestrijd van de bladen en het getouwtrek tussen de Jongfriezen en de 'oude' club bleef Brolsma van het matige midden. Hij kreeg echter wel scherpe kritiek te verduren toen hij naast zijn werk voor It Heitelân ook voor de concurrent Frisia werk ging doen. Hij gaf aan dat hij niets met andermans aanvallen op concurrerende bladen te maken had. We komen Brolsma dan ook bij diverse bladen en nieuwe initiatieven tegen. Maar evengoed nam hij ook deel aan nieuwe initiatieven onder Duits bewind. Hij werd lid van de Fryske Rie fen Saxo-Frisia. Dit is een organisatie dat gelieerd is aan de Nederlandse SS. Hij ging publiceren It Fryske Folk en Het Noorderland, dat pro-Duitse bladen waren. En in 1943 in Hamer. In 1943 was er geen ruimte meer voor werk met boodschap. Het werd pretentieloos vermaak. Alleen Brolsma nam in een kort verhaal openlijk stelling voor het nazidom.
In 1940 verscheen het boek, dat tot de beste Friesche romans wordt gerekend Groun en minsken, dat in 1943 vertaald zou worden met De stroojonker. Tijdens de eerste openbare bijeenkomst van het Trijemanskip op 19 oktober 1940 - waarbij ook Duitsers aanwezig waren - maakt Jaap Kalma in zijn toespraak handig misbruik en gebruik van het bekende boek van Brolsma dat net was uitgekomen. Het was echter al tussen 1934 en 1936 in stukjes verschenen in het tijdschrift Frisia. Hiermee werd een pro-Friese vertaalslag gemaakt met het begrip Blut und Boden.
Brolsma is zich er terdege van bewust, dat schrijvers als Theun de Vries en Evert Zandstra artistiek gezien beter zijn. Wel claimt hij dat zijn kennis van de Friesche volksziel groter is. En wat betreft de vijf Friesche landschappen, de Waddenstreek met de bouwlanden achter de dijk, de greidstreek, het waterland, de verheven woudstreek en tenslotte de ontginningsvelden, voelt hij zich het meeste thuis op de bouwlanden.
Begin 1941 verhuisde hij vanuit de Molenstraat 72 in Leeuwarden met vrouw en dochter naar een klein huisje in Goutum.
In 1953 hadden ze hun intrek genomen in het St. Anthony Gasthuis in Leeuwarden.
Op vrijdagmiddag 13 november 1953 schrijft hij zijn vrouw, die 's middags even een middagslaapje doet, een briefje dat hij naar de kapper gaat. Hij kwam niet terug. Naar verluidt heeft hij ergens langs de Potmarge (24503) een roeibootje gevonden en is daarmee gaan varen. Pas op maandag vond men het bootje met daarin zijn overjas. Men is vervolgens naar zijn lichaam gaan dreggen en die vonden ze een week na zijn verdwijning, op vrijdag 20 november 1953. Zijn horloge was om tien over drie gestopt
21.
De Friese dichter en prozaschrijver Douwe Tamminga (Winsum, 22-11-1909 - Leeuwarden, 5-4-2002) zou in zijn 'Anekdotes over Friese schrijvers van vroeger en nu' Fan hearren en sizzen uit 1981 nog een verhaaltje vertellen over Brolsma zijn tijd in Lichtaard. Op een winterdag zat hij op zijn zolder te schrijven en zag door het raam de kerkvoogd en een rijke boer aankomen lopen. Hij had net aan de openbare aanbesteding meegedaan, om een van de flieterpse kerken van binnen te schilderen. Nu liep hij op zondag de kerkdeur niet plat, dus veel kans maakte hij niet, realiseerde hij zich. Maar hij kreeg nu wel een ingeving om zijn kansen iets te verbeteren. Dus rende hij naar beneden en sprak gehaast tegen zijn vrouw. "Vlug, waar is de statenbijbel, geef het snel." Het familie-erfstuk werd achter uit de kast gehaald en daar kwamen de boer en kerkvoogd al aan. Net op tijd zat Brolsma kwassie-boeiend in het erfstuk te lezen. "Zo," zei de boer, "ben je de bijbel aan het lezen?" "Och ja", antwoorde Brolsma spelend onverschillig, "op zo'n winterdag kan ik dat mooi af en toe mooi doen, toch?"
22
In 1973 gaat de hoofdstad de grote prozaïst, die vijftig jaar cultuurgeschiedenis heeft beschreven, vereren met een straat in Friese beweging- en schrijversbuurt. Vanaf 1 maart 1989 krijgt hij officieel ook een eigen straatnaam-vernoeming in Lichtaard
23.
Net voordat we de brug over de Holwerter Feart over willen gaan, zien we het pand tussen de bosschages, waarin Brolsma gewoond heeft en zijn schilderbedrijf had.
Op 23 juli 1890 is de aanbesteding voor het maken van een houten brug in Lichtaard, gegund aan de wed. v.d. Wal uit Hogebeintum voor ƒ518
24.
Vijftien jaar later diende de brug opnieuw afgebroken en gebouwd worden
25.
Bij de aansluiting op de Dokkummer Ee, gaat er ten behoeve van de trekweg langs de Ee een brug over de Holwerter Feart, dat de naam "Holwerder tille" droeg. Tegenwoordig is de vaart tussen Smidshuis en Bonnerhuis een 80 meter richting Smidshuis verplaatst. Ook hier ligt nu een vaste brug
26.
We vervolgen de weg, dat Van Kleffenswei gaat heten.
noten:
1.
Friesland en de Friezen : Gids voor reizenden : Schoonheid der steden dorpen en landschappen in de 19e eeuw / A.J. Andreae, J.G. v. Blom JGz., G. Colmjon, Waling Dijkstra, D. Hansma, H. de Jong, M.E. v.d. Meulen, K.K. Sipma, Johan Winkler [et al] ; S.J. van der Molen (toelichting). - Leeuwarden : Van Seijen, 1974. - p. 230;
Fotomechanische herdruk van de uitgave: Leeuwarden : Suringar, 1877;
Delpher:
Leeuwarder courant, 28-05-1839 Watervloeden in Friesland;
2.
De Flieterpen Dorpen;
3.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 242;
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 149-150;
Plaatsengids.nl Lichtaard;
Ook Lichtenvoorde claimt als Lihdanfurt in maart 945 voor te komen op de Fulda-lijst. Uit het verleden van onze Graafschap. VIII. (in: De Graafschap-bode, 12-09-1930);
4.
AlleFriezen:
Jan Wassenaar & Lieukje Hiemstra huwelijk;
Johannes Wassenaar overleden;
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 02-01-1925 geboren;
5.
Lichtaard p.95-98;
6.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 256;
7.
Delpher:
Leeuwarder courant, 28-12-1926 Oud Friesland : Van Friesche steden en dorpen, merkwaardige gebouwen en hun geschiedenis LV. Gemeente Ferwerderadeel Lichtaard;
8.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 254;
Alde Fryske Tsjerken Kerk - Petruskerk - Informatie;
Heiligen en Heren : Studies over het parochiewezen in het Noorden van Nederland vóór 1600 / Otto Derk Jan Roemeling. - Fryske Akademy, 1070. - Leeuwarden : Fryske Akademy / Afûk, 2013. - ISBN 978-90-62739-68-4. - p. 40;
9.
Geschiedkundige atlas van Nederland : I / P.J. Blok, S. Muller (Hzn.), J.G.C. Joosting, J.S. van Veen, A.A. Beekman. - Nijhoff, 1921-1923. -
p. 542 + noot 15;
10.
De Vrije Fries, zestiende deel, derde reeks, vierde deel, aflevering twee. - Leeuwarden : G.T.N. Suringar, 1885 p. 148;
Koninklijke Bibliotheek titelgevens Register van de geestelijke opkomsten van Oostergo / J. Reitsma;
Register van de geestelijke opkomsten van Oostergo, volgens de opgave daarvan in de dorpen van dit kwartier gedaan aan de Commissarissen der Staten van Friesland in 1580-1581 / J. Reitsma. - Werken, no. 29. - Leeuwarden : A. Meijer, Firma H. Kuipers & J.G. Westers / Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde, 1888. - p. 74;
11.
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 11-06-1941 Oude kerken in het Noord-Friesche terpengebied. Een fietstochtje van Leeuwarden uit is in dit verband zeer leerzaam en genotvol;
12.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 256;
Delpher:
Leeuwarder courant, 04-07-1851 Advertentie - Aanbesteding.;
13.
AlleFriezen:
Jacob Gabes Rolsma geboren op 24-11-1818 te Hallum als zoon van timmerman Gabe Jacobs Rolsma en Renske Andries Radersma - gehuwd op 10-06-1847 te Ferwerderadeel met Lijsbert Folkerts Rijpstra, dochter van landbouwer Folkert Pieters Rijpstra en Lijsbert Gerrits Deinema - overleden op 04-07-1861 te Hallum;
Delpher:
Leeuwarder courant, 09-07-1861 Familiebericht.;
14.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 256;
Delpher:
Friesch dagblad, 30-05-1945 De Friesche kerkklokken;
15.
Alde Fryske Tsjerken Kerk - Petruskerk - Informatie;
16.
Levende stenen : Het bezit van de Stichting Alde Fryske Tsjerken / Jelma Knol. - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2005. - p. 55;
17.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 254;
18.
Het boek van de Ee / Erik Betten; Richard Bos (kaartjes). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2014. - ISBN 978-90-820738-9-8. - p. 84;
Alle Friezen:
Reinder Brolsma geboren te Stiens op 23-05-1882 zoon van notarisklerk Uilke Brolsma - Jantje Timmerman gehuwd met Janke Westerbaan, dochter van wagenmaker Lieuwe Pieters Westerbaan en Foekje Aelzes de Roo - overleden 13-11-1953 te Leeuwarden;
Tresoar Collecties: Foto woning it hûs Holwerterfeart by Lichtaard dêr't Reinder Brolsma wenne hat / Jan Jongsma;
19.
Delpher:
Leeuwarder courant, 09-09-1910 Greidplaatsen - Lichtaard.;
Leeuwarder courant, 12-09-1910 Greidplaatsen - Lichtaard.;
Leeuwarder courant, 16-09-1910 Greidplaatsen - Lichtaard.;
Leeuwarder courant, 23-09-1910 Greidplaatsen - Lichtaard.;
Leeuwarder courant, 26-09-1910 Greidplaatsen - Lichtaard.;
Leeuwarder courant, 03-10-1910 Greidplaatsen - Lichtaard.;
Leeuwarder courant, 07-10-1910 Greidplaatsen - Lichtaard.;
Leeuwarder courant, 10-10-1910 Greidplaatsen - Lichtaard.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 15-10-1910 Afloop verkoopingen.;
20.
De Flieterpen Lichtaard;
dbnl: Sa'n tûzen blauwe skriften : biografy fan Reinder Brolsma / Doeke Sijens. - Dokurige, [nr. 7]. - Boalsert [Bolsward] : Koperative Utjowerij, 2001. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 91, 104;
Delpher:
mailcontact 1-12-2020 Pieter van der Bij, Streekargyf Noardeast-Fryslân: Bevolkingsregister Lichtaard 1900-1917, p. 22;
Algemeen adresboek van Nederland en Nederlandsch-Indië ten dienste van handel, nijverheid, landbouw en verkeer 1918algemeene naamlijst van beroepen en bedrijven van alle gemeenten - Schilders p. 921;
Friesche courant, 05-12-1942 Bylans de Wei De beide prachtige mounlen op it Dokkumer Bolwirk;
Nieuwsblad van het Noorden, 14-12-1978 Dr. G.R. Zondergeld in proefschrift: 'Grootste deel Friese Beweging bereid tot collabortie met de Duitsers' / Kees Wiese;
De Friese Beweging in het tijdvak der beide Wereldoorlogen / Gjalt Reinder Zondergeld. - Groningen : Rijksuniversiteit Groningen, 1978;
OVT (onvoltooid verleden tijd): VPRO, 11-8-2002 10.00-11.00 Geschiedenisgasten 6: Hans Renders en Gjalt Zondergeld Een gesprek o.l.v. Hans Olink over fout en goed, racisme en fascisme;
21.
Delpher:
De Telegraaf, 10-10-1941 Kunst en Letteren Reinder Brolsma, winnaar van den Harmen Systra-prijs. : Opmerkelijk figuur in de Friesche literatuur.;
Algemeen Handelsblad, 11-10-1941 Kunst en Cultuur Met R. Brolsma aan tafel : Vraaggesprek met den Frieschen schrijver, aan wien vandaag te Leeuwarden de Harmen Sijtstra-prijs wordt uitgereikt / Ed. Hoornik;
Trouw, 21-11-1953 Reinder Brolsma overleden;
Limburgsch dagblad, 30-08-1986 vrijuit Op zolder van opa begon het / Jan van Lieshout;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 08-02-1936 Familiebericht: ondertrouw K. Zondergeld 31j - S. Hoekstra 29j;
AlleFriezen huwelijk ouders Klaas Zondergeld en Sara Hoekstra vernoemd naar moeders vader en als tweede naam vernoemd naar vaders vader;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-02-1969 Familiebericht: overlijden Klaas Zondergeld 17-2-1969;
AlleFriezen overlijden Klaas Zondergeld 17-02-1969;
De Volkskrant, 18-06-1983 "Lof, eer ende – is ie dood? – nou, dan niet" / Lisette Lewin;
Persoonlijkheden in het Koninkrijk der Nederlanden in woord en beeld : Nederlanders en hun werk, 1938. - p. 243-244;
Biografisch Woordenboek van Nederland Kalma, Douwe (1896-1953) / G.R. Zondergeld;
De Friese Beweging in het tijdvak der beide Wereldoorlogen / Gjalt Reinder Zondergeld. - [S.l.] : [s.n.], 1978. - proefschrift Rijksuniversiteit Groningen. - p. 16, 27, 67, 69, 76, 101, 125, 126, 129, 151, 152, 194, 203, 280, 354-356, 382 (n68), 388, 397, 404, 405, 407, 408, 417, 418, 424, 437, 440, 442, 444, 445, 450, 521, 544 - noot 68, 546, 551;
Koninklijke Bibliotheek titelgevens Groun en minsken / R. Brolsma;
Digitale Bibliotheek Nederlandse Letteren dbnl: Sa'n tûzen blauwe skriften : biografy fan Reinder Brolsma / Doeke Sijens. - Dokurige, [nr. 7]. - Boalsert [Bolsward] : Koperative Utjowerij, 2001. - p. 364-365, 374;
22.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-08-1989 Sa Sydlings Flieterpen;
Wikipedia Douwe Tamminga;
23.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 24-02-1973 Schrijversgraf;
Leeuwarder Courant, 22-06-1990 Gemeente Ferwerderadeel;
mailcontact 30-11-2020 Pieter van der Bij, Streekargyf Noardeast-Fryslân: Gemeente Ferwerderadeel, Afdeling I, Nr. 12/9.89, dd. 12 jan. 1989 en Nr. 9 dd 19 januari 1989;
24.
Delpher:
Leeuwarder courant, 25-07-1890 Particuliere Correspondentie.;
25.
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 31-05-1905 Aanbestedingen.;
26.
Delpher:
Friesch dagblad, 23-09-1948 Lang's de Dokkumer Ee Smidshuis en Eewal / v.d. V.;
internetraadpleging: 22 - 28-11-2020
|
|
|
bungalow en oplopend toegangspad naar Petruskerk, Lichtaard
|
|
Petruskerk, Lichtaard
koorhek en kansel, Petruskerk, Lichtaard
kansel, Petruskerk, Lichtaard
galerijhek, Petruskerk, Lichtaard
torenmuur, Petruskerk, Lichtaard
koor, Petruskerk, Lichtaard
noordzijde, Petruskerk, Lichtaard
|
|
noordzijde, Petruskerk, Lichtaard
noordzijde, Petruskerk, Lichtaard
noordzijde, Petruskerk, Lichtaard
|
|
Raard
Zodra we de dorpsgrens van Raard zijn overgegaan gaat de Flieterpsterdyk, Van Kleffenswei heten. Het behoorde dan ook toe aan een andere gemeente (Dongeradeel) en grietenij (Westdongeradeel)
1.
In het dorp was de familie Van Kleffens een belangrijke familie, zodat meteen duidelijk is wie de naamgever van de weg is, dat in 1870 richting Lichtaard werd aangelegd
2.
Ze woonden dan ook op de terp (46226), waarover de weg loopt, zodat er aan weerszijden van de weg een boerderij staat, de Noord Kleffens en de Zuid Kleffens
3.
Een van de nazaten, de minister uit het kabinet Gerbrandy E.N. Kleffens, spreekt in zijn autobiografie van hofsteden in plaats van boerderijen. Eelco Nicolaas van Kleffens (Heerenveen, 17-11-1894 – Almoçageme, 17-6-1983) was partijloze minister tussen 1939 en 1947
4.
Ook Raard is - net als de andere Flieterpen op dit rijtje - al ruim voor het begin van onze jaartelling bewoond.
De mogelijk oudste opgeschreven benaming komt wederom uit de lijst van Fulda. Het zou dan kunnen gaan om Runwerde en Ruonwerde. Pas in de dertiende eeuw komen we een volgende notatie tegen, namelijk Rawertham. Hierna volgen Rawerth (1369) en in eerste Friese bron Raerd (1474). Hwrat (1511) is een fraaie samengetrokken variant, waarna de naam richting eenduidigheid gaat met Rauwert (1543) of Reard (1595) in het Fries. Vanaf 1700 is het Raard. Naamverklaring van het eerste deel zou riet of persoonsnaam Runo kunnen zijn, dat met geheim wordt geassocieerd, immers afkomstig van rune. Mogelijk lag Hriādwerth verscholen door of in het riet, rietterp
5.
Onze aanrijroute gunt ons door de afgravingen van de terp (46227) een blik op de relatief kloeke en ongelede toren. Het heeft een ingesnoerde spits.
Tegenover het dorpshuis de Nije Pôle, dat ten noorden van kerk staat, zien we aan de Van Kleffenswei een plekje waar we de auto kunnen neerzetten. Onwetend waar we dit nog meer zouden kunnen doen, pakken we deze kans.
We wandelen de straat verder, om door te gaan over de ringweg De Buorren. Hier zien we dat de terp nog steeds radiair is. De kavels lopen in taartpunten naar de kerk. We komen echter geen weg of pad tegen dat ons naar de kerk leidt. Op de hoek met de Lineleane twijfelen we even of we nu naar een oprijlaan van een woning kijken of een pad dat naar de kerk (38730) gaat.
We lopen daarom maar de Lineleane in, in de hoop dat we een ingang vinden. En 120 meter verderop vinden we het pad naar de kerk. En er is zelfs een parkeerplaatsje voor enkele wagens.
Het valt meteen op, dat de kloeke toren 'nieuw' is en het kerkje oud. Twee ingemetselde herinneringsstenen helpen ons alvast aan enige inzicht.
De steen in de toren meldt het volgende:
Den 29 Meij 1807 Heeft
Saapke Nicolaas van Kleffens
Aan deze Toren
de Eerste Steen gelegd
in den ouderdom van 3 Jaren
Twee Maanden en Tien dagen'.
De steen in de kerk meldt het volgende:
De Heer
Reinder van Kleffens
geboren te Dockum den 29
Mei 1760 Oud Burgemeester
van Dockum, overleden den
5 Februarij 1838.
Aan invloed van deze familie Van Kleffens dus geen gebrek.
In welke relatie staan beiden tot elkaar is vervolgens de vraag? Zijn het - ondanks het patroniem - vader en dochter? Kennelijk is dit een vraag, waarop het antwoord nog gezocht dient te worden.
Een minuut-akte uit 1828 vertelt ons dat Saapke Nicolaas van Kleffens gehuwd is met Keimpe Lieuwes Wynia waar ze op 20 januari mee is getrouwd. Ze is een dochter van Nicolaas van Kleffens en Trijntje Cornelis Banga. Ze is - zoals de steen al aangeeft - geboren op 19 maart 1804. Ze blijkt echter ook in Raard geboren te zijn. Dit blijkt uit het bij haar huwelijk overlegd extract. Hiermee is een deel van de vraag beantwoordt. Het gaat hier niet om vader en dochter
6.
Kennelijk dienen we de relatie een generatie verderop te zoeken.
De familierelatie tussen Saapke Nicolaas van Kleffens en Reinder van Kleffens
|
Is de vader van Saapke, Nicolaas van Kleffens misschien een broer van Reinder van Kleffens? Of moeten we nog verder terug in de tijd?
Saapke Nicolaas van Kleffens
is een dochter van
Nicolaas van Kleffens 7
is een zoon van
Eelke Sydses van Kleffens 8
is een zoon van
Syds Klases van Kleffens 9
is een zoon van
Claes Sydses 10.
had nog een zoon
Eelke of Eelco van Kleffens 11
heeft zoon
Reinder van Kleffens (Dokkum, 29-05-1760 - Dokkum 05-02-1838) (ontvanger van Fougum, steenfabrikant, zoutzieder, lid Nationale Vergadering en Comite te lande, burgemeester) 12.
Plattegrond Ned. Herv. Kerk te Raard (Dongeradeel) / opmeting, 1967; tekenaar W.J. Berghuis, oktober 1981
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-013553
(CC BY-SA 3.0)
|
De deuren blijven voor ons gesloten, dus moeten we ons behelpen met alleen het exterieur van deze begin dertiende-eeuwse Johannes de Doperkerk. Sommige bronnen denken dat deze kerk oorspronkelijk eigendom was van het klooster Klaarkamp
13.
Deze gedachte werd vroeger ook geopperd voor de kerkjes van Jannum en Sibrandahûs. Maar net als bij de vele andere parochiekerkjes in deze omgeving, waren het de lokale landheren die ze lieten bouwen
14.
Wanneer we ons rondje om de kerk maken, valt aan de zuidmuur op dat er een opwaartse bolling aanwezig is. Het lijkt alsof het aan de koorzijde naar beneden zakt. Dit wordt mede versterkt doordat het grondpeil in het midden van de muur hoger ligt.
Het koor had - vanwege de verzakking - dan ook twee zeer diepe steunberen, die dit zogenaamd probeerden te voorkomen. Deze steunberen staan nog op de tekening, waarvan de opmetingen in 1967 zijn gedaan. Daarom waren er toen slechts twee van vier hoeken te zien, die met de karakteristieke 'kralen' zijn versierd. Het koor is daarmee ook het oudste deel van dit gebouw. Men dateert het bouwjaar op rond 1200
15.
|
Johannes de Doperkerk te Raard (Dongeradeel)
|
noord-oost gevel / A.J. van der Wal (fotograaf). - november 1978
|
vanuit het noord-oosten
|
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed,
199.291 - 23.279 |
(CC BY-SA 3.0)
|
Een jaar voordat de kerk in handen kwam van de Stichting Alde Fryske Tsjerken, was de toren gerestaureerd. Echter ook het metselwerk van de kerk liet nog veel te wensen over. Foto's uit die periode leggen dan ook een triest beeld vast.
De SAFT begint in 1986 met de restauratie van de kerk evenals die Bornwerd, waar we zo meteen naartoe rijden.
Begin 1988 was de restauratie van ƒ 500.000 bijna afgerond. Het gebouw is op een betonplaat gezet met daaronder betonpalen, om de verzakkingen tegen te gaan
16.
Het staat er dan nu ook keurig bij.
De terp zelf ligt er daarentegen woest bij, alsof men halverwege het winnen van de vruchtbare lagen met het afgraven is gestopt.
Rond 1900 is het westelijk deel afgegraven
17.
Op 24 mei (provisioneel - met bod ƒ 400) en 31 mei 1898 (finaal) werd bij Thomas Bottinga de bovengrond ter hoogte van 1½ meter van een perceel terpgrond verkocht. Dit diende voor 1 juni 1900 afgevoerd worden
18.
Veelal ontstaan er dus - naar later blijkt - verzakkingen bij de gebouwen die naast en op een afgegraven terp staan. Ook toen ging men voor de kortetermijnwinst - met enorme kostenposten voor de kleinkinderen tot gevolg.
Ook wordt er in 1907 nog "een plek grond" met terpaarde naast het huis van Krol te koop aangeboden. T. Bottinga krijgt twee maanden later van de gemeente toestemming om rails in de kunstweg aan te leggen om de terpaarde te kunnen vervoeren
19.
In november 1911 wordt een stuk greidland - met beste terpaarde - dat de vier wordt genoemd, verkocht. Het is tot 5 maart 1914 verhuurd aan de weduwe Jan D. van Assen
20.
Aan het einde van de zomer van 1918 wordt ook het bouw- en weidland ten westen van de kerk, groot 16.60 aren met terpaarde verkocht. Geboden is ƒ 1400
21.
Een maand later volgen huis, stal met grond en erf op de terp ter grootte van 1,45 are. Het is echter nog tot 12 mei 1919 verhuurd aan Gerrit Struiksma, maar het perceel bevat nog terpaarde
22.
In hoeverre dit stuk of deze stukken ook nog worden afgegraven wordt niet duidelijk. Wel wordt van de terp van mei 1920 weer terpaarde verkocht voor de prijs van ƒ 1,30 per ton
23.
Zelfs in 1935 wordt er nog terpaarde in het dorp aangeboden. R.J. Haakma uit Bornwird is de aanbieder
24.
We maken ons rondje om de terp nu maar even af. Vanaf het paadje zien we goed de restanten van de terp.
Door de stand van de windvaan zien we dat het een dun maar duidelijk zichtbaar bol buikje heeft gekregen. De combinatie van een strak vierkante en hoekige drager van windvaan dat ooit zwart geweest zal zijn, steekt af tegen de bolle en ronde vormen in het goud.
Even later rijden we het dorp bij de Martha Kerk (507110) alweer uit. Deze kerk is gebouwd in opdracht van de Kerkeraad der Gereformeerde Kerk te Raard. Een advertentie om de kerk te bouwen werd op 20 januari 1916 geplaatst, waarbij de architect A. Nauta uit Ternaard verdere informatie kan verstrekken 25. In maart ging de aannemer Walda uit Ternaard er mee aan de slag
26.
Wij nemen de weg naar de top van Bornwird.
noten:
1.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 210;
2.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 210;
Wikipedia Raard;
3.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 210;
4.
Parlement.com Mr. E.N. (Eelco) van Kleffens;
Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 197-198;
5.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 199;
Wikipedia Runen;
Plaatsengids.nl Raard;
6.
AlleFriezen:
Saapke Nicolaas van Kleffens Minuut-akte;
Saapke Nicolaas van Kleffens geboren op 19-03-1804 te Raard als dochter van Nicolaas Eelkes van Kleffens en Trijntie Cornelis Banga - huwt als boerin, dochter van Nicolaas van Kleffens en Trijntje Cornelis Banga op 20-01-1828 te Rauwerderhem met Keimpe Lieuwes Wynia, zoon van Lieuwe Teunis Wynia en Sjoerdtje Rintjes Tanja;
7.
AlleFriezen:
Nicolaas van Kleffens geboren op 08-05-1780 en gedoopt op 21-05-1780 te Raard - huwt als Nycolaas Eelkes van Kleffens op 30-05-1803 te Raard met Trintje Korneles Banga (beide wonende te Raard) - huwt een tweede keer als Nicolaas van Kleffens, zoon van landbouwer Eelke van Kleffens en Saapke Aukes op 28-10-1817 te Westdongeradeel met Rienskje Pieters Helder, dochter van Pieter Helder en Jantje Harmanus Botma - overleden op 14-09-1823 te Raard;
Uit de memories blijkt het volgende: landeigenaar/plaatsvervangend vrederechter; man van Rienskje Helder; weduwnaar van Trijntje Cornelis Banga; vader van (uit 1e huwelijk) minderjarige Saapke (voogd is oom Auke van Kleffens) en (uit 2e huwelijk) minderjarige Eelke en Pieter Nicolaas van Kleffens; broer van Auke van Kleffens, landeigenaar Murmerwoude;
8.
Eelke van Kleffens geboren op Kleffen 12-06-1743 - huwt als Eelke Sydses van Kleffens op 05-06-1774 met Saapke Aukes - overleden op 16-07-1785;
Eelke Sydses van Kleffens genoemd;
Saapke Aukes lidmaat
Eelke Sydses van Kleffens overleden op 16-7-1785 en Saapke Aukes overleden op 17-1-1792;
Eelke Sydses van Kleffens stamboomOnderzoek.com;
9.
Syds Klases (Sijds) van Kleffens genealogieonline;
Syds Klases geboren aktedatum 31-07-1700 - huwt op 06-10-1737 te Raard met Anna Balk (Foudgum);
Het zou logisch zijn dat hier ook een broer zou staan met de naam: Eelke Klases (immers vader en moeder heten: Klaas (Claes) Sydses (Sijdses) (1672-1739) en Tryntie (Trijntie) Eelkes (1673-1739). We moeten dus op zoek naar meer kinderen.
Tijtie Klases geboren aktedatum 31-08-1704;
Eelke Klases geboren aktedatum 19-09-1706;
Eelke Klases geboren aktedatum 09-09-1708;
10.
AlleFriezen:
Claes Sydses huwt op 12-02-1699 te Raard met Trijntie Eelkes ;
Klaas (Claes) Sydses (Sijdses) genealogieonline;
11.
Eelke van Kleffens huwt als Eelke Klases op 12-03-1747 te Foudgum Raard met Sjoerdje Tiaber / Sjoerdje Ynses Faber;
Sjoerdje Ynses Faber inschrijving (tr. Eelke van Kleffens, weduwe per 1771);
Eelco van Kleffens Geneanet / Henny Savenije;
Delpher:
Leeuwarder courant, 31-05-1758 Advertentie;
12.
Reinder van Kleffens overleden op 05-02-1838 te Dokkum;
Reinder van Kleffens Geneanet / Henny Savenije;
Delpher:
Oprechte Haerlemsche courant, 05-03-1789 Advertentie;
Oprechte Haerlemsche courant, 08-08-1797 Lyst der verkooren representanten (...) Nationaale vergadering;
Nationaale Bataafsche donderdagse courant, 01-02-1798 Naamlyst;
Amsterdamse courant, 07-06-1800 Bataafsche republiek;
Leeuwarder courant, 24-10-1814 Advertentie;
Leeuwarder courant, 24-10-1814 Advertentie;
Leeuwarder courant, 10-03-1826 Advertentie;
13.
Levende stenen : Het bezit van de Stichting Alde Fryske Tsjerken / Jelma Knol. - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2005. - p. 34;
Kerken in Noordoost-Friesland : uit de romaanse en de romano-gotische tijd = Kirchen in Nordost-Friesland : aus romanischer un frühgotischer Zeit = Dhurches in the north-east of Friesland : from Romanesque and Romano-Gothic times / Albert Buursma mbv Auke de Boer. - Große Kunstführer, 229. - Dokkum : Stichting Historia Doccumensis, 2007. - ISBN 978-3-7954-1838-0. - p. 103;
14.
Klaarkamp : Middeleeuws klooster bij Rinsumageast : schiere monniken in noordelijk Fryslân / Erwin Boers; Magda Berman (eindredactie). - Archeologie in Fryslân, 10. - Hoorn : Uniepers Uitgevers, 2014. - ISBN 978-90-8741-029-2. - p. 72;
15.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 165;
16.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-10-1979 Stichting Alde Fryske Tsjerken neemt kerkje van Raard (WD) over;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-02-1986 Kerk Allingawier naar Alde Fryske Tsjerken 'Subsidieregeling zit plannen restauratie Friese kerken dwars';
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-01-1988 Kerken zijn steeds meer in trek bij Friese kunstenaars;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-03-1988 Als maatregelen verzakking niet stoppen Alde Fryske Tsjerken wil kerk Hogebeintum 'op poten' zetten;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-12-1990 Culturele functie voor hervormde kerk Raard;
Joost de Vree schalk;
17.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 163;
18.
Delpher:
Leeuwarder courant, 17-05-1898 Advertentie;
Leeuwarder courant, 27-05-1898 Advertentie;
19.
Delpher:
Leeuwarder courant, 21-01-1907 Advertentie;
Leeuwarder courant, 19-03-1907 Uit de Provincie. (Part Corr.);
20.
Delpher:
Leeuwarder courant, 14-11-1911 Advertentie;
21.
Delpher:
Leeuwarder courant, 16-09-1918 Advertentie;
22.
Delpher:
Leeuwarder courant, 17-10-1918 Advertentie;
23.
Delpher:
Leeuwarder courant, 15-05-1920 Advertentie;
24.
Delpher:
Friesch dagblad, 15-05-1935 Advertentie;
25.
Delpher:
Leeuwarder courant, 20-01-1916 Advertentie;
26.
Raard - de website van Raard, Boarnwert en Foudgum, nieuws - 20 augustus 2016 PKN Martha Kerk bestaat 100 jaar;
internetraadpleging: 28-11 - 5-12-2020
|
|
|
toren Johannes de Doperkerk, Raard
|
|
Johannes de Doperkerk, Raard
1e steen toren, Johannes de Doperkerk, Raard
|
|
bolling zuidmuur schip, Johannes de Doperkerk, Raard
koor met schalken, Johannes de Doperkerk, Raard
noordmuur schip, Johannes de Doperkerk, Raard
terpdeel, Raard
oude bakkerij, Raard
terp en toren Johannes de Doperkerk, Raard
hen windvaan met bol borstkas en vierkante noordaanduiding, Johannes de Doperkerk, Raard
rondje om de terp, Raard
|
|
Bornwird
Op het kruisvlak van de wegen Van Kleffenswei, De Tange, Klaarkampsterwei, Raarderwei en Spriens, nemen wij het laatste weggetje. Spriens gaat met een boog om de terp Foudgum heen en komt uit in Brantgum.
Aan de Raarderwei (de weg naar Raard vanuit Bornwird / Boarnwert) ligt de negentiende-eewse bewoningsuitbreiding van Bornwird. Een veel oudere buurtschap ligt ten oosten van de 'kern' van Borwird. Aan de westoever van de Alde Peazens / Oude Paesens ligt Bornwirdhuizen met huisterpen van voor de dijkenbouw
1.
Hiermee wordt ook de uitgestrektheid van Bornwird duidelijk, zeker wanneer we weten dat het ten zuiden doorloopt tot de Dokkumer Ee.
Tevens lopen hier de Foudgumer Feart en Hantumer Feart door het gebied.
De weg Spriens kan gezien worden als (een stukje) grensweg tussen Bornwird en Raard. De weg liep voorheen over de grens met Foudgum door naar Foudgum, waarbij de twee ringen van beide dorpen in elkaar overliepen. Rond 1927 was deze weg nog onverhard. Vergelijkbaar met route die je nu vanaf de afslag De Herne langs de sloot naar de aansluiting bij François HaverSchmidtwei kunt rijden.
De wegnaam Spriens houdt het gehucht en de beschermde terp Spriens (45321) in herinnering
2.
Intussen zijn de aantal personen - 2 - die deze als familienaam rond 1800 aannamen, uitgegroeid van 115 in 1947 tot 273 personen in 2007
3.
De terp met sate "Groot Spriens" werden in 1918 verkocht, waarbij de gebouwen ter afbraak waren en er ongeveer 24.000 ton eerste kwaliteit terpaarde te winnen was. De gebouwen moesten dan ook voor 1 oktober 1920 afgebroken zijn
4.
Wij slaan bij De Herne af om naar de Mariakerk (38694) te rijden, die nog op de laatste resten van de beschermde terp (45322) staan.
Plattegrond Ned. Herv. Kerk te Bornwerd (W.Dongeradeel) / opmeting, 1943 H. v.d. Wal; bijgewerkt 1966, opgraving nov. 1979, getekend jan. 1981 W.J. Berghuis
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-001489 -
(CC BY-SA 3.0)
|
Zoals we wel vaker meemaken, is het voor ons soms onduidelijk tot hoever we kunnen oprijden met de wagen. Ook bij het Tsjerkepaad ontstaat de verwarring. Is dit een privéterrein? Het Tsjerkepaad ziet er namelijk uit alsof het door een particulier is ingericht. Het komt immers ook voor dat oude kerken in particuliere handen komen. Daarom parkeren we wagen langs de kant van de weg en verkennen we lopend de situatie van het Tsjerkepaad, de bewoning en de kerk.
Gelukkig blijk het, dat de voormalige kerk gewoon toegankelijk is en eventueel te bezichtigen met een op te halen sleutel bij de buren. Eerst gaan we maar eens kijken of we dat wel willen.
Het kerkje blijkt nogal wat verkleinende operaties te zijn ondergaan. Het had namelijk ooit ook nog een toren en koor. Daarvan is nu niets meer te zien. De bouw van de kerk begon echter in de eerste helft van de dertiende eeuw, dus ergens tussen 1200 en 1250. Rond dat jaar is het gebouw vergroot met het koor
5.
Het kan echter zo zijn dat het stenen koor eerst tegen een houten schip is gebouwd, waarbij het schip iets later hoger dan het koor in steen is opgetrokken
6.
Ook werd de kerk toen ingewelfd
7.
In de zestiende eeuw werden deze gewelven vervangen door trekbalken. Van het afbraakmateriaal zou vervolgens de toren gebouwd zijn
8.
Mogelijk onder de indruk van de ramp met de toren van Hallum in 1805 verdwenen er daarna in deze omgeving een aantal torens, waaronder die bij deze kerk
9.
De huidige muur aan koorzijde is in 1816 aangebracht. De huidige muur, die het gat na het verdwijnen van de toren - die in 1845 grotendeels verdween en in 1898 helemaal - moest dichten, is van 1898.
De kleurrijke ingang waar we nu voor staan, is in 1906 geplaatst. De deels natuurstenen topgevel uit 1751 is afkomstig van de pastorie te Hiaure
10, dat ten noorden van Bornwerd en ten westen van Foudgum ligt. We zullen wat we hier zien dus ook in die context moeten zien.
Deze steen is een vroeg voorbeeld van een Friestalige gedenksteen en is zeldzaam
11.
Boven het jaartal kunnen we de volgende tekst lezen:
Toa tyenst fin dy, dy wey uwz laerre
Ney 't iewig Hymmelsk Huwz om haeg;
Der Goad wurt fin zyn tyenners aerre,
Stiet hier dit ierdsche huwz om laeg.
Mar zoa wy wol dwaan, in uwz ney Goadts wille flye,
Dan zille wy hyer ney ien better Wenning krye.
|
Vertaald en hertaald door staat er:
Tot dienst van Hem die ons de weg leert
naar het eeuwig hemels huis omhoog,
waar God door zijn dienaars wordt geëerd,
staat hier dit aardse huis omlaag.
Maar als wij weldoen en ons voegen naar Gods wil,
dan zullen wij hierna een betere woning krijgen.
Tony Feitsma vertaalde het in 1960 zo:
Ten dienste van degenen die ons de weg leren
Naar 't eeuwig hemels huis omhoog
Waar God door zijn dienaren geëerd wordt
Staat hier dit aardse huis beneden
Maar als wij goed doen en on naar Gods wil schikken
Dan zullen wij hierna een betere woning krijgen.
|
Dit gedicht staat in een rocococartouche en is geschreven door de predikant van Hiaure en dichter Jan Althuysen. Zijn wapen zien we in het midden van de vijf wapens, die boven het gedicht staan
12.
Friesche rymlery / Jan Althuysen. - Liouwerd : Wyger Wygers, 1755
|
Het gedicht was bij plaatsing in rode letters op witte achtergrond geschreven, in tegenstelling tot de huidige zwarte letters
13.
Jan Althuysen is in Franeker op 8 december 1715 gedoopt en in Hiaure op 9 augustus 1763 overleden
14.
Zijn studie, die hij in Franeker deed, rondde hij in 1748 af. Hij schreef voor de jong overleden student Joannes Kornelis Balck het gedicht Op it Zelle, dat met gedichten van anderen verzameld werd in Epicedia in doctissimum ac ornatissimum juvenem Johannem Cornelium Balck.
Hij werd in Hiaure - ook dy Lytze Jouwer genoemd - vanaf 10 mei 1750 predikant. Dit was tevens zijn enige standplaats. In 1755 verscheen een tweedelig boekwerk à 48 stuivers Friesche rymlery van zijn hand
15.
Hierin vinden we ook het gedicht waar we nu naar kijken
16.
We dienen - zoals gezegd - de tekst dus te lezen, met in gedachte dat het in 1751 op het woonhuis en/of domineeshuis van Althuysen is geplaatst in plaats van een gebedshuis. Mogelijk heeft hij het zelf laten uitbeitelen, we zien immers zijn wapenschild
17.
Van de overige vier die om het wapenschild van Althuysen staan is bekend dat het wapenschild links bovenaan van A. Pybes is. Gedacht wordt dat beneden rechts het schild van Douwe Jans staat. De D en I zouden daarop kunnen wijzen.
wapen van Aylva, Mariakerk, Bornwird
|
In de top staat het door twee eenhoorns gehouden wapen van Aylva, de familie die afkomstig is van de Minnoltsma State, dat 200 meter ten oosten van de kerk stond
18.
Als eerste zijn we nieuwsgierig geworden naar het verband tussen Althuysen en de vier omringende wapens. En vanzelfsprekend willen we ook meer weten over A. Pybes. Want laat dat nu net zo uitgesproken worden als onze familienaam: Piebes. En zelfs taalkundig herschreven worden, maar anders uitgesproken, als Pijbes . Genealogisch is al aangetoond dat deze twee, Piebes en Pijbes, dezelfde voorouders hebben
19.
We komen in Hiaure een mannelijke A. Piebes tegen bij de Volkstelling van 1744: Andries Piebes. Het gezin bestaat uit vier personen. Vijf jaar later komen we boer Andrys Pybes weer tegen, nog steeds als inwoner van Hiaure met 4 volwassen en 1 kind als 'gezin'. In 1752 lezen we dat hij en zijn vrouw ingeschreven zijn als ledematen te Hiaure. Ze, Andrijs Pijbes / Andrys Pybes en Pijtje Jans / Pytje Jans, kwamen uit Oenkerk, waar ze 17 juni 1736 getrouwd zijn. Zijn ouders zijn Piebe Andries en Trijntje Lieuwes en hij is rond 1705 geboren te Giekerk. Zijn vrouw Pietje Jans komt kinderloos te overlijden op 23 maart 1774. De erfgenamen zijn Trijntje Reiners; Oege, Trijntje en Rinske Aukes; Trijntje, Yfke en Piebe Jans.
Op 24 november 1754 wordt hij de nieuwe ouderling, waarmee we de reden hebben gevonden, waarom we hier zijn wapenschild vinden
20.
In hetzelfde document staan eveneens de namen van de ouderling Hoyte Tyerks 21 uit Bornwird en van de twee diakenen Jan Syabbes 22 uit Hiaure en Jan Syoerdts 23 uit Bornwird
24.
Dit zou kunnen betekenen dat eerder de gedane suggestie van Douwe Jans dan mogelijk niet zou kloppen. Hij kreeg mogelijk wel een zoon Jan, gedoopt op 19 december 1727. Deze Jan zou dan echter Jan Douwes gaan heten en staat niet in het document
25.
Jan Syoerdts of Sijoerds komen we in Bornwird tegen bij de dopen van zijn kinderen tegen in 1750, 1760, 1761, 1764, 1769 en 1771
26.
Hoite Tjercks was met Grytje Jans getrouwd op 23-5-1723. Ze kregen een aantal kinderen, allen in Bornwird. Hij deed 2 februari 1726 aldaar zijn belijdenis. Hij was gebruiker van een stemdragend huis dat in eigendom was van de Groninger Jan Altinga. In 1744, bij de volkstelling, werden er 4 personen genoteerd. Ook in 1749 wordt er bij Hoite Tjerx, boer in Bornwird 4 personen genoteerd. En in 1752 en de jaren die volgen staat hij op de lijst dat hij lidmaat was tot hij in 1768 komt te overlijden
27.
De vader van Andries Piebes, Piebe Andries, zoon van Andries Sjoerds en Trijntje Jans, was boer in Giekerk en Oenkerk. In Oenkerk was hij ouderling. Hij trouwde drie keer. Zijn eerste vrouw was dus vanaf 22 februari 1705 (ondertrouw) Trijntje Lieuwes, van Oenkerk. Zijn tweede vrouw vanaf 1723 Jeltje Sjoerds en zijn derde vrouw vanaf 17 mei 1733 Pietje / Pietertje Wybes, van Poppingawier.
28.
We blijken met de huidige informatie niet in staat om de namen te koppelen aan een van de wapenschilden, zodat dit nog in nevelen verhuld zal blijven.
detail Romaanse pannen dak noordzijde, Mariakerk, Bornwird
|
Het zal echter niet verbazen, wanneer ooit zal worden uitgezocht dat de wapenschilden - naast Andries Piebes - van Jan Sjabbes, Jan Sjoerds en Hoite Tjerks blijken te zijn.
We kunnen wel nu eindelijk wel aan ons rondje om de kerk beginnen.
We zien dat de dakpannen aan deze zijde bestaan uit de zogenoemde pater- of monniken- en nonnenpannen of holle-bolle pannen.
Reconstructie (periode IV) Zuidgevel Ned. Herv. Kerk te Bornwerd (W.Dongeradeel) / getekend jan. 1981 W.J. Berghuis
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-001544
(CC BY-SA 3.0)
|
Dat komen we niet vaak meer tegen. In Oostum (aan het Reitdiep in Groningen) kwamen we nog een gedeeltelijk bedekking tegen van deze zware constructie. Ook het koor van het kerkje in Sellingen heeft deze originele pannen.
Wanneer we zowel de zuid- als noordzijde hebben gezien, vallen aan beide zijden de keurig gemetselde rechthoeken op, die aan de onderzijde iets terugvallen. W.J. Berghuis heeft een aantal reconstructies van het (ontbrekende) koor getekend met gebruikmaking van de gegevens die zijn verkregen tijdens een oppervlakkige verkenning in november 1979. Op deze wijze krijgen we alsnog een beeld van het geheel en de reden van dit merkwaardige rechthoek. Op de getoonde tekening zien we de reconstructie van de IVe periode
29.
Op het kerkhof komen we een Fallen yn'e striid-zuil tegen voor Gerrit Brouwer, die 14 april 1945 overleed. Gerrit Brouwer (Morra, 25-4-1907 - Bornwird, 14-4-1945) was fabrieksarbeider en trouwde als veehouder op 7 mei 1929 in Bedum met Trijntje Wiersma, die in Anjum geboren was
30.
rouwadvertentie families Brouwer en Wiersma
Delpher: Nieuwe Dockumer courant, 20-04-1945 Advertentie
|
In het eerste nummer van de nooduitgave van de Nieuwe Dockumer Courant van vrijdag 20 april 1945 staat op de voorpagina, naast het eerste artikel met de kop "Bevrijding", rechtsonder de rouwadvertentie van de familie, gevolgd op de volgende pagina van zijn vrouw, De Gereformeerde Mannenvereniging Raard e.o. en de Christelijke Besturenbond. Zaterdag 14 april 1945 ging voor het eerst weer de vlag uit
31.
Op 5 en 8 mei zou er in het Friesch Dagblad nogmaals een rouwadvertentie door de familie geplaatst worden, naast een op de 5e en 18e van zijn vrouw en 6 kinderen Piet, Eelke, Anneke, Wierd, Jaap en Fokke. Ook in de Nieuw provinciale Groninger courant verschijnt er een advertentie
32.
Gerrit Brouwer (Oostdongeradeel) en Trijntje Wiersma (Ter Laan) gingen in april 1929 in ondertrouw
33.
Op vrijdag 13 april 1945 was een groepje van vier gewapende leden van de Binnenlandse Strijdkrachten, waaronder N.B.S.-er Gerrit Brouwer, op de weg van Holwerd en Blija met de bedoeling op daar vluchtende Duitsers van Holwerd naar Leeuwarden tegen te houden. Doordat ze een oude boerenwagen als barricade op de weg hadden gezet, ontstond er een vuurgevecht met een vijf- of zestal Duitsers. Op zoveel tegenstand hadden ze echter niet gerekend en wilden met het gooien van een handgranaat hun aftocht dekken. Brouwer werd geraakt door de handgranaat en raakte daardoor levensgevaarlijk gewond. Hij zou er later aan bezwijken
34.
We horen gerommel achter het huis van de sleutelbewaarder en gaan daarom zo toch maar even een poging doen om een kijkje binnen te kunnen maken. We zagen door raampjes namelijk muurschilderingen.
Aan de muur van de westzijde - waar ook de huidige dakruiter naar een ontwerp van A. Mulder geplaatst is - kunnen we nog zien waar de toren heeft gestaan. Zo'n twee meter van de hoeken zijn de verticale bouwnaden nog te onderscheiden
35.
Nadat we door de sleutelbewaarder binnen zijn gelaten, maken we nog een klein rondje door het gebouw. Naast het spinrag valt meteen de grote steen in het midden van de zaal op. Het blijkt om een beeldhouwwerk van Benedictus Gerbrands te gaan ten behoeve van Frans van Aylva
36.
Frans van Aylva ligt hier samen met zijn tweede vrouw Rixt van Unia. Hij komt vijf dagen, na het aanpassen zijn testament op 20-1-1563, te overlijden op 25-1-1563. Zij leefde mogelijk tot 1606
37.
Een eeuw geleden deed men nog naarstig onderzoek naar de beeldhouwwerken van ene B.G. waarmee het gesigneerd was.
details spoor 'Benedictus Gerbrands' grafzerk, Bornwird
|
Volgens het merk "B 1565 G" met extra clou aetatis suae 50 blijkt hij deze zerk in 1565 heeft gemaakt
38.
Eind jaren 50 van de twintigste eeuw, dus slechts dertig jaar later, wordt Benedictus Gerbrands opgevoerd als bekend. Terwijl twintig jaar later men de identificatie van de beroemde monogrammist B. G. als Benedictus Gerbrands door W. Dolk en D.J. van der Meer brengt als een recente ontdekking. In het Jierboekje van 1958 beschrijven en vullen Willem (Wim) Dolk, wetenschappelijk ambtenaar van het archief der Gemeente Leeuwarden en Stedelijke Bibliotheek (Rotterdam, 5-8-1925 - Leeuwarden, 11-8-2016) en Douwe Jans van der Meer, sneuper op it gebiet fan de Fryske skiednis (Menaam, 13-7-1917 - Ljouwert, 11-12-2002), elkaar aan. Benedictus Gerbrantsz. (1515-1572) was de ontwerper van de stenen en maakte de kartons, de ontwerpen. Andere steenhouwers hakten het beeld uit en merkten dit naast het monogram van B.G. met hun eigen handmerk
39.
Ter hoogte van de zerk op de noordwand treffen ook nog een rouwbord aan. Althans het heeft dezelfde vorm. Het is een nieuw bord, een monument dat in 2017 is gemaakt. We lezen Dy't net berne binne en Qui non nati sunt oftewel een rouwbord voor degenen die niet geboren zijn. Wie zien een Grutto met veel eieren, waarbij de grutto een vooraanstaande Fries verbeeld.
zandloper op Alylva's zerk, Bornwird
|
Het is een werk van Hein van Delft (Tilburg, 1951), landschapsarchitect en beeldend kunstenaar. Het is het enige voorwerp dat is blijven hangen van de 'installatie' Voor altijd dat hier tussen 27 mei t/m 26 augustus 2017 was ingericht. Hierbij liet hij de wisselwerking tussen mens en natuur zien, die hier vier millennia plaatsvond, waarbij de natuur het op dit moment het onderspit delft. Al blijft er hoop
40.
Naast het rouwbord had hij in deze installatie twee graven naast die van Aylva gemaakt. Een van klei en een van veen - met beide gebieden gaat het natuurlijk niet goed. Op de graven lagen de zaden van die omgeving, die de hoop op verbetering weergeven. Daarnaast hij een de zandloper uit Aylva's zerk uitvergroot. Deze kun je omdraaien - het (naderende) einde, wordt een nieuw begin. En tenslotte liet hij de kloostermoppen verslijten tot grint, om de overname door de natuur uit te beelden. Hein hoopt dat de bezoekers plaatsnemen in de kerkbanken en in de traditie van contemplatie hun verantwoordelijkheid nemen
41.
muurschildering 'vissen', Bornwird
|
We lopen door naar het koor om de muurschilderingen te aanschouwen. Het betreft de aan de zuidzijde in november 1979 onderzochte muur. Hier werden twee lineair aangeduide vissen weergegeven, die in de Wadden voorkomen
42.
Tijdens een grondige restauratie die vanaf 1986 plaatsvond, kwamen er nog meer oorspronkelijk muurschilderingen tevoorschijn. Het betreft een van 5 bij 3 meter met een voorstelling uit de vijftiende eeuw dat de wonderbare visvangst voorstelt. De woordvoerder van SAFT Klaes Sytsma reageert dat dit "een zeer waardevolle ontdekking" is. "Het zijn heel gave afbeeldingen met heldere kleuren".
Zowel op de noordmuur als op de zuidmuur worden de schilderingen met operatiemesjes vrijgemaakt van de kalklagen. Een klus die toen nog niet af was en waar onder andere de restaurateur Lammert Muller nog enkele maanden werk aan heeft. Tot dan toe zijn delen van een apostel, een net en vissen te zien. Later wordt ook nog op de triomfboog kleurrijke versieringen gevonden
43.
Nadat we onze gedachten over alle wonderlijkheden hebben laten gaan en zijn uitgekeken, melden we ons vertrek en verlaten dit eeuwenoude, grotendeels afgegraven terpdorp. Ook de eerste naam van deze terp komen we geschreven tegen in de tweede Fuldalijst van parochies uit 945 nOJ. Brunnenuurt wordt er genoteerd. In een oorkonde uit 1374 is er sprake van een kapel van Bawert. Ook varianten als Burnwerth (1314), Burnwirth (1442), Bornwart (1491) komen voor. Rond 1540 komt Bornwerd op. In het Fries Boarnwert
44.
Dit laatste de zou volgens professor Gosses van Groningen duiden op de voormalige waterloop de Borne, zo sprak hij op lezing op woensdag 15 februari 1928 over Bonifatius, dat georganiseerd was door het Friesch Genootschap. De loop kunnen we terugvinden in de Hantumervaart, het Noordernauw door Dokkum gevolgd door de Zuider Ee / Sûre Ie. De Duitse schooljeugd zou in de beginjaren van de twintigste eeuw dan ook Dokkum leren in de aardrijkskundeles als Dokkum an der Borne. Tegenwoordig staat het als zodanig genoemd als plaatsaanduiding waar Bonifatius werd vermoord.
Echter de woorden van de professor worden wel in twijfel getrokken, zonder eveneens met bewijsvoering te komen. Een zoetwaterwel of bron kan evengoed het eerste deel van naam verklaren
45.
Met de professor Gosses van Groningen wordt Izaak Hendrik Gosses bedoeld. Geboren op 9 januari 1873 in Dokkum en overleden in Groningen op 23 januari 1940. Hij was de oudere broer van Godard Gosses (Dokkum, 18-1-1877 - Zeist, 2-10-1955), die in 1934 benoemd is tot bijzonder hoogleraar Friese taal- en letterkunde bij de Universiteit van Amsterdam. Izaak Hendrik Gosses werd in 1915 als hoogleraar geschiedenis benoemd tot opvolger van Johan Huizinga in Groningen en richtte zich op de middeleeuwse geschiedenis van voor Fryslân
46.
We rijden over de Aylvastrjitte naar de hoek waar het aansluit op de Parallelwei, waar de familie Van Aylva woonden. Op de plaats van de Minnoltsmastate, Sitsemastate en Aylvastate staat nu een boerderij.
Bron: NadNuis, Inventarisnummer FM 1966-IX-2: bijl amfiboliet
gevonden op 8-9-1966 13.00
|
De state of het grote huis was waarschijnlijk al voor de verkoop in 1692 gesloopt, waarna er binnen de gracht de boerderij kwam
47.
De Parallelwei komt samen met de Raardewei uit op de vanaf 1966 aangelegde nieuwe weg.
Tijdens de aanleg van de N256 (Dokkum-Holwerd) vond de veldarcheoloog van het Fries Museum Jan Klaas Boschker (1935-1995) in Bornwird een kleine stenen bijl en wat ruw bewerkte vuurstenen voorwerpen. Ze werden gevonden in een zanduitloper. De eveneens gevonden potscherven werd op de late bronstijd gedateerd. Een datering dat goed aansloot bij de urnvondsten van Van Giffen in 1910 toen de terp werd afgegraven. Dit nodigde uit tot verder onderzoek, dat het jaar erop plaatsvond tussen 4 september en 4 oktober 1967.
Er werden zogenaamde prehistorische ploegsporen gevonden, gedateerd in het laat-neolithicum A (2900-2500 vOJ). De akker was tenminste 50 bij 50 meter. Dit akkerveld werd met een eergetouw bewerkt. Omdat een eergetouw de grond niet omkeert, gaat men ervan uit dat het eren bedoeld is voor het maken van zaaigoten.
De sporen zijn zo goed bewaard gebleven omdat het gebied rond 2100 vOJ door veen overwoekerd is en tot de ontdekking onaangeroerd was gebleven
48.
In een fractie van een seconde maken we het verkeerde besluit om de N356 naar Dokkum op te rijden in plaats van de Parallelwei - de naam zegt immers genoeg - te volgen naar datzelfde Dokkum. De spijt komt al binnen 200 meter. We kruisen dan namelijk de Fougumer Feart en kunnen dus niet stoppen om deze meandering vast te leggen.
Even later rijden we door het opgeslokte Betterwird Dokkum binnen.
noten:
1.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 210;
2.
Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden / A.J. van der Aa. - 13 delen. - Gorinchem : Jacobus Noorduyn, 1839-1851. - Tiende deel: S. - 1847. - p. 641;
3.
CBG - Centrum voor familiegeschiedenis (/ Meertens Instituut) - Nederlandse Familienamenbank - aantal en verspreiding Spriensma;
CBG - Centrum voor familiegeschiedenis (/ Meertens Instituut) - Nederlandse Familienamenbank - analyse en verklaring Spriensma;
4.
Delpher:
Leeuwarder courant, 09-02-1918 Advertentie;
Leeuwarder courant, 18-04-1919 Advertentie;
5.
Delpher:
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. XV;
6.
Bornwird, het kerkje / Dolf van Weezel Errens. - 1988;
7.
Delpher:
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. XV;
8.
Bornwird, het kerkje / Dolf van Weezel Errens. - 1988;
9.
Delpher:
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. XV;
10.
Bornwird, het kerkje / Dolf van Weezel Errens. - 1988;
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 5;
11.
dbnl: Zolang de wind van de wolken waait : geschiedenis van de Friese literatuur / Teake Oppewal (redactie). - Amsterdam : Bakker, 2006. - ISBN 90-351-3017-0, 978-90-351-3017-3. - Literatuur als liefhebberij. Van 1540 tot 1822 / Philippus Breuker p. 44-45;
12.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 7;
De krant van toen:
Nieuwe Dockumer Courant, 24-09-2010 Ingang kerk Bornwird opgeknapt;
13.
Biografisch protaal van Nederland Jan Althuysen;
14.
Delpher:
Leeuwarder courant, 02-08-1907 Het kerkje te Bornwerd.;
15.
Biographisch Woordenboek der Nederlanden, bevattende levensbeschrijvingen van zoodanige personen, die zich op eenigerlei wijze in ons vaderland hebben vermaard gemaakt / A.J. van der Aa. - Haarlem : J.J. van Brederode, 1852. - Deel 1. - p. 209 Althuysen (Jan);
Delpher:
Leeuwarder courant, 13-03-1756 Advertentie;
Leeuwarder courant, 04-11-1921 Feuilleton. Foeke Sjoerds, een Friesche schoolmeester der 18e eeuw / P.J. Wierstra;
16.
Friesche rymlery yn twaa dielen bystænde, wier fin it eerste bystiet yn forjyerings rymmen, brullofts rymmen, forstærrings rymmen, in mingel rymmen; it oorde diel bystiet uwt dy 150 psalmen fin David mey dy oore lôfzangen, for ien diel by ien forsammele, in for ien diel byrymme / Jan Althuysen. - Liouwerd : Wyger Wygers, 1755. - p. 140;
17.
Delpher:
Leeuwarder courant, 08-10-1938 XVIII Bornwerd bij Dokkum;
18.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 7;
19.
Stamboom families Vlietstra, Piebes en aangetrouwde families / Willem Vlietstra Stamboom van Pijbe Gerrits;
Piebes vanaf Hindrikje IJdsens Piebes (1743-1830);
Pijbes vanaf Pijbe Geerts Pijbes (1760-1833);
20.
AlleFriezen:
Andrys Pybes gehuwt op 17-06-1736 met Pyttje Jans;
Andries Piebes inschrijvingen Tietjerksteradeel e.o.
Andries Piebes; tr. Oenkerk 17 juni 1736 Pietje Jans (v. Oudkerk, hij v Oenkerk), belijd. Oenk. c.a. ca. 1736 (jm, vertrokken), WED BB*1 d.d. 23 maart 1774 t.g.v. overl. Pietje Jans, geen kinderen, erfg.: Trijntje Reiners, Oege, Trijntje en Rinske Aukes, Trijntje, Yfke en Piebe Jans;
Andries Piebes volkstelling 1744;
Andrys Pybes Quotisatie kohieren 1749;
Andrys Pybes Lidmatenregister Hiaure en Bornwird 1752;
Andries Pybes Lidmatenregister Oens 1753;
Andrys Piebes Lidmatenregister Hiaure en Bornwird 1754;
Delpher:
Leeuwarder courant, 10-01-1756 Advertentie verkoop 1/8 part stemdragende zathe en landen - gebruikt door Andries Pybes 250 Car.guld. / jaar;
21.
AlleFriezen:
Hoyte Tyerks
Lidmatenregister Hiaure en Bornwird 1754 24-11-1754;
Ook geschreven als Huite Tjerks doop 6 april 1694 † mei 1768;
22.
AlleFriezen:
Jan Syabbes Hiaure
Lidmatenregister Hiaure en Bornwird 1754 24-11-1754;
23.
AlleFriezen:
Jan Syoerdts Bornwird
Lidmatenregister Hiaure en Bornwird 1754 24-11-1754;
24.
AlleFriezen:
Lidmatenregister Hiaure en Bornwird 1754 24-11-1754;
25.
AlleFriezen:
Douwe Jans Jan;
26.
AlleFriezen:
Jan Sijoerds doop Rinse 1750;
Jan Sijoerds doop Sijds 1760;
Jan Sijoerds doop Jitse 1761;
Jan Sijoerds doop Janke 1764;
Jan Sijoerds en Antie Siedses (van Sijbrandahuis) huwelijk 1758;
Jan Sijoerds en Antie Siedses doop Hiltie 1769;
Jan Sijoerds en Antie Siedses doop Aebele 1771;
27.
AlleFriezen:
Hoite Tjercks Tjerck;
Hoite Tjercks Grytje Jans;
Hoite Tjercks belijdenis;
Hoite Tjerx gebruiker;
Hoite Tjerks volkstelling 1744;
Hoite Tjerx volkstelling 1749;
Hoyte Tjerks lidmaat 1752;
Hoyte Tyerks lidmaat 1758;
Hoyte Tyerks lidmaat 1762;
Hoite Tierks lidmaat 1766;
Hoite Tierks lidmaat 1766 en overleden 1768;
28.
AlleFriezen:
Piebe Andries inschrijvingen Tietjerksteradeel e.o.;
Pybe Andries huwelijk op 22-02-1705 met Trijntie Andries;
29.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 7;
De geschiedenis van de kerk te Bornwird / W.J. Berghuis (A.F.T. III, 1981, p. 5-20);
30.
AlleFriezen/AlleGroningers:
Gerrit Brouwer geboren in Morra op 25-04-1907 als zoon van landbouwer, veehouder Pieter Brouwer en Maaike Hiemstra - gehuwd op 07-05-1929 te Bedum als veehouder met Trijntje Wiersma (Anjum), dochter van Eelke Wiersma (overleden) en veehoudster Dieuwke Fokkema - overleden op 14-04-1945 te Bornwird als fabrieksarbeider (zuivelcontroleur)
Kind Djoke Brouwer (Bornwird, 12-1943 - Leeuwarden, 7-6-1944);
31.
Delpher:
Nieuwe Dockumer courant, 20-04-1945 Advertentie;
32.
Delpher:
Nieuwe provinciale Groninger courant, 28-04-1945 Advertentie;
Friesch Dagblad, 05-05-1945 Advertentie;
Friesch Dagblad, 08-05-1945 Advertentie;
Friesch Dagblad, 18-05-1945 Advertentie;
33.
Delpher:
Nieuwsblad van het Noorden, 08-05-1929 Familiebericht;
34.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 14-04-2020 De bloederige laatste loodjes van de bevrijding / Asing Walthaus;
Online Begraafplaatsen: Ternaard Oorlogsmonument;
Stichting Friesland 1940-1945 Gerrit Brouwer;
Nationaal Comité 4 en 5 mei - Ternaard, oorlogsmonument De geschiedenis - Hierin staat een ander verhaal, waarbij Brouwer omkomt door een Duits handgranaat;
Erelijst van gevallenen 1940-1945 Staten-Generaal Gerrit Brouwer;
35.
De geschiedenis van de kerk te Bornwird / W.J. Berghuis. - p. 8 (A.F.T. III, 1981, p. 5-20);
De krant van toen:
Nieuwe Dockumer Courant, 19-10-2009 Torens, Bakens In Het Landschap: Bornwird;
36.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 8, 15;
37.
De geschiedenis van de kerk te Bornwird / W.J. Berghuis. - p. 8 (A.F.T. III, 1981, p. 5-20);
MeMO Medieval Memoria Online - Person Description Frans van Ailva (Aylva);
MeMO Medieval Memoria Online - Person Description FRixt van Unia;
38.
Grafzerken der XVIe eeuw in Friesland : een bijdrage tot de geschiedenis der Renaissance in dat gewest / [R. Ligtenberg]. - p. 6-12 (in: De Vrije Fries; dl. XXIII, 1915);
Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst : deel IX De provincie Friesland. - 's Gravenhage : Algemeene Landsdrukkerij, 1930. - p. 351;
39.
De geschiedenis van de kerk te Bornwird / W.J. Berghuis. - p. 8 (A.F.T. III, 1981, p. 5-20);
Delpher:
Leeuwarder courant, 18-04-1873 Advertentie;
Jierboekje fan it Genealogysk Wurkforbân / W. Dolk, G. Dykstra Hzn, D.J. van der Meer, H.G. van Slooten, J. Visser (radksje). - Ljouwert : Fryske Akademy, 1958. - p. 47;
Fryske Akademy Genealogysk Jierboekje;
Genealogysk Jierboek / Ype Brouwers, Onno Hellinga, Reid van der Ley, Pieter Nieuwland en Hein Walsweer (radksje); Rudolf J. Broersma (heraldysk meiwurker). - Ljouwert : Fryske Akademy, 2003. - p. 7-24;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 16-04-2011 - harje Drukker Dirck Alberts vooral een druktemaker / Pieter de Groot;
Genealogysk Jierboek / Ype Brouwers, Harmen Foekema, Andries Koornstra, Anne Hielke Lemstra, Pieter Nieuwland (radksje); Rudolf J. Broersma (heraldysk meiwurker). - Ljouwert : Fryske Akademy, 2018. - Bildtse wapens in Harlingen / Kees Kuiken p. 256;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 13-08-2016 - harje Tot het laatst betrokken bij de stadsgeschiedenis / Pieter de Groot;
Mensenlinq Overlijdensbericht Willem Dolk;
40.
Hein van Delft Publiekstoelichting installatie in de middeleeuwse kerk op de terp van BORNWIRD;
41.
De krant van toen:
de Woudklank, 22-06-2016 Hein van Delft in Sudergemaal;
Nieuwsblad Noordoost-Friesland, 21-04-2017 'Voor Altijd' in kerk Bornwird;
Friesch Dagblad, 17-05-2017 Rouw en hoop over het Friese platteland in Bornwird / Wybe Fraanje;
Leeuwarder Courant, 10-06-2017 'Voor altijd': uit stilte komen tot stappen / Gitte Brugman;
42.
De geschiedenis van de kerk te Bornwird / W.J. Berghuis. - p. 19 (A.F.T. III, 1981, p. 5-20);
43.
De krant van toen:
Nieuwe Dockumer Courant, 19-10-2009 Torens, Bakens In Het Landschap: Bornwird;
Delpher:
Trouw, 14-02-1987 Middeleeuwse muurschildering in Friese kerk;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-02-1987 Restaurateurs vinden oude muurschildering in kerk Bornwird;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-09-1989 Kerk van Bornwird nu expositieruimte;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-09-1989 Bewondering voor kerkje Bornwird;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-01-1990 Unieke muurschildering gevonden in kerk Britsum;
44.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 162;
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 3;
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 5;
Plaatsengids.nl Bornwird;
45.
Delpher:
Leeuwarder courant, 16-02-1928 Bonifacius.;
Leeuwarder courant, 08-10-1938 XVIII Bornwerd bij Dokkum;
Leeuwarder courant, 12-10-1938 Bornwerd bij Dokkum : Wederwoord;
Bürgerbroschüre 2010 Stadt Nidderau / Jutta Reicher. - Magistrat der Stadt Nidderau, 2010. - p. 13;
46.
Nieuwe encyclopedie van Fryslân : F-K / Meindert Schroor (hoofdredactie). - Gorredijk/Leeuwarden : Bornmeer / Tresoar, 2016. - ISBN 978-90-5615-375-5. - p. 1052;
47.
Wikipedy Minnoltsmastate
Stinsen en states in Friesland Minnoltsma State te Bornwird
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1. - digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 43-44;
48.
Late Neolithic occupation near Bornwird / H. Fokkens (in: Palaeohistoria 24 (1982), 15-12-1982. - ISSN 0552-9344. - ISBN 90-6191-527-9. - p. 91-113);
NadNuis.nl Bornwird;
De midden-steentijd in Fryslân : Jager-verzamelaars aan de oevers van het Burgumer Mar / Marcel Niekus, Yuri van Koeveringe. - Archeologie in Fryslân, 12. - Hoorn : Uniepers Uitgevers, 2018. - ISBN 978-90-8741-036-0. - p. 49;
Delpher:
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 03-02-1968 Bodemvondsten vertellen de geschiedenis van een oud verleden / Harry Drost; Anneke Bleeker (foto's);
Schematisch overzicht van de Nederlandse prehistorie. - p. 28 (in: Nederland in de prehistorie / Leendert P. Louwe Kooijmans, Peter W. van den Broeke, Harry Fokkens, Annelou van Gijn (redactie). - Amsterdam : Bert Bakker, 2009. - ISBN 978-90-351-3417-1;
De vruchten van het land : De neolithische voedselvoorziening / Corrie Bakels, Jørn Zeiler. - p. 329-330 (in: Nederland in de prehistorie / Leendert P. Louwe Kooijmans, Peter W. van den Broeke, Harry Fokkens, Annelou van Gijn (redactie). - Amsterdam : Bert Bakker, 2009. - ISBN 978-90-351-3417-1. - p. 311-335);
Woon-stalhuizen op zwervende erven : Nederzettingen in bekertijd en bronstijd / Harry Fokkens. - p. 408 (in: Nederland in de prehistorie / Leendert P. Louwe Kooijmans, Peter W. van den Broeke, Harry Fokkens, Annelou van Gijn (redactie). - Amsterdam : Bert Bakker, 2009. - ISBN 978-90-351-3417-1. - p. 407-428);
internetraadpleging: 5 - 12-12-2020
|
|
|
Mariakerk, Bornwird
|
|
Mariakerk, Bornwird
topgevel, Mariakerk, Bornwird
|
|
wapen Jan Althuysen, topgevel, Mariakerk, Bornwird
wapen Andries Piebes, topgevel, Mariakerk, Bornwird
(mogelijk) wapen Douwe Jans, topgevel, Mariakerk, Bornwird
topgevel, Mariakerk, Bornwird
topgevel, Mariakerk, Bornwird
|
|
Mariakerk, Bornwird
Mariakerk, Bornwird
|
|
"Fallen yn'e striid" Gerrit Brouwer, Bornwird
|
|
Mariakerk, Bornwird
interieur, Mariakerk, Bornwird
interieur, Mariakerk, Bornwird
|
|
Dy't net berne binne | 2017 | Hein van Delft, Mariakerk, Bornwird
|
|
muurschilderingen, Mariakerk, Bornwird
muurschilderingen, Mariakerk, Bornwird
|
|
Dokkum
Alsof we hier al jaren wonen, rijden we trefzeker naar het parkeerterrein De Helling om de wagen te parkeren. Wonen doen we niet in Dokkum, we hebben er zelfs nog nooit geslapen. Wel komen we er inmiddels een aantal jaren en weten daarom al aardig de weg in het oude centrum.
We lopen over het hoogholtje over de Driepypstergracht de dijk op, de Koekebakkerssteeg in. Het is voor de verandering nog vroeg. Zodoende kunnen nog even 'shoppen' bij onze favoriete winkels. En uiteraard slagen we vlot.
En zo wordt het vanzelf weer tijd om een restaurant uit te zoeken.
Al lopend zien we dan toch weer iets, dat we nog niet eerder op ons netvlies hebben gekregen. Omdat het nieuw is of omdat we een vorige keer net een andere kant opkeken.
Nu zien we aan de kademuur van de Koornmarkt ter hoogte van nummer 2 bij de brug van de Grote Breedstraat half in het water een vis uit cortenstaal gesneden, met daarop het thema en serietitel van onze reisverslagen Het water verbindt.
Het werk heet waterland
dat bonifatius op hoge leeftijd nog naar de friezen reisde,
kwam, zoals één van zijn biografen schreef, omdat hij hoopte
daar de marteldood te sterven. de friezen 'leven namelijk
als vissen in het water waardoor zij zo omsloten zijn dat zij
eigenlijk geen contact met andere mensen kennen.
zij zijn hierdoor barbaren gebleven, een volk dat geen genade kent.'
de friezen wisten wel beter. juist waterwegen verbinden.
Deze tekst is geschreven door kerkhistoricus Auke Jelsma. Hij schreef er in totaal tien voor de zogenoemde Bonifatiusroute. Het concept hiervoor en de tekeningen komen uit het hoofd en de handen van René Knip. De tien platen, waarvan dit er een is, zijn gesneden door SMI Dokkum. De tekst van Auke is in een door Janno Hahn nieuw ontworpen font of letter - een goed leesbare variant op de Unicaal - en in zilver gegraveerd door Repos Dokkum
1.
Grafisch ontwerper Janno Hahn (Enkhuizen, 1980) noemt zichzelf semi-autodidact. Hoewel hij drie opleidingen heeft gevolgd - het Grafisch Lyceum in Amsterdam, de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag en het Plantin Instituut voor Typografie - kwam hij telkens in het tweede jaar met het idee dat hij het wel had gezien.
Sinds 2006 werkt hij onder eigen naam aan zijn inmiddels indrukwekkende oeuvre.
René Knip - toen nog gevestigd in Pingjum - kwamen we al eerder in Leeuwarden en Wijdenes tegen
2.
Prof. dr. Auke Jan Jelsma, (voormalig) hoogleraar kerkgeschiedenis in Kampen - hij ging in 1998 met emiraat - werd op 28 augustus 1933 geboren in Amsterdam. Hij overleed als schrijver in Hilversum op 14 januari 2014. De vertelde verhalen zijn heruitgegeven in Bonifatius, zijn leven en invloed, een herschrijving van De blaffende hond, aspecten uit het leven van Wynfreth Bonifatius
3.
De Bonifatiusroute startte op de Markt bij de beeldengroep van Bonifatius, Liudger, Willehad en Willibrord. De route gaat vervolgens naar het zuiden, naar de Bonifatiuskapel. Het laatste beeld van de route is Waterland.
Vitae | 2007-2018 | Tilly A. Buij en Gerard A. Groenewoud, Markt, Dokkum
|
Echter, deze beeldengroep Vitae is woensdagmorgen 7 februari 2018 gesloopt. Ze zouden - na de herinrichting van het plein - teruggeplaatst worden, maar ze verbrokkelden op dat moment. En zo kwam er na tien jaar al een einde aan een scene waarin alle vier bisschoppen zijn verstild weergegeven. Bonifatius die vermoord in zijn grafheuvel ligt. Liudger 'de overwinnaar' die op zijn tumulus staat en Willehad die halverwege is. Alleen Willibrord staat er wat afzijdig bij, omdat hij Dokkum nooit heeft bereikt
4. De route begint en eindigt daarom nu bij Grote of Sint-Martinuskerk bij het beeld Geen eik meer heilig. Dat beeld zullen we morgen tegenkomen.
Wanneer we weer bij Het Grootdiep zijn aangekomen en een rondje langs de zonnige terrassen hebben gemaakt, besluiten we neer te strijken bij hotel-café-restaurant De Posthoorn (sinds 1584).
We nemen eerst een drankje op het terras en gaan tegen de tijd dat het eten gereed is naar binnen.
In de tussentijd hebben we mede aandacht voor de lange historie van De Posthoorn. Tijdens de tachtigjarige oorlog stond er een herberg de Blaauwe Clock dat in 1568 wordt genoemd. De buurman begon ook een herberg, die het De Posthoorn noemde. In 1732 kwamen beide in handen van Minne Hornsma, die de naam De Posthoorn handhaafde. Tussen 1882 en 1910 noemde de toenmalige eigenaar het naar zichzelf Lijbering. Daarna werd de oude naam weer hersteld en kreeg het tevens aan de Diepswal in 1981 naast het Museum Dokkum het Admiraliteitshuis een nieuwbouw-dependance, dat die andere naam ging dragen de Blaauwe Clock, maar dan in het hedendaags Nederlands De Blauwe Klok.
En zoals al vaak verhaald over de functie van de herbergen en hun opvolgers, mooi is dat het huidige bedrijf nog steeds gastheer is voor verschillende gezelschappen, die hier komen vergaderen. Alsof de tijd heeft stil gestaan. Daarbij neemt de Koninklijke IJsclub Dockum een bijzondere plek in, ze vergadert hier al sinds 1840
5.
Op de terugweg naar de wagen zien we aan de Legeweg nog fraai pandje met aan de voorzijde de Lucas IJsbrandspannen van de fabrikant Lucas IJsbrands Britzel.
Vervolgens brengt de auto ons binnen een half uur over de N356 en N357 terug naar Ouwe Syl waar we weer kunnen nagenieten van een middagje historie in het hedendaagse landschap.
noten:
1.
Mens & Dier in Steen & Brons / René en Peter van der Krogt Bonifatiusroute;
2.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 22-06-2007 Kunst voor Bonifatius / Ademe Architecten (illustratie);
Janno Hahn liep ten tijde van dit project stage bij René Knip, die samen zich gebogen hebben over een goed leesbare variant op de Unicaal.
Telefoongesprek René Knip, 18-12-2020;
3.
Nederlands Dagblad, 21-01-2014 Auke Jelsma (1933-2014) overleden;
Auke Jelsma Inleiding;
Geocaching Boni-F cache;
Religionspädagogisches Institut Schönberger Hefte 3 (2004) p. 6-11: Winfried Bonifatius vor 1250 Jahren in Friesland ermordet Ganz Europa soll ein Kloster werden! : Bausteine für den Relgionsunterricht in Sek I und II / Harmjan Dam;
4.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 22-05-2007 Vier bisschoppen keren in steen terug naar Dokkum / Niels Westra (foto);
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 09-02-2018 Beelden van de Markt in Dokkum gesloopt / Jan van Empel (foto);
mailcontact 18 - 19-12-2020 Door Jelsma Auke Jelsma;
5.
De Posthoorn Diner p. 7;
Mogelijk wordt met Minne Hornsma Minne Piers Hoornsma bedoeld;
internetraadpleging: 13-12-2020
|
|
|
Waterland | 2007 | Auke Jelsma, René Knip, Janno Hahn, Dokkum
|
|
goede maaltijd in De Posthoorn, Dokkum
Lucas IJsbrandspannen, Dokkum
|
|
|
Dag 5: Ternaard, 't Schoor, Wierum, Nes, Wie, Hantumeruitburen, Hantumhuizen, Hantum, Waaxens, Brantgum, Dokkum, Hallum
kaart 5
|
|
Na een rustig ochtendje gaan we na elven weer de hort op. Aangezien we gisteren niet verder naar het oosten zijn gekomen dan de lijn Holwerd - Dokkum, proberen we vandaag het stukje te bekijken dat hier weer ten oosten ligt. Dus het gebied ten noorden van Dokkum en het stroomgebied van Paesens.
|
Ternaard
Een dik kwartier na ons vertrek, rijden we over de ringweg N356/N358, om Holwerd en langs de toekomstige haven. Tussen de Kletterbuurt en Drieboerehuizen stoppen we even langs de Ternaarderwei.
Vanaf deze oude zeedijk turen we een klein anderhalve kilometer over de vruchtbare bouwlanden. Nog eenmaal krijgen we de Volle vrouw van Wachten op hoog water van Jan Ketelaar in het vizier. Nu staat ze hier nog solo, maar zoals al gezegd, krijgt ze de volgende maand gezelschap.
We lezen nogmaals het gedicht Ik geloof van Jan Ketelaar, een kunstenaar van de buitencategorie én binnencategorie, om dit werk op een andere en zelfde manier te duiden.
We vervolgen de N358 en passeren de buurtschappen Teijeburen, Visbuurt en Vijfhuizen / Fiifhuzen voordat we Ternaard bereiken.
De Holwerterdijk en Aldbuorren brengen ons naar de Tsjerkestrjitte, waar we de wagen op een van de parkeerstroken parkeren.
Wanneer we zijn uitgestapt en rondkijken trekken diverse bouwwerken de aandacht. We beginnen met het monument "Voor hen die vielen 1940-45".
Dit monument is ontworpen door D. Reitsma en R. Ybema en werd op zaterdagmiddag 24 december 1949 onthuld ter nagedachtenis aan de gevallen verzetsstrijders in Westdongeradeel. Tegelijkertijd werd de nieuwe torenklok ingewijd. De plaatselijk afdeling van de Vereniging Friesland 1940-'45 en gemeentebestuur legden voor de onthulling kransen. Het monument staat in de schaduw van de Oranjeboom. De boom werd op 7 januari 1937 geplant, ter gelegenheid van het huwelijk van koningin Juliana en prins Bernhard. Hierbij hield H. Meinema een toespraak. Na de kranslegging bij het monument sprak burgemeester Hoving zijn rede uit, waarna hij het monument onthulde.
De klok werd ingewijd door dominee B. Geerling. De in Heiligerlee gegoten klok draagt het volgende opschrift:
De fijân rôve d'âlde klok,
Hwat ûnk!
Mar forlossing kaem út slavernij,
Nou wytgje ik 't geafolk eltse dei:
Bring tank oan God, bliuw frij."
Het monument staat symbool voor het abrupt gestopte leven, vandaar de gebrokkelde bovenkant. De verticale rode stenen staan symbool voor het bloed dat vloeide. Durk Reitsma (Witmarsum, 11-2-1891 - Heerenveen, 31-5-1976) was van 15 december 1919 tot 1 september 1953 in dienst van gemeentewerken Westdongeradeel, eerst als gemeente-architect en later als directeur. Roelof Ybema (Workum, 3-11-1921 - Dokkum, 14-4-2013), opzichter-tekenaar was tevens werkzaam bij de dienst van gemeentewerken Westdongeradeel. Hij kreeg in 1949 zijn vaste aanstelling en werd per 1 september 1953 directeur. Hij zou aanblijven tot en met 31 maart 1984. Roelof Ybema, werd als 21-jarige in augustus 1943 als onderduiker samen met zijn vriend Hilbert de Groot door Grüne Polizei in zijn ouderlijke boerderij tussen Ferwoude en Workum opgepakt. Beiden hadden geweigerd de loyaliteitsverklaring te ondertekenen, die ze tijdens hun MTS-tijd kregen. Hiermee zouden ze verklaren, dat ze na hun opleiding naar Duitsland zouden gaan.
Na het verraad door NSB'ers werd Roelof Ybema voor drie maanden afgevoerd naar kamp Amersfoort. Daarna werd hij op transport gezet naar Letland, waar hij als dwangarbeider te werk werd gesteld. De bevrijding door de Russen betekende opnieuw gevangenschap in Siberië. Hij werd pas op 10 oktober 1945 vrijgelaten, waarna hij zijn thuisreis kon beginnen. Hij zou hierover bijna twee maanden doen. Op 7 december kwam hij in Workum aan. Friesland was toen al 8 maanden bevrijd.
Zowel Hilbert de Groot als Roelof IJbema beschreven hun ervaringen in een boek: Geheim Transport en Dwangarbeider tussen twee fronten. In het tv-programma Andere Tijden Spoedig naar huis doet hij zijn relaas
1.
Het monument gedenkt de dertien gevallenen:
M. Buurmans 1922 1944
T. Steigstra 1924 1946
J. Tijtsma 1922 1945
G. Visser 1923 1945
K. Visser 1920 1943
A. de Vries 1913 1945
G. Brouwer 1907 1945
S. Ekkers 1909 1945
C. Groendijk 1883 1945
E. Meinsma 1889 1945
A. Nauta 1923 1945
J. Dijkstra 1921 1945
J. Holwerda 1918 1943
Het graf van Gerrit Brouwer kwamen we in Bornwerd tegen
2.
Aan de overkant staat It âld Riedhûs subtiel te koop. Het pand stamt uit 1866 en is officieel geopend door burgemeester Jillis Klaasesz (Ternaard, 19-10-1822 - Hoorn, 17-06-1897). In 1914 werd er een nieuwe bovenverdieping op gebouwd, zodat de schepen die op het wad voeren over de zeedijk te zien waren
3.
Een kwartslag met de klok mee, zien we de Herberg de Waard van Ternaard. Ook dit gebouw is gebouwd in diezelfde periode, 1860. Chef-kok Michael Roest zal over een klein half jaar gaan stoppen, nadat hij 12½ jaar succesvol dit hotel-restaurant heeft gerund. Hij heeft in die periode vele prijzen gewonnen en veel waardering uit binnen- en buitenland ontvangen. Hij zal zijn culinaire kwaliteiten in Waard van Dokkum in Hotel De Abdij in Dokkum aan de Markt voortzetten
4.
Het pand aan de linkerzijde had een merkwaardig gevelsteen boven de voordeur. Het betreft het Gezicht op Rijssel in Frankrijk
5.
Volgens een tekening van Ids Wiersma heeft deze steen het onderschrift Stad Rijssel. Dit was echter door verflagen onleesbaar geworden.
Wat tevens opvalt is dat de kerk buiten de omwalling ligt. Deze omwalling is in 1670 aangelegd. Dit houdt dus in dat de steen een oudere prent als voorbeeld heeft gehad, aldus de hoofdconservator van de Archives du Nord te Lille, de heer R. Robinet. Misschien is het gemaakt naar aanleiding van het beruchte beleg en inname van Rijsel in de Spaanse Successieoorlog van 1708. Aan dit beleg deden namelijk ook diverse Friese edelen mee. Er zou daar dan een oudere prent gebruikt kunnen zijn
6.
In 1952 had de toenmalige burgemeester van Ternaard, Arend Egbert Hoving (Ezinge, 17-5-1896 – Assen, 17-3-1977) contact gezocht met zijn collega in Lille. Of hij misschien wist hoe deze steen in Ternaard terecht gekomen kon zijn. Een verzoek en toezending van een foto en beschrijving bleef echter onbeantwoord
7.
Zo bleef het voor de kapper F. de Vries, die hier nog niet zo lang geleden naartoe is verhuisd, een mysterie. De vorige bewoner P.W. Dijkstra wist het ook niet. Ook diens vader, die het in 1870 van wijlen voerman Ritske Memerda kocht, wist het niet. Dit pand de Stad Rijssel moest op 12 mei 1871 aanvaard worden. De twee percelen mochten eventueel samengevoegd worden
8.
25 jaar daarvoor was men toch nog wat stelliger. Dit half verheven beeldhouwwerk in de dorpsherberg, is het enige oude gebouw dat nog herinnert aan de vroegere scheepvaart van Ternaard. Het stelt namelijk een grote stad voor, zoals aangegeven de stad Rijsel. Hier was men in de zeventiende eeuw door handelsbetrekkingen verbonden, uiteraard gelieerd aan de familie Aylva en Herweystra
9.
Aangezien de steen breder is dan de deurpost, wekt het de suggestie dat het niet oorspronkelijk boven deze deur hoort.
Gevelsteen te Ternaard van de Stad Rijssel / Ids Wiersma (tekenaar). - 8-6-1926
bron: Fries Museum / PTA231-006
|
Er zijn een aantal mogelijkheden waarvan het dan wel afkomstig is. Een eenvoudige suggestie is, dat het bij de herberg vandaan komt. Mogelijk zat het in de weg bij de aanleg van het balkon. Ids Wiersma stelt dit op zijn tekening uit 1926. Andere opties zijn dat het afkomstig is van het oude grietenijhuis dat rond 1870 is afgebroken en aan de Ald Buorren stond. Of het kwam uit het verdwenen slot De Spiker van de familie Van Aylva. Zij waren immers aanvoerders van het Staatse leger. Waren zij misschien betrokken bij de aanval op Rijsel, het huidige Lille?
10
"In de stad Rijssel" is rond 1610 een pand aan de Keizersgracht in Amsterdam, dat toen bewoond werd door Samuel Blommaert (Antwerpen, 21-8-1583 - Amsterdam, 1654), zoon van de Antwerpse koopman en notabele Lodewijk Blommaert. Hij woonde er met zijn op 5 juni 1612 gehuwde vrouw Catharina Reynst
11.
In Amsterdam is deze niet meer in het straatbeeld gesignaleerd
12.
Andere vraag over de hedendaagse situatie is waar deze gevelsteen is gebleven? Na de verwijdering in 2011 zou in restauratie zijn
13.
En nu we toch met Ternaards mysteries bezig zijn, wat betekent de straatnaam De Groedse, waaraan beide panden staan? Tijdens een bijeenkomst in het dorpshuis Tunawerth van de Historische Vereniging Noordoost-Friesland kwam Hans Zijlstra met twee suggesties. Het kan verklaard worden met 'aangeslibd land boven vloedhoogte met enige begroeiing'. Dit zou dan inhouden dat het om een landnaam zou gaan. Men denkt echter dat het eerder een waternaam zou zijn. En dan komt het uit bij growe, een groeve. Een afwatering dat gegraven werd bij de ontginning van de veengronden. Immers onder, Ternaard liggen ook veengronden
14.
Het dorpshuis draagt de naam Tunawerth. Dit is de Friese overlevering van landverkoop op 22 november 1390 en daarmee de oudste in het Fries die we kennen. Ternaard is eigenlijk een naam waarvan het eerste deel 'ter' vanaf 1450 ontstaan is als 'tho' of 'te'. Het oorspronkelijke eerste deel ton, dat - vergelijkbaar met 'dun' - langgerekt, smal betekent, kwam daarom vanaf de negende eeuw voor als Tunuwerde en Tunenwrt en Thunewerd (981)
15.
Het dorpshuis kreeg deze naam officieel op vrijdagmiddag 1 maart 1991, toen het onthuld werd door gedeputeerde drs. Johanneke Liemburg
16.
We draaien ons om en lopen naar de kerk (38731).
Deze zal tussen 1525 en 1550 gebouwd zijn. Ook daarvoor zal er een kerk hebben gestaan, die een belangrijke status voor de omgeving had. In de drie westelijke traveeën is nog spaarzaam wat tufsteen hiervan terug te vinden. De huidige toren - zoals gebruikelijk in eigendom van de burgers - is in 1871 geheel opnieuw gebouwd en deels in het schip gebouwd. De klokkenstoel uit de vorige toren is, enigszins aangepast, hergebruikt
17.
In ons rondje om de kerk komen we een Fallen yn'e striid-zuil tegen voor Albertus T. Nauta (Ternaard 10-2-1923 - Apeldoorn, 8-3-1945). Zijn naam komen we zowel tegen op het 'Voor hen die vielen 1940-45'-monument als op het kerkraam, dat we straks tegen zullen komen. Hierop staat dat hij gefusilleerd is op De Woeste Hoeve bij Apeldoorn. Hij was een van de 117 Todeskandidaten, die geselecteerd waren uit de gevangenissen van Assen, Zwolle, Almelo, Colmschate, Doetinchem en Apeldoorn om de aanslag op de hoogste politie- en SS-chef in Nederland, Hans Albin Rauter, te vergelden. Elders in het land werden ook nog Todeskandidaten vermoord, want de opdracht was ruim 300
18.
Albertus Nauta was - net als zijn vader Tiete - schilder. Het lag dan ook in de lijn der verwachting dat hij de familieschilderszaak van enkele generaties zou overnemen. De verplichte tewerkstelling deed Albertus ertoe bewegen om onder te duiken bij de familie Slager in Harfsen, waarna hij (met schuilnaam Appie) een spil in de Knokploeg groep Laren werd. Daardoor moesten ze zich gaan verschuilen in het Hol, een gegraven ondergrondse schuilplaats in Huissen. Hier sliepen ze 's nachts. Overdag waren ze op de boerderij van de familie E.J. Wilgenkamp. Op 29 januari 1945 werd een lid van de KP opgepakt, die het verblijfadres van Nauta bij zich droeg. Dezelfde nacht werd hij opgepakt
19.
De zuil werd 's middags op 15 maart 1948 in het bijzijn van de familie, vrienden, leden van de plaatselijk afdeling van de Vereniging Friesland 1940-'45, het voltallige college van B. en W. en Nederlands Hervormde Kerk geplaatst, waarbij de predikant Elzinga het leven van Albert Nauta als verzetsman memoreerde. Burgemeester Hoving beschouwde het een eer om als gemeente zorg te dragen voor het graf. Een vriend uit Harfsen, waar hij ondergedoken was geweest, nam vervolgens het woord. Namens de Kerkeraad van de NHG en Jongel. vereniging, waarvan Albert Nauta bestuurslid was, sprak Ds. Geerling. Namens de Gereformeerde Kerk sprak G.J. Hiemstra. Ten slotte nam zijn neef A. Nauta het woord en sprak namens de familie zijn dank uit
20.
Op 14 januari 1983 werd Nauta postuum, bij Koninklijk Besluit van 29 december 1980, het Verzetsherdenkingskruis toegekend. Het werd door de burgemeester van de Gelderse gemeente Gorssel, Jim van Notten, in het gemeentehuis uitgereikt aan zijn broer Jan Nauta
21.
Aan de noordoostzijde van de kerk vinden we de "Oorlogsgraven van het Gemenebest". Van de vijf is een naamloos gebleven. Het zijn de piloot Harold Nash (29 jaar), operator Ronald James Perrin, navigator Gerald William Fitzgerald (22 jaar) en gunner John Cowan (21 jaar). Zij zijn tijdens hun vlucht van 2 - 3 augustus 1943 op Hamburg uit de lucht geschoten en neergestort in de Waddenzee bij Ternaard
22.
Na het koor lopen we langs de zuidzijde van het schip en komen daar de twee al eerdergenoemde raampartijen tegen. Het glas werd geplaatst vanwege de waardering voor het werk van de predikant J. Hoekstra, die hier tussen 1919 en 1944 werkzaam was. Het verbeeldt de zaaier. Het andere raam noemt enkele van de gevallenen tussen 1940-1945.
Aan de overkant van de kerk vinden we naast het voormalige raadshuis, de voormalige hervormde pastorie. In het blokvormige pand uit 1868 huist sinds 2019 De Goudbek.
verzamelplan Ternaard, Friesland (Kadastrale kaart 1811-1832)
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, MIN02092VK1
|
minuutplan Ternaard, Friesland, sectie A, blad 04 (MIN02092A04) en blad 05 (MIN02092A05) (Kadastrale kaart 1811-1832)
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, MIN02092A04 - MIN02092A05
|
We gaan vervolgens een klein rondje door het dorp lopen. Om enigszins te begrijpen waarom de straten zo liggen zoals ze liggen en waar de vaarten lagen voordat ze gedempt waren, pakken we het minuutplan Ternaard er even bij.
Wanneer we voor het voormalige raadshuis staan begrijpen we uit het minuutplan uit 1832 dat de Riedhússtrjitte slechts een paadje was. De oude kern lag ten westen van de kerk. Het werd omringd door (een gedempte) De Groedse, in het zuiden door een aan beide zijden bebouwde Aldbuorren, waaraan ten zuiden de Ald Reed ontstond. Schitterend is om te zien dat de schuine uitbouw van de buurtsuper aan de Ald Reed-zijde al een oude oorsprong heeft.
We realiseren ons nu dat de weg Stasjonswei - Opslach (de niet gedempte Ternaardervaart) via de Hantumervaart in verbinding stond met De Paezens en de Oude Paesens en verder naar het zuiden via de Foudgumer Feart in verbinding staat met de Dokkumer Ee.
Vandaar ook dat de Nijbuorren aan de westzijde van deze vaart. Deze bebouwing staat ook al op Schotanuskaart
van de grietenij uit 1664
23.
De demping van dit deel van de Ternaardervaart vond pas plaats tussen de jaren 1956 en 1957
24.
Wij lopen naar het noorden over Opslach, een naam die je eerder zou verwachten voor de Nijbuorren. Maar het was de plek waar de schepen werden gelost
25.
De boerderij die we op het minuutplan uit 1832 op perceel 739 gesitueerd zien is deels omgracht en ligt op een huisterp
26.
In de gracht zien we eendewoningen staan. Een bijzondere variant op de traditionele eendekorven
27.
De weg langs de vaart naar Wierum heeft de naam 'De Ald Wei' gekregen. De weg naar de kerk 'Oranjebuorren'.
En dan zijn we alweer bij de auto. We besluiten om via de Wjuk naar de dijk te rijden.
noten:
1.
Keunstwurk Voor hen die vielen;
Nationaal Comité 4 en 5 mei - Ternaard, oorlogsmonument Ternaard, oorlogsmonument;
Delpher:
De Heerenveensche koerier : onafhankelijk dagblad voor Midden-Zuid-Oost-Friesland en Noord-Overijssel, 28-12-1949 Onthulling verzetsmonument en inwijding torenklok.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 09-01-1937 Te Ternaard.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-04-1949 Raad Westdongeradeel;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-09-1953 Westdongeradeel;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-09-1953 Directeur gemeentewerken W.Dongeradeel nam afscheid : D. Reitsma legde om gezondheidsredenen functie neer;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-08-1981 Familiebericht 31-5-1976 Durk Reitsma;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-06-1976 Familiebericht Hearrenfean 31-05-1976 Durk Lourens Reitsma;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 31-03-1984 Roelof Ybema fleurig vut als ereburger Workum, 3-11-1921 Roelof Ybema;
Leeuwarder courant, 01-04-1995 Van Friese zoon tot Nummer 1196 / Saskia van Westhreenen;
AlleFriezen:
Durk Reitsma geboren te Witmarsum 11-02-1891 als kind van gemeenteopzichter Lourens Reitsma en Tjipkjen Boomstra - huwde als architect te Leeuwarden op 21-04-1920 met Bontje Antje Westerhof (Hemrik, 18-1-1893 - ), dochter van concierge Sake Pieters Westerhof en Hijlkje Oenes Tolsma;
rkd Roelof IJbema;
Online Familieberichten Roelof IJbema;
Mensenlinq Roelof IJbema;
Workum.nl 11-09-2020 - Op de weegschaal van de Tijd : VII / Jan Pieter Dykstra Hzn [bron: Workumer Krant Friso];
De oorlogsbelevenissen van Roelof IJbema;
Andere Tijden 'Spoedig naar huis';
2.
Nationaal Comité 4 en 5 mei - Ternaard, oorlogsmonument Ternaard, oorlogsmonument
Van alle is een korte levensbeschrijving gemaakt, zodat we Gerrit Brouwer, Marten Buurmans, Jan Dijkstra, Sipke Ekkers, Cornelis Groendijk, Johannes Holwerda, Ernst Meinsma, Albertus T. Nauta, Tinus Steigstra, Jacob Tijtsma, Gosling Visser, Kornelis Visser en Anne de Vries niet vergeten;
3.
De krant van toen:
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 30-12-2011 Riedhûsstrjitte Ternaard / Jan Walda
bron: Het gemeentehuis van Westdongeradeel 1866-6 februari 1966 / W.H. Keikes. - Holwerd : Tot uw dienst, 1966;
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 177;
AlleFriezen/AlleGroningers:
Jilles Klaasesz geboren, Familiebericht LC, 28-09-1858 getrouwd op 26 september 1858 met Maria Diderika de Boer (Sappemeer), overleden;
4.
Omrop Fryslân Eigenaar van de Waard van Ternaard stopt na 12,5 jaar;
Nieuwe Dockumer Courant, 7-11-2019, 18:52 Michael Roest stopt met Herberg de Waard van Ternaard;
De krant van toen:
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 09-04-2019 Wethouder is ‘redding’ in hoogoplopend conflict;br>
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 24-01-2014 Fair Trade certificaat voor de Waard van Ternaard;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 23-03-2012 Waard van Ternaard weer de beste;
Leeuwarder Courant, 10-10-2009 Scheermesje smaakt naar meer / Marscha van der Vlies;
Dagblad van het Noorden, 05-08-2006 Ontwerpers versieren de hotelkamer / Anja Sparidaans;
5.
De krant van toen:
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 09-04-2019 Wethouder is ‘redding’ in hoogoplopend conflict;
Gevelstenen Ternaard;
6.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 178;
KBR Die rhumwürdige Eroberung der Statt Ryssel des Schüssels zu Franckreich / Paul Decker senior, (1677-1713). - Jeremias Wolff (1663-1724), [1708-];
7.
Ternaard, 31-3-2014 De Stad Rijssel / door Oane Talsma;
Wikipedia Arend Egbert Hoving;
8.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-09-1952 Huis in Ternaard bevat steen met afbeelding van Rijssel : De herkomst is een mysterie;
Leeuwarder courant, 16-12-1870 Advertentie;
Leeuwarder courant, 25-11-1870 Advertentie;
9.
Delpher:
Leeuwarder courant, 07-10-1926 Oud Friesland - Van Friesche steden en dorpen, merkwaardige gebouwen en hun geschiedenis. L. De gemeente Westdongeradeel. Ternaard.;
10.
De krant van toen:
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 03-10-2014 De Groedse - Ternaard;
11.
Nederlandsch archief voor kerkgeschiedenis, 1918, Deel: 15. - 's-Gravenhage : Nijhoff, 1918 p. 262;
12.
Gevelstenen van Amsterdam rijssel;
Gevelstenen van Amsterdam stad;
Gevelstenen.net Keizersgracht;
Gevelstenen.net rijssel;
Amsterdam Museum - beeldcollectie rijssel;
13.
Historische Vereniging Noordoost-Friesland, 17-10-2011 Ternaard: mysterieus dorp aan Friese waddenkust;
Interessante tijden, 15-12-2019 foto De Groedse
Op deze foto ontbreekt de gevelsteen;
14.
De krant van toen:
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 03-10-2014 De Groedse - Ternaard;
15.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 239;
Bewijsstukken behoorende bij het Kort begrip van het oud-vaderlandsch burgerlijk recht : Eerste deel / A.S. de Blécourt. - 2 delen. - Groningen : J.B. Wolters, 1924-1926 p. 85 no. 75;
Oudfriesche oorkonden : Eerste deel / P. Sipma. - 3 delen. - 's Gravenhage : Nijhoff, 1927 p. 4 no. 4;
16.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-03-1991 Dorpshuis van Ternaard heet Tunawerth / Hans Slotboom (foto);
17.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 212;
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 173-175;
18.
Traces of War Locatie & Monument De Woeste Hoeve;
Traces of War Onbedoelde aanslag op Rauter bij Woeste Hoeve;
19.
AlleFriezen:
Albertus T. Nauta overleden;
Stichting Friesland 1940-1945 Albertus Nauta;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 09-03-1974 Jan Nauta eerste lekepraeses van PKV;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-01-1983 Verzetskruis voor twee Friezen in Gorssel;
Een schoolfoto van Ternaard ± 1930, waarop Albert Nauta staat.
Leeuwarder nieuwsblad : hoofdblad van Friesland, 08-06-1985. - Oer pake's tiid / Kerst Huisman Foto 's fan foar de oarloch;
Hoewel het niet met zekerheid te stellen is, zou het kunnen dat Albert Nauta tijdens de feesten van het 40-jarig regeringsjubileum van de koningin tijdens het ringfietsen op de derde plaats is geëindigd in de groep 14-18 jaar. Hij zou dan 15 jaar geweest zijn.
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 10-09-1938 Te Ternaard.;
Tresoar Fries Fotoarchief: A. Nauta 6244;
20.
Delpher:
De Heerenveensche koerier : onafhankelijk dagblad voor Midden-Zuid-Oost-Friesland en Noord-Overijssel, 18-03-1948 Overdracht gedenkteken.;
Friesch dagblad, 18-03-1948 Huldiging verzetsslachtoffer : Grafmonument onthuld;
21.
Traces of War Herdenkingsraam Nederlands Hervormde Kerk;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-01-1983 Verzetskruis voor twee Friezen in Gorssel;
22.
Studiegroep Luchtoorlog 1939-1945 T2782;
RAF 166 Squadron Crew Photographs;
23.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 169;
24.
Tresoar Fries Fotoarchief Ternaardervaart demping 103689;
Tresoar Fries Fotoarchief Ternaardervaart demping 103691;
25.
Tresoar Fries Fotoarchief Ternaardervaart demping 103690;
26.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 169;
27.
Tresoar Fries Fotoarchief eendenkorf 34699;
internetraadpleging: 20 - 23-12-2020
|
|
|
Wachten op hoog water | 2018 | Jan Ketelaar, Holwerd (vanaf Ternaarderwei), Ternaard
'Voor hen die vielen 1940-45' | 1949 | D. Reitsma en R. Ybema, Ternaard
|
|
It âld Riedhûs, Ternaard
Herberg de Waard van Ternaard, Ternaard
|
|
Toren en schip, Ternaard
"Fallen yn'e striid"
Albertus Nauta, Ternaard
Gemenebest Oorlogsgraven, Ternaard
koor, kerk, Ternaard
raamwerk, Ternaard
(voormalige) hervormde pastorie, Ternaard
|
|
brug Opslach-Wjuk over 'Van Vischbuurt vaart na Wierum, Ternaard
variant op eendekorf, Ternaard
boerderij en perceel 739, Ternaard
Wjuk, Ternaard
Aldbuorren, Ternaard
|
|
't Schoor
Bij het buurtje Het Skoar gaan we de dijk even op. Het blijkt echter een tweetrapsdijk te zijn, waarbij de oude zeedijk hoger versmelt met de nieuwe zeedijk dat op Deltahoogte is.
We zien daarom eerst de Ternaarder Polder met daarin de met bomen omzoomde eendenkooi. Deze wordt op het verzamelplan Ternaard (1811-1832) aangeduid als vogelkooi. Het wordt echter in november 1836 verkocht als "een florisante welgelegene zee-eendenkooi". In oktober 1870 willen de erven van Jacob T. Hoekstra ervan af en gaat het van de hand als "een florissante geoctroijeerde zee-eendenkooi". Het bod bij finale verkoop staat op ƒ 5158.
In het voorjaar van 1918 wordt het wederom verkocht. De eendenkooi met weilanden en kooihuis staan op een perceel van 10.19.80 Ha. Bewoner van de kooiplaats, de heer Gunst, doet de bezichtiging
1.
Begin 1959 is de eendenkooi, tevens uit ornithologisch oogpunt, aangekocht door het ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen. De meer dan 200 jaar oude kooi wordt een staatsnatuurreservaat en is een landschappelijk aantrekkelijk element in een vrijwel boomloos gebied.
Het is daarmee het kleinste reservaat in Friesland, maar er broedt (in ieder geval tot 1966) bijna elk jaar een ransuil.
De eerste vermelding wordt in 1756 genoteerd, wanneer jonkheer Edzart Hobbe van Burmania een verzoek doet voor de aanleg van de 'voogel kooij'. Hij was gehuwd met de eigenaresse van de state Herwey, Johanna Wilhelmina baronesse van Schratenbach. Ze verkopen het in 1761 door aan de gebruiker Hoite Pyter
2.
Gerard Mast (Gorredijk, 13-8-1944), voormalig beleidsmedewerker bij het ministerie van landbouw, kreeg interesse voor het fenomeen eendekooi in 1997. Sindsdien verschenen er een aantal boeken van zijn hand. In 2003 verscheen "De eendenkooi van Ternaard", dat hij dinsdagsmiddag 20 mei in Dokkum presenteerde
3.
We lopen naar het hoogste punt om uitzicht op de Waddenzee te krijgen.
Het eerste dat opvalt zijn de twee boven de duinen van Ameland uitstekende NAM-platforms. Ze liggen zo'n 2½ km uit de Amelandse kust en zo'n 11 - 12 km bij ons vandaan
4.
Wanneer we verder naar het westen kijken, kunnen we nog net de 55 meter hoge vuurtoren van Ameland terugvinden. Deze staat dan ook een kleine 24 km verderop
5.
Zo'n 15½ kilometer naar het oosten zien we de rode Noordertoren van Schiermonnikoog. Deze is 37 meter hoog. Gevolgd door de 31½ meter hoge witte Zuidertoren, die hemelsbreed zo'n 400 meter verder ligt
6.
In het zuidwesten zien we de toren van Ternaard, dat hemelsbreed zo'n 1100 meter verderop ligt.
Wanneer we weer teruglopen krijgen we aandacht voor de twee objecten die op de oude zeedijk staan: een paal en bank.
De Spaense Peal of Spaanse Paal staat hier al sinds de zestiende-eeuwse dijk is aangelegd
7. De Ternaarder polder werd in 1590 bedijkt
8.
Om dit (en tevens een veiliger gebied tegen overstromingen) voor elkaar te krijgen droeg Spaanse stadhouder Caspar de Robles daarvoor op, om deze zeewering op te werpen. "Dêr waerden de lju oan ophongen, dy't net om 't lyk woene," werd er over de paal gezegd. Enige strafoefening schijnt wel toegepast te zijn, om mensen te dwingen mee te werken. Mogelijk was het een aanduiding om de plaats van arbitrale uitspraken bij geschillen te kunnen geven. In de jaren veertig van de twintigste eeuw was de paal verdwenen. Het is wachten "op een geslacht, dat enig historisch besef blijkt te bezitten" en voor de wederoprichting van de paal zorgt
9.
En de paal wordt herplaatst.
De officiële oplevering op 30 november 1978 van de verhoging op Deltaniveau van dit dijkvak vond - net als een kleine 400 jaar geleden - plaats bij de Spaense Peal. Naar verluidt was het een vernoeming naar de gezindheid van de grietman en dijkgraaf Paulus Breckker. In de tachtigjarige oorlog werd ook continue aan diverse dijkwerken gewerkt, aldus ir. Tieme van Gulik van provinciale waterstaat
10.
Achter de paal zien we op het gras een kunstige bank, een 'stekje', getiteld Reef Bench staan. Het is in 2012 gemaakt door Tejo Remy en René Veenhuizen in het kader van Fryske Fiersichten, dat het toekomstbeeld voor Friesland van 2030 uitdraagt. Het is in opdracht gemaakt van Stichting Keunstwurk en Landschapsbeheer Friesland
11.
Meubel- en industrieel ontwerper Tejo Remy (Theodoor Johannes Maria - Nijmegen, 3-6-1960) en meubelontwerper René Veenhuizen (Groningen, 7-3-1968) werken beiden samen in het atelier remy&veenhuizen en Remy is daarnaast verbonden aan het ontwerpbureau Droog Design. Voor Reef Bench, Rif Bank, maken ze gebruik van een methode waarbij de lamellen langzaam konden bewegen terwijl de constructie als geheel toch solide blijft. In het ontstane spel, dat ze sinds 2009 spelen, is er ruimte voor grillige overwegingen, verwrongen gedachten en poëzie. In het proces ontbreekt de hiërarchie en richtlijnen, maar bepaalt de weloverwogen willekeur positief de houding van de uitkomst
12.
Het is een prettig gegeven dat de willekeur herontdekt is als iets natuurlijks, vanzelfsprekends, eigens én positief! En dit geldt voor zowel de mens als materie, zoals we fraai kunnen zien aan deze bank.
De bank is gemaakt van Accoya, een handelsnaam voor hout van de snelgroeiende Pinus Radiata dat via acetyleren, een behandeling met een sterk geconcentreerde versie van keukenazijn, verduurzaamd is. Tijdens modificatieproces wordt de aanwezige hydroxyl, dat voor de vochtwerking zorgt, vervangen door acetylgroepen. Het reageert daarna niet of sterk minder met krimp en uitzetting, doordat vocht wordt geweerd. En daardoor rot het niet
13.
En zoals we kunnen zien, kleurt het hout onbehandeld grijzig.
Praktisch gezien, het is natuurlijk wel een bank, kan er op allerlei manieren gebruik gemaakt worden van dit zit-, leun-, hang- en ligelement.
noten:
1.
Delpher:
Leeuwarder courant, 18-11-1836 Advertentie;
Leeuwarder courant, 21-10-1870 Advertentie;
Leeuwarder courant, 04-11-1870 Advertentie;
Leeuwarder courant, 20-03-1918 Advertentie;
Leeuwarder courant, 02-04-1918 Advertentie;
2.
Kongsie van de eendenkooi Kooi Ternaard;
Delpher:
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 03-02-1959 Eendenkooi Ternaard door rijk aangekocht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-08-1966 Friesland telt zestien Staatsnatuurreservaten : Rottige Meente is met 325 ha 't grootste, Ternaard het kleinste;
3.
De krant van toen:
Over onze auteurs (in: De Sneuper nummer 35, maart 1996. - De "Kolkhuister Kooi" onder Birdaard / Gerard Mast p. 145-155, 180 [26];
Leeuwarder courant, 10-12-2007 Boek over eeuwenoude eendenkooi / Niek Driessen;
Leeuwarder courant, 21-05-2003 Het heiligdom van de kooiker in Ternaard / Halbe Hettema;
4.
De krant van toen:
Nieuwe Dockumer Courant, 21-01-2011 Nam boort bij Ameland / Petra de Jong (foto);
Leeuwarder Courant, 02-06-2009 Zorg op Ameland over boorplannen;
5.
Glans op het Wad : Texel, Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog / Dick Hoekstra. - Gorredijk : Noordboek, 2020. - ISBN 978-90-5615-498-1. - p. 173;
61 eilanden in de Waddenzee : een ontdekkingsreis / Evert Jan Prins. - Gorredijk : Noordboek, 2020. - ISBN 978-90-5615-673-2. - p. 97;
6.
Glans op het Wad : Texel, Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog / Dick Hoekstra. - Gorredijk : Noordboek, 2020. - ISBN 978-90-5615-498-1. - p. 211;
61 eilanden in de Waddenzee : een ontdekkingsreis / Evert Jan Prins. - Gorredijk : Noordboek, 2020. - ISBN 978-90-5615-673-2. - p. 121;
7.
Tresoar Fries Fotoarchief Spaanse Paal 34683;
Tresoar Fries Fotoarchief Spaanse Paal 34684;
8.
Nederland als Polderland : Beschrijving van den eigenaardigen toestand der belangrijkste helft van ons land, tevens bevattende de topografie van dat gedeelte met de voornaamste bijzonderheden, toegelicht door kaarten en teekeningen / A.A. Beekman. - Zutphen : W.J.Thieme & Cie, 1932. - p. 336;
9.
Tresoar Fries Fotoarchief Spaanse Paal 34684;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-03-1948. - Beelden uit Friesland Wierum, vlak achter de Waddendijk : Een oude toren, een nieuwe kerk, een Spaanse paal en een keizerlijke hofstede;
Trouw, 28-08-1969 Harlingens Stenen Man (vierhonderd jaar oud) wordt opnieuw onthuld : Standbeeld herinnert aan Friese strijd tegen water;
10.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-12-1978 Friese zeedijk weer veiliger;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-12-1978 Van Gulik provinciale waterstaat: Friesland heeft een vrij "goedkope" veilige Waddendijk;
11.
De krant van toen:
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 13-07-2012 Hoog bezoek voor het stapelstekje bij It Skoar;
12.
rkd René Veenhuizen;
rkd Tejo Remy;
rkd Droog Design;
Tejo Remy & René Veenhuizen Reef Bench;
Tejo Remy & René Veenhuizen Biography;
13.
Joost de Vree accoya;
internetraadpleging: 24-12-2020
|
|
|
Ternaarder Polder, 't Schoor
Ameland / NAM-platforms, 't Schoor
Ameland / NAM-platforms, 't Schoor
Schiermonnikoog / Noorder- en Zuidertoren, 't Schoor
Schiermonnikoog / Noorder- en Zuidertoren - dijk, 't Schoor
Toren Ternaard, 't Schoor
Spaense Peal, 't Schoor
Reef Bench | 2012 | René Veenhuizen en Tejo Remy, 't Schoor
Reef Bench | 2012 | René Veenhuizen en Tejo Remy, 't Schoor
Reef Bench | 2012 | René Veenhuizen en Tejo Remy, 't Schoor
|
|
Wierum
Wanneer we drie kilometer verder langs de dijk zijn gereden, komen we uit Wierum. We parkeren de wagen in De Breedte.
Het informatiebord 'De Breedte' legt meteen de situatie aan ons uit, waarbij twee historische foto's 1 de omgeving visualiseren.
detail Wierum e.o. verzamelplan Nes, Friesland (Kadastrale kaart 1811-1832)
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, MIN02061VK1
|
De Breedte was de binnenhaven van Wierum en het eindpunt van de Wierumer Opvaart en de al eerder in Ternaard aangehaalde Van Vischbuurt vaart na Wierum.
In 1954 besloot men om het laatste deel van vaart te dempen. Men was bang dat de dijk ter hoogte van De Breedte zou kunnen verzakken, aldus het informatiebord. We schatten dat de demping zo'n 200 meter betreft.
In de nacht van dinsdag op woensdag 22 december 1954 bleek deze verzwakking van de dijk uit het feit dat tijdens de storm de betonwal van de vaart een meter was wegdrukt. Ook was de weg gescheurd over een lengte van 40 à 50 meter. De ontstane verzakkingen was op een plaats tien centimeter
2.
Het dijkbestuur besloot daarom meteen te beginnen met het dempen van de vaart, om klaar te zijn voor het springtij dat de week erop zou gaan plaatsvinden. In allerijl werd er zand gehaald uit het onder Dokkum gelegen Akkerwoude. De vaart, gemeente-eigendom, stond bij de gemeente al enige tijd op de nominatie om gedempt te worden.
minuutplan Nes, Friesland, sectie A, blad 02 (MIN02061A02)(Kadastrale kaart 1811-1832)
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, MIN02061A02
|
Zo'n vijftig jaar geleden bleek het ook al een zwakke plek. Toen schoven er zeven dijkwoningen de vaart in
3.
Hiermee zal verwezen worden naar de storm van 12 maart 1906. Een man die op de dijk stond is door een golf van de dijk geslingerd en verdronken. Deze man, D.P. Hiemstra, deed een poging om zijn schoonzuster te redden. In de nacht vond men het lichaam van Dirk Pieter Hiemstra (Wierum, 12-11-1859 - Wierum, 12-3-1906) in de vaart. De schoonzuster zou een week later, op zondagmorgen, ook komen te overlijden wegens haar al slechte gezondheid en door het ijskoude water gekregen hevige longontsteking. Een huis ligt plat en zes andere zijn zwaar beschadigd. Er zijn diverse gaten in de dijk. Deze zijn gedicht met zeilen en zandzakken
4.
Het dijkbestuur maakt van de gelegenheid gebruik om hun reeds lang gekoesterd voornemen uit te kunnen voeren. Ze kopen de panden op de dijk aan om het buurtje Zevenhuizen van de dijk te kunnen verwijderen
5.
Naar verluidt is deze plek, dit deel van het dijklichaam, ondanks de verbeteringen, al eeuwenlang het gevaarlijkste stuk dijk
6.
Na aanleiding van deze storm heeft het dijksbestuur van de "Contributie-zeedijken van Wonseradeel" besloten om de dijk over een lengte van 977 meter te verhogen en verzwaren. Hiervoor wordt ruim ƒ 100.000 geraamd. Er zal bij Wierum over een lengte van 720 meter een bazaltglooiing worden aangelegd door de op twee na laagste inschrijver. De aannemer L. Zandstra uit Lemmer, gaat het maken voor ƒ 80.900
7.
Maar ook dit zal dus niet voor langdurige veiligheid zorgen, vandaar dat er in december 1954 alsnog de vaart gedempt moet worden.
Intussen is ook deze dijk op Deltawerken-hoogte en breedte gebracht, zodat we ons weer even veilig kunnen wanen.
Vanaf 'De Breedte' leggen we ook het plaatje Dykstrjitte met eetcafé De Kalkman en de Mariatsjerke even vast.
En we lopen meteen de dijk op waar we 107 meter over de top kunnen lopen. Wanneer we recht voor de Mariatsjerke staan leggen ook deze vast op de gevoelige digitale plaat.
De Friezen : een geschiedenis / Flip van Doorn. - Amsterdam : Thomas Rap, 2021. - ISBN 978-94-0040769-5
|
Aan het einde van dit toptochtje krijgen we mooi zicht op de Waddenzee bij vloed. Links vinden we weer Schiermonnikoog, met inderdaad, in het rood op 12,8 km afstand, de Noordervuurtoren.
Kunstschilder René Tweehuysen (Utrecht, 1957), die op de Oudebildtdijkse deel de Ds. Schuilingstraat in Oude Bildtdijk zijn atelier heeft, maakte hier in 2008 een fraai schilderij. Het is getiteld Wierum, wolk boven aangevreten land .
Dit beeld van afkalving van eerder door de zee aangebracht en vervolgens begroeide sliblaag, komen we veelvuldig tegen in het uitgestrekte leefgebied van de Friezen. Dit zal een van de aansprekende redenen kunnen zijn, waarom het nu - dertien jaar later - pronkt op het omslag van het boek De Friezen van Flip van Doorn, dat op vrijdag 5 maart 2021 om 15.00 uur werd gepresenteerd.
In september 2020 kwam de uitgever bij Tweehuysen op de lijn, met de vraag of het schilderij op het omslag mocht. Tweehuysen stemde hiermee graag in, omdat het volgens hem prachtig bij de inhoud van het boek past. Met zijn elf reistochten door het Friese leefgebied tracht Flip van Doorn de niet-Friezen een inkijkje te geven in de provincie Fryslân, maar ook daarbuiten.
En zo zien we dat ook anderen zich uitgedaagd voelen om meer van hun leefomgeving te weten te komen om tot het besef te komen hoe ze in het landschap passen, waar ze vandaan komen en waar we naar toe gaan en willen.
Halverwege de dijk komen we, wanneer we weer naar beneden lopen, het monument voor de scheepsramp van 1 december 1893 tegen, waarbij 13 schepen vergingen en 22 vissers op zee bleven.
Springtij / Abe Brouwer. - deel 1: De ramp. - Drachten : Laverman, 1958
|
Ook de 10 andere vissers die daarna op zee bleven worden hier herdacht. De laatste twee vissers J.H. Talma (21 jaar) en D. Boltjes (24 jaar) verdronken op 14 april 1994. En zo blijft de vis, door een van de laatste gevaarlijke beroepen, duur betaald worden.
Dit monument werd in 1968 ontworpen door G.J. de Weert, dijksopzichter van het waterschap Contributie Zeedijken Westdongeradeel Eastergoa's Sédiken. Gerard de Weert (Leeuwarden, 28-2-1927 - Leeuwarden, 28-1-2011) heeft hiervoor gebruik gemaakt van vijf ankers van de voormalige vissersvloot. Deze ankers zijn restanten van de op Ameland gestrande schepen. Ze waren bewaard gebleven op de zolder van het waterschapshuis. Tussendoor hebben ze tevens dienst gedaan om de zeilen vast te zetten tijdens de storm van 1906. Om deze ramp met dit monument te herdenken heeft de bevolking en oud-inwoners ƒ 5000 gedoneerd. Het beeld werd zaterdagmiddag 1 december 1968 - 75 jaar na de ramp - onder zeer grote belangstelling onthuld door de commissaris der koningin van de provincie Friesland, H.P. Linthorst Homan.
In de rouwadvertentie van de maker is zijn beeld als achtergrond opgenomen
8.
Bij de 100-jarige herdenking verscheen bij de kleine expositie het door Jannie van der Kooi samengesteld boekje Wierum, dêr't de dyk it lân omklammet : wel en wee van een vissersdorp
9.
En pear deagen up Sé / Douwe Hansma
(in: Iduna: Fryske rym end unrym, achtste boek
Liowerd : D. Meindersma, 1852
p. 97-123)
Hansma beschrijft in detail een visserstocht.
|
De visserij van Wierum is deze ramp niet meer te boven gekomen.
Wanneer we vanaf het monument op het Tsjerkeplein kijken, zien we het vissershuis uit 1832. Dit was toen eigendom van schipper Andries Davids Vellema (Holwerd, 7-4-1796 - Nes (Ameland) 27-9-1851). Samen met zijn vrouw Ynske Hendriks van der Geest (Nes (Ameland) 30-8-1789 - Hollum, 27-4-1873) waren ze ook herbergier en herbergierster op Ameland. Ook dit pand werd in een bepaalde periode, in ieder geval tot 1918, als herberg gebruikt. Het werd vervolgens in 1918 het genoemde waterschapshuis (507111). In 1919 werd in een bouwtrant verwant aan de Um 1800-stijl, de uit dak komende kajuit geplaatst. De bouwplannen hiervoor werden op 4 juni 1919 ingediend. Later gaf het tevens huisvesting aan de familie De Weert
10.
Voor de kerk vinden we het werk van Hans Jouta getiteld Wjirmdolster uit 2006. Deze Pierendolsters of pierensteeksters worden op deze manier geëerd en worden de vissersvrouwen herinnerd.
Wjirmdolster, Fiskershúske in Moddergat
|
Terwijl de mannen op zee aan het vissen waren, zorgden de vrouwen voor de kinderen en staken ze zeepieren uit het waddenslik om deze vervolgens gedroogd aan de lijnen te zetten, zodat de mannen de volgende dag daarmee weer aan de slag konden. Daarnaast werd de gevangen vis schoongemaakt en werd het verkocht, útsuteltje, in de omringde dorpen en steden
11.
Ons bezoek aan het Fiskershúske in Moddergat leerde ons dat ze 1000 tot 1200 pieren per dag staken om later aan evenvele haken te doen. In het Admiraliteitshuis in Dokkum kunnen we (soms) ook een beeld van haar aanschouwen. Het tenue bestond uit een kyps, broeken, jak, gripe en emmerke. In het museum zien we ook de werkzaamheden van het iezjen, het aanrijgen van de pieren aan de hoeken. Elk schip had 78 lijnen en elke lijn had 75 haken. Een totaal dus van 5850 pieren. Vanzelfsprekend mochten deze lijnen niet in de knoop met elkaar komen
12.
Achter het beeld staat de nog deels uit tufsteen bestaande twaalfde-eeuwse toren (38739) en de pas in 1912 door nieuwbouw vervangen Mariatsjerke
13.
Er wordt gesteld dat de kerk ooit in het midden van het dorp heeft gestaan. Het minuutplan suggereert een rechthoekig of vierkant stratenplan om de kerk, waaruit de conclusie getrokken wordt dat de zeedijk ooit naar het zuiden is verplaatst. Een noordelijk deel van het dorp is dus teruggeven aan de zee
14.
De toren is tussen 1100 en 1200 gebouwd. Men gaat er tegenwoordig vanuit dat dorpen tussen Nes en Anjum rond 1200 nog jong moeten zijn geweest
15.
Het is dan ook niet vreemd dat we het pas in 1335 op schrift tegenkomen. Het werd toen geschreven als Weyrum. Later komen we het tegen als Weerem en Werum (1466), Wyrum (1535), Wierom (1573) waarna veelal Werum volgt. Vanaf 1579 wordt het Wierum, zoals we het nog steeds aanduiden
16.
Kennelijk heeft het college van kerkvoogden van de gemeente in Wierum er echt zelf de hand gehad om nieuwbouw te plegen en een van de oudste kerken van Friesland af te breken. Terwijl men van hogerhand de opdracht had gekregen, om het op kosten van het Rijk geheel of gedeeltelijk te restaureren. Een schrijven daarover verschijnt in vele kranten verspreid over het hele land. Hiervan is bij de kerkvoogden echter niets bekend. Wel is er een architect namens het Ministerie van Binnenlandsche Zaken aanwezig die de kerk tekent. Wel liet deze los dat er "misschien" een subsidie zou worden gegeven bij een eventuele restauratie. W.C.L.A Scheepens tekende de kerk en dateerde deze op 15 maart 1911.
Ook worden de onjuiste verhalen opgerakeld dat Wierum de geboorteplaats is van Liudger (±744 - 809), geboren uit adellijke ouders, en eerste Friesche missionaris van eigen bodem.
In de laatste week van april wordt bekend, dat de pogingen - in samenwerking met de Nederlandsche Oudheidkundige Bond en Heemschut - om het oude bouwwerk als voortbrengsel van Romaansche kunst te behouden hebben gefaald
17.
Op zondag 4 juni 1911 werd de laatste godsdienstoefening gehouden, waarna later in de week werd begonnen met de afbraak. Aannemer Jan Andreas van der Werff (1857-1921) uit Aalsum begon met het verwijderen van de houten vloer, waardoor er een drietal naast elkaar gelegen grafstenen zichtbaar werden. Verrassend was de constatering dat de jaartallen niet oud waren. Trijtje Ruurds (vrouw van dorpsregter en ontvanger Cornelis Pytters) overleed op 18 april 1737, Lolcke Tierks overleed op 12 februari 1694 en Tiettie Johannes (vrouw van Bouke Douwes) overleed op 28 januari 1803
18.
Eind juni 1911 kreeg het bestuur van Heemschut het heugelijke nieuws dat de toren in Wierum behouden zou blijven
19.
Zondag 4 februari 1912 was het zover. In de namiddaggodsdienstoefening werd de nieuwe kerk ingewijd door de leraar van de gemeente, ds Peterse.
Windwijzer / K.T. Meindersma (tekenaar); R. Kijlstra (opmeting). - juli 2004; (1984)
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-030914
(CC BY-SA 3.0)
|
Hij sprak de woorden "Zoo wordt gij ook zelven als levende steenen gebouwd tot een geestelijk huis" (1 Petrus 2 vers 5a)
20.
Tijdens de opgravingen van de kloostertoren in Dokkum in 1954 wordt verteld dat de windvaan van deze toren sinds 15 september 1832 - toen het verkocht werd - nu nog steeds prijkt op de toren in Wierum. Het betreft een koperen windvaan in de vorm van een koggeschip. Echter, deze is tijdens de zware storm van 30 januari 1877 van de toren gewaaid en kapot gevallen. Het werd vervangen door een buitengewoon groot exemplaar van een Wierumer Aak. Het heeft een hoogte van 1,23 meter en is 1,16 meter breed
21.
We kunnen nog net het jaartal 1877 lezen op het vlaggetje aan de mast. Verder staat er op het zeil: P.T. Meindersma / Dorps gecommenteerde / Te / Wierum. Op de boeg staat G.E. Sikkema. Het heeft een gewicht van 17½ kilo. Gerben Elias Sikkema (Ferwerd, 29-10-1834 - Franeker, 20-04-1922) is grofsmid in Ferwerd en de maker van deze windvaan
22.
We lopen het Tsjerkeplein verder op en komen richting het waterschapshuis langs het Tsjerkestrjitte. Dit werd ook wel het Lykstege genoemd. Het was vanuit het lokaal naast het dorpshuis, waar het lijk lag opgebaard of de gereformeerde kerk de kortste route naar de begraafplaats.
Het volgende steegje draagt de naam Muntsjestege. Dit steegje en omgeving zou 'wereldberoemd' worden door het boek Journey from Peppermint Street geschreven door Meindert DeJong.
Meindert de Jong (Wierum, 4-3-1906 - Allegan, Michigan, 16-7-1991) vertrok in 1914 als achtjarig jongetje met zijn ouders en drie broers (David, Remmeren en Kornelis) naar Grand Rapids, Michigan. Zijn vader was de dorpstimmerman Remmeren Remmerens de Jong, die met zijn gezin in de States een nieuw bestaan hoopte te vinden
23.
De eerste jeugdbibliothecaris van de Grand Rapids Public library, May G. Quigley (Michigan, ??-01-1879 - Grand Rapids, 20-02-1957) raadde Meindert aan om jeugdboeken te gaan schrijven. Zijn eerste boek The Big Goose and the Little White Duck kwam in 1938 uit. De eerste jaren na zijn huwelijk met Hattie Overeinder leefden ze bij zijn ouders op Remenbrance Road. Na de oorlog pakte Meindert de pen weer op en werd een zeer succesvol kinderboekschrijver. Vele titels werden vertaald en succesvol uitgebracht. En hij won met diverse titels vele prijzen, waaronder de Hans Christian Andersen-medaille. Deze werd hem in 1962 door de International board on books of young people toegekend. Het werd hem in Hamburg uitgereikt, zodat hij samen met zijn vrouw Hattie Overeinder en Ursula Nordstrom, de vice-president van de New Yorkse uitgeverij Harper en Row afreisde naar Europa
24.
En omdat tijdens ze met uitreiking in Hamburg zo dicht in de buurt waren, reden ze ook langs hun roots. De ouders van Harmke Overeinder (Veendam, 28-2-1903), timmerman Jan Overeinder en Anje Burema (geboren Zuidbroek) kwamen uit Veendam en dus ging de route over de Veenkoloniën. Waarna het doorging naar Wierum. Een beetje bang was Meindert wel, voor het terugzien van zijn geboortedorp na een kleine vijftig jaar. Het beste compliment kreeg hij van zijn meegereisde uitgeefster, nadat hij ze zijn geboortehuis in het Lykstege had laten zien. Toen ze tot de klok de toren hadden beklommen, zei ze "Ik ken Wierum. Het is net zo als jij het in je boeken beschreven hebt."
25
In 1963 scheidde hij van Hattie Overeinder. Hij verhuisde naar San Miguel de Allende in Mexico en trouwde op 17 november 1978 met Beatrice DeClaire McElwee ( - 17-11-1978). In 1968, verhuisde ze terug naar de VS, naar Chapel Hill, NC en in 1973 naar Allegan, Michigan. Na het overlijden van Beatrice DeClaire McElwee, trouwde hij voor de derde maal in 1989, nu met Gwendolyn Jonkman Zandstra
26.
In de Muntsjestege valt ons een pand op, door zijn merkwaardige bouwconstructie. Het pand staat vermoedelijk aan de Tsjerkestrjitte. Ook de kleine verspringing van de rooilijn, waardoor een directe doorkijk onmogelijk is, valt op en maakt het steegje extra verrassend.
We lopen over de Haadstrjitte naar het zuidoosten en komen daar de Museumkerk "Eben-Haëzer" tegen. Dit gebouw werd als Evangelisatiegebouw gesticht met de naam Eben Haëzer - "tot hier heeft de Heer ons geholpen" - in 1875 vanwege de Afscheiding dat hier ook had plaatsvonden. In 2003 kocht de familie J. Bijlsma uit Franeker het pand en hebben het ingericht als expositieruimte.
Via de Master Sinnemastrjitte lopen we langs het Dorpshuis. De straat brengt ons weer richting kerk. De Liudgerstrjitte gaat zowel naar de Tsjerkeplein als dijk. Wij kiezen voor het laatste. En met 200 meter zijn we weer bij de auto.
Een paar minuten later rijden we het volgende dorp binnen.
noten:
1.
Tresoar Fries Fotoarchief Wierum. Weg naar Ternaard AO138;
Wierum - Dorp Wierum. Uit de oude doos Foto’s verleden 2: W10, W3, W2, Wierum vaart 2, Wierum vaart 1, Wierum 1932 (luchtfoto), Storm 12 maart 1906 (8 dijkwoningen vernield);
2.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 22-12-1954 Zwak punt in Friese kust bij Wierum : Zeewier in dorpsstraat;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-12-1954 Scheur in de dijk bij Wierum (foto);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-12-1954 Scheur in de dijk bij Wierum (foto);
3.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-12-1954. - Na de storm van gisternacht Snel ingrijpen bij zwakke plek in Wierumerzeedijk noodzakelijk : Stabiliteit zeedijk in gevaar - Holwerder pier zwaar gehavend;
Wierum - Dorp Wierum. Uit de oude doos Foto’s verleden 2: Storm 12 maart 1906 (8 dijkwoningen vernield);
4.
Delpher:
Arnhemsche courant, 13-03-1906 Telegrammen. Leeuwarden;
Leeuwarder courant, 14-03-1906 Telegrammen.;
De standaard, 15-03-1906 - Uit Paesens;
Provinciale Drentsche en Asser courant, 16-03-1906 Hoog water;
De courant, 21-03-1906 Watersnood;
AlleFriezen:
Dirk Pieters Hiemstra geboren te Wierum op 12-11-1859 zoon van visser Pieter Dirks Hiemstra en Baukje Lieuwes Dijkstra - gehuwd als visser op 31-05-1884 met Tjitske Eintes Minnema, dochter van Einte Jans Mennema en Aaltje Pieters Kamminga - overleden als visser op 12-03-1906;
5.
Delpher:
De courant, 22-03-1906 Watersnood.;
6.
Delpher:
Leeuwarder courant, 24-03-1906 De verwoestingen aan Dongeradeels zeeweringen.;
7.
Delpher:
De nieuwe courant, 12-05-1906 Gemengd nieuws.;
Haagsche courant, 15-05-1906 Binnenland.;
De Maasbode, 23-05-1906 Aanbestedingen.;
8.
Keunstwurk Monument voor omgekomen vissers;
rkd G. J. de Weert;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-07-1968 Dijkopzichter G.J. de Weert: „Je zou het wadlopen hier moeten organiseren" (foto);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-12-1968 Wierum herdacht ramp van 1893;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-05-1970 Drie Holwerders te voet over Wad van Terschelling;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-07-1993 Fiskershúske herdenkt ramp (1893) van Wierum met tentoonstelling;
De krant van toen:
Nieuwe Dockumer Courant, 31-01-2011 Familiebericht;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 31-01-2011 Familiebericht;
AlleFriezen:
Geert Jan de Weert geboren op 28-02-1927 te Leeuwarden als zoon van kleermaker Jan de Weert (18-5-1896) en Trijntje Meijer (11-2-1898);
9.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-07-1993 Fiskershúske herdenkt ramp (1893) van Wierum met tentoonstelling;
10.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 218;
Wikipedia Waterschapshuis (Wierum);
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-04-1972 Telraam van Wierumer Wadloopster (foto);
Amelanders Andries Davids Vellema + IJnske Hendriks van der Geest;
11.
Keunstwurk Wjirmdolster;
Hans Jouta Wjirmdolster - Wierum;
Wierum - Dorp Wierum. Wierum en de visserij;
12.
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 21-02-1942 De geschiedenis van de Friesche scheepstimmerwerven / Nanne Ottema;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-07-1975. - Uitstapjes naar het verleden Naar wie kijkt ze achterom...?;
13.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 218;
14.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 215, zie
Chroniqve ofte historische geschiedenisse van Vrieslant beginnende vanden jaere nae des werelts scheppinghe 3635. ende loopende tot den jaere nae de gheboorte Christi. 1622. : Met schoone figúyren ende een landts. ende steed, caerten verciert / beschreven door Doct. Pierivm Winsemivm. - Franeker : Ian Lamrinck, 1622. - p. ???;
Binnendiken en slieperdiken yn Fryslân / K.A. Rienks, G.L. Walther. - Fryske Akademy, nr. 103. - Bolswert/Ljouwert : Osinga / Fryske Akademy, 1954. - p. 104;
15.
Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 84;
16.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 267-268;
Plaatsengids.nl Wierum;
17.
Delpher:
Arnhemsche courant, 01-02-1911 Een oude kerk;
De Nederlander, 08-02-1911 De kerk te Wierum;
Rotterdamsch nieuwsblad, 13-02-1911 De kerk te Wierum (foto);
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 22-02-1911 De kerk te Wierum (foto);
De courant, 25-02-1911 De kerk te Wierum, in Friesland (foto);
Nieuwe Rotterdamsche Courant, 24-04-1911 Wierum;
De Maasbode, 24-05-1911 Letteren en kunst.;
Het Centrum, 27-05-1911 Heemschut;
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 219;
18.
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 07-06-1911 Wierum;
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 13-06-1911 Oude grafsteenen te Wierum.;
19.
Delpher:
Delftsche courant, 26-06-1911 De toren te Wierum;
20.
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 10-02-1912 Wierum;
21.
Windvanen in Nederland Wierum;
Delpher:
Overijsselsch dagblad, 30-03-1954 Oudheidkundige opgravingen te Dokkum : Fundamenten van kloostertoren reeds blootgelegd (foto);
22.
AlleFriezen:
Gerben Elias Sikkema geboren te Ferwerd op 29-10-1834, als zoon van herbergier Elias Pieters Sikkema en Mettje Okkes Bosgra - gehuwd als grofsmidknecht op 20-05-1865 te Westdongeradeel met Geertje de Jong, dochter van Hette Thijssens de Jong en Sieuke Tjeerds de Groot - overleden op 20-04-1922 te Schilbanken 27, Franeker;
Fries Scheepvaart Museum Kopie van een opmetingstekening van de windwijzer van Wierum met voorstelling van een Schokkeraak.;
23.
AlleFriezen:
Meindert de Jong geboren op 04-03-1906 te Wierum als zoon van timmerman Remmeren Remmerens de Jong en Jantje Davids de Jong;
Remmeren Remmerens de Jong geboren op 10-07-1876 te Wierum zoon van timmerman Remmeren Remmerens de Jong en Ytje Meinderts Dijkstra - getrouwd op 11-05-1899 te Wierum met Jantje Davids de Jong, dochter van gardenier David Kornelis de Jong en Tjitske Jans Westerhof;
Emigratie op 16 mei 1914;
24.
Wikipedia Meindert DeJong;
Wikipedia Meindert DeJong;
mailcontact 29-12-2020 Tim Gloege, Librarian, Grand Rapids History & Special Collections, Grand Rapids Public Library:
May G. Quigley geboorte bron: Twelfth census of the United States, Schedule No. 1 - Population, Grand Rapids 16 June 1900; overlijden bron: GR Herald, 21-22 Febr. 1957;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 09-10-1962 "Wierum, where it all began" Meindert de Jong was weer bij de toren aan de Waddijk : Fries-Amerikaanse kinderboekenschrijver kreeg in Hamburg de Andersen-medaille;
Wisconsin Library Bulletin, Volume 51, 1955 p. 45;
ArchivesSpace Public Interface May G. Quigley collection of library related and family documents;
"When I was a kid," part IV, p. 34 (in: Origins Volume XXIX • Number 2 • 2011;
ArchivesSpace Public Interface Quigley, May G.;
dbnl: digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren. - Meindert De Jong / Marleen Wijma;
Heritage Hall, Hekman Library De Jong, Meindert (1906-1991);
VIAF (Virtual International Authority File De Jong, Meindert, 1906-1991 (ID 83981501);
25.
Heritage Hall, Hekman Library De Jong, Meindert (1906-1991);
Winning Authors: Profiles of the Newbery Medalists / Kathleen Long Bostrom. - Westport (Conn.) : Libraries unlimited, 2003. - ISBN 1-56308-877-0 p. 116 - 1955: Meindert DeJong;
Dictionary of Midwestern Literature, Volume 1: The Authors / Philip A. Greasley. - Bloomington : Indiana University Press, 2001. - ISBN 0-253-33609-0 p. 139 - Meindert DeJong;
AlleGroningers Harmke Overeinder;
26.
Heritage Hall, Hekman Library De Jong, Meindert (1906-1991);
Find a grave Meindert “Meinard, Mick” De Jong;
internetraadpleging: 25 - 28-12-2020
|
|
|
Dykstrjitte met eetcafé De Kalkman, Wierum
|
|
Mariatsjerke, Wierum
Noordervuurtoren Schiermonnikoog, Wierum
Waddenzee met Schiermonnikoog, Wierum
|
|
monument voor de omgekomen vissers | 1968 | Gerard de Weert, Wierum
waterschapshuis, Wierum
|
|
Wjirmdolster | 2006 | Hans Jouta, Wierum
|
|
toren Mariatsjerke, Wierum
|
|
windvaan Mariatsjerke, Wierum
|
|
Muntsjestege, Wierum
Muntsjestege, Wierum
Museumkerk, Wierum
oprichtingssteen Eben Haëzer, Wierum
|
|
Nes
Voor we de kom van Nes over de Wierumerwei binnenrijden, zouden we langs het terrein van een uithof van Klaarkamp moeten rijden. Deze lag tegen de Oude zeedijk aan
1.
Wel zien we een boerderij van het kop-hals-romptype (38729) uit 1804 met muurankers in de achtergevel van de schuur dat 1794 aangeeft, vlak voordat we de bebouwde kom van Nes bereiken. Hierbij vallen de vele kleine halfronde 5-delige raampjes op. In deze boerderij zit een tegeltableau uit waarschijnlijk 1794 en een fraai gesneden bedsteden-kastenwand met vitrinekast dat tussen 1750 en 1775 gemaakt is. Op een kleine terp achter deze boerderij lag de voormalige boerderij waaruit het schot komt. Op een kaart van Eekhoff staat een getekende boerderij met de naam Monnikhuis. Waarschijnlijk is dit dezelfde boerderij. En de landheer van deze boerderij is in 1511 het klooster Klaarkamp
2.
Wij doen intussen ons best om de toren te vinden en als richting in de gaten te houden. We passeren een nieuwbouw-straat Ids de Beerstrjitte. De bebouwing die we onderweg tegenkomen doen erg nieuw - twintigste eeuw - aan. Aan het einde (of begin) van straat De Kamp eindigt de Opvaart dat een ruime kilometer zuidwaarts in verbinding staat met De Paezens. Het liep - als haven - over de hele lengte langs De Kamp
3.
Nes als landtong zichtbaar in het landschap
bron: AHN-viewer
|
De Haadstrjitte brengt ons vervolgens naar de top van deze landtong. Nes betekent immers - zoals we inmiddels op vele plekken in ons leefgebied hebben kunnen aanschouwen - uitstekende punt, oftewel landtong. Het is daarmee verwant aan het lichaamsdeel neus.
In 1369 komt het voor als Nesse, later als Nees (1466), Nes of Ness (1511)
4.
In juli 1453 woont er een persoon die zich Pijba ter Nesma noemt. Hier is de "-ma" een familienamenuitgang die we veelvuldig zien. Zijn naam komt voor in bepalingen die het houden van jaarmarkten in Oostergo regelt. Hij spreekt hierin namens zichzelf
5.
Op het hoogste punt van deze landtop, staat de Sint-Johanneskerk (38728), een eenbeukig romaanse kerk, dat aan het einde van twaalfde eeuw gebouwd is. De westgevel, die we nu nog kunnen aanschouwen, stamt nog uit die periode
6.
Hier in de straat kunnen we de wagen parkeren.
Bijzonder is dat er kennelijk dus vanaf zeg ongeveer 1195 een kerk heeft gestaan en dat we de naam Nes pas een kleine twee eeuwen later, in 1369, voor het eerst tegenkomen in documenten.
Plattegrond Ned. Herv. Kerk te Nes (W.Dongeradeel) / opmeting, 1943 H. v.d. Wal; getekend juni 1981 W.J. Berghuis
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-013021 -
(CC BY-SA 3.0)
|
Doorsnedes van de toren Nes / opmeting, 1966 en 1974; getekend 1981 W.J. Berghuis
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-013182
(CC BY-SA 3.0)
|
Bij het rondje om de kerk - waarbij we diverse bijzondere eeuwenoude verbouwlittekens zien - komen we twee Gemenebest Oorlogsgraven tegen. Hiervan is er een van een onbekend gebleven Britse soldaat. Ernaast ligt de twintigjarige K.S. Keeble. Hij kwam - samen met de andere bemanningsleden van de Stirling - op 19 februari 1943 om het leven. Ze hadden de opdracht om Wilhelmshaven aan te vallen. Ze zijn gecrasht in de Waddenzee bij Wierum, nadat ze zijn neergeschoten door Hans-Joachim Jabs.
K.S. Keeble werd pas op 17 januari 1944 gevonden
7.
We komen ook de "Fallen yn'e striid"-zuil voor Ids de Beer (Nes, 7-7-1916 - Ljouwert, 2-2-1945) tegen. Hij stierf op 28-jarige leeftijd in Dokkum. Ids was op 4 april 1940 getrouwd met Tietje de Vries. Ze kregen in 1941 Freerk en in Jaap 1943. Hij was handelsreiziger en was met zijn zwager Klaas de Jong eigenaar van een papiergrossierderij. Hij zat in het verzet, LO (Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers) van Dokkum onder de naam Viervoeter en spande zich in om hulp te bieden aan Joodse kinderen.
20 mensen gefusilleerd bij Dokkum - "Kisting van de 20 gefusilleerden te Dokkum" / Prins
Fries Film Archief 00:00:00:00-00:02:26:00
bronnen: Archieven AV0969
YouTube FriesFilmArchief
|
Toen de bezetter op 22 januari 1945 in Dokkum twintig mensen aan de Woudsweg hadden doodgeschoten - een wraakactie van SS-er Artur Albrecht, dook Ids onder. Een dikke week later, op woensdagmiddag 31 januari 1945, ging hij even naar zijn huis aan de Dirck Raphaelsz. Camphuysenstraat om zijn vrouw, twee zoons en de kippen te zien. Aan het einde van de middag ging hij even bij de kippen kijken. Geschrokken zag hij een Duitser naderen, waardoor hij op vlucht sloeg. Op de hoek met de Stasjonswei stond echter iemand van de landwacht, die op Ids ging schieten. Ids werd geraakt, maar kon nog verder strompelen. Boer Boonstra en Van der Velde vonden hem zwaargewond aan de overkant van de bevroren Dokkumer Ie. Ze haalden een ladder en vervoerden Ids verder. Met Duitse hulp en in het bijzijn van zijn zus Sieuke werd hij naar het ziekenhuis in Leeuwarden getransporteerd. Daar overleed hij twee dagen later alsnog aan zijn verwondingen
8.
Op woensdag 17 april 2019 werd de eerste Ids de Beer-lezing gehouden in de Theaterkerk Nes. Het had - synchroon aan die van het Nationaal Comité 4 en 5 mei - het thema In vrijheid kiezen. Er waren twee lezingen, van Baukje Zijlstra en Mart de Kruif, dat werd afgewisseld met muziek. Uit de aangesneden verhalen blijkt welke impact keuzes hebben op de levens van anderen, generaties lang
9.
We verlaten de kerkterp en lopen nog een stukje door het dorp. En dan staan we opeens voor een prachtige tot camper omgebouwde DAF uit 1969.
Op een hoek treffen we een kunstwerk uit 2006 aan van Ids Willemsma dat deel uitmaakt van het project Waddendorpen. Het is een kunstwerk dat als schuilplaats voor toeristen kan dienen, maar ook als hangplek voor zowel jongeren als ouderen gebruikt kan worden. Het is - zo te zien - inmiddels verworden tot een rokershonk
10.
MonDesir heeft een herenhuis als naam gekregen en geeft daarmee aan dat het diepste verlangen van de bewoner is vervuld.
Halverwege de Nijewei treffen een boerderij van een oudere leeftijd. Het woonhuis in 1857 is gebouwd. De stichtingsteen vertelt ons dat J.R. Beetsma en Y.H. Meinsma de eerste bewoners zijn. Jochum Beetsma was getrouwd met Ytje Harmens Meinsma, een familie die in dit dorp een belangrijke rol speelde
11.
|
|
|
|
Nynke van Hichtum | 1997 | Hans Jouta, Nes
|
Afke's Tiental / N. van Hichtum; C. Jetses (illustratie). - vierde druk. - Alkmaar : Gebr. Kluitman, 1919
|
Op de hoek van De Kamp met de Haadstrjitte treffen het volgende beeld van Hans Jouta aan, dat hij al in 1997 maakte
12.
Op de plek waar het beeld nu staat stond eerst een arbeiderswoning dat hoorde bij de boerderij van het kop-hals-romptype uit 1804, dat we bij binnenkomst van Nes zagen. Het was rond 1862 gebouwd en het werd omringd door wegen, zodat het perceel bestond uit een driehoek. Ze noemden dit dan ook het eilandje. Het is rond 1960 afgebroken
13.
Dit beeld is de eerste dat Hans Jouta als opdracht van een overheid binnenhaalde.
In Fryslân DOK oer de brûnzen Johan Cruijff fan keunstner Hans Jouta.
|
In een interview laat hij weten dat hij zelf de beelden giet "in brons. Een precies karwei, maar hij schrikt niet terug voor ingewikkelde ambachtelijke problemen."
Het beeld is ter herinnering aan Sjoukje Bokma De Boer (Nes, 13-2-1860 - Hilversum, 9-1-1939). Ze trouwde op 11 oktober 1888 te Renkum met Pieter Jelles Troelstra en scheidde op 6 november 1907. Zij schreef onder pseudoniem met de naam Nynke fan Hichtum of Nienke van Hichtum. Deze is mogelijk geïnspireerd op andere vertelsters die ook Nynke heetten, gecombineerd met het gelijknamige dorp boven Bolsward.
Trotwaer, jaargang 21, nr 1/2 (april 1989), p. 20-24
|
Maar ook gebruikte ze Sietske, Sj.T. en waarschijnlijk ook L. van Ankum.
Ze was uitermate productief.
Naast schrijven, vertaalde ze bekende werken of vertelde ze de werken opnieuw. Daarnaast verzamelende tussen 1904 en 1938 vele volks-, kinder- en sinterklaasliedjes die gezamenlijk met de naam Collectie Hichtum te vinden zijn in de Nederlandse Liederenbank. Een van haar bekendste werken is Afke's tiental, een schets uit het Friesche arbeidersleven dat in 1903 uitkwam
14.
In het beeld is ze op 28 december 1924 een brief aan het schrijven aan Willem Moll vanuit het grensdorpje met Spanje aan de Franse Middellandse Zeekust, Banyuls sur Mer
15.
Dit zal ze in werkelijkheid gedaan hebben met een kroontjespen, aangezien de balpen pas in 1938 is uitgevonden (gepatenteerd)
16.
Het beeld is op 7 november 1997 onthuld door kleindochter Veronika Bay in het bijzijn van achterkleindochter Fiona Wessels. Ze vond háár eigen kleindochter wel enige gelijkenis vertonen met háár oma
17.
We maken ons rondje door het dorp af en pikken de auto weer op om verder te rijden.
Nog geen 150 meter verderop staan we aan het begin van de Wiesterwei alweer stil. Hoewel niet oud willen we toch even een kijkje nemen bij deze voormalige Gereformeerde kerk, De Hoeksteen. Sinds 2018 is het een theaterkerk geworden, waarin onder meer - zoals we zagen - lezingen et cetera gehouden worden
18.
We rijden verder de Wiesterwei af, maar stoppen - wanneer we de bebouwde kom uit zijn - toch weer even bij de eerste sloot. Hier krijgen we nog een mooi landelijk uitzicht op de Mariatsjerke in Wierum.
De Wiesterwei brengt ons vervolgens naar Wie.
noten:
1.
Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 82;
2.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 149;
3.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / BT-036833: minuutplan Nes;
4.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 169;
5.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 169;
Oudfriesche oorkonden / P. Sipma. - Nijhoff, 1933. - p. 43 - 45;
6.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 198;
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. XV;
7.
Dutch Airwar Studygroup 1939-1945 / Studiegroep Luchtoorlog 1939-1945 T2063;
Aviation Safety Network ASN Wikibase Occurrence # 52151;
8.
Delpher:
Friesch dagblad, 07-05-1945 Familiebericht;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 18-07-1916 Burgelijke Stand Westdongeradeel 7-14 juli;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 03-02-2020 Bij de kippen kijken werd Ids de Beer fataal / Asing Walthaus;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 16-04-2019 Ids de Beer-lezing: ‘In vrijheid kiezen’ / Rynk Bosma;
AlleFriezen:
Ids de Beer geboren (als tweeling met Freerk) te Nes als zoon van landbouwer Freerk de Beer en Sietske Banga - getrouwd op 04-04-1940 te Westdongeradeel met Tietje de Vries, dochter van landbouwer Jacob Wynzens de Vries en Willemke Hendriks Geertsma - overleden als handelsreiziger op 02-02-1945 te Leeuwarden;
Freerk de Beer getrouwd op 15-05-1941 te Westdongeradeel met Aaltje Wiersma, dochter van landarbeider Hadzer Wiersma en Jitske Veenstra;
Sieuke de Beer geboren op 04-05-1905 te Nes;
Stichting Friesland 1940-1945 Ids de Beer;
Wikipedia Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers;
NOS 20 gevangenen geëxecuteerd in Dokkum;
de Westereender 22 januari 1945: Grootste massa-executie van Friesland;
Archieven.nl 20 mensen gefusilleerd bij Dokkum;
9.
De krant van toen:
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 16-04-2019 Ids de Beer-lezing: ‘In vrijheid kiezen’ / Rynk Bosma;
10.
Keunstwurk Recreatieve overkapping;
11.
mailcontact 31-01-2021 Arjen Dijkstra, secretaris Feitsmafûns en lid historische vereniging NOF;
Historische Vereniging Noordoost-Friesland Pleatsen yn Eastdongeradiel / Reinder Tolsma. - [Aalsum] : Friese Maatschappij van Landbouw, Afdeling Oostdongeradeel-Schiermonnikoog, 1989. - nummer 53;
12.
Keunstwurk Nienke van Hichtum;
13.
facebook: Oud Nes Dongeradeel, 4-11-2014 [Tetsje Drost];
mailcontact 31-01-2021 Arjen Dijkstra, secretaris Feitsmafûns en lid historische vereniging NOF;
14.
Nes (Dongeradeel) Nynke van Hichtum;
AlleFriezen:
Sjoukje Maria Diderika de Boer geboren te Nes op 14-02-1860 als dochter van predikant Nes en Wierum Albertus Minderts Bokma de Boer en Dieuke Klaasesz;
Wikipedia Nienke van Hichtum;
BWSA Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland BOKMA DE BOER, Sjoukje Maria Diderika / Tineke Steenmeijer-Wielenga, J.J. Kalma;
DVN Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland Boer, Sjoukje Maria Diderika Bokma de (1860-1939) / Kees Kuiken m.d.a. Aukje Holtrop;
15.
Trotwaer, jaargang 21, nr 1/2 (april 1989), p. 20-24 Brief oan Willem Moll;
Nes (Dongeradeel) Nynke van Hichtum;
16.
Wikipedia Balpen;
Ook de vulpen werd pas rond 1936 enigzins een (gepatenteerd) alternatief:
Wikipedia Vulpen;
mailcontact 13-01-2021 Lysbert Bonnema, Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum;
17.
Mens & Dier in Steen & Brons / René en Peter van der Krogt Nienke van Hichtum (Sjoukje Bokma de Boer);
Tresoar Fryske Ikonografy 227379;
Tresoar Fryske Ikonografy 227380;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 01-12-1997 Een jonge, wijze Nynke van Hichtum / Roelof Stroetinga (foto);
18.
Plaatsengids.nl Nes Theaterkerk Nes;
=
Wikipedia Nes (Noardeast-Fryslân) De Hoekstien;
internetraadpleging: 29 - 31-12-2020, 31-1-2021
|
|
|
Sint-Johanneskerk, Nes
Gemenebest Oorlogsgraven, Nes
koor, Sint-Johanneskerk, Nes
koor, Sint-Johanneskerk, Nes
"Fallen yn'e striid", Ids de Beer, Nes
toren, Sint-Johanneskerk, Nes
schip, Sint-Johanneskerk, Nes
schip, Sint-Johanneskerk, Nes
schip, Sint-Johanneskerk, Nes
Daf, Nes
recreatieve overkapping | 2006 | Ids Willemsma, Nes
MonDesir, Nes
pand 1857, Nes
Nynke van Hichtum | 1997 | Hans Jouta, Nes
bijzonder metselwerk .., Nes
... met bijzondere omlijsting, Nes
Theaterkerk, Nes
Theaterkerk, Nes
Theaterkerk, Nes
vele overwinningen, Nes
Mariatsjerke (Wierum), Wiesterwei, Nes
|
|
Wie
De terp Wie (45328), we zien het verhoogd in het landschap liggen op de hoogtekaart bij Nes - ligt hier al sinds het begin van onze jaartelling. En dan blijkt dat de naam Wie niet te gaan over hoe we het nu gebruiken. Op schrift wordt de oudst bekende vorm voor als Hwe (1439), gevolgd door een vreemde eend in de bijt, Weye (1448). Daarna volgen namelijk in 1511 Hwee, Huwee en Wee. Vanaf 1580 zien we voor het eerst Wie verschijnen en 1622 Cleyne Wije. Een mogelijk naamverklaring van de oudste vorm is het door de Vikingen gebruikte woord heide of hede, dat haven of ankerplaats betekent
1.
Zoeken naar een begin of einde van de buurtschap door naar een bord uit te kijken, is hier nutteloos. Er is geen bord
2. Dat zou waarschijnlijk ook alleen maar tot een kostenpost leiden voor Nes - gemeente Noardeast-Fryslân.
In deze omgeving zien we ook weer eens oogstwerkzaamheden. Een bijzondere constructie schuift traag door het veld waar een zevental de bloemkolen van het land snijden en het op een lopende band leggen. De band transporteert het naar boven. De rest van de werkzaamheden kunnen we niet waarnemen. De beursfilm van 2018 van v.d. Beucken machinebouw geeft een idee hoe het oogsten van vele groenten in z'n werk gaat.
Over de Bartenswei door Bollingawier en Niawier komen we uit bij Lutkewier, waar we over de Pypsterwei rijden tot we bij de Paesens aankomen.
noten:
1.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 267;
Wikipedia Wie;
2.
Plaatsengids.nl Wie;
internetraadpleging: 31-12-2020
|
|
|
optische lijnenspel, Wie
oogsten
|
|
Hantumeruitburen
|
|
|
|
Rapport inzake de Bemaling Frieslands Boezem : II : bijlagen / Provinciale waterstaat van Friesland. - [s.l.] : Provinciale Waterstaat van Friesland, 1956 - De toestanden van de provincie Friesland
|
Nederland als Polderland : Beschrijving van den eigenaardigen toestand der belangrijkste helft van ons land, tevens bevattende de topografie van dat gedeelte met de voornaamste bijzonderheden, toegelicht door kaarten en teekeningen / A.A. Beekman. - Zutphen : W.J.Thieme & Cie, 1932. - Kaart 1
|
Rapport inzake de Bemaling Frieslands Boezem : III : bijlagen / Provinciale waterstaat van Friesland. - [s.l.] : Provinciale Waterstaat van Friesland, 1956
|
Op de Wypsterwei kunnen we eindelijk even rustig stilstaan bij de Paesens / De Peazens, zoals de voormalige zeeslenk nu heet.
Of dat altijd zo is geweest is onduidelijk. Er wordt ook gesuggereerd dat het de noordelijke tegenhanger was van de Zuider Ee / Sûre Ie / Suderie, zoals het nu nog steeds vanaf Dokkum naar het Lauwersmeer loopt
1. De zeeslenk kan voorgesteld worden als een kleine variant van de Middelzee, dat door de eeuwen heen steeds verder opslibde. De kwelders die aan de monding van de slenk lagen, slibden ook steeds hoger op. Op een bepaald moment kon het water van de omgeving door deze opslibbing hier niet meer op een natuurlijk wijze naar zee vloeien. De kwelders waren te hoog geworden. In 1449 besloot men de zijl bij het gelijknamige vissersdorp Paesens , die er sinds de bedijking lag, te dempen.
Dit had grote gevolgen. Het water dat voorheen van het zuiden naar het noorden stroomde, moest nu opeens omgekeerd worden. Dit zou trouwens voor het hele waddenkustgebied gaan gelden.
Voor de Paesens kwam er een sluis bij de aansluiting op de Dokkumer Ee, bij Bornwird, de Borwirderzijl
2.
Tegenwoordig loopt de Oude Paessens dood bij de watertoren Dokkum (530878). Hiervoor zijn, meer stroomopwaarts, vele verschillende verbindingen in de plaats gekomen.
Van het gebied waar we ons nu in bevinden waren grote aaneengesloten gebieden rondom De Paesens in het bezit van het klooster Sion. Sion was een Cisterciënzer vrouwenklooster te Niawier, dochterklooster van het klooster Klaarkamp. Het kloosterterrein is in het landschap langs de net gereden Bartenswei nog te zien. Het wordt omringd door den Nijwierster Opfeart in het noorden en in het westen door De Singel
3.
Wanneer naar het noorden kijken over de schitterende door de weilanden meanderende stroom kijken, zou je meteen in een scheepje hier willen varen. Zo'n vijf kilometer verderop zien we de huidige zeedijk. Naar het zuiden toe, wordt het uitzicht meteen beperkt door enkele bosschages, die hier slechts over een paar honderd meter verspreid staan. Daarna is het uitzicht weer even weids.
Hantumeruitburen is een bijzonder dorp. Het bestaat uit een hoeveelheid verschillende buurtjes, buurtschappen en vrij gelegen boerderijen, die deels op huisterpen gelegen zijn, die al bestaan sinds het begin van onze jaartelling. Ze dragen namen als Raard, Bierum, Medent, Germerhuizen en Nyenhuis
4.
hoogtekaart Hantumeruitburen met buurtschappen
bron: AHN-viewer
|
Hantumeruitburen zijn de uitburen van Hantum, waarbij 'uit' op de verspreidde bewoning buiten het dorp duidt. Buren of boerren (Fries) zijn de buurten van enkele of iets meer bij elkaar staande bewoningen.
Raard (45325) of Raad (in het Fries is deze r onhoorbaar), de readerterp of rearderterp zal kunnen duiden op de rode of rodere terp. De ondergrond, de kleur van de knipklei zal hier roder (geweest) zijn dan elders. Raad of read is immers rood. In 1511 komen we het voor het eerst tegen als Raerd, al snel gevolgd door Rauwerdt (1530). We komen het in 1622 tegen op de kaart als Raedt. Daarna als Raerderterp (1664), Raard terp (1718) en Raad of Roorderterp in 1853. Schriftelijk, dus zowel op kaarten als in documenten komt het vanaf 1853 ook voor als Raarderterp, of alleen schriftelijk vanaf 1840 als Readerterp. In 1832 wordt het als Roderterp voor zeven jaar te huur aangeboden, door de stad Dockum, die schijnbaar eigenaar is. Daarna zien we in de twintigste eeuw een vertaling hiervan: Roodeterp, dat later (onjuist) verbasterd tot Rhooderterp of zoals in 2006 Rhoderterp
5.
Bierum (45326) wordt eveneens in 1511 genoemd: Berum, gevolgd door Birem (1543). Twee naamverklaring zouden hieraan ten grondslag kunnen liggen. Het zou uit de verbogen (datief) meervoudsvorm van het Oudfriese bēre kunnen komen, dat huis betekend. Of we dienen het te zien als twee elementen, waarbij de eerste een persoonsnaam is en de tweede, het gebruikelijke slotelement heem, dat voor huis staat: Huis van Beer. Later (1664) wordt het Bierumerterp en Bierum genoemd. Een andere - oudere suggestie - komt voort uit de toepassing van de wisselletters B en W, waar bier wier wordt en we te maken hebben met een hoge opgehoogde terp. Dit ter onderscheid van een lagere niet opgehoogde terp in de nabije omgeving
6.
Waar precies Medent of Miedend ligt blijft een beetje vaag. Mied-eindt betekent iets als de uiterste (vanuit Hantumeruitburen gedacht) mied-maailanden. De oudste vermelding is ook nu 1511. Het wordt dan geschreven als Medeijnd. Het wordt in die periode gezien als nederzetting, want in 1540 ging men to Meedeind. Er is echter slechts sprake van twee boerderijen, Groot en Klein Meidend, dat in de zeventiende en achttiende eeuw wordt geschreven als Medent. Mogelijk moeten we de beide boerderijen in het zuidelijk deel zoeken, aan de (inmiddels) Alde Paesens
7.
Duidelijker is het waar zowel Germerhuizen en Nyenhuis liggen. Sterker nog, staande op de brug over De Paesens, kijken we er zuidwaarts naar.
Hier lag de Nijhústerpiip, vandaar ook (latere) straat met de naam Pypsterwei. Op of bij deze pyp (uitwatering / sluis) stond waarschijnlijk in 1491 al een Nyehues, oftewel een nieuwe versterkte woning. In latere spelling wordt dit Nijehuijs (1511), Nyenhuys (1622), Nyehuys (1664, rond 1700) en Nijhuis (1853).
In 1847 wordt bij logementhouder Hiemstra in de Posthoorn te Dokkum - we aten er gisteren - het Nijehuis, "eene zeer uitmuntende, vruchtbare en bijzonder wél gelegen zathe en landen met eene kapitale huizinge, ruime en sterke schuur, hieming, tuin en boomgaard [...] staande en gelegen bij de Pijp van dien naam, te Hantumer-Uitburen, Gemeente Ternaard" verkocht.
Dat nieuwe dienen we te zien naast het aan het einde van de Jagtlustwei gelegen Germerhuijs. De oudste vermelding Garmahusem komt uit 1494. Dit zou kunnen duiden op het huis van Germer. De persoonsnaam Germer heeft hier de betekenis van "vermaard door zijn (kracht met de) speer". Dit was tijdenlang een uithof van het klooster Sion. In 1511, wanneer het bewoond wordt door Botte en Tjepke, komen er verschillende spellingsvormen van Germerhusen voor. Zij gebruiken ook deels het land van het klooster Sion. Rond 1640 komt in handen van eigenerfde Wopke Bartholomeus en in 1698 heeft hij nog steeds in bezit. In de boedelbeschrijving na zijn overlijden staat het omschreven als 'een huis, schuire, clein huis, poort, hoff, gracht ende singel'. In 1664 komt het voor als Germerhuysen.
Het voorhuis van de boerderij die nu op deze plek staat is in 1939 vernieuwd. In de schuurgevel staat de stichtingssteen met de volgende tekst: Nieuw herbouwd in 1874 | Hiervan | De eerste steen gelegd | den 8e juni door Andries A. Mokma. | Jagtlust
Met dat laatste - Jagtlust - is meteen de straataanduiding verklaard. Germerhuizen wordt ook aangeduid met de naam Kommerhuis. Het zou ook gaan om een state, met eigen opvaart en poortgebouw. De poort is in 1651 gebouwd en heeft tot ongeveer 1930 bestaan
8.
We verlaten De Paesens weer en rijden over de Fennewei over de terp Bierum naar het kruispunt in Hantumerhoeke. We gaan de Bangawei op om naar Hantumhuizen te rijden.
noten:
1.
Wikipedy De Peazens;
2.
Het boek van de Ee / Erik Betten; Richard Bos (kaartjes). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2014. - ISBN 978-90-820738-9-8. - p. 22-23;
3.
Het boek van de Ee / Erik Betten; Richard Bos (kaartjes). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2014. - ISBN 978-90-820738-9-8. - p. 47;
Cultuurhistorische Kaart Fryslân - Kloosters. provinsje fryslân / provincie fryslân / (Cultuurhistorische Kaart Fryslân) - info Cultuurhistorische Kaart Fryslân;
4.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 180;
Hedendaagsche historie, of tegenwoordige staat van alle volkeren : XXIVe Deel : Vereenigde Nederlanden, en wel in 't byzonder van Friesland. - tweede deel. - 1786. - p. 205;
5.
Nieuwe Friesche Volks-almanak voor het jaar 1857. - vijfde jaargang. - Leeuwarden : Gebrs. Borgrink, 1857. - Proeve eener taalkundige verklaring van platselijke benamingen in Westdongeradeel (vervolg en slot) / R. Posthumus. - p. 50;
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 201-202;
Wikipedy Raarderterp;
Delpher:
Leeuwarder courant, 21-08-1832 Advertentie;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / BT-036600: minuutplan Rhoderterp (Westdongeradeel);
6.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 39;
Nieuwe Friesche Volks-almanak voor het jaar 1857. - vijfde jaargang. - Leeuwarden : Gebrs. Borgrink, 1857. - Proeve eener taalkundige verklaring van platselijke benamingen in Westdongeradeel (vervolg en slot) / R. Posthumus. - p. 51-52;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / BT-036509: minuutplan [Bierum] Hantumeruitburen (Westdongeradeel);
7.
Hedendaagsche historie, of tegenwoordige staat van alle volkeren : XXIVe Deel : Vereenigde Nederlanden, en wel in 't byzonder van Friesland. - tweede deel. - 1786. - p. 205;
Nieuwe Friesche Volks-almanak voor het jaar 1857. - vijfde jaargang. - Leeuwarden : Gebrs. Borgrink, 1857. - Proeve eener taalkundige verklaring van platselijke benamingen in Westdongeradeel (vervolg en slot) / R. Posthumus. - p. 51;
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 96, 162;
8.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 88, 96, 173;
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 84, p. 85;
Het digitale archief van de 4H-dorpen Jagtlustwei: Jagtlust;
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1. - p. 237, noot 75; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 48-49;
Delpher:
Groninger courant, 18-06-1847 Advertentie;
internetraadpleging: 1 - 3-1-2021
|
|
|
Paesens vanaf Pypsterwei (noord), Hantumeruitburen
Paesens vanaf Pypsterwei (zuid), Hantumeruitburen
|
|
Hantumhuizen
Wanneer we over de Bangawei richting Hantumhuizen rijden, bekruipt ons het gevoel dat we dit al eerder hebben gezien. En dat blijkt te kloppen, wanneer we de wagen parkeren op het parkeerterreintje aan de Wierumerwei bij de Sint Annakerk . Zes jaar geleden waren er hier al eens. We zullen ons bezoekje dan ook beperken en slechts aanvullen met twee nieuwe dingen die we zien.
Dat is allereerst een opengeslagen boekwerk, met een gedicht van Anders Minnes Wybenga (25 oktober 1881 – 9 september 1948). Dit stond er al sinds 2005 en is gemaakt door Steenhouwerij De Vries uit Buitenpost in opdracht van Dorpsbelang Hantumhuizen. Van de Steenhouwerij kwamen we al eerder werk tegen in Leens en twee werken in Grijpskerk
1.
Wa giet mei nei Hantumhuzen?
Wa giet mei nei Hantumhuzen
Wa giet mei nei't fuottenein?
Nimt de wei hjir net in slinger
Nimt de wrâld hjir net in ein?
Hat de Hantumhúster tsjerke,
Monument van styl en stien,
Net syn plicht by dea en libben
Fan de Hantumhústers dien?
Giet hjir net de rook fan Hantum
En't Nijhústerpypster gea,
Sels by't kui'rjen sneintejûnen
Feint en fammen over' e lea?
Preket hjir gjin romme krite
Fan in eigen libbenssteal?
Kronk'lje hjir gjin húndert sleatten
By de Hantumhúster feart?
Wa hat om nei Hantumhuzen
Nea begear noch oantstriid hân?
Dy wit neat fan Fryske doarpen,
En gjin wreid fan't Fryske lân!
Tegenover de kerk vinden we een pand waaraan verbouwd wordt.
We rijden over de Bangawei weer terug naar Hantum.
noten:
1.
Keunstwurk Wa giet mei nei Hantumhuzen?;
internetraadpleging: 20-12-2020
|
|
|
Wa giet mei nei Hantumhuzen? | 2005 | Steenhouwerij De Vries , Hantumhuizen
Sint Annakerk, Hantumhuizen
Beugelsdijk, Hantumhuizen
|
|
Hantum
Via de Stasjonswei bereiken we Hantum en rijden we door de Smidstrjitte over de Ternaarder Feart.
Hantum (45320) kwam in 944 voor als Hanaten. Vier eeuwen later komen we het als Honttum (1335) tegen. In 1431 zien we Hontim, gevolgd door Hantim (1465) en Hantem of Hantum (1491).
De oudste overlevering zorgt voor interpretatieproblemen van de naambetekenis. Een verklaring van de basis zou een gegermaniseerde prehistorische waternaam Kanatôs kunnen zijn, dat 'schitterend' betekent. Een andere zou uit het Oudkeltisch kunnen komen met cant dat 'wit' betekend
1.
Beide kunnen een schittering zijn.
Dit terpdorp is al enkele eeuwen voor het begin van onze jaartelling ontstaan op een kwelderwal. Sindsdien is het tot een flinke hoogte opgeworpen. De afgravingen van deze vruchtbare gronden - zo rond 1900 - heeft er voor zorg gedragen, dat de kerk niet in midden van het dorp staat
2.
In 1881 wordt aangegeven dat de hoogleraar in de prehistorische archaeologie in Rome, de heer L. Pigorini van Parma in de terp sporen van paalwoningen heeft gevonden
3.
We treffen een advertentie voor terpaarde aan vanaf 1878. B. Hannema levert bij elke vracht voortaan een bewijs. De terpbaas Boersma levert 45 jaar later nog steeds een bewijs erbij dat het terpaarde van Hantum betreft. Om de schippers - die over de Hantumervaart naar Dokkum met een trekschuit varen - tegemoet te komen, is er in 1908 een provisorisch trekpad aangelegd. De overbrugging van de sloten bestaat slechts uit een plank, maar de schippers zullen er vast bij gebaat zijn, zo is de gedachte. De terpaarde kan per tramspoor naar het water vervoerd worden. Terpbaas Lieuwe Hoekstra sluit zijn deel voor het publiek per 1 juni 1911
4.
In de onderste lagen van de terp in Hantum werd een ongehoornde schedel gevonden. Van een rund wel te verstaan. Dit brengt ons naar de bewering van Tacitus die in ± 98 nOJ in zijn Germania (De origine et situ Germanorum) spreekt over het vee zonder hoornen: "het groot vee is zonder zijn sieraard of voorhoofdspronk". Hieruit wordt geconcludeerd dat Tacitus dus gelijk had, dat deze beesten zonder hoorn hier ook voorkwamen
5.
In de terp werd op vijf meter diepte zes urnen gevonden die mogelijk bij elkaar horen. Ze waren namelijk samengebonden door een touw. Misschien bevatten ze as van een familie, is de gedachte. De vondst vond halverwege juni 1913 plaats op het terrein van J.T. van de Wint
6.
Jelle Taedes van de Wint (Deinum, 26-12-1856 - Aalsum, 31-10-1919) woonde als houthandelaar in Aalsum. Naast hout kocht en verkocht hij ook onroerend goed. Bij graslanden verkocht hij ook de oogst. Op 1 juni 1910 kocht hij samen met zijn vrouw voor ƒ 7.500 van Klaas Kloosterman, die wel in Hantum woonde, de bovengrond van een perceel. Op 9 juni verkocht hij het grasgewas.
Samen met Teade van de Wint en Walle van de Wint begonnen ze op 23 januari 1918 een vennootschap dat handelde in hout en bouwmaterialen
7.
beeldje H. Dionysius / A.J. van der Wal (fotograaf)
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 226.567
(CC BY-SA 3.0)
|
In de herfst van 1914 werd een vijftiende-eeuws zandstenen beeldje van de Heilige Dionysius, Sint Denis in de terp aan de zuidzijde gevonden. Het 14½ cm hoge beeldje is van lokale makelij en waarschijnlijk niet gemaakt door een professionele beeldhouwer. Waarschijnlijk stond het als versiering in een woonkamer of in een cel van een kloosterling. Het Fries Museum heeft het aangekocht, meldt de directeur H. Martin in het jaarverslag, het 26e deel van De Vrije Fries. Hierin is tevens een biografie van Dionysius te vinden
8.
De directeur van het Biologisch-Archeologisch Instituut in Groningen, A.E. van Giffen vertelt in een spreekbeurt over het terpenvraagstuk, dat hij hield op donderdagavond 20 december 1928, dat er in de terp omstreeks 1914 ook een benen plaatje is gevonden. Hierop staan aan de ene kant vijf runentekens en aan de ommezijde de Latijnse letters A B A. Deze staan waarschijnlijk voor de praefectus van Dokkum uit de achtste eeuw, genaamd Abba. Abba was belast met het opwerpen van de terp van Dokkum na de dood van Bonifatius. De runentekens horen bij de Engelse Futhark. De runentekens AHA K of AEHAE K betekenen mogelijk Aha [heet] ik. Het is mogelijk dat de latijnse letters later dan de runentekens zijn aangebracht, zo is in de jaren '70 van de twintigste eeuw de gedachte
9.
Onderzoek in 1992 geeft aan dat deze Anglo-Fries runen die op een kerfplaatje van walvisivoor, inmiddels gedateerd op 550-650 nOJ, wellicht met bezit ik vertaald kunnen worden. De versieringen zijn er later op aangebracht. De eveneens latere inkepingen aan de zijkanten hebben enkele runen doen verdwijnen
10.
In de jaren dertig van de twintigste eeuw lag in de groene kamer van het stadhuis in Dokkum in de kast enkele oudheidkundige vondsten uit deze terp. Zo lagen er enkele urnen, zinkstenen, schaatsen en korenmolenstenen. Maar ook een schedel van een dier met een snavelvormige bek en een stenen mes
11.
In 1966 wordt - en dat mag bijzonder heten - een begin gemaakt met het herstel van de terp met terpaarde. Er komt namelijk bij de aanleg van de nieuwe weg tussen Dokkum en Holwerd een enorme hoeveelheid terpaarde vrij, dat men hiervoor wil gebruiken. Vooral bij de kerk wil men, op initiatief van de directeur van gemeentewerken in Westdongeradeel, het gapende gat gaan opvullen. Sinds de terpafgraving was hier een zeer steile helling ontstaan
12.
Het jaar erop lag er in maart aan de noordwestzijde van de kerk al een berg terpaarde in het gat, dat tijdens de negentiende-eeuws afgraverij ontstaan was, om dit weer op te vullen
13.
Het hoekje Brantgumerwei met de Tsjerkestrjitte, zo'n 2.000m², is daarmee weer redelijk genormaliseerd.
Via de Tsjerkestrjitte komen we uit bij de kerk (38698). Patroon van de kerk is Martinus
14.
Wanneer we de kerk zien, zijn er een aantal zaken die meteen opvallen. Het tufsteen in het koor en schip. De nieuwe toren en de wijzerplaten.
We worden bij de ingang van het kerkhof verwelkomt door een klok.
Op deze klok uit 1530 staat onder andere Sint-Nicolaas met mijter en kromstaf. Hij heeft een aalmoes in zijn hand, dat gegeven wordt aan een kind dat aan zijn voeten zit. Verder komen we Sinte Catharina tegen. Zij houdt het zwaard vast, met daaronder het gebroken rad. In haar andere hand heeft ze het boek. Aan haar voeten zit Maxentius
15.
Bij de klok staat het volgende gedicht, van een tot op heden voor ons onbekend gebleven schrijver:
Mei barsten hong ik yn de toer,
Hast wie ik smolten yn it fjoer:
Dan waard ik wer "sa goed as nij",
Mar 't âlde lichem wie da wei!
It wie dan ek gjin drôve dei
Doe't ik hjir op it tsjerkhôf lei:
Kin 'k net mear sprekke fan it oer,
Myn geast is dochs fan langer doer!
Deze klok is gemaakt door Geert van Wou en Johan ter Steghe
16.
De toren is 1807 afgebroken. Volgens ROB-archeoloog dr. Herre Halbertsma, die in 1977 bij de restauratie van het koor betrokken is, begon "zoals zo vaak het geval is geweest bij kerken op terpen of heuvels" "het westelijke gedeelte van de kerk steeds meer naar het Westen over te hellen zodat toren en aanbouwen tenslotte losscheurden van de kerk. Er zal om deze reden in 1808 wel niets anders op gezeten hebben dan de westbouw tot de grond toe te slopen en in de plaats daarvan een geheel nieuwe toren te bouwen." Op 22 augustus 1807 verschijnt er een advertentie voor de afbraak van een gedeelte van de toren. De enige honderd tonnen duive-steen liggen vervolgens voor de verkoop op het kerkhof. De secretaris A. Joha regelt deze verkoop in de herberg. Hiervoor werd ruim ƒ 5000 ontvangen. De afbraak van de toren werd op maandag 26 oktober aanbesteed, bij de castelein Tjalling Watzes. Het is in 1808, zoals we het nu aanschouwen, herbouwd voor ongeveer ƒ 12000. Hiervoor kon het bestek worden ingezien bij de Mr. Timmerman te Hantum, Otte Jans. Op woensdag 24 februari 1808 zou, weer in de herberg van Watzes, de condities worden uitgedragen. Op 12 juli 1808 werd het leidekken aanbesteed. Wel werd er in 1892 nog de huidige westelijke toegang aangebracht, waarna de noordelijk ingang werd gedicht
17.
In de raadsvergadering van Westdongeradeel van 8 april 1940 werd door de heer Stelma aandacht gevraagd voor de slechte staat van de leidekking van de toren, waarna de voorzitter een onderzoek toezegde.
In 1975 krijgt de toren door de firma Postma een grote opknapbeurt
18.
Tegelijk met de toren werd ook de koperen wijzerplaat geplaatst. Volgens de rekeningen dateert het namelijk ook uit 1807. Die is - zoals vermeldt staat op de wijzerplaat - in 1878 opnieuw overgeschilderd
19.
Halverwege de negentiende eeuw komen we nog een mooi voorbeeld tegen dat de toren toen nog steeds een functie hadden voor het navigeren op de Waddenzee. In mei 1855 worden de torens van Hantum, Paesum en Wierum gebruikt om de positie van een wrak van een visserssnik te markeren. Deze is op de aangegeven positie bij gewoon laaggetij daar zichtbaar. Vijf jaar later zien we nog een soortgelijke melding.
Een eeuw later zullen de torens, aan de hand van een kruispeiling, dienst doen om koers te houden tijdens het wadlopen
20.
Plattegrond, met het oorspronkelijk muurbeloop (verondersteld) en de aangetroffen fundering Hervormde Kerk, Nicolaaskerk / H. v.d. Wal (Opmeting 1943), W.J. Berghuis (herzien tijdens de restauratie en getekend nov. 1981)
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-006518 -
(CC BY-SA 3.0)
|
Helaas blijft de deur voor ons gesloten, zodat we geen kijkje binnen kunnen nemen. We beperken ons daarom weer met een rondje om de kerk.
Aan de zuidkant krijgen we de windvaan op het koor mooi in beeld. Op deze gekroonde vleugel staat J J 1770 ingesneden. Dit zou mogelijk van de hand van Jan Jansen (Faber) kunnen komen, al wordt er vanwege het jaartal sterk aan getwijfeld
21.
anno ± 1150
Details koorsluiting /
W.J. Berghuis (tekenaar). - 11-1980
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-006426 -
(CC BY-SA 3.0)
|
maskerkopje anno 2019
|
detail maskerkopje anno 1974
Kraagstenen in oostgevel /
A.J. van der Wal (fotograaf). - 04-1974
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 158.970 -
(CC BY-SA 3.0)
|
maskerkopje anno 1974
Kraagstenen in oostgevel /
A.J. van der Wal (fotograaf). - 04-1974
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 158.968 -
(CC BY-SA 3.0)
|
Het schip en koor hebben bijzondere en intussen zeldzame versieringen. De omlijstingen in het koor zijn bijvoorbeeld behakt in een soort van diamantkopvorm. Ook de dunne voeg valt op. Maar het meest opvallende is een maskersteen met kopje dat de overgang vormt van de kraal naar de rechthoekig behakte stenen. De slijtage van het tufsteen gaat onverminderd door, zodat het kopje steeds minder goed te zien of te onderscheiden is. Het verschil anno nu met oudere waarnemingen is dan ook duidelijk.
22.
Erg bijzonder dat we dit na een kleine 9 eeuwen nog kunnen en mogen aanschouwen.
We lopen weer terug naar de wagen om verder te rijden. We keren de auto en rijden de Tsjerkestrjitte weer terug. Op de hoek, waar nu Café De Terp staat (mogelijk is dit de herberg waar alle verkopen plaatsvonden), steken we zigzaggend (recht - links) over en rijden de Doarpsstrjitte in. Aan het einde van de kom, krijgen we links over het weiland zicht op de Kinnema Sathe (507108). We slaan vervolgens linksaf de Fetsewei in, dat ons om de Polder Het Hatumerleeg leidt.
noten:
1.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 96;
Plaatsengids.nl Hantum;
2.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 178;
3.
Delpher:
Nederlandsche staatscourant, 13-10-1881 Koninklijke Akademie van Wetenschappen.;
4.
Delpher:
Leeuwarder courant, 12-07-1878 Advertentie;
Leeuwarder courant, 22-11-1907 Advertentie;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 28-03-1908 Berichten uit Stad en Dorp;
Leeuwarder courant, 05-05-1910 Advertentie;
Leeuwarder courant, 30-05-1911 Advertentie;
Leeuwarder courant, 12-06-1913 Advertentie;
5.
Delpher:
Eene klein bijdrage tot de kennis van de fauna onzer terpen. / L. Broekema plaatbijlage, p. 722-723 (in: Cultura, jaargang 20. - Vereeniging van Oudleerlingen der Rijkslandbouwschool, 1908);
(gloria frontis) p. 36;
In het origineel staat het als volgt:
P. Corneli Taciti De Orinine et situ Germanorum: Ne armentis quidem suus honor aut gloria frontis: numero gaudent, eaeque solae et gratissimae opes sunt.
In Tacitus's Germania uit het Latijn vertaald door Dr. B.H. Steringa Kuyper (Amsterdam : S.L. van Looy, 1902) wordt het als "talrijk vee graast in de weiden, maar het is voor het meerendeel klein van stuk." Aangevuld door het vergelijkend beeld van zijn Italiaans rundvee (noot 2): Doch ook het ploegvee mist de robuste gestalte, de glanzige huid en groote horens, die anders deze kudden zoo bijzonder kenmerken (bron: p. 12).
Deze "hoornloze" vertaling wordt echter in twijfel getrokken in Tacitus - The Germania (New York : The Macmillan Company, 1916) door de professor of classics in Princeton University Duane Reed Stuart (bron: p. 36 punt 5 en 6). Maar mogelijk wist deze professor (nog) niets af van de in Hantum gevonden schedel.
Het vrijwel unieke woord "voorhoofdspronk" heeft L. Broekema, samen met de rest van de vertaling zeer waarschijnlijk overgenomen uit Caj. Corn. Taciti Germania van J.M. Schrant (Leiden : A.W. Sythoff, 1855) p. 37. Echter met uitzondering van een begrip. Hij heeft "het grof vee" vervangen door "het groot vee".
6.
Delpher:
Het nieuws van den dag : kleine courant, 19-07-1913 Gemengd nieuws.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 23-07-1913 Korte mededeelingen;
7.
AlleFriezen:
Jelle Taedes van de Wint geboren op 26-12-1856 te Deinum, zoon van Taede Jans van de Wint en Trijntje Jelles Croles - gehuwd op 21-10-1886 te Dockum met Aaltje Baukes Gorter - overleden te Aalsum op 31-10-1919 als houthandelaar wonende te Aalsum;
koopakte 01-06-1910;
verkoping 09-06-1910;
Delpher:
Nieuwsblad van het Noorden, 26-01-1918 Advertentie;
8.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 49, 56;
Delpher:
Leeuwarder courant, 18-04-1917 Friesch Museum.;
De nieuwe courant, 26-04-1917 Kunst.;
Het vaderland, 15-10-1917 Friesch Genootschap.;
Het vaderland, 18-04-1918 De Vrije Fries.;
9.
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 21-12-1928 Het Terpenvraagstuk.;
Friesland tot de elfde eeuw : zijn oudste beschaving en geschiedenis / P.C.J.A. Boeles. - 's-Gravenhage : Nijhoff, 1927 192-193, 290; Pl. XLII;
Persoonsnamen in inscripties / B.H. Stolte. - p. 102 (in: Naamkunde, 2de jaargang (1970), afl. 1-2. - p. 100-109);
10.
Corpus 'Friese' Runeninscripties / Tineke Looijenga. - p. 102 (in: Paleo-Aktueel 4 (1992). - ISBN 90 367 0353 0. - p. 127-131);
11.
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 27-03-1930 Oude gebouwen in Dokkum. : I. Het 17e eeuwsche stadhuis - Het groene kamer;
12.
Delpher:
Nieuwsblad van het Noorden, 15-09-1966 Terp bij Hantum wordt in z’n oorspronkelijke staat hersteld;
12.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-03-1967 Terp verhuist naar het dorp Hantum Friesland;
14.
Heiligen en Heren : Studies over het parochiewezen in het Noorden van Nederland vóór 1600 / Otto Derk Jan Roemeling. - Fryske Akademy, 1070. - Leeuwarden : Fryske Akademy / Afûk, 2013. - ISBN 978-90-62739-68-4. - p. 398;
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 178;
Vergelijk:
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 44, p. 49;
15.
Kerken in Noordoost-Friesland : uit de romaanse en de romano-gotische tijd = Kirchen in Nordost-Friesland : aus romanischer un frühgotischer Zeit = Dhurches in the north-east of Friesland : from Romanesque and Romano-Gothic times / Albert Buursma mbv Auke de Boer. - Große Kunstführer, 229. - Dokkum : Stichting Historia Doccumensis, 2007. - ISBN 978-3-7954-1838-0. - p. 74, 76;
16.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 149;
17.
Kerken in Noordoost-Friesland : uit de romaanse en de romano-gotische tijd = Kirchen in Nordost-Friesland : aus romanischer un frühgotischer Zeit = Dhurches in the north-east of Friesland : from Romanesque and Romano-Gothic times / Albert Buursma mbv Auke de Boer. - Große Kunstführer, 229. - Dokkum : Stichting Historia Doccumensis, 2007. - ISBN 978-3-7954-1838-0. - p. 74, 76;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-10-1977. - Bij restauratie oude duiten gevonden Koor kerk Hantum zeldzaam voorbeeld 12e eeuwsebouwkunst;
Leeuwarder courant, 22-08-1807 advertentie;
Vriesche courant, 20-10-1807 advertentie;
Vriesche courant, 06-02-1808 advertentie;
Stads- en dorpskroniek van Friesland II (1800-1900) / Geert A. Wumkes. - Leeuwarden : Eisma, 1934. - p. 40, p. 44;
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 44;
18.
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 10-04-1940 Raad Wesdongeradeel;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-02-1975 Grote beurt voor Hantumer toren;
19.
Kerken in Noordoost-Friesland : uit de romaanse en de romano-gotische tijd = Kirchen in Nordost-Friesland : aus romanischer un frühgotischer Zeit = Dhurches in the north-east of Friesland : from Romanesque and Romano-Gothic times / Albert Buursma mbv Auke de Boer. - Große Kunstführer, 229. - Dokkum : Stichting Historia Doccumensis, 2007. - ISBN 978-3-7954-1838-0. - p. 75;
20.
Delpher:
Nederlandsche staatscourant, 09-05-1855 Advertentie;
Nederlandsche staatscourant, 07-05-1860 Advertentie;
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 21-06-1957 In 2 uur en 20 minuten barrevoets over het Wad;
21.
Windvanen in Nederland Friesland: Hantum;
Historische Vereniging Noordoost-Friesland Windvaan Kerk Hantum gemaakt door Jan Jans Faber? of iemand anders? / J.S. Faber;
Windvanen op Friese torens en kerken / Sytse ten Hoeve. - p. 48 (in: De Keppelstok nr 53, december 1996. - Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1996);
22.
Kerken in Noordoost-Friesland : uit de romaanse en de romano-gotische tijd = Kirchen in Nordost-Friesland : aus romanischer un frühgotischer Zeit = Dhurches in the north-east of Friesland : from Romanesque and Romano-Gothic times / Albert Buursma mbv Auke de Boer. - Große Kunstführer, 229. - Dokkum : Stichting Historia Doccumensis, 2007. - ISBN 978-3-7954-1838-0. - p. 74;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-10-1977. - Bij restauratie oude duiten gevonden Koor kerk Hantum zeldzaam voorbeeld 12e eeuwsebouwkunst;
internetraadpleging: 3 - 8-1-2021
|
|
|
Martinus kerk, Hantum
Sint Nicolaas, klok, Hantum
Sinte Catharina, klok, Hantum
|
|
zuidzijde schip, Hantum
windvaan, Hantum
zuidzijde schip, Hantum
zuidzijde koor, Hantum
oostzijde koor, Hantum
noordzijde koor en schip, Hantum
|
|
Waaxens
De Fetsewei gaat bij de dorpsgrens rechtdoor over in Lania. We kunnen ook rechtsaf de Hollewei op, dat ons naar de N358 de Holwerterdijk zal brengen. Wij willen echter naar Waaxens.
Een eeuw geleden was de weg, dat nu de naam Lania draagt, nog een die in wording was
1.
Er was nog een andere weg, een waterweg, dat een eeuw geleden kennelijk nog gedeeltelijk Kerkevaart werd genoemd. In het westen sloot het aan op de Ketelvaart en in het oosten sloot het, ter hoogte van brug bij Hantumerwei 21, meanderend aan op de Vaart van Ternaard naar Dokkum.
De Ketelvaart (Kerkevaart) was in die periode niet bevaarbaar voor de scheepvaart
2.
Tegenwoordig heet het geheel de Ketelvaart ofwel Tsjettel Feart.
De straatnaam Lania is een vernoeming naar een stemgeregtigd huis op Lania. De Lania-Brug - dat hier halverwege de negentiende eeuw de oeververbinding was over de Ketelvaart - lag hieraan ook ten grondslag
3.
In 1917 is er sprake van verharding van de weg van Lania tot Fetze
4.
Tien jaar later wordt er nog wat puin aangebracht tussen de boerderij van Hibma en Lania omdat "die weg vaak in desolaten toestand verkeert."
5
Lania gaat bij de zijweg Elba - waar een ruim twee millennia oude terp (46230) ligt - verder als Poelewei.
informatie-picknicktafel
|
Deze weg komt uit op de oude weg naar Dokkum, de Oude Dokkumerweg.
Hier stoppen we even vanwege het uitzicht. En ook om te kijken hoe we bij het kerkje van Waaxens kunnen komen. De Sjuksmawei loopt dood, maar lijkt wel naar het kerkje te lopen. De Poelewei daarentegen komt uit op de 80km-weg N356.
We gaan even met elkaar overleggen aan een "kostenbesparend, creatief en innovatief (want nog nooit ergens anders gezien) én buitengewoon functioneel"
6 voor een informatieve picknick of zoals wij nu nodig hebben, overleg.
We rijden naar de N356 en hopen dat we daar er ergens af kunnen.
Achteraf bezien hadden we net zo goed het rondje van een ruime kilometer vanaf hier kunnen lopen, maar dat is weer achteraf.
Ons plannetje mislukt, blijkt wanneer we op de N356 rijden. We passeren de kerk, zonder een parkeerhaven te zien. Gezien de verkeersdrukte is er geen tijd om nog verder rustig te zoeken naar een parkeerplek. Daarnaast lijkt het erop dat links afslaan naar de parallelbaan niet echt een optie is. De eerstvolgende optie die we zien is een afrit naar rechts. Hier kunnen we keren en de N356 oversteken, zodat we rustig over de parallelbaan, de Tjessenswei, weer terug kunnen rijden.
Op de plek waar de Tjessenswei het meest wijkt van de N356 rijden we langs de Tweehof dat ligt op de naamgever van de weg Tjessens (45318). Ook deze terp is rond het begin van de jaartelling ontstaan. De N356 - de weg van Dokkum naar Holwerd - doorkruist ook deze terp. Aan de overzijde stond huis "Tjessens".
Van dit huis komen we in 1505 de eerste bewoners te weten. Het gaat om Ulbe Tiessens, die met Syts Hania uit Holwerd trouwde. Ze overleden - zoals te lezen valt op hun grafschriften - in 1512 en 1535. Het huis bleef tot 1652 in deze familie, toen ze het voor de helft verkochten
7.
Slot Tjessens, tekening Stellingwerf
232.153
|
Huis Tjessens in ca. 1900
232.154
|
Collectie Fries Museum
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - (CC BY-SA 3.0)
|
Op 24 april 1816 overleed de bewoner Jonkheer Mr. Albert van Harinxma thoe Slooten (1765-1816) er. Hij was lid van de Staten van Friesland, vrederechter van het kanton Holwerd en dijkgraaf van Contributie zeedijken van West-Dongeradeel. Hij was tevens in 1814 notabele voor de beoordeling van het ontwerp Grondwet. Willem Frederik van Oranje-Nassau (1772-1843) lunchte er als koning op 1 juli 1818 twee uur met de weduwe van Harinxma thoe Slooten, Anna van Sytzama (1773-1838)
8.
Halverwege de negentiende eeuw werd de bovenste verdieping verwijderd
9.
Dit zou het begin van de volledig afbraak inluiden.
Iets dat betreurd werd met het Klaeijliet fen in âld volk op 'e ôfbraek fen it slot Tjessens van L. Heeringa uit Waaxens. Dit klaaglied werd op 27 maart 1880 afgedrukt in Oostergo : weekblad van Dockum en omstreken
10.
L. Heeringa uit Waaxens zal de landbouwer Lieuwe Heeringa (1859-1901) en latere taxateur van een brandassurantiemaatschappij zijn, geboren op te Holwerd als zoon van de landbouwers Tjepke Klazes Heeringa en Tietje Lieuwes Wiersma. Lieuwe was twintig jaar toen hij dit klaaglied publiceerde
11.
Het nieuws dat het eeuwenoude slot Tjessens als een van de laatste oudadellijke buitenplaatsen in Friesland wordt afgebroken, zingt vanaf 1893 rond in de pers
12.
Op 16 maart 1895 worden de diverse bomen van de buitenplaats Tjessens voor de kap verkocht
13.
Op 2 maart 1896 wordt de afbraak van de buitenplaats Tjessens aanbesteed. Hiervoor verschijnen er vanaf 18 februari advertenties in de krant
14.
De mokerhamer wordt in redactieverhalen zodoende als een ergere vijand beschreven dan de tachtigjarige oorlog of de inval van de Fransen
15.
De afbraak gebeurt hier ook weer met een zo groot mogelijke zorgvuldigheid, zodat er ongeveer 70.000 drieling en mopstenen en 5000 gladde pannen verkocht kunnen worden voor het hergebruik. Ook het kalkpuin wordt los verkocht. Daarnaast komen de 40 huisbalken, andere houtproducten en de Bremer vloeren in de verkoop bij de aannemers K. en J. Keuning uit Ternaard
16.
Intussen wordt een woning binnen de Buitenplaats gracht verhuurd
17.
Even verderop kunnen we nog wel naar iets tastbaars kijken. De poort en de plek waar de Sjuksma State (45317) vanaf de dertiende eeuw stond, is nu vervangen door een boerderij van het kop-hals-romp type (38735).
De state is in 1751 afgebroken.
Sjucmastate, toegangspoort / G.J. Dukker (fotograaf). - 03-1965
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 97.695
(CC BY-SA 3.0)
|
Ook dit kwam door het huwelijk in bezit van de familie Harinxma thoe Slooten. Alleen de stinspoarte uit 1616 is uit deze periode bewaard gebleven. Hierin vinden de alliantiewapens van Ernst van Harinxma en Tieth van Botnia. Ze trouwden in 1616. Het is dan ook bijzonder (vreemd) dat er 1668 op het wapen als jaartal staat.
Mogelijk komt het wapen, evenals de daarboven staande console, de gevelsteen met de namen (en geschilderd jaartal) en sluitsteen met leeuwenmasker uit de afgebroken stins.
De achterzijde, de hofzijde, heeft een voorziening voor duiven, de zogenoemde gibben of duivengaten, want ze hadden het recht van duivenvlucht of gibbeflecht. In de gevel zitten 36 gibbengaten met zitstenen
18.
Dit recht was er slechts voor enkelen, aangezien duiven - op de winterse sneeuwdagen na - van de boer leven. Ze werden dan vooral gehaat door de boer wanneer deze de bonen en erwten had gepoot. De duiven haalden ze namelijk weer uit de grond. Voor de eigenaar leverde het kostelijk mest op. En aangezien er ammoniak in zit, kan er wasmiddel van gemaakt worden. En aangezien er jaarlijks veel jonge duiven werden geboren, een vlucht van zo'n 200 duiven zorgde voor 500 jonge duiven, leverde dit ook weer geld op. Deze werden veelal door een opkoper gekocht om te laten slachten als wild en gevogelte
19.
Er werden duivenvluchten vanuit een andere stad georganiseerd, waarbij de eerst aankomende duiven in de medailleprijzen zullen vallen. Daarnaast werden de prachtexemplaren tentoongesteld
20.
Later werden deze duivenvluchten ook wedstrijden - zoals we het nu ook nog steeds kennen, waarop dus door derden weddenschappen worden gedaan.
Uiteraard mogen we het nut in het berichtenverkeer ook niet onbenoemd laten. Het nut van de postduif in allerlei situaties heeft veel erkenning. In tijd van oorlog kan dit gevleugelde ras grote diensten bewijzen
21.
Ze worden daarom door een bezettingsmacht ook meteen verboden
22.
De combinatie van poort en (ophaal)brug met duivenvlucht heeft ook een lange historie. Soms is het ook meteen een duivenval, zoals we in Leens zagen als duivenslagpoort. Maar ook de handelsman kon niet zonder de postduif. Het gaf economisch voordeel om informatie te krijgen over een elders gesloten deal, die lokaal alvast verkocht kon worden. En dus gingen de duiven mee op de handelsschepen.
Net als we nu beltegoeden kennen, waren die er dus ten tijde van de postduif ook al. Het berichttegoed bestond uit het aantal duiven dat je had meegenomen.
Dus wat dat betreft had het vogeltje Larry
23 van Twitter, net zo goed een duif kunnen zijn. En anno 2021 merken we dat een machtig bedrijf er voor het eerst in de geschiedenis voor zorgt dat een democratisch gekozen landvertegenwoordiger niet meer kan tweeten
24.
Wat ook opvalt aan de voor- en achterzijde van dit gebouw, is dat het lijkt alsof er in het midden een knikje zit.
Daarnaast zijn er nog meer bijzonderheden.
Het gebouw lijkt rechthoekig, maar dat is het niet. Het heeft een parallellogram als plattegrond en in de doorgang een trompe-l'oeil-effect. De boogvormen hebben het beloop van een verschoven ellips
25.
De Sjuksma State of Siuxma-state dankt zijn naam aan Sinic. Deze Sinic leefde rond 1140 en kreeg een aantal dochters (rond 1170) en kleindochters (rond 1200) die allen kloosterling werden. Een van de dochters ging naar het klooster Bethlehem en werd in 1252 aangesteld als eerste priorin van Buweklooster bij Harkema, een dochterklooster van Mariengaarde. In de vijftiende eeuw behoorde de stins bij de lokale hoofdelingen. Het stond op een smal terrein dat omgracht was met afgeronde hoeken. Hierop aansluitend was een breder terrein waarop in 1832 een gebouw stond, mogelijk een boerderij. De stins stond waarschijnlijk aan de voet van een terp. Het zal jonger zijn dan het begin van de dijkenbouw. Tevens is het de gedachte dat ze opvolgers waren van boerderijen op de terp. Begin zestiende eeuw blijkt dat land dat aan de Siuxma-state behoorde, direct grensde aan land van het klooster Bethlehem. Het klooster bleek toen over de helft van het land van de Siuxma-state te kunnen beschikken
26.
We rijden nog een stukje door en parkeren de auto in de berm tegenover de voormalige pastorie. Het staat samen met de kerk op een terp (45316), dat door de weg is aangetast. Ook deze terp bestaat sinds het begin van de jaartelling.
Mogelijk al enkele eeuwen eerder. Het kon in hoogte uitgroeien tot zo'n 5½ meter.
Rond de achtste eeuw stond het te boek als Wacheringe. Mogelijk is Wacheringe een verschrijving of verlezing voor Wachesinge. Mocht dat het geval zijn dan zou het een oudere vorm van Waaxens kunnen zijn. In de tiende eeuw komen we het als Wasginge (944), gevolgd door Waxinge in de dertiende eeuw, waarna Waexens (1491), Waxens (1505) en Waexens (1664) volgen
27.
Hier woonden vanaf de naamgeving de lieden van Wachsa (als vleivorm van Wahsmut - als in waakzaam)
28.
De pastorie is een in 1894 door Gerrit August van der Meulen in neorenaissancestijl ontworpen pand (480514), dat door J. Faber uit Lioessens is gebouwd. Voor het schilderwerk werd het schildersbedrijf van Petrus Houtman uit Brantgum ingehuurd. Dit schildersbedrijf had op dat moment de 16-jarige Ids Wiersma in dienst, die dus mede hier zaken heeft geschilderd. Het staat te boek als (een van de) fraaiste pastorie op het platteland van Friesland. Omdat het lijkt alsof er een B&B in gevestigd zit, lopen we vanwege een aandringende nood, naar de deur.
Sinds 1979 werd dit pand bewoond door de familie Kerpershoek. Ze hadden het gekocht om het zoveel mogelijk in originele staat te restaureren. Tijdens deze langdurige restauratie ontvangt Ineke Kerpershoek tussen het schilderen door, ook de gasten in hun pension. In het pand zitten namelijk elf kamers.
In november 2019 werd het te koop aangeboden (kijkje nemen, zolang het kan) en halverwege 2020 verkocht.
Dit verklaart waarom het dus niet 'open' is
29.
Maar aangezien het gesloten blijkt, gaan we snel door naar de kerk, in de hoop dat daar de deur wel open is. Maar ook dit blijkt niet zo. Omdat we echter ons best hebben moeten doen om deze kerk te bereiken, lopen we even een snel rondje om de kerk.
Zowel de toren (38734) als kerk (38733) hebben de monumentstatus.
Plattegrond, Hervormde Kerk, Thomaskerk / (Opmetingen 1950-1961-1974), W.J. Berghuis (getekend 1981)
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-016125 -
(CC BY-SA 3.0)
|
Het fundament van deze gotische kerk stamt nog uit rond 1200, waarop met hergebruik van de oude materialen in de eerste helft van de vijftiende eeuw het opnieuw gebouwd is. Een van de kenmerken van de gotiek is de zo goed als gesloten noordmuur
30. Zo ook bij deze Thomaskerk. Hierin zit slechts een raam in het schip.
De bron van de naam van de Thomaskerk een klok uit 1400 waarop zijn naam staat als patroon, die echter in 1886 is verkocht. Er was echter nog een andere klok. Deze klok uit 1441 was gewijd aan Johannes Baptist. Dat maakt de kerk in Waaxens tot een bijzonder geval. Welke van twee feitelijk de patroonheilige is blijft daarom onduidelijk
31.
Het westwerk ziet er nu - met een moderne baksteen - maar zonder ingang - best bijzonder uit. Het galmgat en raam - dat hetzelfde oogt - is met wijzerplaat en twee gedenkstenen het enige dat in een lijn de muurpartij breekt.
Van het origineel zijn slechts nog enkele fragmenten over
32.
Bijzonder aan de restauratie van 1965, onder leiding van architect A. Baart jr., was de handmatige behakking van enkele tientallen âlde friezen, de kloostermoppen, om het ingewikkelde patroon te vervolmaken. De bouwvakker-vaklui kregen er soms niet meer dan drie op een dag gedaan. Dat zijn dan hele dure stenen geworden
33.
Het is te hopen dat de bezoeker de moeite zal nemen om ze te ontdekken en zo ook het ingewikkelde patroon zal zien.
Omdat we niet naar binnen kunnen, kijken we door ramen maar even naar binnen. En zo zien we een dubbele herenbank uit ± 1650. Deze is overhuifd en draagt een aedicula met een alliantiewapen van Harinxma thoe Slooten-Van Burmania. In 1648 huwden Pieter van Harinxma en Susanna van Burmania
34.
Links naast de bank heeft Syts Tjessens voor haar op 28-jarige leeftijd (in de strijd voor Deventer) gevallen echtgenoot Douwe van Aylva een epitaaf opgericht. Op dit grafschrift, met daarop het alliantie-wapen Aylva-Tjessens, kunnen we volgende lezen:
Dowoni ab Aylwa
Nobili et illustri loco ab avis et atavis nobilibus Ailwanae
stirpis prognato duci Militiae pro libertate patriae fortiter
pugnāti dum illustriss. Comites Nassoviēses et status con
foedaratae Belgiae davētriae muros tormētis bellicisqu
aterent ab hostibus glande caput terebrāte in ipso flore
aetatis Ano 28 misere trucidato dulcisso suo marito
moestissa uxor et nobilis matrona Sydts Tiessens
15 posuit 92
| |
[Dit gedenkteken] voor haar zeer geliefde echtgenoot Douwe van Aylva, uit een ter plaatse edel en beroemd geslacht, zoon van edele ouders en voorvaderen, Van Aylva, aanvoerder te velde voor de Vrijheid des Vaderlands, krachtig strijdend, toen de Hoog Ed. Graven van Nassau en de Staten der Verenigde Provinciën de muren van Deventer met krijgsgeweld deden schudden, ongelukkig gedood doordat een vijandelijke kogel hem het hoofd verbrijzelde, juist in de bloeiende leeftijd van 28 jaren, liet de diepbedroefde gade en edele Vrouwe Siedts Tjessens in 1592 plaatsen 35
| |
Voor Douwe van Aylva, van edele en hoge afkomst, geboren uit edele voorouders en stamvaders van het geslacht Aylva, aanvoerder in de oorlog die dapper strijdend voor de vrijheid van zijn vaderland, toen de hoge graven van Nassau en de Staat van de verenigde Nederlanden de muren van Deventer met oorlogstuig stuk schoten, doordat zijn hoofd door een kogel van de vijanden doorboord werd, in de bloei van zijn leven in zijn 28ste jaar ellendig gedood werd, heeft zijn bedroefde vrouw ,de edele vrouw Sydts Tiessens, dit opgericht in 1592.36
|
Aangezien de overeenkomst met de elegante naaktfiguur op door P. Dirks gemaakt grafzerk van Ernst van Aylva van Herweij in Ternaard groot is, wordt deze epitaaf ook aan hem toegekend
35.
Met de dood van Douwe van Aylva zitten we midden in de tachtigjarige oorlog (1568-1648), wanneer het tij keert in 1568 met de slag bij Heiligerlee . Na een strenge onaangename winter 1589-'90, waarbij de waterlinies bevroren waren en Spaanse troepen dus vrij spel hadden, trokken de Staatsen langs de IJssel op. Zutphen viel in mei 1591, waarbij hopman Grovestins het leven liet. Deventer werd op 30 mei 1591 gebombardeerd. Deze beschietingen zouden acht dagen voortduren, waarna enkele bestormingen plaatsvonden. Men zakte met enkele vaartuigen de rivier af. Langs de stadmuren was het water te nauw om de riemen te gebruiken en moesten ze de schuiten zelf voorttrekken. Dit had toch gevolg dat ze "onder een hagelbui van kogels" kwamen te liggen. Bij daaropvolgende bestormingen raakte de 'Spaanse' graaf Herman van den Berg gewond "aan het aangezicht" - zijn hoofd en ogen - en moest zich met de stad overgeven. Herman van den Berg is een volle neef van de aanvaller prins Maurits. Hij was een van de zestien kinderen van Willem IV, Graaf van den Berg en van Maria, de zuster van Prins Willem van Oranje.
's Nachts op de 10e juni 1591 kwam echter Douwe van Aylva, Captn. Aluwe, te overlijden bij het verdedigen van een gecreëerde bres.
Voordat we de tekst op deze epitaaf weer konden lezen, moest eerst een vuilzwarte kleverige verflaag verwijderd worden
36.
Op het kerkhof komen we tenslotte nog een gietijzeren grafzerk tegen. En dat hebben we in deze omgeving nog niet gezien. In De Ommelanden kwamen we ze veelvuldig tegen. Waarschijnlijk vanwege de aanwezigheid van de ijzergieterij in Foxham. In de periode 1853-1900 waren deze gietijzeren een aanlokkelijk alternatief. Dat dachten de nazaten van Tryntje Bakker (Buitenpost, 12-12-1819 - Waaxens, 20-01-1878) mogelijk ook.
Trijntje Bakker werd op 12 december 1819 als predikantsdochter in Buitenpost geboren. Haar ouders waren de predikant Jan Bakker en Rinkjen Tinga
Ze huwde als 24-jarige op 10 november 1844 in Sappemeer met de 28-jarige, vanaf 19 november beginnende predikant, Johannes Petrus Bruinwold Riedel (Bruinwolt Riedel). Hij is in Burum geboren. Zijn ouders waren de predikant Johannes Philippus Riedel en Anna Geertruida Broese.
Ze kregen tien kinderen, te weten Anna Geertruida (Saaksum, 1846), NN (Saaksum, 1848), Jan (Saaksum, 1849), NN (Saaksum, 1851), Johannes Philippus (Saaksum, 1852-1852), Rinkjen (Saaksum, 1853), Johanna Catharina (Saaksum, 1855-1855), Johannes Philippus (Saaksum, 1856), Tetjen (Saaksum, 1859) en Eelco Hendrik (Waaxens, 1862).
In het voorjaar van 1860 wordt J.P. Bruinwold Riedel uit Saaxum de nieuwe predikant in de Hervormde gemeente Waaxens en Brantgum en gaat het gezin verhuizen.
Trijntje kwam na een langdurig lijden op 20 januari 1878 te overlijden.
Per 1 november 1892 gaat Johannes Petrus met emeritaat.
Hij overlijdt op 81-jarige leeftijd op 28 augustus 1897 als emeritus-predikant in Lochem
37.
Na dit korte rondje lopen we snel terug naar de wagen.
We rijden weer verder naar Brantgum en komen meteen tegenover de Poelewei - waar we aankwamen - nog een monumentale boerderij (38737) van het kop-hals-romptype tegen. Deze is deels opgetrokken met kloostermoppen.
noten:
1.
Fryslân = Friesland : ±1926-1934 : schaal 1:25.000 / Anoek van der Leest, Meindert Schroor, Huib Stam (samenstelling, redactie); Thijs Caspers (eindredactie). - Grote historische topografische atlas. - Tilburg : Nieuwland, 2006. - ISBN 90-8645-006-7. - No 43 (verkend 1927);
2.
Delpher:
Wegwijzer voor de binnenscheepvaart : Deel 1 / Ministerie van Waterstaat. - 's-Gravenhage : Algemeene Landsdrukkerij, 1922 p. 340 - p. 341;
3.
Delpher:
Leeuwarder courant, 19-08-1772 Advertentie;
Leeuwarder courant, 19-06-1857 Advertentie;
Leeuwarder courant, 30-12-1892 Advertentie;
4.
Delpher:
Leeuwarder courant, 28-03-1917 Uit de Provincie;
5.
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 16-06-1927 Raad Westdongeradeel : 15 Juni;
6.
Plaatsengids.nl Waaxens - Natuur en recreatie;
7.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 58;
8.
Delpher:
Stads- en dorpskroniek van Friesland II (1800-1900) / Geert A. Wumkes. - Leeuwarden : Eisma, 1934. - p. 74, 82;
Biografisch portaal van Nederland Albertus van Harinxma Thoe Slooten;
Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek (NNBW) Harinxma Thoe Slooten (jhr. Mr. Albertus van);
Tjessens te Holwerd / Reinder Tolsma (in: Sneuper 130, eenendertigste jaargang nr. 2, juni 2018. - Historische Vereniging Noordoost Friesland p. 16-18);
9.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 58;
10.
Delpher:
Stads- en dorpskroniek van Friesland II (1800-1900) / Geert A. Wumkes. - Leeuwarden : Eisma, 1934. - p. 440;
11.
AlleFriezen:
Lieuwe Tjepkes Heeringa geboren te Holwerd op 28-7-1859 als zoon van de bakker Tjepke Klazes Heeringa en Tietje Lieuwes Wiersma (bij zijn huwelijk landbouwers) - getrouwd op 12-07-1888 met Nienke Jensma, dochter van de landbouwers Theunis Kornelis Jensma en Sjoukje Jans Jensma - overleden als taxateur brandassurantiemaatschappij op 41 jarige leeftijd op 24-1-1901 te Brantgum;
Delpher:
Nieuw advertentieblad, 16-02-1901 Nes, 14 Febr.
Het betreft de Onderlinge Brandwaarborg-Maatschappij "Oost- en Westdongeradeel";
Friesch volksblad, jrg 13, 1888-1889, no 659, 27-01-1889 Grouw, Jan. 1889
Uit het schrijven van het toneelstuk Twa Ljeave Jonges blijkt dat Lieuwe Heeringa talentvol was in het schrijven. Het stuk werd dan ook vele malen opgevoegd:
Leeuwarder courant, 21-12-1888 Advertentie,
Leeuwarder courant, 09-04-1893 Veenwouden,
Leeuwarder courant, 19-12-1899 Olterterp;
Leeuwarder courant, 12-10-1888 Binnenland:
Het toneelstuk Twa Ljeave Jonges aef oan hwa de skild? is er een in vier bedrijven;
De nieuwe courant, 25-07-1901 Frysk Selskip:
Het Frysk Selskip meldt in 1901 zijn overlijden. Dit overlijden komt overeen met het overlijden van AlleFriezen, zodat we weten dat het om dezelfde persoon gaat.
De kans dat er twee talentvolle mannen met de naam Lieuwe Heeringa uit het klein Waaxens rondlopen lijkt erg klein;
12.
Delpher:
Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, 16-05-1893 Binnenland;
13.
Delpher:
Leeuwarder courant, 16-03-1895 Advertentie;
14.
Delpher:
Stads- en dorpskroniek van Friesland II (1800-1900) / Geert A. Wumkes. - Leeuwarden : Eisma, 1934. - p. 586;
Leeuwarder courant, 18-02-1896 Advertentie;
15.
Delpher:
Leeuwarder courant, 22-02-1896 Particuliere Correspondentie.;
16.
Delpher:
Leeuwarder courant, 29-05-1896 Advertentie;
Leeuwarder courant, 25-08-1896 Advertentie;
17.
Delpher:
Leeuwarder courant, 07-08-1896 Advertentie;
18.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 201-p. 202;
Stinzen, staten en buitenplaatsen in Friesland : "Plaatsen van verdediginge als wel tot aangename en gemaklijke wooningen gebouwd" / Rita Radetzky; Frans Andringa, Marieke Balk, Rita Radetzky, Johan van der Veer (fotografie). - Leeuwarden : Stichting Staten en Stinzen, 2018. - ISBN 978-90-9030799-2. - p. 118;
Cultureel erfgoed op it Fryske boerehiem : stinzenpoorten, toegangshekken, hynstewaden, hooibergen, stookhutten, koetshuizen, theekoepels, húskes, kippenladders, varkenskotten, glazen poterbewaarplaatsen / Rudolf Jan Wielinga, Wiebe Hoekstra. - Grou : Uitgeverij Louise / Boerderijenstichting Fryslân, 2020. - ISBN 978-94-9153675-5. - p. 28-31;
Friesland monumentaal : in takomst foar ús forline / S.J. van der Molen; Paul Vogt (foto's). - Fryske Akademy, nr. 482. - Leeuwarden : De Tille, 1975. - ISBN 90-70010-36-4. - p. 182;
19.
Delpher:
De glorie van ons polderland / G. Barendrecht. - 's-Gravenhage : Boot, 1938. - p. 101;
Nieuwe Tilburgsche courant, 02-10-1954. - Van het duivenplatje Opgepast voor Bunzings! : Een historisch praatje over ongewenste geasten in het duivenhok;
20.
Delpher:
Het vaderland, 13-09-1873 De tentoonstelling van Pluimgedierte;
21.
Delpher:
Het vaderland, 19-12-1883 "Ooievaar";
22.
Delpher:
Nieuwsblad van het Noorden, 25-06-1940 Postduiven;
23.
De Morgen, 29 februari 2012, 18:28 Twitterlog heeft naam / Steffi Ophalvens;
24.
1V EenVandaag, 09-01-2021 16:19 Donald Trump permanent geblokkeerd door Twitter, maar jaren geleden wilde hij niets van social media weten
Hiermee staat het bedrijfsleven weer op gelijke hoogte met de andere twee machtliefhebbers. Na de boekverbrandingen en zwarte lijsten door religieuze stromingen en landen, doet ook nu het bedrijfsleven een duit in het zakje;
25.
Friesland monumentaal : in takomst foar ús forline / S.J. van der Molen; Paul Vogt (foto's). - Fryske Akademy, nr. 482. - Leeuwarden : De Tille, 1975. - ISBN 90-70010-36-4. - p. 141, 147, 151;
Joost de Vree trompe l'oeil;
Voor bouw van de boog wordt gebruik gemaakt van een vlinder:
Joost de Vree vlinder;
26.
Sibrandus Leo's abtenlevens der Friesche kloosters Mariëngaard en Lidlum / Dirk Aijelt Wumkes (inleiding, aantekeningen, register). - Bolsward : Osinga, 1929. - proefschrift. - p. 18-19;
Vitae Abbatum Orti Sancte Marie : Vijf abtenlevens van het klooster Mariëngaarde in Friesland / H.Th.M. Lambooij en J.A. Mol (inleiding, editie, vertaling) m.m.v. M. Gumbert-Hepp en P.N. Noomen. - Middeleeuwse Studies en Bronnen, LXXVII, ISSN 0929-9726; FA, 923. - Hilversum / Leeuwarden : Verloren/Fryske Akademy, 2001. - ISBN 90-6550-672-1. - p. 77, 125, 126-127, 519, 521;
Sibrandus Leo en zijn abtenkronieken van de Friese premonstratenzerkloosters Lidlum en Mariëngaarde : Een nadere studie, editie en vertaling / Hermanus Theodorus Maria Lambooij. - proefschrift Universiteit Leiden. - FA, 1051A. - p. 432-433
handelseditie: Middeleeuwse Studies en Bronnen CXI. - Hilversum : Verloren, 2008. - ISBN 978-90-8704-007-9;
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1. - p. 36-38, 56-57, 61;
27.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 214;
Friese plaatsnamen : Tegelijk een bijdrage tot de Oude Aardrijkskunde van Friesland / F. Buitenrust Hettema. - Nomina geographica Neerlandica / Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, IVe Deel. - Leiden : Brill, 1899. - p. 242, 101;
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 193;
28.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 257;
Plaatsengids.nl Waaxens;
29.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-06-1994 Open monumentendag in Waaxens : Pastorie met lange historie / Paul Janssen (foto);
30.
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 30-31;
31.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 196, p. 196;
Heiligen en Heren : Studies over het parochiewezen in het Noorden van Nederland vóór 1600 / Otto Derk Jan Roemeling. - Fryske Akademy, 1070. - Leeuwarden : Fryske Akademy / Afûk, 2013. - ISBN 978-90-62739-68-4. - p. 48, 371, 410;
32.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. XV, p. 197;
33.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 09-06-1962 Kerkje van Waaxens is „interessant geval" : Verbouwing van romaanse kapel tot gothische kerk blijkt duidelijk;
34.
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 153;
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 199;
Joost de Vree aedicula;
35.
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 153;
bnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 200;
Wikipedia Grafschrift;
36.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-01-1951 Oude grafschriften getuigen : Bij een epitaaf in de kerk van Waaxens / J.J. Kalma;
Geschiedenissen der Vereenigde Nederlanden. Voor de vaderlandsche jeugd. / Jacobus Kok. - Amsterdam : J. Allart, 1781. - p. 127-128;
Levensbeschryving van eenige voornaame meest Nederlandsche mannen en vrouwen. / Simon Stijl. - Amsterdam : P. Conradi, Harlingen, V. van der Plaats, 1785. - p. 148;
Tafereel der algemeene geschiedenissen van de Veréénigde Nederlanden. / A.M. Cerisier. - Utrecht : B. Wild, 1787. - Tableau de l'histoire générale des Provinces-Unies, 1777-84 / Petrus Adriaanszoon Loosjes (vertaler). - p. 223-224;
Journaal van Anthonis Duyck, advokaat-fiscaal van den Raad van State / uitg. met inl. en aant. door Lodewijk Mulder. - 's-Gravenhage/Arnhem : Nijhoff / D.A. Thieme, 1862-1866. - p. 15, noot 2, 22, 22;
37.
AlleFriezen/AlleGroningers:
Trientje Bakker huwelijk;
Anna Geertruida Riedel geboorte;
NN Riedel geboorte;
Jan Riedel geboorte - huwelijk;
NN Riedel geboorte;
Johannes Philippus Riedel geboorte - overlijden;
Rinkjen Riedel geboorte;
Johanna Catharina Riedel geboorte - overlijden;
Johannes Philippus Riedel geboorte;
Tetjen Riedel geboorte;
Eelco Hendrik Bruinwold Riedel geboorte;
Delpher:
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 29-06-1860 Kerk-, Akademie- en Schoolnieuws.;
Leeuwarder courant, 29-06-1860 Advertentie;
Rotterdamsche courant, 30-06-1860 Binnenland;
Provinciale Drentsche en Asser courant, 19-11-1884 Kerk en School.;
Het vaderland, 12-09-1892 Kerknieuws;
Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, 10-10-1892 Kerk en School.;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 31-08-1897 Familiebericht;
Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, 31-08-1897 Kerknieuws;
internetraadpleging: 9 - 16-1-2021
|
|
|
Toren Sint Thomaskerk, Waaxens
terpenglooiing en toren Brantgum, Waaxens
|
|
stinspoarte, Waaxens
stinspoarte, Waaxens
alliantiewapens Harinxma Botnia, stinspoarte, Waaxens
|
|
westwerk, Thomaskerk, Waaxens
toren en noordzijde schip, Thomaskerk, Waaxens
herenbank, Thomaskerk, Waaxens
epitaaf Douwe van Aylva, Thomaskerk, Waaxens
interieur, Thomaskerk, Waaxens
koor, Thomaskerk, Waaxens
koor en zuidzijde schip, Thomaskerk, Waaxens
gietijzeren grafzerk, Waaxens
|
|
Brantgum
Een halve kilometer verder rijden we de terp (45315) - dat Brantgum heet - alweer op. We lopen meteen even naar de kerk (38695), om te kijken of deze open is. Dit blijkt het geval, maar dat komt omdat het opgeknapt wordt. Er is wel een toitetruimte, maar nog zonder toilet, dus daarmee schieten we niets op
1.
We kijken nog snel even rond, voor we verder op zoek gaan.
Brantgum heeft wel nog steeds het uiterlijk van de radiale terp, die het al eeuwen heeft. Ook deze terp is ruim voor het begin van onze jaartelling opgeworpen
2.
De persoonsnaam Brand, met kernbetekenis vlammend zwaard en/of de familienaam Brantinga waarin deze voornaam voorkomt, zal ten grondslag liggen aan de plaatsnaam
3.
De eerste vorm komen we pas in de dertiende eeuw tegen als Brontegum. Twee eeuwen later is het Brantgum (1469) en komen we in 1491 ene Pibo toe Brantgum tegen. Vervolgens wordt het Brantghum (1500) en Branteghum (1543), waarna het Brantegum en Brantgum wordt in de zestiende eeuw. Vanaf de zeventiende eeuw blijft het de laatste vorm
4.
minuutplan Brantgum ± 1832
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed BT-036547 - (CC BY-SA 3.0
|
Tekening plattegrond Brantgum ± 1853 / Ids Wiersma
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 203.930 - (rechten onbekend) - Collectie Fries Museum
|
Dit dorp heeft, in tegenstelling tot Waaxens, wel een opvaart. Beiden horen - net als Foudgum, Bornwerd, Raard en natuurlijk Holwerd - zoals het oudtijds De Holwerdera Sex (1487), de Holwardar sessen (1503), de Holwarder ses (1506), Holwerda sessen (1510), de Holwerde sessen (1529) werd genoemd, bij de Holwerder zes. Ze liggen op een rij op een lage inversierug uit de Romeinse tijd.
De opvaart nadert de terp ten noordoosten van de ruim zes meter hoge kruin
5.
We kunnen dit ook mooi zien op het plaatselijke minuutplan van ± 1832 en op een tekening van een de bekendste inwoners van het dorp, Ids Wiersma, dat hij zo'n twintig jaar later maakte.
Ids begrijpt het belang van een toilet en tekent en noteert dit dan ook bij de opvaart "W.C. for de skippers".
Het Rosterspaed, dat door Ids werd getekend heet nu Roasterwei. Dit zou duiden op het rooster dat voor het kerkhof lag, om te het vee weren. Hiermee wordt een bruggetje gemaakt naar het volksgeloof, dat de duivel - die immers op bokkenpoten en dus met hoeven loopt - daardoor niet bij het kerkhof kon komen
6.
We kwamen zo'n Kjirrewjirre onder andere in Kimswerd tegen.
Op het grasveld aan de Ids Wiersmastrjitte - net ten noorden van de kerk - staat het standbeeld van Ids Wiersma (Brantgum, 21-6-1878 - Dokkum, 24-8-1965).
Het beeld is in 1996 gemaakt door Gosse Dam. We kwamen op diverse plekken al eerder werk van hem tegen.
Ids Wiersma kwam - nadat hij met zijn vrouw werd verzorgd in Nieuw Toutenburg te Noorbergum - terecht in het ziekenhuis De Sionsberg in Dokkum, waar hij lag vanwege een gebroken been. Hij kwam daar dinsdagochtend de 24e augustus 1965 rond 11 uur te overlijden.
We zijn van hem deze reis al eerder werk tegengekomen. Het vastleggen van het landschap en objecten heeft hem dan ook veel bekendheid gebracht
7.
Van den mond der oude Middelzee : Nieuwe serie schetsen uit het oude leven op het land / K.J. van den Akker. - Leeuwarden : Friesche Maatschappij van Landbouw Leeuwarden, 1940
|
We komen veel van zijn werken tegen in diverse boekwerken. Hij had een goed oog voor en inschattingsvermogen van mogelijk binnenkort verdwijnende onderwerpen in onze leefomgeving. In ons geval biedt Van den mond der oude Middelzee ons de mogelijkheid om te zien hoe het er een eeuw geleden uitzag.
Hij verbleef echter ook in Den Haag, 14 jaar en in Amsterdam waar hij ook het nodige vastlegde. In 1926 ging hij voor de tweede maal naar Amsterdam waar hij langer dan 20 jaar woonde en zijn atelier had. Niet geheel onlogisch want hij trouwde daar op 19 september 1912 met Trijntje Boon, die op 31 october 1884 in Nieuwer-Amstel geboren was. Ze woonden op diverse plaatsen, onder andere aan de Ringdijk 82 I en huis (16-9-1912\30-10-1912), Sloten (30-10-1912) en in Watergraafsmeer (30-12-1912\26-10-1914). Hoofdweg 120 I staat echter genoteerd als zijnde de woonplaats vanaf 3 november 1936. Dit pand werd in 1922 gebouwd in De Baarsjes en staat er nog steeds
8. Zou de huidige bewoner zich hiervan bewust zijn?
De gemeente Dongeradeel doet halverwege 1994 een oproep aan professionele beeldende kunstenaars om te komen met een idee om Ids Wiersma te vereeuwigen.
Eind 1994 kreeg Gosse Dam de opdracht om het Wiersma-monument te maken. Hij werd geselecteerd uit een groep van vijftien kunstenaars die een voorstel hadden ingediend. De commissie had eerst drie kunstenaars - waaronder Henk de Vries uit Holwerd - geselecteerd die een ontwerp van hun plan mochten inleveren, waarvoor ze de gebruikelijke vergoeding van ƒ 1000 kregen. Uit deze drie kozen de inwoners van Brantgum de inzending van Gosse Dam. Er staat voor het kunstwerk een bedrag van ƒ 25.000 gereserveerd. De realisering van het beeld zal in overleg gaan met de gemeentelijke commissie en Dorpsbelangen van Brantgum. Het wordt weer stevig aanpoten, want het is de bedoeling dat het rond het 30e sterfjaar van Wiersma, dus 24 augustus 1995, wordt onthuld. Het zou een klein jaar langer duren, want Gosse had meer tijd nodig omdat hij het beeld niet wilde afraffelen. Op vrijdagmiddag 21 juni 1996 trok kleinzoon Kenny (Keimpe) Wiersma de Friese vlag van het beeld met de woorden: "Pake, wy ha mekoar hiel lang net sjoen. Ik ben benijd hoe't joe der útsjogge."
9
kerk Brantgum - na restauratie 1973 met bodemonderzoek
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed BT-001607 - (CC BY-SA 3.0)
bewerking WP: diverse bijschriften verplaatst.
|
kerk in 17.. tekening Stellingwerf Collectie Fries Museum
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 232.143 - (CC BY-SA 3.0)
|
We lopen snel door naar de twaalfde-eeuwse kerk, die duidelijk een stuk hoger staat. Van de kerk is geen naam bekend.
In de noordzijde van het schip treffen we tufsteen aan. Tot 1973 was het gebouw bepleisterd. Deze was bij een vorige restauratie in 1877 aangebracht. Tijdens deze restauratie werd dus weer zichtbaar welke delen uit de twaalfde eeuw stamden.
Bij de opgraving stuitte men ook op merkwaardige zaken. Vooral de funderingen rondom de toren worden verklaard door de opvallende torenconstructie die op een tekening van Stellingwerf te zien is. Waarschijnlijk is slechts het eerste deel van baksteen. De rest is van hout, zoals te doen gebruikelijk bij de klokkenstoel
10.
Aan de zuidzijde treffen we de grafzerk van Tony Feitsma (Brantgum, 18-1-1928 - Ljouwert, 9-8-2009) aan. De traditionele steen valt op door de grijze boekenstapel met daarvoor een opengeslagen boek. Ook haar handtekening is een bijzonderheid die we nog niet eerder zijn tegengekomen.
Wat beweecht Tony Feitsma? / Gryt van Duinen. - 1999
Discussie over de rol van de Friese beweging tussen oud-professor Friese taal en letterkunde Tony Feitsma en schrijver Piter Boersma.
|
De teksten "Strider foar it Frysk, mei kennis wapene" en "Nu iz de dey forronn' mey uwre' in stuwne" vragen om enige uitleg en nadere kennismaking.
Strijder voor het Fries, gewapend met kennis en Nu is de dag verlopen met ure en stonde zijn hier verenigd in een persoon. De laatste zin is van de Friese dichter Gysbert Japix (1603-1666) - de vertaling is gedaan door Tony Feitsma zelf
11.
Tony (Anthonia) bleek in 1946 de beste alphaleerling te zijn van het Murmellius gymnasium, nadat ze de lagere school in Opperdoes en de Mulo in Winkel had doorlopen. Alsof WOII en de in 1945 door de Duitsers opnieuw onder water gezette Wieringermeer, waar haar ouders een boerderij hadden, haar niet deerden. Ze moesten door deze actie tot 1952 in een noodwoning onder de kapschuur wonen. Dit was het enige wat er nog stond.
De autografemen in het werk van Gysbert Japicx : een verkennend grafematisch onderzoek naar de taal van Gysbert Japicx en een bijdrage tot de friese spellinggeschiedenis / Anthonia Feitsma. - Leeuwarden : Koperative Utjowerij Ljouwert, 1974. - proefschrift VU
(rightsstatements.org/vocab/InC/1.0)
|
Friesche rymlerye; yn trye delen forschaet: d'eerste binne ljeafd in bortlycke mingel-deuntjes: 't oorde sinte gemiene aef huwzmanne Petear, in ore Katerye: 't efterste iz hymmelsch harp-luwd. Dat iz to sizzen, ytlycke fen Davids psalmen / Gysbert Japix. - Bôalsert : Samuel fen Haringhouk, 1668
|
In 1955 slaagde ze cum laude aan de Universiteit van Amsterdam (UvA) voor een studie Deens met Frans en Fries als bijvak.
Na een aanstelling in 1961 aan het Fries instituut van de universiteit van Groningen werd ze vanaf 1968 docent en daarna hoogleraar Fries aan de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam. Na de opheffing van het Fries in 1992 aan de VU vervolgde ze dit aan de UvA.
Ze baande nieuwe wegen in de frisistiek, door de kennis van het structuralisme in de taalkunde, dat ze had opgedaan tijdens haar studie Deens, toe te passen in haar dissertatie over autogrefemen. Het schriftsysteem van de klinkers liet ze los op het werk van Gysbert Japicx, een vervelend, eentonig en zwaar monnikenklus.
Ook was ze geïnteresseerd in Joost Halbertsma, de samensteller van het Fries woordenboek dat voor het eerst in 1872 uitkwam.
Men is in 2018 gestart om de Lexicon Frisicum te vertalen. Vanaf begin 2020 is het eerste deel digitaal en online beschikbaar gemaakt.
Feitsma wijdde dan ook veel artikelen aan hem en de taalkunde.
Lexicon Frisicum : A-Feer / Justus Halbertsma, Hiddonis filius (composuit); Tiallingius Halbertsma, Justi filius (post auctoris mortem edidit et indices adiecit). - Hagae Comitis : Martinum Nijhoff, 1876 (1e dr. 1872)
|
Tussen Hemsterhuis en Grimm : Joast Hiddes Halbertsma als taalkundige / Anthonia Feitsma; Els van der Geest (bezorgd). - Fryske Akademy, nr. 1060. - Ljouwert [Leeuwarden] : Afûk, 2012. - ISBN 978-90-6273-895-3
|
Deze zijn naar haar dood gebundeld uitgegeven met de titel Tussen Hemsterhuis en Grimm : Joast Hiddes Halbertsma als taalkundige.
Op 14 oktober 1988 ontving ze van de provincie Fryslân uit handen van de gedeputeerde Johanneke Liemburg in Grou de Dr. Joast Halbertsma-prijs. Enkele dagen later corrigeerde ze het verslag in de krant dat daarover verschenen was en de verkeerde indruk wekte, met een ingezonden brief over haar intenties door de letterlijke tekst van haar toespraak te melden.
Als wetenschapper keek ze over de grenzen en beperkte zich niet tot de provincie Fryslân. Ze ging congressen organiseren en nodigde daarbij wetenschappers van ander minderheidstalen uit. Ze was daarmee de wegbereider, waarop het Mercator Europees Kenniscentrum voortschrijdt. Een mooi voorbeeld hoe kennis gestapeld wordt en dat we allen op de schouders van onze voorgangers staan.
Een ander pad dat ze uitstippelde was die van de Frysk Nasjonale Partij (FNP) in 1962.
Rouwadvertentie Tony Feitsma
Leeuwarder Courant, 11-08-2009
|
Ze had dit nodig om de Friese taal én bijbehorende cultuur op de agenda te krijgen. Hiervoor klom ze ook regelmatig in de pen om verkeerd ontstane of weergegeven beelden te corrigeren. Ook dat pad is geëffend en ligt er goed bij. Zo spreken de gedeputeerden tegenwoordig gewoon Fries.
Naast deze energie slurpende activiteiten, die haar misschien ook wel energie gaven, kenmerkte ze zich ook al snel met andere eigenschappen. Soms door studie en meningvormend aangeleerd, soms door desinteresse. Dit uitte zich bijvoorbeeld bij haar proefschrift. Haar elfde stelling bij haar promotie luidde “Het verdient aanbeveling de doctorstitel af te schaffen.” Ze had de overtuiging dat de ene wetenschappelijke publicatie als een proefschrift, niet belangrijker was dan elk andere wetenschappelijke publicatie.
Daarnaast wist ze van zichzelf dat ze zich slecht kon verkopen. Het ontbrak haar aan het diplomatieke, etaleer- en show-talent.
Voor haar overlijden heeft ze haar nalatenschap ondergebracht in haar eigen stichting Fûûns fwar ut Frysk, het Feitsma Fûns.
Met haar elfde stelling in het achterhoofd, is het dan ook niet vreemd dat er alleen 'professor' voor haar naam in de rouwadvertentie staat
12.
Zelfs na haar dood bouwen anderen voort op werk dat Feitsma gestart heeft. Zoals bijvoorbeeld het drie-generatie onderzoek via uitsluitend de lijn van de vrouw, dan wel van de man, over de beïnvloeding van het Nederlands op het Fries en vice versa. Hiervoor werden er 87 cassettebandje ingesproken in beide talen.
En soms - wanneer het ergens niet goed gaat met taal, wetenschap of cultuur - wordt haar pinnige "Sjochst no wol!" tevoorschijn getoverd uit haar graf om druk op de ketel te krijgen
13.
In de kerk vinden we ook nog een aantal zerken, maar de meeste liggen onder een nieuwe houten vloer. Sommige zijn nog met een luik zichtbaar te maken. Er wordt nog druk gewerkt, zodat we na een snelle blik weer verdwijnen.
We lopen snel naar de wagen en besluiten snel naar Dokkum te rijden, omdat we daar zeker een toilet kunnen vinden waar we terecht kunnen.
noten:
1.
Brantgum.com, Archief 20200209 Foto's Restauratie & Opening Kerk;
Brantgum.com, Archief Gemeente Brantgum-Waaxens heeft zes leden, maar restaureert kerken / Jan Auke Brink;
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 07-02-2020 Gemeente Brantgum-Waaxens heeft zes leden, maar restaureert kerken / Jan Auke Brink;
2.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 164;
3.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 49;
4.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 49;
Friese plaatsnamen : Tegelijk een bijdrage tot de Oude Aardrijkskunde van Friesland / F. Buitenrust Hettema. - Nomina geographica Neerlandica / Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, IVe Deel. - Leiden : Brill, 1899. - p. 93;
Plaatsengids.nl Brantgum;
5.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 17;
Delpher:
Hedendaagsche historie of Tegenwoordige staat van alle volkeren; XXIVste deel Behelzende de beschryving der Vereenigde Nederlanden, en wel in't byzonder van Friesland. / Jan Wagenaar, Thomas Salmon. - 1786. - p. 202;
Holwerd aan Zee / Advies Team Ruimtelijke Kwaliteit. - 24 mei 2016. - p. 2;
Nieuwe Friesche Volks-almanak 1856. Vierde Jaargang. - Franeker : E. Ippius Fockens. - p. 36-38;
6.
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 17;
7.
rkd Ids Wiersma;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-06-1965 Stuur Ids Wiersma een ansichtkaart;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-08-1965 Ids Wiersma overleden;
8.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-08-1965 Ids Wiersma overleden;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-04-1990. - Fries Mozaiek Fries boeren-Hollywood komt zonder krassen in filmarchief / Sytse Singelsma;
Gemeente Amsterdam Stadsarchief:
Ids Wiersma Bevolkingsregisters geannexeerde gemeenten;
Ids Wiersma Bevolkingsregisters geannexeerde gemeenten;
Ids Wiersma Archiefkaarten;
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0363100012124213;
9.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-06-1994 Ideeën gevraagd voor beeld Ids Wiersma;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 27-12-1994 Gosse Dam maakt Wiersma-monument;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 22-06-1996 Ids Wiersma in brons terug in Brantgum;
10.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 164;
Heiligen en Heren : Studies over het parochiewezen in het Noorden van Nederland vóór 1600 / Otto Derk Jan Roemeling. - Fryske Akademy, 1070. - Leeuwarden : Fryske Akademy / Afûk, 2013. - ISBN 978-90-62739-68-4 Er wordt geen patroonheilige genoemd;
dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 2: Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983. - ISBN 90-12-03830-8. - p. 20-p. 21;
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 164;
11.
Nederlandse Liederenbank [10] Juwn-Bede;
Muziekweb Gysbert Japix : Liederen;
12.
Trouw, 8 september 2009, 13:18 Tony Feitsma, 1928-2009 / Alex Riemersma;
Friesch Dagblad, 25 februari 2020, 13:00 ‘Lexicon Frisicum’ vertaald voor sneupers en wetenschappers / Jan Ybema;
Omrop Fryslân, 26 februari 2020, 7:19 'Lexicon Frisicum' toegankelijk gemaakt voor de lezer van vandaag;
Omrop Fryslân, 26 februari 2020 Presentatie van de Friese vertaling van het Lexicon Frisicum;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-04-1968 Over benoeming aan de VU Dra. Feitsma: „Leechste status, moaiste wurk";
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-10-1988 Joast Halbertsma-priis útrikt yn Grou;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-10-1988. - Tony Feitsma by yn ûntfangst nimmen Joast Halbertsmapriis: Wittenskip kin net sûnder Beweging;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-10-1988. - Ingezonden Goed en geef Frysk / Tony Feitsma;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-01-1962. - Ingezonden P. en de Frysk-Nasjonale Partij / Jfr. Tony Feitsma;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-01-1966 FNP mei 13 man op list sil bliid wêze mei fiif steateleden;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-01-1966 FNP-er Singelsma op Teach-in: Programma's partijen „opbakte broadtsjes";
13.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 20-03-2018 De krakerige ‘n’ van de Friezen / Maria del Grosso; Niels Westra (foto);
Leeuwarder courant, 04-06-2019 Erop of eronder voor Akademy / Pieter de Groot;
internetraadpleging: 16 - 20-1-2021
|
|
|
Ids Wiersma | 1996 | Gosse Dam, Brantgum
Ids Wiersma | 1996 | Gosse Dam, Brantgum
|
|
noordzijde schip, Brantgum
koor kerk, Brantgum
|
|
Tony Feitsma, Brantgum
|
|
zerk, kerk, Brantgum
namen, kerk, Brantgum
schip, kerk, Brantgum
orgel, kerk, Brantgum
koor, kerk, Brantgum
zerk, kerk, Brantgum
|
|
Dokkum
Aangezien we nu halverwege de middag in Dokkum zijn, kunnen we weer de nodige winkels bezoeken. Maar we strijken eerst neer op het terras van De koffiepot, om ons te goed te doen aan een huisgemaakte appeltaart en iets om de dorst te lessen. Vanavond gaan we weer in de stad eten. De keuze valt op Hotel Cafe Restaurant 't Raedhûs. Maar aangezien we ons na sluitingstijd van de winkels aan de noordzijde van het oude centrum begeven, kunnen we nog over de Markt lopen.
We lopen via de Anjelierstraat naar het begin van de deze straat. Hier komen we een pand uit 1925 tegen.
Anjelierstraat, Dokkum
|
Dit voorheen gedeeltelijke bedrijfspand heeft sinds 2017 een volledige woonfunctie gekregen. Het pakhuis vertoont expressionistische details
1.
Op de hoek staat een pand met trapgevel (13096) uit de Renaissance, tweede kwart van de zeventiende eeuw. Hierbij valt vooral de gedraaide toppilaster met leeuwenkop op
2.
Op het kruispunt met de Boterstraat, zien we zowaar bij Het Vlaamsche Friteshuys een reclamebord voor de eierbal van Koksherberg uit Groningen. Het Vlaamsche Friteshuys van Piet en Alie Runia werd op 13 maart 2013 geopend. Ze waren begin van het jaar gestopt met de cafetaria / lunchroom de Pruttelpot in Kollum, die ze in 1995 waren gestart. In 2016 kwamen ze als beste Friese patatverkoper uit de bus
3.
De eierbal, aaierbaal op z'n Gronings, is sinds 30 maart 2017 cultureel erfgoed
4.
Vlak naast het reclamebord, voor De Gulden Butter Ton uit 1643, treffen we de Fetze fontein uit 1712 aan. Uiteraard werd het water gebruikt door de brouwersgilde. In dat jaar werd er een ringmuur om de waterput of bron aangebracht.
In het straatje Markt hangt aan de muur van het pand met trapgevel met de gedraaide toppilaster een bordje "Dit is de Fetze Fontein Ano 1712", om aan te duiden dat de huidige plaats niet de plek is waar de wel was, maar dat het hier zat.
Oudere aantekeningen, uit 1605, vertellen echter dat bij het uitgraven van de fundamenten van de oude grote kloosterkerk, die vanaf 1588 is afgebroken en niet weer is opgebouwd, dat "er een schoon waterput aan de zuidzijde dezer fundamenten is ontdekt". Het is vervolgens overdekt door een grote post. De gemaakte uitwatering liep noordwaarts tot het Diep. De uitwatering is overdekt met ronde dakpannen met ruige kalfsvellen. De gedachte is dat daarna de pomp erin is geplaatst.
Grondtekening der stad Dockum / J. Smedema. - 1788 [plattegrond naar kaart door J. Smedema. - 1951]
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 41.771 - (CC BY-SA 3.0)
|
Inmiddels is ook het reservoir van de pomp ontdekt. De gemetselde bak, waarin enkele tientallen m3 water past, zit anderhalve meter onder het pand waarin van D. Nijhuis in 1934 woonde. Dit wist men echter 65 jaar daarvoor, in 1869, ook al.
In de jaren '50 ging men ernstig twijfelen of de Bonifacius-bron wel de martelplaats was. Uit de toen pas bekend geworden resultaten van opgravingen uit 1913 zou de dobbe die we Fetze noemen, daarvoor eerder in aanmerking komen. Immers, zelfs Worp van Thabor beschreef dit al als zodanig. Maar ook dat geloofde men in 1878 ook al. En was Fetze ook niet in de volksmond de naam van Bonifatius? Baonefetze als in het Fries voor Bonifatius. Of Boni-Facius dat Goede Fetze betekent, waarbij Fetze de nog steeds veel voorkomende voornaam is.
Na de kerstvloed van 1717 volgde het merkwaardig extreem droge jaar 1718. Vanaf april tot oktober regende het niet, de rivieren droogden uit en de oogst verschroeide op het land. Toen lieten de brouwers eerst de ten oosten van het oude kerkhof (het huidige Markt), de Aloude terp gelegen Fetze-fontein, de Fosta-bron slatten voor vers water. Later werd ook de Bonifacius-bron uitgediept.
Het stadsbestuur nam in 1837 de bron over. Deze waterpomp is versierd met een vaas, waarop nymphen, bosgoden, de begeerde geit als duivel, et cetera zijn afgebeeld
5.
Naar verluidt stond deze halverwege de negentiende eeuw, samen met een andere vaas, naast de pomp, om de boel wat op te fleuren. De tweede, waarop Bacchanten en mannelijke duivels afgebeeld waren, is verplaatst naar het kerkhof. Hier is het op een rood bakstenen voetstuk tussen twee treuressen geplaatst. Een oudere bron meldt juist dat beide vazen afkomstig waren van een inrijhek waarop de naam Simkinson stond. Hierachter heeft men in 1832 de nieuwe begraafplaats gemaakt. Men vond afbeelding echter niet passen bij de nieuwe bestemming en daarom hebben zowel de Bonifaciuspomp als de Fetzepomp er een vaas bovenop gekregen.
Halverwege de twintigste eeuw denkt men dat de vazen op een hekwerk stonden, die men in Holland van een oude buitenplaats heeft gehaald, ten behoeve voor de nieuwe begraafplaats op de Kollumerdwinger. Ook in dit verhaal werden de wulpse figuren ongeschikt bevonden en verwijderd
6.
De naam Simkinson voert ons naar een familie met deze naam. De heer Isaac Simkinson had een plaats genaamd Oostervecht (bij Loenen). Rond in 1719 maakte de tekenaar en graficus D. Stoopendaal daarvan het "Gezicht over de Vecht bij Loenen op het huis Oostervecht". Het hekwerk voor de begraafplaats aan het Zuiderbolwerk of op de Kollumerdwinger zou dan een hekwerken kunnen zijn, die daar vandaan afkomstig is
7.
Het kerkhof op de huidige Markt werd in 1832 gesloten
8.
We lopen verder, de Op de Fetze op. Hier komen we achter de Grote of Sint-Martinuskerk nog een aantal fraaie panden tegenkomen, waaronder een consistoriegebouw, met sierlijke klokgevel uit 1734 (13169). Het heeft daarnaast een deurpartij gekregen dat de vorm a-symmetrisch maakt. En zo lijkt het spiegelbeeldig op de kerk.
We lopen vervolgens de Gasthuisstraat in en komen daar de Drukkerij van de "Dokkumer Courant" tegen. Drukkerij Douma heeft hier 83 jaar zijn drukwerk gemaakt, waaronder de krant. In 1904 verhuisde het van de Vleesmarkt naar dit pand, een voormalige sigarenfabriek, in de Gasthuistraat. Dit pand zou omstreeks 1905 gebouwd zijn. In 1989 wordt dit pand verlaten. D.P. Douma begon in 1903 met de Dokkumer Courant. Toen hij in 1941 met de woorden "Ik schrijf in mijn courant wat ik zelf wil" weigerde om artikelen voor de bezetter te plaatsen, betekende dit het einde van de krant
9.
Op de volgende hoek met de Waagstraat komen we onmiskenbaar een voormalig pand van P. de Gruyter & Zn tegen. We kwamen er ook een tegen in Hoorn , maar dan met de naam nog op gevel en in Ter Apel , in een iets slechtere conditie. Dit pand stamt uit 1936. Aangezien de architect T.P. Wilschut (1905-1961) vanaf 1928 in dienst trad bij de firma de Gruyter, kunnen we aannemen dat dit zijn ontwerp is. In het begin leunde hij nog zwaar op de gezichtsbepalende blauwe puitegel van z'n voorganger W.G. Welzing (1858-1942). Welzing was echter in dienst van 1906 tot 1925. Nadat het in 1959 was omgebouwd tot een zelfbedieningszaak - het werd op 10 juni 1959 heropend, aldus Hinke van Breeden - beleefde De Gruyter in Dokkum in de jaren '60 van de twintigste eeuw zijn hoogtepunt. In 1971 stopt De Gruyter hier met zijn winkel
10.
We wandelen door de Waagstraat naar de Hoogstraat - misschien toch een hapje eten bij d'Angelo Pizzeria Ristorante?
We lopen door en staan weer bij de Grote of Sint-Martinuskerk.
Hier treffen we aan de Kerkstraatzijde een ander uit cortenstaal gesneden werk, dat bij de Bonifatiusroute hoort. Uiteraard weer door dezelfde mensen gemaakt.
Auke Jelsma schreef het volgende over geen eik meer heilig:
op reis door duitsland
trof bonifatius een aan donar
gewijde eik aan tot verbijstering
van de bewonders van die streek
hakte hij er op los er gebeurde
een wonder vertelde de
biograaf willibald na enkele slagen
begon door goddelijke wind
de reusachtige boom al te wankelen
in vier stukken viel hij uiteen
toen de eerder zo woedende
heidenen dat zagen kwamen zij tot
inkeer en prezen zij god
En we lopen meteen maar even door naar de volgende fontein, die weer op de Markt staat. Het is de eerste fontein die we tegenkomen, dat behoort tot de 11 fonteinen, dat Friesland moet vereeuwigen. De elf verwijst natuurlijk naar de elf steden. De fonteinen zijn door elf verschillende kunstenaars gemaakt die afkomstig zijn uit elf verschillende landen. Dit idee is bedacht door artistiek leider Anna Tilroe in het kader van Leeuwarden-Fryslân 2018, culturele hoofdstad van Europa.
De uitvoering van De IJsfontein zal heel wat voeten in de aarde hebben. Eind 2018 stond het er nog niet, zagen we
. Het hele traject van Birthe Leemeijer (1972) zal dan ook van 2014 tot en met 2019 duren.
Vooral door de bestudering van alle betrokken elementen was deze lange aanloop zeker nodig. Nog afgezien van het hele technische gebeuren van De IJsfontein - dat op zich een hele toer was - is het maken van het samenhangende verhaal over ijs, de Elfstedentocht (tuurlijk - we doelen op de schaatstocht), de klimaatverandering, energieverbruik, het kan vriezen en dooien, de eik van Bonifatius, ook een kunstwerk op zich.
Ook de vorm van De IJsfontein is niet willekeurig, maar volgt het principe van de Fibonaccispiraal. De door Fibonacci ontdekte ordening in rangschikking van in de natuur voorkomende vormen bij zaden en bladeren, zijn bedoeld om zoveel mogelijk licht op te vangen. Aangezien zonlicht ijs doet smelten is deze Fibonaccispiraal omgekeerd toegepast, zodat het ijs zoveel mogelijk beschermd is tegen het licht en regenval.
Door gebruikt te maken van zonnepanelen om met licht stroom te maken, waardoor het ijs kan ontstaan, is het omgekeerd de vijand van het ijs, waardoor de omgekeerde Fibonaccispiraal-functionaliteit dus extra spanning veroorzaakt in dit hele spel van elementen.
De IJsfontein is omringd door bomen, waaronder enkele moeraseiken (Quercus Palustris). De Markt was een begraafplaats, "de bomen herinneren aan deze geschiedenis en de martelaren en kleuren bloedrood in het najaar" zodat dit refereert naar de strijd dat hier heeft plaatsgevonden. En de omgehakte eik kwamen we net al tegen. Daarnaast zorgen bomen natuurlijk, en daarmee dus heilig, weer voor een beter klimaat. Die hak je dus niet (zomaar) om. Hierbij krijgt het woord heilig een andere betekenis, dan in religieuze context. Net als terpen of wierden heilig waren, in dit voormalig gebied zonder dijken. Zoals we in Holwierde , de evenknie van Holwerd, zagen - dat deze lage hoogte ook mogelijk heilige hoogte betekend. Het is immers gelukkigmakend en levensreddend. Daarmee ga je respectvol om. Dit is vergelijkbaar met onze dijken, die voor ons ook heilig zijn
11.
De Fibonaccispiraal, de Fibonacci-reeks, de gulden snede komen van Leonardo van Pisa (±1170-±1250). Hij had de bijnaam Fibonacci. Leonardo kwam tijdens zijn handelsreizen in aanraking met de Indische rekenkunst en leerde de algebra van de Arabieren. Hij verzamelde de aanwezige kennis en gaf dit werk uit in 1202 met de ongeschikte titel Liber Abaci. Deze titel werd ongeschikt bevonden, omdat het teveel doet denken aan de (Europese / Romeinse) rekenkunst van Boëthius. Hierbij ontbrak bijvoorbeeld het getal '0'. Leonardo was een talentvolle rekenaar en wist met een ruimere blik zelfstandig de kunst toe te passen en nieuwe problemen op te lossen.
Tegenwoordig komen kinderen al in aanraking met deze Leonardo van Pisa. Zoals bijvoorbeeld in Thea Beckmans boek Kruistocht in Spijkerbroek. Hierin redt de hoofdpersoon, Dolf Wega, Leonardo Fibonacci en trekken ze verder samen op. Maar ook Clipphanger (NPO-Zapp) stelt de vraag: Wat is de reeks van Fibonacci? en beantwoordt vervolgens de vraag
12.
Wanneer we teruglopen naar de Koningstraat valt de dubbele uitbouw van de Grote of Sint-Martinuskerk op. De in geelsteen opgebouwde trapgevel - met een dubbele vleugelvormige uitkraging voor het torentje - is met de restauratie van 1965-1968 teruggekomen, op de manier zoals het op een vogelvluchtkaart uit 1616 van Nicolaas van Geelkerken was getekend. De kraagstenen hebben de vorm van leeuwenkoppen met ringen. De restauratie is gedaan onder leiding van architect P. Niesten. Het is uitgevoerd door Y. Schakel uit Exmorra. De toren is vernieuwd en de vensters kregen een stenen tracering. De burgemeester S. van Tuinen vroeg zich bij de heropening van de kerk af hoe de kerk aan z'n naam "Grote kerk" gekomen was. En of het vanaf nu misschien weer mogelijk zou zijn om er Sint Martinuskerk van te maken. Het antwoord op die vraag blijkt voort te komen uit de restauratie en uitbreiding van de "cleijne kerke" in de periode 1588-1593. Met gebruikmaking van materiaal van de in 1588 afgebroken abdijkerk werd de "cleijne kerke" vergroot tot de "Grote Kerk"
13.
We lopen door de Koningstraat naar 't Raedhûs, waar we ondanks het prachtige weer toch binnen gaan zitten.
't Raedhûs, Dokkum
|
Aan de wand treffen we een foto van de Elfstedentocht aan.
Waarvandaan de foto precies genomen is kunnen we niet zien. Aangezien het Klein Diep het keerpunt is met een stempelpost zal dit waarschijnlijk het toneel zijn. We zien hier de doortocht van (de latere fameuze winnaar) sportleraar Reinier Paping (31jr) uit Ommen. Slechts 57 wedstrijdrijders zouden deze tocht der tochten van vrijdag 18 januari 1963 volbrengen. Deze twaalfde editie zou in de boeken komen te staan als de zwaarste Elfstedentocht ooit.
Reinier Paping rust even uit in Dokkum.
FriesFilmArchief: Friese Smalfilmclub Kleare Kimen: Een impressie van de Elfstedentocht van 1963
[weergave 1182]
|
Paping, met rugnummer 157, zou 85 kilometer solo naar de finish schaatsen. Hij stempelt om 15.13 af in Dokkum. Omdat zijn voorsprong dusdanig is toegenomen, kan hij zich even een paar minuten rust gunnen en een hapje eten en wat drinken
14.
Onze maaltijd heeft iets langer geduurd, maar ook wij gaan weer verder.
We lopen dezelfde straat weer terug, omdat we nog enkele zaken op de foto willen zetten.
Onder andere bij het Gemeentehuis Dongeradeel. Hier heeft Guido van Driel , historicus en striptekenaar, de identiteit van de streek rondom Dongeradeel onderzocht en vormgegeven in 27 tegeltableaus, getiteld Om mekaar in Dokkum. Autodidact Guido van Driel (Amsterdam, 21-8-1962) is daarnaast filmregisseur en scenarioschrijver.
Om mekaar in Dokkum / Guido van Driel. - Amsterdam : Oog & Blik, 2004. - ISBN 90-5492-126-9
|
Om mekaar yn Dokkum / Guido van Driel; Tsead Bruinja (oers. út it Hollânsk). - Amsterdam : Oog & Blik, 2004. - ISBN 90-5492-125-0
|
Het gelijknamige stripboek Om mekaar in Dokkum, dat zowel in de Nederlandse als in de Friese taal is verschenen, is door hemzelf in 2013 verfilmd als De wederopstanding van een klootzak. Het was de openingsfilm voor het International Film Festival Rotterdam: The Resurrection of a Bastard. Het is lichtjes geïnspireerd op moord op Bonifatius in 754 en op zijn eerste blik bij binnenkomst van Dokkum, het AZC. Deze twee elementen vormen de basis voor het verhaal.
Het frappante aan het eerste getoonde tegeltablaeu is de betekenis van het beeld. Oppervlakkig gezien lijkt het alsof er een man naar een boom loopt. Echter, wanneer je beter kijkt zie je compleet iets anders. Dat alleen al is een boodschap dat aankomt.
De bijna-dood ervaring van de eerste persoon zorgt voor een ommekeer in diens leven. De opbouw van het verhaal is tevens verrassend te noemen
15.
Na dit stripboek aan de muur, nemen we nog een kijkje in de Bargemerk bij het werk van Tilly A. Buij en Gerard A. Groenewoud uit 1998. We hadden het vorig jaar in het donker gezien . Het plein waarop het beeld staat is later aangepakt. Er is toen in navolging van de ovalen sokkel, ook een ovaal ziteenheid gecreëerd. De grootste voetafdruk die er in die periode in Dokkum gevonden kon worden, bleek maat 52½ te hebben
16.
Af en toe kan het geen kwaad om aan enige zelfreflectie te doen. Een etage van Boorsma Light & Living op de hoek Hoogstraat en Waagstraat leent zich daar prima voor.
Hierna lopen richting het Noorderbolwerk om aan de overkant van de Noorder Gracht in de parkeergarage 't Panwurk weer bij de auto uit te komen, waarna we de terugtocht kunnen aanvangen.
noten:
1.
De krant van toen:
Nieuwe Dockumer Courant, 15-11-2017 Vergunningen Verleende omgevingsvergunning;
Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 111;
2.
Delpher:
Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst : Deel IX De provincie Friesland. / Afdeeling A - 's Gravenhage : Algemeen Landsdrukkerij, 1930. - p. 67, 414;
3.
RTV NOF, donderdag 14 maart 2013 Het Vlaamsche Friteshuys geopend;
De krant van toen:
Kollumer Courant, 09-01-2013 Piet en Alie Runia stoppen met de Pruttelpot;
Leeuwarder Courant, 25-04-2016 Gehoord & Gezien;
4.
Levend erfgoed Groningen Eierbal (aaierbaal);
Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland Groninger eierbaltraditie;
5.
Friesland en de Friezen : Gids voor reizenden : Schoonheid der steden dorpen en landschappen in de 19e eeuw / A.J. Andreae, J.G. v. Blom JGz., G. Colmjon, Waling Dijkstra, D. Hansma, H. de Jong, M.E. v.d. Meulen, K.K. Sipma, Johan Winkler [et al] ; S.J. van der Molen (toelichting). - Leeuwarden : Van Seijen, 1974. - p. 270;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 181.112 [vaas, op de originele plaats];
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 465-20 [bordje 'Fetze Fontein'];
De krant van toen:
Nieuwe Dockumer Courant, 09-12-2015 De ware Bonifatiusfontein;
Delpher:
Nieuwsblad van het Noorden, 10-11-1896 Historische bronnen.;
Nieuwsblad van het Noorden, 13-11-1908 De Bonifasiusbron te Dokkum;
Nieuwsblad van het Noorden, 28-07-1909 Landbouwtentoonstelling te Dokkum;
Leeuwarder courant, 21-02-1931 Dirk Camphuijsen : Bij zijn graf te Dokkum; noot 2;
Leeuwarder courant, 23-10-1934 De Fetze-Fontein te Dokkum : Overblijfselen uit ouden tijd;
De St. Bonifacius-Fontein bij Dokkum / A.J. (in: De katholieke illustratie : zondags-lektuur voor het katholieke Nederlandsche volk, No. 48, 1869. - p. 382-383);
Friesch volksblad, jrg 2, 1877-1878, no 99, 19-05-1878. - p. 4;
Het nieuwe? huis : wat leeren toch de katholieken? / Andreas Nicolaas Metz. - 1914. - p. CXIV;
De Volkskrant, 02-07-1954 Bonifatius-bron onder vernagelde pomp? : Vergissing van eeuwen lijkt waarschijnlijk;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-09-1984. - Ingezonden Abdij Dokkum / W. Schregardus;
6.
Delpher:
Leeuwarder courant, 23-10-1934 De Fetze-Fontein te Dokkum : Overblijfselen uit ouden tijd;
Trouw, 26-06-1954 Bonifatius en Dokkum : Twaalf eeuwen historie wijzen op de band die Bonifatius met Dokkum verbindt;
Twentsche courant, 09-05-1857 Allerlei [Overdruk uit Kamper Courant 26 april];
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 37.861 [Bonifatiusfontein met vaas W. Kramer];
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 37.862 [Bonifatiusfontein met vaas W. Kramer];
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 181.117 [vaas Bonifatiuspark (11-1976) A.J. van der Wal];
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 181.118 [vaas Bonifatiuspark (11-1976) A.J. van der Wal];
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 181.119 [vaas Bonifatiuspark (11-1976) A.J. van der Wal];
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 181.120 [vaas Bonifatiuspark (11-1976) A.J. van der Wal];
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 181.121 [vaas Bonifatiuspark (11-1976) A.J. van der Wal];
7.
Catalogus van den topographischen atlas der provincie Utrecht / S. Muller (Fz). - Oosthoek, 1914. - p. 179: 1707 Oostervecht;
Het Utrechts Archief 201722 [Gezicht over de Vecht bij Loenen op het huis Oostervecht. / D. Stoopendaal (tekenaar / graficus). - 1719];
Het Utrechts Archief 201723 [Gezicht in de tuin achter het huis Oostervecht aan de Vecht bij Loenen. / D. Stoopendaal (tekenaar / graficus). - 1719];
dbnl: Hekken in Nederland / Peter Meijer. - Zwolle/Zeist : Waanders Uitgevers / Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 2002. - ISBN 90-400-9495-0. - p. 144;
Messengercontact 22-01-2021 Gerard Westra, stadsgids:
(Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 30-01-2018 2018Verhalen in Dokkum
(Friesch Dagblad, 27-01-2018 Verhalen, een prachtstart van het culturele jaar in Fryslân / Rianne Kramer, Diane Romashuk, Vincent Meijninger; Marcel van Kammen, Niels de Vries [foto's]);
mailcontact 23-1-2021 Pieter van der Bij, Streekargyf Noardeast-Fryslân: fotoarchief: foto gesloten hekwerk begraafplaats Zuiderbolwerk;
8.
Delpher:
Leeuwarder courant, 23-10-1934 De Fetze-Fontein te Dokkum : Overblijfselen uit ouden tijd;
9.
Handzetter / Margreet van der Zee. - Verdwenen beroepen (in: Fryslân : Historisch tijdschrift, 17de jaargang, nummer 1, januari 2011. - p. 32);
drukkerij douma historie, historie2;
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) 0058100000213489;
10.
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0058100000212611;
De krant van toen:
Nieuwsblad van het Noorden, 13-05-1971 De Gruyter sluit helft van "gewone" winkels: ontslag voor 175 man;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 19-07-2013 Vrolijk personeel bij De Gruyter;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 02-08-2013 Op schoolreisje naar Zuidlaren;
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 29-04-1935 Uitslag Aanbestedingen winkelhuis met magazijnen;
Nieuwe Apeldoornsche courant, 24-12-1935 Handelsregister Waagstraat B.80;
De banier : staatkundig gereformeerd dagblad, 25-11-1935 Ingezonden Stukken Is het verschil tusschen de "Gereformeerden" en de Rome geheel uitgewischt? : Een "Gereformeerde" krijgt een rozenkrans cadeau;
Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad, 11-11-1952 Nieuw centraal kantoor van De Gruyter;
Wikipedia T.P. Wilschut;
11.
Birthe Leemeijer CV, De IJsfontein in Dokkum;
12.
Delpher:
Beknopte geschiedenis der wiskunde / J. Versluys. - Amsterdam : Versluys, 1902. - p. 82-88;
Wikipedia Fibonacci;
Kruistocht in spijkerbroek / Thea Beckman. - Rotterdam : Lemniscaat, 1985 [dertiende druk, 1e druk 1973]. - ISBN 90-6069-167-9. - hfd 2: p. 14-17;
13.
Dokkum, de Grote Kerk / T.E. van Popta. - 2003;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-12-1968 Vernieuwde Grote Kerk Dokkum weer in gebruik;
Friesland Wonderland Grote of Sint-Martinuskerk (protestants) / Peter Karstkarel;
14.
Delpher:
Algemeen Handelsblad, 19-01-1963 Reinier Paping, in het juichende Dokkum;
15.
Keunstwurk Om mekaar in Dokkum;
Wikipedia Guido van Driel;
Wikipedia De wederopstanding van een klootzak;
YouTube Guido van Driel: Filmgespräch WEDEROPSTANDING VAN EEN KLOOTZAK The Resurrection of a Bastard (2013). - DFF Deutsches Filminstitut & Filmmuseum;
YouTube IFFR 2013 - Interview with Guido van Driel;
16.
Keunstwurk Zonder titel;
internetraadpleging: 20 - 25-1-2021
|
|
|
Anjelierstraat, Dokkum
Anjelierstraat, Dokkum
Het Vlaamsche Friteshuys, Dokkum
|
|
voormalig pand Drukkerij Douma, Dokkum
voormalig pand De Gruyter | 1935 | T.P. Wilschut, Dokkum
Geen eik meer heilig | 2007 | Auke Jelsma, René Knip, Janno Hahn, Dokkum
|
|
De IJsfontein | 2019 | Birthe Leemeijer, Dokkum
De IJsfontein | 2019 | Birthe Leemeijer, Dokkum
|
|
vleugelvormige uikraging met leeuwenkoppen, Grote of Sint-Martinuskerk, Dokkum
|
|
Crème brûlée, 't Raedhûs, Dokkum
|
|
Om mekaar in Dokkum | 2004 | Guido van Driel, Gemeentehuis Dongeradeel, Dokkum
Om mekaar in Dokkum | 2004 | Guido van Driel, Gemeentehuis Dongeradeel, Dokkum
'Zonder titel' | 1998 | Buij / Groenewoud, Dokkum
'zelfreflectie', Dokkum
Noorder Gracht (Aalsumerpoort), Dokkum
|
|
Hallum
De route N356-N357 kunnen we tot Hallum onderhand wel dromen. Wanneer we naar de Doniaweg afslaan letten we echter even op.
Op de heenweg zien we telkens drie poppetjes op een lange fabriekshal staan. Ze hebben een koks- of bakkersmuts op, maar we herkennen ze niet. Het blijkt te gaan om het familiebedrijf Hellema, een koek- en banketbakker.
Het bedrijf werd in 1861 gestart door de 22-jarige Andele Hellema. Andle [sic] komt op 23 februari 1838 ter wereld in Wirdum. Zijn ouders zijn de 41-jarige winkelier en koopman Wyger Doekes Hellema en 40-jarige Jetske Ottes Idzerda. Op zijn 23ste huwt hij in de gemeente Baarderadeel op 11 mei 1861 met de 19-jarige Trijntje Jans Rienstra uit Bozum. Beiden geven aan geen beroep te hebben.
In 1861 vindt hij een huis in Hallum. En het jaar erop krijgen ze hun eerste kind: dochtertje Gerritje (1862-1890) wordt op 25 juni 1862 geboren. Andele is dan 24 en koek- en banketbakker. Wanneer Andele 26 is en zich banketbakker noemt, wordt Wieger op 10 mei 1864 geboren. Jetske (1866-1883) komt 7 augustus 1866 ter wereld, koekbakker Andele is dan 28 jaar. Hij is 30 en weer koek- en banketbakker op 9 juli 1868, wanneer Tjitske wordt geboren. Weer twee jaren later, Andele is dan 32 geworden en nog steeds koek- en banketbakker, wordt Lykeltje op 14 oktober 1870 geboren. De cyclus van om de twee jaar wordt doorbroken door Grietje. Zij wordt op 27 juni 1873 geboren. Andele is dan 35 jaar en geeft aan dat hij koek- en banketbakker is. Dochter Pietje volgt op 1 december 1875. De zonen Jan en Doeke volgen op 2 februari 1878 en 25 augustus 1880. Doeke wordt slechts 5 maanden en komt op 13 februari 1881 te overlijden. Ruim een jaar later, 28 mei 1882, werd Trijntje (1882-1894) geboren. Andele blijft bij alle geboortes koek- en banketbakker.
Op 28 oktober 1887 komt Andele - slechts 49 jaar - te overlijden. Bij het huwelijk van de oudste zoon Wieger - 24 jaar en koek- en banketbakker - is Andeles vrouw Trijntje Jans Rienstra koek- en banketbakkersche. Tjitske huwt op 22-jarige leeftijd op 14 mei 1891 met de te Gouda geboren banketbakker Johannes Dirk Anton Edauw. Het jaar daarop komt echter ook Trijntje Jans Rienstra - slechts 50 jaar - op 21 juli 1892 te overlijden. Het jongste kind van Andele en Trijntje, Trijntje is dan 10 jaar. De dochters Lykeltje, Grietje en Pietje nemen het roer vanaf 1892 over totdat de jongste zoon Jan het vanaf 1899 overneemt.
Jan, inmiddels 25 jaar en banketbakker, huwt in Hallum op 8 oktober 1903 met de 20-jarige Fokje Hiemstra. Ze wonen even in Aalsum
1.
Op 25 januari 1904 wordt daar zoon Andele geboren. Jan geeft op dat hij bakker is.
Na Andele volgen - Jan noemt zich weer banketbakker - Ædzer (Hallum, 17-12-1905 - Hallum 13-9-1997), Trijntje (Hallum, 27-5-1908 - Wurdum, 23-11-1991), Fokje (Hallum, 21-9-1909), Wieger (Hallum, 23-7-1912 - 21-9-1912), Wieger (Hallum, 22-08-1916)
2.
Jan gooit het over een andere boeg en gaat van 1914 alleen nog maar aan bakkerijen en groothandels leveren. In 1918 neemt hij vanwege zijn succes het naastgelegen logement De Valk over, om zijn bakkerij uit te breiden. Ook in 1933 vindt er wederom een uitbreiding plaats.
Wieger, inmiddels als 24-jarige banketbakker op 14 november 1940 in Hallum gehuwd met de 22-jarige Dieuwke Hettema uit Menaldum neemt samen met zijn broer Ædzer de ‘Koek- en Banketfabriek De Valk’ van Jan over in 1940. Ædzer (fabrikant) was als 30-jarige op 24 juni 1936 getrouwd met de 26-jarige in Huizum geboren Jiskje Wiersma.
Zoon A.J. Hellema is doorgegaan met de banketbakkerij, als voortzetting van de oude bakkerij.
Over een van de bekendste producten van destijds - en nu nog steeds - het speculaasje met amandelsnippers bestaat de volgende anekdote.
Ædzer hoorde van een reiziger dat er bakker was in een dorpje in Groningen, die een speciale methode had die beter bij hem paste dan de methode die nu hun fabriek werd gebruikt. Hellema ging op zoek naar de man en slaagde erin om deze methode te mogen overnemen. "En dêrtroch is einliks de amandelspeculaes sa'n great artikel fan ús wurden. Sa wurdt jins libben laet."
Jan overlijdt op 65-jarige leeftijd op 27 juni 1943.
Na WOII komt de eerste export naar Engeland op gang, wanneer ze de Abrikoosjes, the Macaroons in 1946 mogen verschepen. Na de aanschaf van een kettingoven in 1947 groeit de productie en verkoop explosief. Maar ook hier heeft - zoals wel vaker - het succes meerdere vaders. Voor de vernieuwing op verpakkingsgebied, de blikverpakking, leunde ze op de heer Wiltenburg uit Marrum en de heer Tseard J. Couperus van het eigen bedrijf
3.
Wieger gaat rond 1950 voor zichzelf beginnen en stapt op. Hij neemt de wafelfabriek van Turkstra in Leeuwarden over. De naam wordt Helwa en is sinds 1987 twee kavels verderop gelegen aan de Doniaweg.
De verzuiling van Nederland en de verdwijning daarvan is ook zichtbaar bij de Koek- en Banketbakker Hellema.
Op 30 januari 1874 is Andele Hellema op zoek naar een tweede bediende. Deze dient wel de Chr. Ger. Godsdienst aan te hangen of de waarheid zijn toegedaan
4.
Na het overlijden van beide ouders, gaat ook de volgende generatie op zoek gaat naar een eerste bediende. Deze dient wel de christelijke beginselen aan te hangen of te kennen, maar de aandacht gaat vooral uit naar bekwaamheid, kennis van garneren en de Friesche bakkerij en zelfstandig kunnen werken
5.
vlnr Jiskje Hellema-Wiersma, Frouwkje Feenstra-Terpstra, jubilaris Evert Feenstra en Ædzer Hellema
Met dank aan kleinzoon Evert Feenstra voor de foto.
|
Jan Hellema heeft in 1930 nog slechts oog voor dat ze bekwaam dienen te zijn en het liefst meteen kunnen beginnen
6.
Na WOII blijft dat de boodschap, snel en functie
7.
Krapte op de markt zorgt er eind jaren '50 van de twintigste eeuw voor, dat er zelfs een 'InCompany-opleiding' - zoals we tegenwoordig zouden noemen - wordt aangeboden voor de moderne oveninstallaties, waarbij huisvesting beschikbaar is. Ook wordt de leeftijdsgrens opgeschroefd van jong naar tot 50 jaar. Voor ander personeel wordt een reiskostenvergoeding aangewend
8.
Een jubilaris, de ovenist Evert Feenstra (Blija, 4-6-1895 - Hallum, 26-6-1982), is in de zomer van 1960 veertig jaar in dienst en krijgt een feestje aangeboden met al het personeel, waar hij gehuldigd zal worden
9.
Vanwege de herfstperiode, de tijd van de speculaas, worden zelfs meisjes en vrouwen voor halve dagen of eventueel 's avonds gevraagd. Alle hulp is nu welkom
10.
In 1968 heeft de groei van het bedrijf doorgezet tot ongeveer 80 werknemers
11.
Ædzer Hellema wordt dat jaar benoemd tot ridder in de orde van de Nederlandse leeuw
12.
De volgende generatie, Jan Ymke Hellema, zoon van Ædzer, past vanaf 1974 succesvol schaalvergroting aan de Doniaweg toe.
De zilveren Noot - NVC
|
Uiteraard onder protest en met bezwaarprocedures.
Rond deze periode is ook het logo van Hellema ontstaan. Medewerker en grafisch ontwerper Gerard Riemersma uit Dronrijp maakte het "bakkertje".
In 1976 winnen ze een Zilveren Noot, een prijs van de in 1953 opgerichte Nederlands Verpakkingscentrum NVC. Deze zilveren walnoot is de tweede prijs voor verpakking van het jaar. Hiervoor was wederom Tseard J. Couperus medeverantwoordelijk, samen met Carel van Laere uit Leiden en Gerard Riemersma.
|
|
|
|
Koek- en Banketfabriek Hellema in de kom van Hallum, vlak voor en tijdens de afbraak
Vanaf de Langebuorren en het Spokepad
Met dank aan Evert Feenstra voor zijn foto's.
|
Zij hadden namelijk een nieuw type verpakking ontwikkeld, een afsluitbare papieren bus voor de Friesche Koffiekoeken van Swannegold, een merk van de Koek- en Banketfabriek Hellema BV. Couperus maakte hiervoor de machine, waarmee de verpakking gemaakt kan worden. Op het koekje, dat erin zit, staat een speciaal door Van Laere ontworpen ûleboard
13.
In 1986 - bij het 125-jarig bestaan van het familiebedrijf - behoort het tot de 10 grootste koekjesbakkerijen van Nederland, waar zo'n 150 mensen werk vinden. Het exporteert de producten naar 35 landen. En in de Langebuorren, waar het allemaal begon, is nog steeds het hoofdkantoor gevestigd. Naast de vreugdevolle berichten, maakt de vakbond zich zorgen over onderbetaling van het personeel. De zorgen worden weggenomen, door het gevraagde over de afgelopen jaren te compenseren. Daarnaast dringt men eropaan om het bedrijf uit de kom te laten verdwijnen
14.
Honderd jaar nadat Jan (1878-1943) het in 1899 het stokje overnam, geeft deze Jan het stokje in 1999 door aan de broers Gerrit en Hille Hellema. Zij maken van Smoeltjes een bekend merk. Intussen produceren ze vele koekjes, biscuits en bars. En dat doen ze gezamenlijk als een grote familie, die elkaar kent, waarbij iedereen als werknemer welkom is en eerlijk wordt behandeld om er met z'n allen een feest van te maken.
In 2011 bestond het familiebedrijf 150 jaar. Tijdens het jubileumfeest voerde de 3-hoofdige familiedirectie een act op. Het podium op het bedrijfsterrein had de logo met de drie bakkers als achtergrond. Ze beelden daarbij tevens de drie bakkers uit die we nu aan de muur zien hangen
15.
Een eindje verderop, aan de Vijfhuisterdijk, komen we weer een 'logo' tegen. Maar nu van een geheel andere order.
"Maatschap G. Th. Jensma en T. de Vries" van de familie Jensma-De Vries doet mee met route Bildtstars en Eigenheimers van Sense of Place. Zo krijgen we meer binding met elkaar en leren we elkaar kennen. Maar het wil ook de wisselwerking tussen de mens en het landschap benadrukken. Projectleider Wendy Gooren vertelt dat het de bedoeling is dat de route langs de hele waddenkust komt te liggen. Dus van Noordoost-Friesland naar Groningen en daarna Duitsland in
16.
Joop Mulder, oprichter en artistiek leider van Sense of Place, kwam op dit idee, nadat hij eens met een boer sprak. Tijdens dit gesprek werd duidelijk dat de boer een afstand ervaart tussen hunzelf en de bevolking en consument
17.
Wat doet de boer en waarom doet hij dat? Door het beluisteren van het audioportret van Ellen Schat, die is ingesproken door dichter Syds Wiersma, maken we kennis met deze boerenfamilie en de andere langs de route. Fotograaf Linette Raven (Amsterdam, 18-7-1958) maakte de portretten die sinds november 2018 te zien zijn. Op 28 november vond de opening van de expositie Bildtstars en Eigenheimers plaats op het bedrijf van Durk Seepma in Oosternijkerk. Hierna ging het gezelschap - bestaande uit onder andere de sponsoren, pers en natuurlijk de boeren zelf - in een tourbus langs de andere foto's rijden
18.
Tijdens het rijden van de route kun je luisteren naar het lied Bildtstars en Eigenheimers van sanger-fersyskriver Jan de Vries, dat het verhaal van deze aardappelen vertelt. Jan, geboren in Sint Jacobiparochie, woont in Oude Bildtzijl en zingt in het Bildts
19.
De grassen op de dijk schijnen schaduw in de schemerzone.
We zijn binnen twee kilometer weer thuis in 't Laaisterplakky, zodat we niet in de duisternis hoeven te rijden. De nachtelijke verlichting in dit gebied is gelukkig nog schaars.
Vijfhuisterdijk, Hallum
|
noten:
1.
AlleFriezen:
Andele Hellema geboorte - huwelijk - overlijden;
Gerritje Hellema geboorte;
Wieger Hellema geboorte - huwelijk;
Jetske Hellema geboorte - overlijden;
Tjitske Hellema geboorte - huwelijk;
Lykeltje Hellema geboorte;
Grietje Hellema geboorte;
Pietje Hellema geboorte;
Jan Hellema geboorte - huwelijk;
Doeke Hellema geboorte - overlijden;
Trijntje Elisabeth Hellema geboorte - overlijden;
Delpher:
Gerritje Hellema: De bazuin, 31-10-1890 Advertentien;
Trijntje Elisabeth Hellema: De bazuin, 13-04-1894 Advertentien;
Hellema Geschiedenis van Hellema;
2.
AlleFriezen:
Andele Hellema geboorte;
Ædzer Hellema geboorte;
Trijntje Hellema geboorte;
Fokje Hellema geboorte;
Wieger Hellema geboorte - overlijden;
Wieger Hellema geboorte;
Delpher:
Trijntje Hellema: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-11-1991 Familiebericht;
De krant van toen:
Ædzer Hellema: Leeuwarder courant, 16-09-1997 Familieberichten;
Ædzer Hellema: Leeuwarder courant, 17-09-1997 Ædzer Hellema in Hallum overleden;
3.
Hellema Geschiedenis van Hellema;
AlleFriezen:
Jan Hellema overlijden;
Wieger Hellema gehuwd;
Ædzer Hellema gehuwd;
De krant van toen:
De Sawn Stjerren Post, 01-12-1978 Wy wiene by: Ædzer Hellema;
Delpher:
Friesch dagblad, 08-07-1933 Uit Friesland. Hallum.;
Nederlandsche staatscourant, 12-07-1933 Naamlooze Vennootschappen. Bekendmaking.;
De standaard, 22-05-1936 Industrie, handel en bedrijf in de gemeente Ferwerderadeel;
4.
Delpher:
De bazuin, 30-01-1874 Advertentien;
5.
Delpher:
De bazuin, 01-06-1888 Advertentien;
6.
Delpher:
Friesch dagblad, 18-09-1930 Advertentie;
7.
Delpher:
Friesch dagblad, 25-01-1946 Advertentie;
Friesch dagblad, 14-06-1947 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 22-06-1949 Advertentie;
8.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-06-1958 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-10-1959 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-05-1960 Advertentie;
9.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-07-1960 E. Feenstra, veertig jaar bij koekfabriek Hellema, Hallum;
AlleFriezen:
Evert Feenstra geboren - huwelijk;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-06-1982 Familiebericht;
Messengercontact 28-01-2021 Evert Feenstra, fotobijdrage jubileum pake;
10.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-09-1962 Advertentie;
11.
Delpher:
Nieuwsblad van het Noorden, 31-05-1968 Advertentie;
12.
Delpher:
Friese koerier, 12-06-1968 Personalia;
13.
mailcontact 06-02-2021 Gerrit Hellema, Hellema;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-02-1974 Schelte Braaksma en Jan van der Meer te Hallum over grondverkoop aan Hellema BV: „Wy geane troch, as it moat oant de Kroan ta";
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-05-1976 Hellema komt met papieren bus Onderscheiding voor Friese verpakking;
14.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 15-05-1986 Hellema Hallum bakt al 125 jaar koekjes van eigen deeg;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-07-1984 Mr. Van den Berg in een tussenvonnis: Hellema Hallum BV moet redelijkheid van voorstel onderbouwen;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 16-10-1986 Voedingsbond: 'Werknemers Hellema Hallum onderbetaald' : Bond stelt plan op: 'Voor acties is het nog veel te vroeg';
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-06-1987 Nabetaling voor vaste medewerkers Hellema Hallum;
Messengercontact 28-01-2021 Evert Feenstra, fotobijdrage gebouwen Hellema;
15.
Hellema Geschiedenis van Hellema;
Hellema Werken bij Hellema;
mailcontact 06-02-2021 Gerrit Hellema, Hellema;
16.
De krant van toen:
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 27-11-2018 Portretten van aardappelboeren;
17.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 29-04-2020 Boerenportretten prijken in het Bildt voor culturele projectroute / Robin Meindertsma;
Friesch Dagblad, 08-05-2020 Foto’s vertellen het verhaal als de vingertjes wijzen / Peter Halbersma;
18.
Anita Blijdorp , 28 november 2018;
Linette Raven ;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant 29-11-2018 Portretten vragen aandacht voor aardappel / Gitte Brugman;
19.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 09-12-2009 Mijn naam is Jan de Vries / Rixt Oenema;
Franeker Courant, 20-02-2019 Verbonden met muziek / Martine van der Linden;
internetraadpleging: 25 - 30-1-2021
|
|
|
Hellema, Hallum
|
|
familie Jensma-De Vries
Vijfhuisterdijk, Hallum
|
|
|
Dag 6: Oudebildtzijl, Nieuwebildtzijl, Vrouwenparochie, Wier, Berlikum, Bitgum, Bitgummole, Menaam, Slappeterp, Skingen, Peins, Ried, Franeker
kaart 6
|
De ochtend verloopt behoorlijk regenachtig. Dat biedt ons gelegenheid om het rustig aan te doen. We zijn van plan om weer een stukje van Het Bildt te bekijken. In het boek van Jan van der Mast De kleine Keizer vinden we aanwijzingen van de begraafplaats waar Gerrit Keizer begraven ligt. Verder willen we graag de dorpen aan de westoever van de Middelzee bezoeken. Hierna zien we wel wat de middag ons verder brengt.
Omdat de regen pas wegtrekt na de lunch, gaan we pas aan het begin van de middag op weg.
|
Oudebildtzijl
We gaan eerst maar eens onderzoeken tot hoever we de Oude Rijd als De Rijd, Kaaifaart 1 of Kadijkster vaart 2 kunnen volgen.
De kaarten geven aan dat het water tot Nieuwe Bildtzijl loopt, waarna zo'n 2½ km noordoostelijker, buiten de huidige Zeedijk, de naam De Ryd of De Rijd weer terugkomt in de aangeslibde schorren of kwelders waar we enkele dagen geleden de dag afsloten .
We weten inmiddels ook van de noodzakelijke omkering van het afwateren, dus van noord naar zuid in plaats van zuid naar noord . De sluis van Nieuwebildtzijl werd gedempt in 1665, zodat het water afgevoerd werd via de Oude Leije naar de Dokkumer Ee. Ook weten we inmiddels dat met de aanleg van het nieuwe gemaal bij Zwarte Haan het overtollige water daar officieel vanaf 1973 weer rechtstreeks op zee kan worden afgevoerd.
Wanneer we vanaf onze kade over De Pyp de Van Albedaweg oprijden, komen we meteen langs de voormalige school, later kleuterschool en het Dorpscentrum De Syl. Ook dat laatste is echter niet meer en het pand is inmiddels verkocht. De naamgever van de straat Bruno Lieuwes van Albada (1792-1876) was hoofd van die school
3.
Gezangen, bestemd voor de plegtige inwijding van het in den jare 1819 nieuw gestichte schoolgebouw te Oude Bildzijl en voor het op dien zelfden dag (zynde den van 1819) te houden openlyk examen der schooljeugd aldaar / Marten Martens. - Leeuwarden : M. van den Bosch, 1819
|
Gedichtjes voor de volksschool en de huiskamer / B.L. van Albada. - St. Anna-parochie : J. Kuiken Jz, 1870
|
In de noordelijke muur vinden we nog een gevelsteen, dat aangeeft dat de vier hoekstenen van het schoolgebouw op 3 augustus 1819 zijn gelegd door de jongens D.R. de Jong en J.M de Groot en door de meisjes E.H. Kolk en I.E. Molenaar. Deze gevelsteen zat bij de bouw in de voormuur.
Het zal hier gaan om de volgende kinderen.
Dirk Reinders de Jong is in Oude Bildtzijl op 29 september 1810 geboren. Zijn vader, Reinder Tietes de Jong (en gehuwd met Renske Cornelis Crap), heeft zich jarenlang voor de verbetering van de schoolsituatie ingezet. Dirk overlijdt op 25 oktober 1853 aan typhus. Een half jaar voor zijn overlijden schrijft hij aan de krant zijn relaas over het gedwongen vertrekt uit Het Bildt, wegens verschillend inzicht over democratie!
4
J.M. de Groot zal - als enig passende - Johannes Martens de Groot moeten zijn. Hij is geboren op 5 maart 1811 als zoon van Marten Johannes de Groot (04-01-1784 - 25-08-1813) en Maartje Sjoerds Schaaf (?-03-1787 - 19-08-1863). Zijn vader was toen hij overleed rentenier. Zijn moeder zal op 3 oktober 1819 hertrouwen met gardenier Douwe Alderts Bekius. Johannes zal jong overlijden op 25 november 1823
5.
E.H. Kolk zal Elisabeth Harmens Kolk zijn. Ze is geboren in Oudebildtzijl op 15 april 1807. Haar ouders zijn Harmen Douwes Kolk (Oudebildtzijl, 1758 - Oud Bildt Zijl, 15-8-1820) en Tetje Tjeerds Pot (13-3-1780 - 8-10-1854) die op 23 januari 1803 met elkaar trouwden. Elisabeth trouwt op 28 mei 1835 met Pieter Formers Molenaar, net als het tweede meisje een kind van Former Pieters Molenaar en Saapke Thijssen Rynks. Haar vader is tijdens haar huwelijk al geruime tijd overleden, namelijk een jaar na deze steenlegging. Tijdens de steenlegging was haar vader herbergier. Haar moeder is winkeliersche en later ook Herbergiersche / Kasteleinsche. Elisabeth wordt ook Lijsbert (naar haar oma) genoemd
6.
I.F. Molenaar zal waarschijnlijk een leesfout zijn. We concluderen dat het hier waarschijnlijk gaat om Tiettje Formers Molenaar en dat de T is aangezien voor een I. Tiettje is geboren op 28 september 1811 en is tijdens de steenlegging nog net zes jaren oud, volgende maand is ze al zeven. Ze zal op 30 april 1840 trouwen met Jan Martens Bokma, zoon van Marten Jans Bokma en Ariaantje Jacobs Stap. Tietje zal op 34-jarige leeftijd overlijden op 9 september 1846. Haar dochtertje Ariaantje Jans Bokma, geboren op 31 juli 1846 overlijdt - 14 weken oud - op 13 november 1846.
Haar vader, Former Pieters Molenaar, zette zich sinds 1816 in voor de verbetering van de schoolsituatie. Haar vader is net als haar moeder Saapke Rienks lid van LUNB, het leesgezelschap in Oude Bildtzijl, Ledige Uren Nuttig Besteed
7.
Verder kunnen we het volgende gedicht lezen:
Hier leert men Kind'ren 't spoor betreden
Van Kennis, Deugd en goede Zeden
Houdt Oud en Jong dit doel bestendig in 't gezigt,
Dan heeft zich de Oude Zijl een Eerenzuil gesticht!
8
Het gedicht is van Marten Martens (1773-1852), schoolopziener van dit deel in Friesland, zo schrijft Van Albada - die van 1816-1826 op de school werkzaam was - als "herinnering" in Gedichtjes voor de volksschool en de huiskamer
9.
De onderwijzer Bruno Lieuwes van Albada doet in een verslag uit de doeken wat hij bij zijn aantreden in 1816 aantrof als situatie en wat hij heeft gedaan. Alle kinderen waren werkzaam in de vlas- en aardappelenteelt, zodat "zeer ontijdig de School" werd verlaten. Aan Zangoefening werd nauwelijks iets gedaan. Hij voerde deze les voortaan twee uur per week op. Het Aardrijkskundig onderwijs werd gecombineerd met geschiedenislessen. De Rekenkunde werd een uur per dag gegeven aan degenen die de vier hoofdregels hadden geleerd. Het aantal leerlingen steeg gestaag. Aan het Leesgezelschap kon alleen deelgenomen worden, wanneer de ouders een bedragje konden betalen voor de aanschaf van boeken. Het schrijven werd uitgevoerd met de Briefwisseling tussen leerlingen van deze school met de school te Wijns (later Wirdum) en St. Anna Parochie. Het Onderwijs op de fluit en viool werd enthousiast onthaald.
"Een levenlang leren" werd door de onderwijzer Van Albada vreugdevol onthaald, wanneer hij van een oud-leerling een brief ontvangt, waarin de leerling schrijft: "Ik werk nog dagelijks aan de bevordering van mijn verstand"
10.
Net voor de bocht in de vaart en weg staat de voormalige Gereformeerde Kerk. Nadat het pand uit 1927 anderhalf jaar leeg had gestaan kocht Simone van der Velden (Tilburg, 12-2-1973) het pand op 2 juli 2018. Een van haar eerste veranderingen aan het gebouw was het overschilderen van de donkergroene voordeuren. We zien dat ze turquoise blauw (of 'ibizablauw') zijn geschilderd
11.
Ook is ze zo te zien bezig met het herstellen van de gevelstenen "Geref." en "Kerk.", terwijl ze het pand heeft omgedoopt tot "Pand 61" .
Omdat het gebouw er vanbinnen nog zo uitzag, als na de laatste kerkdienst op zondag 17 januari 2016, bood haar actie om de kerkbanken weg te geven aan de bevolking van Ouwe-Syl een perfecte gelegenheid om nader kennis met elkaar te maken
12.
Omrop Fryslân - Simmer yn Fryslân, 24-8-2020 over Oudebildtzijl met o.a. Sytse Keizer en Simone van der Velden (vanaf 6:25)
|
Voormalig communicatie-coach is portret-schilderes en oorspronkelijk afkomstig uit Tilburg. Via New York en Amsterdam is ze hier naar toegekomen om de hectiek van de stad achter zich te laten.
Ze heeft tijdens de verbouwing een oude waterput in de kerk ontdekt, dat ze opnieuw heeft opgemetseld en nu verlicht is. Met een stevige glasplaat erop, zal het een blikvanger worden. Een van de mooiste moderne kansels in zijn soort - die er volgens Karstkarel in de kerk staat - staat nog steeds te pronken
13.
Deze gereformeerde kerk is een ontwerp van de architect J. Bosma uit Drachten. De eerstesteenlegging is gedaan door Ds. B.G. de Bruyn en gedateerd is op 28 juli 1927. Het gebouw lijkt van buiten op een kruiskerk, maar is vanbinnen een rechthoek. De bouw (exclusief elektra en verfwerk) werd uitgevoerd door Van der Meulen en Van Vliet uit Marssum voor een bedrag van ƒ 17.800.
B.G. de Bruyn uit Purmerend is begin juni 1926 geslaagd voor het kandidaatsexamen in de theologie aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Aan het eind van juli werd hij beroepen te Oude en Nieuwe Bildtzijl. Hij zou tot 27 april 1930 blijven om vervolgens naar Lemmer te vertrekken
14.
Jelle Bosma is gehuwd met Aizina van Ek op 17 mei 1926. Hij was toen al architect. Jelle is geboren in Kollum op 5 mei 1902 als zoon van timmerman Arend Bosma en Neeltje Wielsma. Arends ouders zijn de winkeliers Andries Bosma en Janke Wiersma. Jelle is in januari 1924 verhuisd van Kollum B 428 naar Drachten O 25. Hij is in Drachten overleden op maandag 10 november 1980
15.
Ruim een kilometer verderop bereiken we Nieuwebildtzijl.
noten:
1.
Grote provincie atlas : 1:25.000 : Friesland. - Groningen : Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1991. - ISBN 90-01-96199-1. - p. 32;
2.
Fryslân = Friesland : ±1926-1934 : schaal 1:25.000 / Anoek van der Leest, Meindert Schroor, Huib Stam (samenstelling, redactie); Thijs Caspers (eindredactie). - Grote historische topografische atlas. - Tilburg : Nieuwland, 2006. - ISBN 90-8645-006-7. - No 57 (verkend 1929);
3.
Ouwe Syl : Verklaring van de straatnamen Oversicht straatnamen Ouwe-Syl / Sytse Keizer: Van Albedaweg;
Nieuwsbrief Dorpsbelang Oudebildtzijl e.o. Mei 2018, p. 1;
de Bildtse Post, 19-1-2017, 16:11 Ouwe-Syl kiest bestemming opbrengst dorpshuis;
4.
Klaas Sjoerds de Boer Dirk Reinders de Jong (*1810) en Trijntje Roelofs Schuiling (*1817);
Erfgoed Fundaasje - Parenteel Ocke Hayes Reinder Tietes de Jong;
Gedichtjes voor de volksschool en de huiskamer / B.L. van Albada. - St. Anna-parochie : J. Kuiken Jz, 1870 [p. 3];
Delpher:
Reinder Tietes de Jong x Rinske Cornelis
Journal du département de la Frise = Dagblad van het departement Vriesland, 21-06-1813 Advertentie;
Leeuwarder courant, 05-10-1821 Advertentie;
AlleFriezen:
Dirk Reinders de Jong huwelijk;
We relate:
Dirk Reinders de Jong Facts and Events;
Klaas Sjoerds de Boer: Provinciale Friesche Courant, 12 mei 1853 Een historisch hoofd-artikel / redactie (intro), D.R. de Jong;
5.
Met dank aan Jan van der Leij, secretaris Pleatslik Belang Bitgummole:
Suggestie
J.M. de Groot: Johannes Martens de Groot, geboren op 5 maart 1811 en overleden op 25 november 1823.
Check en aanvulling:
AlleFriezen:
Johannes Martens de Groot geboren in huis no 122 Oude Zijl (onder Vrouwenparochie) - gedoopt 31-02-1811 - overlijden in huis no 172 (onder Vrouwenparochie);
Marten Johannes (04-01-1784 - 25-08-1813) x Maartje Sjoerds Schaaf of Schaaff wonende te Bellingwolde ( -03-1787 - 19-08-1863, dochter van Sjoerd Pieters Schaaf en Renske Daams [Geller]) huwelijk op 22-04-1810, hertrouwd met gardenier Douwe Alderts Bekius;
Marten Johannes de Groot kiesgerechtigde, geboren 04-01-1784 (locatie: 122 - Vrouwenparochie) - overleden in no 123 als rentenier. Zoon van Johannes Jans en Boukje Jans;
Maartje Sjoerds Schaaf overleden
Douwe Allerds Bekius x Maartje Sjoerds Schaaf huwelijk 03-10-1819;
6.
Met dank aan Jan van der Leij, secretaris Pleatslik Belang Bitgummole:
E.H. Kolk: Elisabeth Harmens Kolk. Gehuwd met Pieter Formers Molenaar op 28 mei 1835. Zij was toen 28 jaar en hij 32 jaar. Zij is geboren in ± 1807 in Vrouwenparochie.
Dit stemt overeen met de vader I.F. Molenaar (zie noot 7).
Elisabeth Harmens Kolk is de dochter van Harmen Douwes Kolk x Tetje Tjeerds Pot.
Check en aanvulling:
In het meegeleverde Extract bij het huwelijk staat dat "Elisabeth Harmens Kolk mede te Oudebildtzijl geboren is op den vijftienden April een duizend achthonderd en zeven." Haar moeder weduwe Tetje Tjeerds Pot was als Herbergiersche te Oudebildtzijl woonachtig tijdens het huwelijk van Elisabeth en Pieter. Vader Harmen Douwes Kolk (zoon van Douwe Harmens en Ytje Tjeerds), in leven kastelein, was al op 15 augustus 1820 overleden in het huis no 152 te Oud Bildt Zijl. De getuigen van het huwelijk en het Extract, familie en vrienden, kennen beiden vanaf hun jeugd:
(de voorletters zijn onder voorbehoud van verkeerde interpretatie van de letters):
T.D. Kolk, D.T. Kolk, R. Schuiling, F.P. Molenaar, M.G. Dijkstra, T.T. Rijnks, K.J. Stienstra, D.L. Bosch (vrederegter), P. Plantenga (griffier)
AlleFriezen:
Elisabeth Harmens Kolk geboren - huwelijk (zie Extract!) - overlijden;
Harmen Douwes Kolk en Tetje Tjeerds Pot huwelijk;
Harmen Douwes Kolk geboorte 11 weken voor kerst [= rond 8-10-] 1758 - overlijden - Memories van successie;
Tetje Tjeerds Pot geboorte / doop (aktedatum 25-01-1778) / geboorte / doop (aktedatum 09-04-1780) - Minuutplan Vrouwenparochie C2 perceelnr. 336 erf, 344 huisje, 345 huis en erf;
ouders Harmen Douwes Kolk:
Douwe Harmens en Ytje Tjeerds huwelijk;
ouders Tetje Tjeerds Pot:
Tjeerd IJsbrands/Ysbrands en Lijsbert/Lysbet Alberts huwelijk;
7.
Klaas Sjoerds de Boer Dirk Reinders de Jong (*1810) en Trijntje Roelofs Schuiling (*1817);
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 271, 275;
I.F. Molenaar. Haar vader, F.P. Molenaar, zette zich sinds 1816 in voor de verbetering van de schoolsituatie. Misschien is haar vader Former Pieters Molenaar, net als haar moeder Saapke Rienks lid van LUNB, het leesgezelschap in Oude Bildtzijl, Ledige Uren Nuttig Besteed.
Met dank aan Jan van der Leij, secretaris Pleatslik Belang Bitgummole:
Suggestie Jan van der Leij:
Former Pieters Molenaar x Saapke Thijssen Rynks hadden nog een kind: Pieter Formers Molenaar. Hij huwde op 28-05-1835 met Elisabeth Harmens Kolk (dochter Harmen Douwes Kolk x Tetje Tjeerds Pot)
AlleFriezen:
Former Pieters Molenaar x Saapke Thijssen Rynks huwelijk te Hallum 4-8-1799
kinderen Former Pieters Molenaar x Saapke Thijssen Rynks:
Antje Formers Molenaar - geboorte ± 1800 - huwelijk 21-05-1835;
Pieter Formers Molenaar - geboorte ± 1803 - huwelijk 28-05-1835;
Tiettje Molenaar geboorte 28-09-1811 - huwelijk 30-04-1840 - overlijden 09-09-1846;
Tjeerdtje Molenaar geboorte 05-07-1814 - huwelijk 08-08-1844;
Sipke Molenaar geboorte 04-10-1816;
Deze lijst met kinderen suggereert dat de genoemde I.F. Molenaar niet bestaat. Gezien de legging van steen in 1819 ligt een leeftijd van 6 tot 12 voor de hand, zodat het kind tussen 1807-1813 geboren dient te zijn. Immers Dirk is van 1810, Johannes van 1811 en Elisabeth van 1807. Tiettje (1811) is daarmee de meest logische kandidaat, aangezien Tjeerdtje net 5 is geworden. De letter T kan - met het duidelijk aanwezige ruimtegebrek op de steen - gemakkelijk aangezien worden voor een I.
Ariaantje Bokma geboorte - overlijden;
8.
Klaas Sjoerds de Boer Dirk Reinders de Jong (*1810) en Trijntje Roelofs Schuiling (*1817);
Gezangen, bestemd voor de plegtige inwijding van het in den jare 1819 nieuw gestichte schoolgebouw te Oude Bildzijl en voor het op dien zelfden dag (zynde den van 1819) te houden openlyk examen der schooljeugd aldaar / Marten Martens. - Leeuwarden : M. van den Bosch, 1819 p. 14;
Ik heb het groote doel mijner Aardsche bestemming bereikt .... / Marten Martens p. 137;
9.
Gedichtjes voor de volksschool en de huiskamer / B.L. van Albada. - St. Anna-parochie : J. Kuiken Jz, 1870 [p. 3];
Nieuwe bijdragen ter bevordering van het onderwijs en de opvoeding, voornamelijk met betrekking tot de lagere scholen in de Vereenigde Nederlanden voor den jare 1826. - Leyden : Du Mortier, 1826 p. 46;
10.
Nieuwe bijdragen ter bevordering van het onderwijs en de opvoeding, voornamelijk met betrekking tot de lagere scholen in de Vereenigde Nederlanden voor den jare 1826. - Leyden : Du Mortier, 1826 p. 46-57;
11.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 16-05-2019 Kerk nu thuis van creatieveling / Maria del Grosso;
rtl nieuws, 31 augustus 2018 06:09 (update 18 december 2018 15:20) Van kerk naar woning: nieuwe bewoners voor het Huis van God;
12.
Simone: Radio Eenhoorn interview 25-5-19 Pand 61 Oudebildtzijl;
Kerk Ouwe-Syl blijft na metamorfose mensen verbinden / Bertus Dijkstra;
13.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 16-05-2019 Kerk nu thuis van creatieveling / Maria del Grosso;
14.
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - Bijlage 2. Monumenten en gevelstenen binnen de oude gemeentegrenzen (tot 1983). - p. 4;
Gereformeerde Kerken.info, 24 december 2015 Gereformeerde kerk Oudebildtzijl dicht / G.J. Klok;
Plaatsengids.nl Oudebildtzijl;
Karstkarel geeft echter aan dat de kerk - in tegenstelling tot hierboven - is gebouwd in 1927: 419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 64;
De eerste steenlegging is gedateerd op 28 juli 1927 schrijft Karstkarel in zijn column
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 16-01-2016. - column Kerkgebouw Oude Bildtzijl sluit / Peter Karstkarel;
Delpher:
Nieuwe Tilburgsche Courant, 05-06-1926 Onderwijs;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 23-07-1926 Kerknieuws;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 14-06-1927 Kerknieuws - Sluiting kerkgbouw. met foto voormalige kerk en dominee De Bruyn;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 17-06-1927 Sluiting van het kerkgbouw der Geref. Gemeente te Oudebildtzijl. met foto voormalige kerk en dominee De Bruyn;
De banier : staatkundig gereformeerd dagblad, 17-03-1930 Geref. Kerken.;
De Amsterdammer, 03-04-1930 Afscheid en intrede.;
Friesch dagblad, 30-04-1930 Afscheid, bevestiging en intrede.;
15.
Delpher:
Dragtster courant, 08-02-1924 Vestiging en Vertrek.;
Dragtster courant, 08-08-1933 Advertentiën;
Trouw, 12-11-1980 Familiebericht;
AlleFriezen:
Jelle Bosma geboren - gehuwd;
Arend Bosma gehuwd;
internetraadpleging: 6 - 7, 12-2-2021, 10-4-2021
|
|
|
(voormalig) Gereformeerde Kerk, Oudebildtzijl
|
|
Nieuwebildtzijl
Nieuwebildtzijl is een knooppunt van vele wegen. Allereerst stopt hier de Kaaifaart. Maar deze gaat naar het westen verder als Nije Faart. Na zo'n 6½ kilometer voegt het zich bij de Kouwe Feart om gezamenlijk het overtollige water te spuien bij Zwarte Haan . De Nije Faart heeft eveneens het doel om de verzilting van het achterland vanuit de Waddenzee tegen te gaan.
Daarnaast komen de beide wegen, die de Kaaifaart begeleiden, hier samen op de dijken Nieuwebildtdijk en Koekijk. De dijken dragen een gelijknamige weg. En tenslotte zouden we nog rechtdoor kunnen rijden over Het Buttendykswechy, waarmee je uitkomt op de Poldijk en Zeedijk.
Wij draaien de Nieuwebildtdijk op. De straat is sinds de komst van de Poldijk voornamelijk buitendijks bebouwd. Het eerste pand dat we binnendijks tegenkomen, betreft een boerderij uit - zo schrijven de muurankers ons voor - 1804. Het gemeentewapen van Het Bildt "aren út skelpen" pronkt trots tussen twee geschilderde vensters met zandloperluiken op de gewitte topgevel. In 1982 en 1986 zagen de luiken er anders uit. Mogelijk waren het toen nog echte luiken, die in dit geval beiden vanuit het midden opendraaiden. Dit kan namelijk ook andersom aangebracht zijn. Het scharnieren zit dan in beide gevallen aan de buitenzijde. In 1973 ontbrak de banderol nog onder het gemeentewapen. In 1954 waren er nog geen muurschilderingen te vinden. Wel had het toen nog een stookhut aan de oostelijke zijde van het voorhuis staan. Zo'n stookhut, dat op vrijwel elk boerenerf stond, werd ook aangeduid als stookhok, vuurhok of fjoerhok.
Naar het schijnt is het eerste deel van de muurschildering aan het eind van de jaren 60 van de twintigste eeuw aangebracht. In 1975 was "Het Bildtse Wapen" een antiek en curiosabedrijf.
Door de huidige eigenaar, bewoner en tekenaar/kunstschilder Fred Thoolen worden alle muurschilderingen, bij elke schilderbeurt van de muur, gerestaureerd of bijgewerkt
1.
Beeldend kunstenaar Fred Thoolen (Den Haag, 17-2-1946) is in zijn jeugd geïnspireerd geraakt door een kunstenaar in Bloemendaal, waar hij opgroeide. Hij leerde er stillevens maken met houtskool en ganzenveer
2.
Thoolen kwam in 1989 naar Het Bildt en schildert onder andere de omgeving. "Mijn landschappen zijn een waarachtige poging de niet te beschrijven ruimte van het waddengebied vast te leggen. De schoonheid van een gebied waar je soms 360 graden om je heen
géén mens ziet. Ieder hekje is er een teveel", zegt hij daarover bij de expositie in 2018 in de Broeker Kerk, de kerk van Broek in Waterland.
Dodekathlos : de 12 werken van Herakles in landschappen / Fred Thoolen; Floor van Dijck (redactie). - Oude Bi[l]dtzijl : Artenon, 2004. - ISBN 90-808715-1-6
|
In 1997 krijgt hij voor zijn serie schilderijen met historische aardappelboerderijen in het open landschap, als bakens in een zee van klei, de Bildtse Kultuurprijs
3.
Naast het Bildtse en Friese landschap, maakt hij ook andere landschappen en verbeeldingen. Zoals bijvoorbeeld de serie van 12 Dodekathlos, dat opgenomen is in de collectie van het Fries Museum en in een fraai boekwerk is uitgegeven. In deze landschappen speelde de mythe van Herakles zich af.
We rijden verder naar het westen en nemen de eerste afslag die we tegenkomen naar het zuiden. Het gaat om de Burdineweg, dat een vernoeming is naar de geul Burdine (Boorne) dat hier in de negende eeuw nog stroomde, waarna het dichtslibde
4.
Vanaf deze weg krijgen we een mooi uitzicht op de achterzijde van de dijkwoningen, met een fraaie glooiing in het dak.
We vervolgen de route via de Attesweg.
noten:
1.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-06-1975 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-07-1982. - Bouwen Bildtse dijkdorpen moeten blijven / Symen Kingma;
Tresoar Fries Fotoarchief - 17055 - Oude boerderij uit 1804 te Nieuwebildtzijl. 20-04-1973 / Frederik Stienstra (1914-1999);
Tresoar Fries Fotoarchief - 29418 - Een voormalige boerderij aan de zuidzijde van de Nieuwebildtdijk (en Nieuwebildtdijkstervaart) ten noorden van Oudebildtzijl. 02-07-1982;
Tresoar Fries Fotoarchief - 65503 - Zijmuur van woonhuis, op de muur staat o.a. een wapen en het jaartal 1804. 05-06-1996;
Bildts Aigene luchtfoto 1952;
Bildts Aigene luchtfoto 1952;
Cultureel erfgoed op it Fryske boerehiem : stinzenpoorten, toegangshekken, hynstewaden, hooibergen, stookhutten, koetshuizen, theekoepels, húskes, kippenladders, varkenskotten, glazen poterbewaarplaatsen / Rudolf Jan Wielinga, Wiebe Hoekstra. - Grou : Uitgeverij Louise / Boerderijenstichting Fryslân, 2020. - ISBN 978-94-9153675-5. - p. 85;
Bildts Aigene luchtfoto 1986;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed - SHBO-F-KU-AA 60493 - Overzicht van de Oud Friesche Bouwboerderij vóór 1916 / Klaas Uilkema;
Plaatsengids.nl Nieuwebildtzijl;
mailcontact 10-02-2021 Fred Thoolen;
2.
Spaarnestroom, 21 oktober 2016 Beeldend kunstenaar Fred Thoolen: vakman en meester;
De magie van een gemeentegrens : De veranderingen in het grensgebied tussen Bloemendaal en Haarlem na de annexatie van 1927 / P.J. van der Ham. - [Overveen : Van der Ham], 2008. - ISBN 978-90-813050-1-3. - p. 107;
rkd Fred Thoolen;
mailcontact 10-02-2021 Fred Thoolen;
3.
Stichting Broeker Kerk Expositie september 2018: Fred Thoolen | Oscar Spierenburg | Tobias Spierenburg;
Broeker Kerk Expositie september 2018;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 02-01-2009 Kunstenaars op de dijk / Kirsten van Santen;
Franeker Courant, 08-09-2010 Kerk Wier open voor publiek;
Leeuwarder Courant, 18-09-2010 Gehoord En Gezien;
Franeker Courant, 22-09-2010 Unieke wandschildering in kerkje Wier;
Franeker Courant, 06-10-2010 Laatste concert in kerk Wier;
4.
De krant van toen:
Franeker Courant, 19-08-2020 Relatieve zeespiegelstijging van Billând en ‘t Bildt / Sytse Keizer;
Franeker Courant, 07-02-2018 Aanwijzingen vroegere ringwalburcht / Sytse Keizer;
internetraadpleging: 8 - 11-2-2021
|
|
|
Nieuwebildtdijk 69, Nieuwebildtzijl
|
|
(vanaf Burdineweg), Nieuwebildtzijl
|
|
Vrouwenparochie
De aanwijzing die we in het boek De kleine Keizer hadden gevonden, gaf aan dat Gerrit Keizer op de dag na Kerst op Froubuurt werd begraven
1.
Onze Grote historische topografische atlas wist onze gedachte te bevestigen dat met Froubuurt (Vrouwenbuurt of Froubuorren) Vrouwenparochie wordt aangeduid. Op dezelfde kaart, waarvan de omgeving in 1929 verkend is, staat aangegeven dat er aan deze weg een begraafplaats is
2.
En tweede optie is, dat we naar de kerk in het dorp kunnen gaan. Het is ons echter inmiddels wel opgevallen dat er op het Bildt geen kerkhoven (als zijnde begraafplaats) bij de kerken te vinden zijn.
We hopen dus maar dat we op deze begraafplaats het graf zullen vinden. We rijden naar de aangegeven plek toe en parkeren de wagen op het parkeerterrein. De begraafplaats blijkt opgedeeld te zijn als een "Het Bildt" in het klein. Met een middenpad van oost naar west en ten zuiden en noorden een parallel lopend pad, als ware het de Subhoekstermiddelweg en de Oudebildtdijk. Vier noord-zuid paden verbinden deze drie met elkaar, zodat er zes vakken zijn ontstaan. We bewandelen rustig elk een noord en zuidpad en turen zo langzaam de grafzerken af. Bij het middelste deel wordt op het noordelijk pad al gauw een "gevonden" doorgegeven.
Het valt meteen op dat zelfs het graf klein gehouden is. En dat het goed onderhouden is, want het oogt als nieuw. Dat laatste klopt dan ook. Het witte grind is een vervanging van een gemixte grindsoort van allerlei tinten. En er is ook een nieuw grafsteen geplaatst.
Rustplaats
van
onzer geliefden broerder en oom
Gerrit Keizer
Geb. te O.B.Zijl 4 Maart 1874
Overl. aldaar 22 Dec. 1946
De Familie
Fillip. 4 [?]
|
Op de vorige zerk konden we lezen:
3
We lopen vervolgens terug naar de wagen om alsnog naar de kerk van Vrouwenparochie te rijden. Voor we de bewoonde kom inrijden, rijden we nog langs een stukje restant van het spoortraject Stiens - Harlingen door Het Bildt .
We draaien de Middelweg op, dat inmiddels J.P. van der Bildtstraat heet en parkeren de auto op het plein voor de kerk. Het plein was voorheen bebouwd met nog een pand. Tussen dit pand en de nog aanwezige aan de westerzijde liep de vaart. We zien een wit hekwerk aan weerszijde van de weg, dat inmiddels Waling Dijkstrastraat genoemd wordt. De vaart liep 'onder' het hekwerk door 'het plein' op. Dit wordt in het wegdek van het plein aangegeven met een donkere steen. Vervolgens liep de vaart verder door, achter de huizen langs, richting het oosten, waar het nog steeds meanderend aansluit op de Ouwe Rij en Sûdhoekster Faart
4.
Met deze herinrichting - met een shared space-oplossing om het verkeerstempo te temperen - is na de oplevering van het Noordwest Tangent begonnen. In februari 2015 maakte de bewoners kennis met de plannen en op 30 november is de weg officieel geopend. Het creëert een meer komdorp-gevoel in plaats van een lintdorp
5.
We lopen eerst even naar de kerk (9525). Ook rond de kerk is het water verdwenen. Daarbij verdween ook de Oosterbrug, dat daarvoor de Roosterbrug genoemd werd. Deze brug, waarover men op het kerkhof kwam, droeg een rooster van opgespijkerde latten. Dit had hetzelfde doel als de tourniquet, het weren van vee en de duivel
6.
De kerk heeft zowel op de toren als op het koor een windvaan zitten, die bij de buitencategorie hoort. Ten Hoeve ziet er twee griffioenen in.
Brascamp houdt het op twee dansende personen met bazuinen, waarbij die op de toren ook nog een wapen heeft
7.
We zien dat de (enige) wijzerplaat van het torenuurwerk met de decoratieve schilderingen overeenkomsten vertoond met die in Hijum en Hantum .
Deze Bordenakerk vervangt een zestiende-eeuwse stenen voorganger en is - zoals de gevelsteen vermeldt - in 1670 als hervormde kerk gebouwd. Op 19 april werd de eerste steen gelegd door Nicolaus Joannis Walewyck van der Mey (~2-10-1664 - ) en een jaar later, op 23 april 1671 hield zijn vader Joannis van der Mey (Leeuwarden, - Oenkerk, 13-6-1689) de eerste predicatie.
De eerste stenen kerk (vermoedelijk gebouwd tussen 1526 en 1532 en had een houten voorganger uit 1511) was nog gewijd aan Onze Lieve Vrouwe. Vandaar dat het dorp ook Lieve Vrouwenparochie of Vrouwenparochie genoemd wordt, al heeft na de beeldenstorm van 1566 ook nog enige tijd de naam Kijfhoek gedragen.
De toren had in deze versie een sipel (siepel of ui-vorm) als renaissancistische bekroning, net als de andere twee parochieplaatsen voorheen ook hadden.
Er zijn nog twee dingen bewaard gebleven uit deze oude kerk, een rouwbord en de klok. Het rouwbord is voor Boudewijn van Loo, die op 23 januari 1640 is overleden. De klok is in 1602 gegoten door Gregorius van Hal
8.
De naam van de kerk, Bordenakerk, is een vernoeming naar de in de Middelzee stromende rivier Bordine (of Burdine en Bordena), zoals Boorn rond 750 nOJ nog genoemd werd. Op 19 april 1297 sprak de abt van Oostergoo inmiddels van de zee Bordena
9.
Sinds wanneer de kerk deze naam draagt is niet duidelijk. Het zal echter nog niet zo lang zijn. De eerste keer dat we het in de pers tegenkomen is zomer 2011
10.
gezichten in gevelsteen, Bordenakerk, Vrouwenparochie
|
Het wapen van Johannes Van der Mey zag er in 2009 nog zonder goud als volgt 'gedeeld' uit: I in blauw een verkort zilveren schuinkruis, de uiteinden van de armen schuin afgesneden; II in rood drie zilveren raderen. We treffen het echter aan waarbij bovenste delen goud zijn gemaakt en zodoende zilver op goud heeft. Iets dat tegen de grondregels van de heraldiek ingaat. Hierbij is het wapen tevens 'gevierendeeld' in plaats van 'gedeeld'
11.
Wat opvalt in het zwarte gedeelte tussen beide wapens in deze memoriesteen zijn de neusgaten en mond.
Aan de zijde van het koor krijgen we zicht op de pastorie. De hertog van Saksen had 1 morgen grond geschonken om de priester van 'een weinig' inkomen te voorzien. Hierop staat ook de pastorie
12.
De aanbestedingsuitkomst voor het bouwen van de nieuwe werd op 8 maart 1906 bekend gemaakt. De gunning zou echter nog twee weken op zich laten wachten. Het zou gegund worden aan de laagste aanbieder van negen briefjes, K. Booijenga uit Finkum. Hij zou voor ƒ8200 het ontwerp van architect J. Winters Jzn. uitvoeren. Om aan voldoende kapitaal te komen, gaf de kerkgemeente 35 aandelen à ƒ100 uit, tegen 4% per jaar, met het voornemen om jaarlijks een aandeel uit te loten
13. Aan de voorzijde van het dak zien we de befaamde Lucas IJsbrandspannen van de fabrikant Lucas IJsbrands Britzel.
Architect J. Winters Jzn. is Jan Winters. Jan werd in Gorredijk op 2 april 1846 geboren als zoon van de timmerman Jacob Jans Winters en Jeltje Alderts van Dam uit Gorredijk.
Hij huwde in de gemeente Ooststellingwerf als gemeente opzigter te Makkinga op 16 mei 1873 met Hittje Ynses Landmeter, dochter van veenbaas te Appelscha Ynse Fokes Landmeter en Froukje Alderts van Dam. Ze kregen een aantal kinderen en hij overleed hij op 7 september 1921 in Hoogezand
14.
J. Winters Jzn. was 1876 gemeente-architect in Workum en in 1892 te St. Anna-Parochie. Hier had hij ook een functie in de "Onderlinge Brandwaarborg-Maatschappij" in het voormalig rechterlijk kanton Hallum. In 1901 staat hij als secretaris op lijst van de Vrijzinnige Kiesvereeniging 't Bildt. In 1905 verstrekt hij inlichtingen als Bouwkundige van het Waterschap het Oud Bildt.
Als voorzitter van het bestuur van de Woningstichting in de gemeente het Bildt zoekt hij in 1908 opzichters voor de bouw 40 woningen in 1909. De Prins der geïllustreerde bladen tekent hierbij op: De heer J. Winters Jzn., sedert pl.m. 30 jaren architect te St. Anna-Parochie en als zoodanig in Friesland bekend als ontwerper en onderscheidene gebouwen, fabrieken en waterwerken, heeft zijn functiën en teven zijn ambt als architect der gemeente Het Bildt neergelegd. In de laatsten tijd heeft hij zich verdienstelijk gemaakt door het gesticht "Voor ouden van dagen", zoomede door de philanthropische "Janssen-stichting" en door den thans aangevangen woningbouw voor de volkshuisvesting
15.
Op het middelste koordeel vinden we het gedicht:
Hier straft en zegent men: Hier word elk ziel genood
in deeze vierschaar moet all vrolyk zyn of beven
Hier is het Huys waar in wy leeren van de dood
Als een herbooren zaad te treeden tot het leev
Het eerste deel van de laatste regel zou zo uit Marcus Aurelius, Boek 4, 14 kunnen komen, met de betekenis dat "gij zult weder in uwen Verwekker opgaan : gij zult veránderd worden, en gij zult als een nieuwe levenskiem weder opkomen
16.
Aangezien het geheel - dus inclusief kop - in het midden doorklieft is geweest, doet het de gedachte opkomen dat het op een andere plek heeft gezeten
17.
A 1670
is dese kerk
ter eeren gods en ten
dienste van sijne gemeente
aen dese parochie gebout, ten tijde
als Willem van Haren gedeputeerde staet
van Vrieslant was geweest 18 jaren grietman op der
Bildt in wiens name de eerste steen geleit is den 19 april
|
Aan de westzijde vinden we boven de deur, de toreningang
18, de tekst:
Hier wordt de naam van de in zuidmuur aangeduide grietman ingevuld.
Naast de deur vinden we het bordje dat de naam van de kerk bevestigend verklaard. Hierop vinden we het water van de voormalige Middelzee terug , waarbinnen de Bordena stroomde.
De deuren blijven voor ons gesloten en dus lopen we weer terug. Terug naar het pleintje dat ons een dorpsgevoel geeft.
Op de J.P. van der Bildtstraat treffen we op nummer 8 een klokgevel (9523), dat in 1783 gebouwd is. We lopen weer terug over de 'brug'.
Ook hier zien we een klokgevel, met daarop het jaartal 1768. Vergeleken met een glasdia van omstreeks 1900, zal dit niet om een authentiek pand gaan, aangezien het op de foto (90331) op een soort schuur, garage of opslagruimte lijkt. Hierin zat nu het jeugdhonk 't Honnegat.
Ernaast staat het voormalige dorpshuis Kyfhûeck. De naam Kyfhûeck doet natuurlijk meteen aan Kijfhoek denken.
En dat klopt. Het voormalige verenigingsgebouw De Lichtbaak van de hervormde kerk, werd na een ingrijpende verbouwing vrijdagmiddag 17 november 1989 officieel geopend als dorpshuis door burgemeester van Het Bildt, Klaas Dankert. Dankert onthulde daarnaast dat het dorpshuis start met een tekort van ƒ 175.000. Doordat de voorgevel van het pand wegens slechte staat volledig afgebroken moest worden en weer opnieuw is opgebouwd, vielen de verbouwkosten een stuk hoger uit dan begroot.
Dertig jaar later zijn beide panden tegelijkertijd verkocht
19.
Nu lijkt het Armhuis vanaf de straat niet zo heel groot. Er staat echter nog zo'n 35 meter pand achter het statige voorpand.
De armvoogden besteden aan het einde van de zomer van 1847 een leverantie van 1000 ton baggerturf aan, waarbij ze dachten een prijs van 40 à 50 cent per ton. Twee jaar later, in 1849 hoeven ze nog maar 800 ton. Dat het Armhuis nog steeds operationeel is, blijkt in 1854, wanneer de Armvoogd H.F. Bakker op zoek is naar een "vader en moeder", bij voorkeur zonder kinderen, Hervormd gezind, goed kunnen lezen en schrijven, waarbij de man landbouw moet kunnen bedrijven en de vrouw vrouwelijk handwerken. Vijf jaar later zoekt de voorzittende Armvoogd K.D. Wijbrandi vanaf 12 mei 1859 een nieuwe "vader en moeder", omdat de vorige dan stoppen met hun werkzaamheden. Aan het einde van de zomer van 1860 is weer een aanbestedingsronde voor baggelaar turf. Er wordt gedacht aan 600 tonnen, ter waarde van 55 à 70 cent per ton. Twee jaren later is de behoeft 500 tonnen à 60 - 80 cent per ton. Voor september 1863 wordt de vraag 600 ton tegen 50 à 60 cent en voor de twee opvolgende jaren erop nemen ze voor dezelfde prijs nog 400 ton af. Dit neemt in 1866 af tot 300 tonnen
20.
Op woensdagavond 6 oktober 1869 wordt er opeens een 10-jarig meisje vermist. Ze was nog kort daarvoor met andere kinderen waargenomen waarmee ze aan het spelen was. Alle mogelijke gangen werden nagegaan, zoals familie, sloten, putten en de vaart, maar ze werd tot ver in nacht niet gevonden. De volgende morgen werd ze door een schipper drijvend in de dorpsvaart ontdekt. Het gaat om Sytske Kuipers. Ze was een dochter van de werkman Anne Kuipers en Grietje Zittema. Ze is volgens de acte om acht uur 's avonds overleden. Haar ouders waren op 5 mei 1859 getrouwd. Sytske werd op 22 augustus 1859 geboren in Sint Anna-parochie. Een jaar later zou haar broertje Gerrit geboren. Gerrit overleed echter alweer acht maanden later, op 31 mei 1861. Een klein half jaar later, op 19 november 1861 overleed haar moeder. De werkman Anne Kuipers (Vrouwenparochie, 26-02-1833), zoon van Tjisse Annes Kuipers en Sytske Reinders Hofman staat er dan alleen voor. Zijn ouders en schoonmoeder waren al voor zijn huwelijk overleden.
Anne zou op 26 mei 1870 op zijn 37e hertrouwen met de 32-jarige Jantje Stienstra. Hun eerste dochter wordt op 5 mei 1871 (de trouwdag van zijn eerste huwelijk) en gaat Sytske heten (en wederom naar zijn moeder vernoemd worden). Er zullen daarna nog 7 kinderen volgen, waarvan er twee kort na de geboorte komen te overlijden. Deze Sytske zal op 22-jarige leeftijd huwen met de arbeider Sjoerd Vlietstra en als 77-jarige te komen overlijden
21.
Halverwege de zomer van 1872 wordt het pand - op dat moment met huisnummer 39 - naast het Armhuis, gedeeltelijk afgebroken en weer opgebouwd. Er komt een Naai- en Breischool in, met daarbij de woning voor de naaivrouw. Twee weken later komt het gemeentebestuur van het Bildt nogmaals met een aanbesteding. Ditmaal betreft het een aanzienlijke vertimmering van het voormalig Armhuis. De heer Kuiken legt in een uitgebreid voorstel voor verbeteringen ter voorkoming van armoede in de gemeente het Bildt uit waar onder andere het geld vandaan komt voor deze verbouwing
22.
Een volgende behoefte van het verbouwen van het voormalig weeswijs komt voort uit verplichting om vrije- en ordeoefeningen bij de gymnastiek mogelijk te maken
23.
Aan het einde van het jaar 1883 wordt F. Duhoux herbenoemd als armvoogd van Vrouwen-Parochie. S. Hommema-Hoitma wordt voogdes van het weeshuis
24.
In 1884 worden voor een jaarwedde van ƒ 230 een "vader en moeder" - gehuwd, zonder kinderen en tussen de 35 en 45 jaren oud - gezocht
25.
Tien jaren later deden enige tijd over het Weeshuis bepaalde geruchten de ronde. De Raad hield hierover vervolgens een geheime zitting zodat een van de leden hierover kon vertellen. Het Dagelijks Bestuur heeft vervolgens een onderzoek toegezegd en de Burgemeester heeft enkele personen verhoord. Hieruit kwam naar voren dat een uitgebreid en nauwkeurig onderzoek noodzakelijk werd geacht.
Uit dit onderzoek kwam naar voren, dat het Weeshuis verschillende artikelen gebruikt, die niet in de verantwoording van het armbestuur naar voren zijn gebracht. Zo werden door de leverancier bijvoorbeeld thee en wittebrood geleverd. Deze werden echter als koffie en roggebrood verantwoord. Deze niet toegestane artikelen werden echter door de weesouders met gepaste zuinigheid gebruikt, dat ze indien voorgesteld aan de Raad, zeker waren goedgekeurd.
Aangezien er niemand voordeel had getrokken, het was slechts een verkeerde gewoonte die door de voorgangers waren ingesteld, werd voorgesteld om dit voortaan goed in de administratie op te nemen. De leverancier J. Jensma werd hartelijk bedankt.
Jan Gerlofs Jensma werd als kind van Gerlof Jensma en Antje Wiersma op 1 februari 1859 in Vrouwenparochie geboren. Hij huwde - na twee weken ondertrouw - op 1 augustus 1895 met Eke Salverda (eveneens geboren in Vrouwenparochie en dochter van Philippus Salverda en Grietje Molenaar). Naast brievengaarder en winkelier in kruidenierswaren werd hij in 1898 benoemd tot telephoonkantoorhouder. Verder was Jan secretaris van de afdeling Vrouwen-Parochie van de Nederlandsche Vereeniging tot Afschaffing van Alcoholhoudende Dranken en zat hij voor zijn omgeving in het bestuur van het Groene Kruis. Tevens was hij de boekhouder van Polder "Zuidhoek" onder St. Anna- en Vrouwenparochie. Hun enig kind, Gerlof, zet op 27 juli 1920 een herinneringsadvertentie in de krant om het 25-jarige echtvereeningen te gedenken. Eke, 54 jaren, overleed twee maanden later. Jan (63) hertrouwde 27 april 1922 met Trijntje Hoitsma (58). Zij was de weduwe van Ate Salverda, broer van Eke, die in de zomer van 1918 was overleden. Op 13 januari 1928 kreeg Jan alle lof voor zijn werkzaamheden als penningmeester van de "Voorlopige Commissie", waarvoor hij de administratie sinds 1919 met Menniste degelijkheid had gevoerd. Op 21 december 1931 verhuisden ze naar Dantumawoude, waar Jan op 4 maart 1936 overleed.
Ook de weesouders kregen een schriftelijke bevestiging dat ze nog steeds het vertrouwen van de Raad genoten
26.
Twee jaren later, aan het einde van het voorjaar van 1896, kregen ze plotseling vijf kinderen toegewezen. Een vrouw met zes kinderen, die wilde intrekken bij haar zwager, nadat haar man in het krankzinnigengesticht werd verpleegd, bleek niet in staat om de honneurs waar te nemen voor zijn broer. De vrouw en kinderen werden teruggezonden naar Leeuwarden, waar de vrouw met het jongste kind verdween. Voorlopig krijgen de andere vijf hun verzorging in het Weeshuis
27.
In het voorjaar van 1901 werd R. Jensma-Van der Heide herbenoemd tot voogdes van het Weeshuis
28.
Tj. Brouwers en zijn vrouw zullen in het voorjaar van 1903 eervol ontslag worden verleend, wanneer hun opvolgers zullen aantreden. Hun verzoek om pensioen te mogen ontvangen, werd afgewezen. Ze hadden hun functie vrijwillig zelf neergelegd en hadden nog niet de leeftijd bereikt
29.
Hun opvolgers worden - twintig jaar later - nog steeds een jaarlijksche bezoldiging van ƒ 230 geboden
30.
De heer D.R. Kuiken en zijn vrouw werden in een vorige vergadering benoemd als 'vader en moeder'. Zij zagen echter af van deze benoeming. In hun plaats heeft de Raad IJ.Æ. de Vries, bakkerknecht uit Leeuwarden en zijn vrouw benoemd
31.
In de zomer van 1907 werd S. van der Heide-Hoitsma herbenoemd tot voogdes van het Weeshuis
32.
Niet kort daarop, in 1909, denkt de Raad het weeshuis te kunnen opheffen, aangezien er nog nauwelijks wezen zijn. Aan het eind van 1908 worden er nog 6 geteld. Het voorstel is om ze voortaan in een gezin onder te brengen
33.
Naast het voormalig weeshuis staat een winkelhaakboerderij dat voorheen uitkeek over de het stukje dwarsvaart.
Deze voormalige boerderij wordt bij verkoop in 1974 aan de agrarische bestemming onttrokken. Er is op dat moment ƒ 14.600 geboden voor de boerenhuizinge met schuur, schuurtje en erf op 9.10 Are (oftewel 910 m²). In 1980 wordt het opnieuw te koop aangeboden met een vraagprijs van ƒ 97.500
34.
Uit het Monumenten Inventarisatie Project (MIP), waarvan de rapportage in 1993 verscheen, blijkt dat ook dit pand als waardevolle bouwkunst uit de periode 1850-1940 beschouwd mag worden
35.
We lopen weer terug naar de wagen en rijden dezelfde weg weer terug naar het kruispunt met de Attesweg. Hier slaan we af naar het zuiden, de Hamerenweg. De naam wordt verklaard door de streek De Hameren waar de weg naartoe gaat, zoals we op de kaart van Westergo uit 1785 kunnen zien. Het verklaart echter nog niet het begrip. De Hamerenweg wordt in deze omgeving ook Hamrenwei genoemd. De Hameren komt ook voor als De Hammeringen en De Hameringen. In twee oude vermeldingen, 1465 en 1470, woont een persoon zowel in de Hammen als Hammeren. In dit geval als meervoud van Ham. En in dit geval zal het duiden op een buitengebied, een opgeslibd hoek of landtong
36.
Er lagen aan het einde van de achttiende eeuw "veele kostelyke boereplaatsen" in "een schoone Landouwe"
37.
Zo'n 300 meter voordat we het bruggetje van de Súdhoekster Faart (Zuidhoekster Vaart) over gaan rijden, komen we langs een boerderij van het kop-hals-romptype, waarvan slechts het voorhuis en de lage muren van de schuur overeind staan. Het heeft een monumentstatus (9524).
In 1965 wordt deze boerderij in Zuidhoek bewoont door Gerke K. Sinnema (Ternaard, 20-07-1906 - Beetgummermolen, 14-9-1972) en zijn vrouw Aaltje J. Noordenbos (Beetgum, 01-05-1905 - 8-11-1978).
aanzicht Hamerenweg 11 / A.J. van der Wal. - 01-1969
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 122.789 - (CC BY-SA 3.0)
|
Ze kwamen hier, op Vrouwenparochie 186 - dat later als Hamerenweg 11 genummerd gaat worden, wonen na hun huwelijk op 19-05-1932 toen Gerke, 25 jaren en Aaltje, 27 jaren oud waren. Hierbij is opmerkelijk dat Gerke pas op 14 juni 1932 wordt ingeschreven. Gerke is de zoon van Keimpe Jans Sinnema (Holwerd, 14-01-1870 - Holwerd, 13-8-1943) en Saakje Hibma (Wijnaldum, 23-04-1876 - Holwerd, 28-2-1947).
Na het huwelijk van hun zoon Klaas Johannes Sinnema (Vrouwenparochie, 27-5-1943 - Vrouwenparochie, 15-12-2010) met Tjitske Loltje Tjoelker op 23 april 1971 dat in Drachten werd voltrokken, kreeg het stel de sleutel van de boerderij. Vanaf 1974 woonde het gezin er inmiddels met beide zoons, Gerke en Tjerk
38.
Het pand zou nu van een bedrijf zijn, dat de naam Farm Diaphanous draagt
39.
De boerderij ziet er nu inderdaad erg transparant uit. Voor de verbouwing van de woning en herbouw van de schuur is eind 2018 een vergunning verleend
40.
Het BAG noteert 1953 als oorspronkelijk bouwjaar. Daarentegen houdt Kuiken het op 19e-eeuws
41.
We rijden een stukje door om een van de transportader van Het Bildt te aanschouwen. Richting het westen zien we nog bocht van de laatste (driehoek)knik in de vaart, die er is. We besluiten die kant op te rijden om via de Langhuisterweg naar de oude oeverwal van de Middelzee te rijden. We komen ter hoogte van Bitgum 'aan wal'.
Omdat we eerst naar Wier willen, rijden we over Germierswei met een boog om Berlikum heen.
noten:
1.
De kleine Keizer / Jan van der Mast. - Amsterdam : Nieuw Amsterdam, 2012. - ISBN 978-90-468-1216-7. - p. 281;
2.
Fryslân = Friesland : ±1926-1934 : schaal 1:25.000 / Anoek van der Leest, Meindert Schroor, Huib Stam (samenstelling, redactie); Thijs Caspers (eindredactie). - Grote historische topografische atlas. - Tilburg : Nieuwland, 2006. - ISBN 90-8645-006-7. - No 74 (verkend 1929);
3.
Cor's Corner : een onregelmatig dagboek Kleine Keizer - 20-3-2020;
4.
Tresoar Fries Fotoarchief - 12579 - Luchtfoto van de Nederlands Hervormde Kerk met omgeving te Vrouwenparochie.;
Tresoar Fries Fotoarchief - 27932 - Luchtfoto van Vrouwenparochie in de winter van 1979 met in het midden een kerk. / F. Andringa (fotograaf FD). - 15-02-1979;
Tresoar Fries Fotoarchief - KK4306 - Armhuis;
Tresoar Fries Fotoarchief - 90332 - Gezicht op het centrum van Vrouwbuurt, met zicht op de Waling Dijkstrastraat;
Fryslân = Friesland : ±1926-1934 : schaal 1:25.000 / Anoek van der Leest, Meindert Schroor, Huib Stam (samenstelling, redactie); Thijs Caspers (eindredactie). - Grote historische topografische atlas. - Tilburg : Nieuwland, 2006. - ISBN 90-8645-006-7. - No 74 (verkend 1929);
5.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 12-02-2015 Nieuwe weg en plein voor Vrouwenparochie;
Friesch Dagblad, 01-12-2015 Vernieuwde weg maakt Froubuurt wat mooier / Pieter Atsma;
6.
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 19-05-1934 Oude kruisen rondom het Stienser kerkhof. : Om het vee en den duivel te weren. / S.J. v.d. Molen;
7.
Windvanen op Friese torens en kerken / Sytse ten Hoeve. - p. 40 (in: De Keppelstok nr 53, december 1996. - Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1996);
Windvanen in Nederland Friesland: Vrouwenparochie;
8.
Bordenakerk – Hervormde Gemeente Vrouwenparochie Geschiedenis. / J. Ter Steege;
Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 101;
9.
Delpher:
Nederland : handboek der aardrijkskunde / R. Schuiling mmv H.J. Moerman en G.J.A. Mulder. - Zwolle : Tijl, 1934-1936. - Het zeekleigebied in Friesland en Groningen p. 300;
Teksten van memorabilia uit Friesland / Hessel de Walle. - Gemeente: Het Bildt, Boeknummer [4867]4867;
10.
De krant van toen:
Franeker Courant, 10-08-2011 Culturele middag rond Waling Dijkstra;
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 73 (Er wordt geen naam genoemd.);
11.
Delpher:
Leeuwarder courant, 31-10-1930 Een vermaard Fries. Willem van Haren, de Ambassadeur; geb. 1626; † 1708 : IV. Willem van Haren en Het Bildt.;
Kwartierstaat Van der Mey, in parentelen / O. Schutte, Ype Brouwers, p. 153 (in: Genealogysk Jierboek 2009. - FA nr. 1037, ISSN 0928-0480. - Ljouwert : Fryske Akademy, 2009. - ISBN 978-90-6273-826-7. - p. 147-308);
Friese familiewapens doorzoekbaar / Hessel de Walle. - Achternaam: Mey;
Hoge raad van adel Heraldiek of wapenkunde;
Heraldiek = Heraldry, customs, rules and styles / Carl-Alexander von Volborth; D.J. Arriëns (vertaler). - Amsterdam : De Bataafsche Leeuw, 1985. - ISBN 90-6707-035-1. - p. 16;
12.
Bordenakerk – Hervormde Gemeente Vrouwenparochie Geschiedenis. / J. Ter Steege;
13.
Delpher:
Leeuwarder courant, 15-02-1906 Aanbestedingen.;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 08-03-1906 Aanbestedingen.;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 22-03-1906 Aanbestedingen.;
Wie wil en kan on helpen? (in: De gereformeerde kerk, jrg XVII, 1904-1905, no 885, 21-09-1905);
14.
AlleFriezen, AlleGroningers:
Jan Winters geboren - huwelijk - overlijden;
15.
Delpher:
Het nieuws van den dag : kleine courant, 12-01-1876 Advertentie;
Leeuwarder courant, 25-02-1892 Advertentie;
Leeuwarder courant, 19-07-1893 Advertentie;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 05-06-1901 Advertentie;
Leeuwarder courant, 29-05-1905 Advertentie;
Leeuwarder courant, 15-12-1908 Advertentie;
Internet Achive:
De Prins der geïllustreerde bladen, 10-12-1910 p. 292;
16.
Delpher:
Het instinct der onsterfelijkheid : eene verzameling van ook nog tot óns sprekende getuigenissen in proza en poëzie omtrent de onsterfelijkheid der ziel, van af de praehistorische menschen, de Chineezen, Babyloniërs, Parzen, Egyptenaren, Grieken, Romeinen, Kelten, Peruanen, enz. tot op onzen tijd toe / H. Bakels. - Nederlandsche bibliotheek, 405; ISSN 1875-3523. - Amsterdam : Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur, 1920. - p. 176-177;
Philologische studiën / J. Cochez (redactie). - Keizer Marcus Aurelius Antoninu aan zich zelven. - p. 35;
17.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-07-1959 Poëzije yn en oan ús tsjerken;
18.
Vrouwenparochie / S. ten Hoeve. - 1977;
19.
Delpher:
Leeuwarder Courant : hoofdblad van Friesland, 18-11-1989 Dorpshuis Vrouwbuurt met tekort van start;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 12-04-2019 Lening kwijtgescholden voor Mfa Vrouwenparochie / Maria del Grosso;
Leeuwarder Courant, 20-09-2019 Te koop: dorpshuis en jeugdhonk;
20.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 10-09-1847 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 21-09-1849 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 17-02-1854 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 01-03-1859 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 17-08-1860 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 05-09-1862 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 21-08-1863 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 02-09-1864 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 18-08-1865 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 18-09-1866 Advertentie;
21.
Delpher:
Utrechtsch provinciaal en stedelijk dagblad : algemeen advertentie-blad, 12-10-1869 Allerlei;
AlleFriezen:
Sytske Kuipers geboorte - overlijden;
Anne Kuipers en Grietje Zittema huwelijk;
Gerrit Kuipers geboorte - overlijden;
Grietje Zittema overlijden;
Anne Kuipers geboorte;
22.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 06-08-1872 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 20-08-1872 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 08-02-1900 Het voorstel-Kuiken tot aankoop van grond tot wering van armoede en voorkoming van pauperisme in de gemeente het Bildt;
Leeuwarder Courant, 07-05-1901 Uit de Provincie. / Part. Corr.;
23.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 03-11-1909 Uit de Provincie;
24.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 31-12-1883 Particuliere correspondentie;
25.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 19-03-1884 Advertentie;
26.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 20-07-1894 Particuliere correspondentie;
Leeuwarder courant, 22-07-1895 familiebericht;
Leeuwarder courant, 05-08-1895 familiebericht;
Leeuwarder courant, 09-07-1898 Uit de Provincie. / Part. Corr.;
Leeuwarder courant, 25-03-1910 Advertentie;
Leeuwarder courant, 27-07-1920 familiebericht;
Leeuwarder courant, 23-09-1920 familiebericht;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 11-04-1932 Jaarvergadering "Groene Kruis";
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 07-03-1936 familiebericht;
De Zondagsbode; doopsgezind weekblad, jrg 41, 1927-1928, no 16, 19-02-1928 O. L. Vrouwenparochie (Fr.);
Frysk ûnthâlders-lieteboekje : tritich sangen fen forskate skriuwers. - [Drachten] : De Friesch propaganda-commissie der Nederlandsche Vereeniging tot afschaffing van Alcoholhoudende Dranken / [Laverman], [1907] [p. 2];
Na tien jaren, het Groene Kruis in 1910 : gedenkboek / F.C. Fleischer, Groene Kruis. - 1910 p. 112 nr. 210 Lieve Vrouwen-Parochie.;
Algemeen adresboek van Nederland en Nederlandsch-Indië ten dienste van handel, nijverheid, landbouw en verkeer. - Nijgh & Van Ditmar, 1918 p. 894, 898;
AlleFriezen:
Jan Gerlofs Jensma geboorte - huwelijk - Notarieel archief akte - vertrokken - overlijden;
Gerlof Cornelis Jensma x Antje Lieuwes Wiersma gezin;
Gerlofs Jensma huwelijk;
Trijntje Hoitsma x Ate Salverda huwelijk;
Trijntje Hoitsma x Jan Gerlofs Jensma huwelijk;
Ate Salverda overlijden;
27.
Delpher:
De Telegraaf, 20-07-1894 Treurige toestanden;
28.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 07-05-1901 Uit de Provincie. / Part. Corr.;
29.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 08-04-1903 Uit de Provincie. / Part. Corr.;
Leeuwarder Courant, 23-07-1903 Uit de Provincie. / Part. Corr.;
30.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 13-04-1903 Advertentien. Vader en Moeder in het Weeshuis te Vrouwenparochie.;
31.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 30-05-1903 Uit de Provincie. / Part. Corr.;
32.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 02-07-1907 Uit de Provincie. / Part. Corr.;
33.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 30-12-1908 Raadsverslagen uit de provincie.;
34.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-08-1974 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-07-1980 Advertentie;
35.
Bestemmingsplan Vrouwenparochie : Voorontwerp. - BNSP, 2012. - p. 11-12;
Monumenten Inventarisatie Project Provincie: Friesland; Gemeente: Het Bildt;
36.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 95;
Wikipedia Hamrik (bestuur);
37.
Tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden; vyftiende deel; vervattende het vervolg der beschryving van Friesland. / Simon Stijl, Thomas Salmon. - 1788 p. 443 3. Vrouwen Parochie;
38.
Delpher:
Leeuwarder courant, 23-05-1932 Familiebericht;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 30-05-1932 Familiebericht;
Leeuwarder courant, 16-11-1936 Advertentie;
Friesche courant, 29-05-1943 Familiebericht;
Friesche courant, 16-08-1943 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-03-1947 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 09-08-1960 Familiebericht (oude huisnummering);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-01-1965 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-04-1971 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 16-09-1972 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-02-1974 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 09-11-1978 Familiebericht;
Tresoar Fries Fotoarchief: Oude Kop-Hals-Romp boerderij aan de Hamerenweg te Vrouwenparochie. Op de voorgrond een karretje met melkbussen. 20-04-1973 / Frederik Stienstra 17074;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 18-12-2010 Familiebericht;
AlleFriezen:
Keimpe Sinnema geboren als zoon van koopman Jan Keimpes Sinnema en Geertje Douwes Noordenbos - trouwt als koopman landbouwersdochter Saakje Hibma (dochter van Petrus Johannes Wybrandus Hibma en Eeke de Jong);
Saakje Hibma geboren;
Gerke Sinnema geboren als zoon van veehouder Keimpe Jans Sinnema en Saakje Hibma - getrouwd op 19-05-1932 als veehouder met Aaltje Noordenbos (dochter van veehandelaar Johannes Noordenbos en Antje Bijlsma);
Aaltje Noordenbos geboren;
Gerke en Aaltje verhuizing;
39.
Google Maps;
YouTubes HomeShow Harmerenweg 11 / 10 okt. 2017;
Fok!, 15-10-2017 11.00 Fun met Funda #74 Een klassieke boerderij... / Monique Verlind (met foto's van Funda);
40.
Gemeenteblad Nr. 259587, 5 december 2018: Verleende omgevingsvergunning, verbouwen van de woning en herbouwen van de schuur, Hamerenweg 11, Vrouwenparochie;
41.
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0063100000000976;
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - Bijlage 2. Monumenten en gevelstenen binnen de oude gemeentegrenzen (tot 1983). - p. 319;
internetraadpleging: 13 - 21-2-2021, 18-12-2021
|
|
|
graf Gerrit Keizer, Vrouwenparochie
|
|
Bordenakerk, Vrouwenparochie
gevelsteen zuidmuur, Bordenakerk, Vrouwenparochie
|
|
pastorie | 1906 | J. Winters Jzn / K. Booijenga, Vrouwenparochie
|
|
gevelsteen koor, Bordenakerk, Vrouwenparochie
toreningang, Bordenakerk, Vrouwenparochie
Bordenakerk, Vrouwenparochie
Bordenakerk in de Bordena, Vrouwenparochie
klokgevel 1783, Vrouwenparochie
klokgevel 1768, Vrouwenparochie
(voormalig) Armhuis / Kyfhueck, Vrouwenparochie
|
|
winkelhaakboerderij, Vrouwenparochie
|
|
Farm Diaphanous, Vrouwenparochie
|
|
Súdhoekster Faart (oostwaarts), Vrouwenparochie
Súdhoekster Faart (westwaarts), Vrouwenparochie
|
|
Wier
De Germierswei brengt naar ons het zuiden van Wier, waar we de eerste afslag, de Lautawei, nemen om het dorp binnen te rijden. We worden echter meteen door een informatiebord gewaarschuwd dat we even moeten stoppen. Er is of was hier namelijk iets te zien.
De Lautawei is een vernoeming naar de Lauta State dat aan de overkant van de Gernierswei heeft gestaan. De Lauta's hadden hier vanaf het eind de twaalfde eeuw een stins. In 1192 werd het gebouwd door Schelte Lauta. Een nazaat met dezelfde naam, die tevens tot 1410 tegen de Turken op het eiland Rhodos heeft gevochten, liet de stins opknappen. Het werd in 1634 verbouwd tot state door de Hiddema's. Jel Lauta trouwt namelijk in de 16e eeuw met Goslick van Hiddema. Deze Goslick kwam op voor de "Oude Vrijheid" en werd daarom tijdens de tachtigjarige oorlog tot twee keer toe naar de Staten-Generaal in Den Haag geroepen. Hij ligt in de kerk van Wier begraven. Op zijn zerk staat: Goslick van Hiddema, die op oude vrijheid, de zuivere Godsdienst en het recht aan zijn vaderland teruggaf, vertrekt hier, terugkerend naar het hemelse vaderland, na al die zaken zo goed te hebben verricht.
Horatius Hiddema van Knijff zou de laatste bewoner worden. Hij was tegen het vererven van het stadhouderschap in de vrouwelijke lijn, een gedachte dat afweek van de filosofie van de Doelistenbeweging
1.
Deze beweging was prinsgezind, ten dele gematigde of radicale democraten, maar waarschijnlijk merendeels gereformeerde en ontevreden kooplieden
2.
Gewassen vlees / Thomas Rosenboom. - Amsterdam : Querido, 1994. - ISBN 90-214-7973-7 [voorbeeld]
|
Het verward Frieslandt / Johannes Dotingh. - Leeuwarden : Pieter Koumans en Abraham Ferwerda, 1749
|
In nacht van 1 op 2 juni 1748 werd het "omtrent middernacht, met alle de huisgeraaden en schoone boekery" door Oranjegezinden in de brand gestoken tijdens een volksoproer tegen regenten, de zogenoemde pachtersopstand. In deze boekery, een uitzonderlijke bibliotheek, stond mogelijk een boek dat van Erasmus was geweest. Deze opstand begon op 17 maart 1748 in de stad Groningen, waarna het met Pinksteren oversloeg naar Bergum en Baarderadeel. Vanuit Friesland - Rosenboom schreef er tegen deze achtergrond in 1994 een prijswinnend roman over - brachten de schippers het naar Amsterdam, waarna het uitbreidde naar Haarlem en Leiden. De schade van deze vernietiging is nooit aan de eigenaar vergoed. De toren, hoven en een boerenbewoning bleven nog enige tijd bestaan
3.
Op maandag 17 november 1755 werden er 30 zware Esken (essen), 15 à 16 Abely (abeel), 15 à 20 Lindebomen, wilgen en elzen aangeboden. Daarnaast kunnen ook heggen en fruitbomen voor de herplanting overgenomen worden, zoals iepen-, beuken- en elzenhagen en appel-, peer- en pruimenbomen
4.
De vruchtbomen op het hof van de Lauta State worden 2 augustus 1774 opnieuw voor de huur aangeboden
5, waaruit we mogelijk kunnen concluderen dat deze zo'n twintig jaar eerder niet of niet allemaal weggehaald zijn.
Keimpe Pieters of Pytters, diaken van Wier, gebruikte het terrein, een deftige huizinge met koestallen aan de vaart gelegen, in de laatste helft van de achttiende eeuw
6.
Een eeuw later vervuld Nammen Klazes Schat (Wier, 17-6-1828 - Wier, 4-11-1891) de functie van gardenier op de Lauta State
7.
Van de Lauta State zijn alleen de grachten en tuin structuur - hersteld - zichtbaar in het landschap. In 2012 werden de bestuurders van "Freonen fan Terp & Tsjerke" door de provincie uitgenodigd om deel te nemen aan het beter leefbaarmaken project VIP. In dit Village Image Project wisselen drie dorpen uit Fryslân, Noord-Duitsland en Ierland kennis, gegevens en ontwikkelde plannen uit. Zo delen Wier, Oosterbierum en Jorwerd hun ervaringen met de andere dorpen om de leefbaarheid in hun dorpen te stimuleren.
De vrijwilligers van hun stichting "Freonen fan Terp & Tsjerke" hebben de tuin ontwikkeld tot een nachttuin. Nynke-Rixt Jukema, vanaf 2016 betrokken bij Lauta-project, heeft een poort ontworpen voor de gevleugelde nachtdieren in de Lautatún, wat tevens ook op haar initiatief is ontstaan. De bovenbouw is door vrijwilligers gemaakt. We kunnen deze bruine poort - vanaf waar we nu staan - in het landschap zien. Het staat op de plek waar voorheen het poortgebouw van de state stond. Daarnaast is er aandacht voor astrologie in de nachttuin, aangezien de Lauta's zich daarvoor ook interesseerden
8.
Onder de noemer Wad een Nachtleven!, een project van De donkerte van het waddengebied (met een relatie met het Naar een rijke waddenzee en Dark Sky Werelderfgoed Waddenzee) trachten ze dit gecombineerd zichtbaar te maken voor de bezoeker. De Kick-Off vond plaats op de kortste nacht 21 juni 2020. Navigeer in de Nacht met een Sterrentafel is het eerste project in Wier dat in 2012 is gerealiseerd. De Lautatún wordt daarom ook wel aangeduid met WierSter en heeft mede tot doel om de bewustwording en behoud van de duisternis te vergroten.
Momenteel is men drukdoende met het realiseren van een Sterrentafel van het Noordelijk Halfrond, waarmee je langs de nachtelijke sterrenhemel kunt navigeren
9.
Het door architect Nynke-Rixt Jukema (Sint Annaparochie, 7-4-1979) ontworpen poort en bedachte Nachttún is in De Nacht fan de Nacht, 28 oktober 2017 officieel geopend door waarnemend burgemeester Theunis Piersma (Cubaard, 14-6-1952). Nynke-Rixt luistert naar de historie van de plek waarvoor ze iets ontwerpt. Zo blijft er samenhang en verbinding tussen de omgeving en de voormalige, huidige en toekomstige bewoners.
Ze groeide op tussen Zwarte Haan , Nij Altoenae , Stad Niks en aan het Wad. "Moatst dy foarstelle. Wy wennen bûtenút. As ik nei it boartsjen werom fytste nei de pleats, wie it altyd tsjuster. Dat haw ik noait eng fûn. Krekt oarsom, it wie fertroud. Ik koe my yn dy tsjusternis hearlik gean litte yn myn gedachten,” vertelt ze in een interview over haar fascinatie voor donkerte en het vergeten kapitaal van de nacht
10.
We rijden weer verder de Lautawei in, maar nog geen tweehonderd meter verder staan we alweer stil. Wat ons doet stoppen is een beeldje van een poes. Een blik in de verte nemen we een radar waar, waarna we via een looppaadje weer terugkomen bij het beeld. Aan de andere kant zien we nu het pad naar de kerk. Dat verklaart waarom we hier in parkeervakken de auto kunnen parkeren. We parkeren en stappen dus maar weer uit. Genoeg te zien.
De Wierster kat, zoals het beeld heet, staat hier ter gelegenheid van het vijftigjarig jubileum van de Doarpsrûnte Wier. Het werd op 24 augustus 2002 onthuld door mevrouw B. Bergsma-Jasper. Doarpsbelang "De doarpsrounte Wier" is verantwoordelijk voor de leefbaarheid in Wier, onderhoud van o.a. de speeltuin, fiets- en wandelpaden
11.
Het beeld is uitgedacht door vereniging en is gemaakt door Bram-Jan Visser
12
(Tzummarum, 24-9-1973)
13.
Hij maakte met zijn VSMP (Visser Special Metal Products) het bijzondere spuitstuk van de Whale Fontain in Harlingen dat in 2018 tijdens LF2018 geplaatst werd
14.
Van oudsher worden de inwoners van Wier Wierster Katten genoemd, mogelijk als tegenstelling van de Berltsumer Hûnen, de honden van Berltsum (Berlikum)
15.
steen met daarop een kerk afgebeeld / A.J. van der Wal (fotograaf)
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 215.370
(CC BY-SA 3.0) [kerk Berlikum]
|
Nu worden de inwoners van Berlikum inderdaad Hounefretters (Hondevreters) of Hounen (Honden) genoemd. De inwoners van Baard, Winaldum, Wierum en Wier gaan door voor Katsjes (Katjes). Het zijn vrienden in nood of medestanders in sommige situaties en op sommige vlakken onderlinge tegenstaanders
16.
In Berlikum zou in een oud pand een gevelsteen gezeten hebben met daarop een hond in een pan. Dit zou een verwijzing zijn na een hongersnood, waarna ze genoodzaakt waren hun honden te slachten en op te eten om zelf te kunnen overleven
17.
En daarnaast zijn er natuurlijk nog andere verklaringen, als een gedenkbord in de kerk van de Hemmema's met een hond in de pot. Of het wapen van Utgong, dat een lam zittend op de kerk voorstelt. Een voorstelling in de oude poort zou een verwijzing zijn naar een zittende hond
18.
Hemelsbreed zo'n 600 meter naar het noorden doemt de groene bol van de Radarpost Noord op in het landschap. Binnenkort zal deze beeldbepaler uit het landschap verdwijnen en zal het vervangen worden. Op 14 januari 2020 zal het definitief uitgeschakeld worden
19.
De radar, de Medium Power Radar (MPR), kwam hier in 1976
20.
We zien de nieuwe toren waarop de nieuwe radar komt te staan al naast de oude staan. De oude 40 ton wegende bol wordt later afgebroken
21.
Na het inwerkingtreden van de nieuwe radar, worden de nieuwe problemen zichtbaar voor de omwonenden, die er voorheen niet waren, zoals signaalstoringen en geluidsoverlast
22.
Kadastrale kaart 1811-1832: verzamelplan Berlikum, Friesland [detail + draaiing origineel, WP]
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / MIN02011VK1 (CC BY-SA 3.0)
|
Kadastrale kaart 1811-1832: minuutplan Berlikum, Friesland, sectie A, blad 02 [detail + draaiing origineel, WP]
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / MIN02011A02 (CC BY-SA 3.0)
|
Langs het voetpadje met fraai hekwerkje dat naar de boerderij loopt, komen we zoals gezegd weer terug bij het beeld. Een boerderij op deze plek staat er ook al enige tijd, zien we terug op de Kadastrale kaart 1811-1832.
We lopen naar de overkant, langs het dorpshuis d'Ald Skoalle, dat beheerd wordt door de stichting De Ald Skoalle, de beschermde terp (45680) van het begin van onze jaartelling op.
In mei 1874 staat het gebouw er nog niet. Wel staan de kinderen die hier naar school zullen gaan, netjes op een bepaalde meidag opgesteld.
Ze gaan Koning Willem III toezingen, wanneer hij tijdens zijn zilveren ambtsjubileum ook door dit straatje zal rijden in zijn zegetocht.
Ze zongen zo goed en kwaad het ging het volkslied Wien Neerlandsch bloed, dat toen nog het huidige Wilhelmus overschaduwde als volkslied. Dat ze het niet zo goed zongen, was niet hun schuld, schreef de auteur in het Van den mond der oude Middelzee over zijn geboortedorp, dat hij consequent aanhaalt en benoemd als "het kleine dorp" in plaats van Wier. Dat ze het niet zo goed konden zingen, kwam doordat hun oude meester zelf niet kon zingen. Maar dat maakte de kinderen allemaal niet uit. Zíj hadden de Koning gezien!
De opzet voor een uitbundig feest met een groots optocht van een boer-koning of koning-boer dat in Het Bildt werd georganiseerd was daarmee dus geslaagd.
De auteur Klaas Jaspers van den Akker werd op 1 maart 1864 in Wier geboren. Zijn ouders zijn landbouwer Jasper Leenderts van den Akker en Grietje Klazes Schat. Zijn vader zullen we verderop nogmaals tegenkomen. Klaas zal op 12 mei 1887 trouwen met onderwijzeres Grietje Dijkstra, dochter van onderwijzer Gerrit Dijkstra en Johanna Nieuwland (inmiddels overleden). In 1917 zal hij samen met Anne Rauwerda (1859-1945) Omzetting van eenzijdige greidebedrijven in gemengde bedrijven een "Bekroond antwoord op de prijsvraag, uitgeschreven door de Gedeputeerde Staten van Friesland" schrijven.
Klaas zal op 79-jarige leeftijd in Berlikum op 22 oktober 1943 overlijden.
Het gebouw, dat sinds 1982 als dorpshuis functioneert - het werd in 1980 verbouwd, is door de bewoners eigenhandig in 2017 omgebouwd tot een moderne voorziening. De vijftig vrijwilligers hebben er gezamenlijk zo'n 1600 uur in gestopt en daarmee flink bespaard op de begroting, die de gehele gemeentelijke gemeenschap via belastingen hadden moeten opbrengen. Het was daarmee precies op tijd klaar voor de viering van het 100-jarig jubileum van VvV Wier, de Vereniging voor Volksvermaken.
De heropening werd gedaan door oud-burgemeester Tom van Mourik samen met de oudste en jongste bewoner van het dorp
23.
De Tsjalling Bakkerstrjitte brengt ons naar de voormalige Johanneskerk (28626), waarin nu de Ioannis Theatertsjerke Wier gevestigd zit. De kerk is in 1983 overgenomen door Stichting Alde Fryske Tsjerken. De noodzakelijke renovatie liet jaren op zich wachten, maar in 2012 waren de twee jaar durende activiteiten volbracht
24.
Het bakstenen gebouw is ongeveer in het midden van de twaalfde eeuw gebouwd
25.
Het eerste dat we aan de toren van dichtbij zien, is een moeilijk leesbare herdenkingssteen over de bouw van de toren.
Gelukkig was met tussenkomst van Simy Sevenster en door een stevige poetsbeurt van Herman Sytema de steen weer goed leesbaar, zodat we het volgende vanaf de foto van Herman kunnen volgende lezen.
herdenkingssteen / Herman Sytema (fotograaf). - 2-3-2021, 14.29
|
In het jaar 1881 is deze toren gebouwd.
Toen kerkvoogden waren:
J.L. Dijkstra, J.L. v.d. Akker, P.W. de Vries
Adviseerdend lid der kerkvoogdij was:
F. Germs, predikant;
Architect: F. Brouwer van Cornjum;
Aannemers: K. en J. Keuning van Ternaard.
Aan het eind van 1880 verschenen er enkele advertenties in de krant om het afbreken van de oude toren en het opbouwen van de nieuwe toren en voorgevel aan te besteden. Het bestek is tegen betaling van 50 cent verkrijgbaar bij F. Brouwer uit Cornjum
26.
Foppe Foppes Brouwer (Nes, Ameland, 19-10-1838 - Leeuwarden, 7-1-1901) is als timmermansleerling op 19 mei 1858 op Ameland getrouwd met Baukje Andries de Walle (Vrouwenparochie, 15-4-1838 - Leeuwarden, 15-11-1908), ook wel als de Wal geschreven
27.
Hij werd eerst Meester timmerman en later architect. Van zijn hand zijn onder andere het monument de Nicolaaskerk (515445) in Cornjum
28.
Tijdens het afbreken van de oude toren, begin april 1881, kwam onder de vloer van de toren een oude doopvont vandaan. Het lag niet diep onder de vloer. Door het omverhalen van de toren is de vont flink beschadigd. Deze uit grijze zerksteen gehouwen vont is versierd met beeldhouwwerk en mat 89,4 cm hoog. Op alle afgeplatte hoeken is een engel met wapenschild te zien. Op de vier vlakken zijn dooptaferelen te zien, al is er een dusdanig beschadigd dat er niets te zien is. We zien de doop van Jezus in de Jordaan door Johannes. De ontmoeting van Jezus bij de Jakopsput met de Samaritaanse. De laatste vertoond een doop van een vrouw door een priester. Verder is het versierd met druiventrossen. Deze vont stamt uit de Katholieke periode van de kerk, dus van vóór 1566 toen pastoor Fecco overstapte naar de Hervormden
29.
Later zal blijken dat het in 1529 gemaakt is
30.
Op de kaarten wordt Wier in deze periode geschreven als wijer (1559), Wyer (1568), Wier (1579)
31.
Eerder komen we het tegen als Werue (1275), Were (1399) en Weer (1465), maar ook al als Wyer (1505). In deze periode voor de indijking van Het Bildt liep de Ried, de zeeslenk waaraan Wier lag, nog gewoon het Wad in
32.
Aan de zuidkant van de toren komen we een uniek astronomisch uurwerk tegen. De latere mr. J.F.M. Bruijn (Den Haag, 30-4-1923 - 23-7-1996), werkzaam op de afdeling voorlichting van het departement van Binnenlandse Zaken, was met hulp van enkele Wierster ambachtslieden, de timmerman Gerke Smidstra en schilder Albert van der Veen, aan dit uurwerk begonnen tijdens zijn onderduik-periode in Wier. Jacob Frederik Marjan Bruijn, zoals hij voluit heet, had in 1942 zijn examen gedaan op het Gymnasium Haganum.
De Wierster klok : Beschrijving van het astronomisch uurwerk te Wier / Fred Bruijn. - Amsterdam, Juni 1946
|
Hij dook bij Foeke Hoekstra in 1943 onder om te ontkomen aan de Arbeitseinsatz. Hij werkte in die periode bij boer Arjen Sevenster. Zijn project heeft het echter niet af kunnen maken, omdat hij in '44 werd gearresteerd. In de zomer wordt hij door de Landwacht van zijn bed gelicht, waarna hij werd afgevoerd naar het concentratiekamp te Amersfoort. Hieruit wist hij te ontsnappen, doordat zijn moeder met de nodige sterk drank een kampbewaarder wist om te kopen. In '46 offerde hij zijn vakantiemaand op. Na vier weken hard werken kwam het alsnog af. Het instrumentarium werd op dinsdag 6 augustus 1946 om twee uur 's middags in de kerk van Wier aan de kerkvoogden overgedragen.
Als dank gaf de kerkvoogd S. Boersma juridisch student Bruijn een exemplaar van Van den mond der oude Middelzee. Na nog enkele toespraken van ds. Cannegieter, G. Smidstra, burgemeester Torensma, J. Bakker en A. de Jong, sloot de heer A. Sevenster als voorzitter van het College van Kerkvoogden de bijeenkomst af. Buiten kon men vervolgens het uurwerk gaan bekijken onder begeleiding van uitleg van Bruijn. Onder het uurwerk is een plaat aangebracht. Hierop staat Ut tankbrens foar de Gastfrijens yn sys ûnderdukerstiid, is dit ûrwerk makke troch J. Fred. M. Bruijn. Mei stipe fan G. Smidstra en A. v. d. Veen.
Bruijn had voor het radarwerk multiplex gebruikt. Slijtage door de jaren heen dreigde daardoor voor stilstand van het uurwerk te zorgen.
De Haagse journalist J. Valk, tevens redacteur van Chronos : vakblad voor de uurwerkenbranche, kwam erachter dat hij op slechts vijf minuten lopen van Bruijn vandaan woonde en nam contact met hem op, waarna hij een oproep in het blad schreef.
M.S.M. Schim van der Loeff uit Venray had het verhaal in Chronos nog niet uitgelezen of kwam met het plan om een aantal horlogemakers het te vervangen door metaal. Acht horlogemakers gingen op het voorstel van Schim van der Loeff in. Van der Loeff heeft zelf ook ondergedoken gezeten. Tussen 1964-'65 gingen de horlogemakers ermee aan de slag. Ze zorgden ervoor dat het voor de Bevrijdingsdag van 1965 weer gerestaureerd aan de toren hing. De horlogemakers waren - naast Schim van der Loeff - de heren A.L. Algra uit Noordwijk aan Zee, A. van Hak (Best), B. Hordijk en J. Tims uit Rotterdam, A. van Kampen (Breda), J. Moesman (Terheijden), M. H. Scheurs (Breda) en J. Zomer uit Zaandam. Alle multiplex onderdelen zijn toen door metalen raderen vervangen. De individuele namen van horlogemakers zijn in het radertje aangebracht die ze belangeloos voor hun rekening namen.
De tweede restauratie zou Bruijn niet meemaken. Hij overleed na complicaties bij een heupoperatie.
Na zijn studie trad hij in dienst bij de Nederlandse Spoorwegen. Hierna volgde een carrière bij Binnenlandse Zaken.
In 2011 werd het opnieuw gerestaureerd door Toine en Ineke Daelmans in het Brabantse Stiphout
33.
Veel laat Bruijn niet van zich horen in het openbaar.
In de Telegraaf van 4 september 1957 laat hij zich vanuit Overveen uit over een VPRO-uitzending op zaterdag 31 augustus. Hij acht de uitzending een belediging voor prinses Wilhelmina en een onderschatting van gezonde onderscheidingsvermogen van de kijker.
Ook zijn huwelijk in Den Haag op 3 mei 1962 met Mr. Heleen G. Polée laat hij weten in de Telegraaf.
In 1973 is mr. J. F. M. Bruijn bestuurslid afdeling Den Haag van de VVD.
Wanneer in 1974 voorbereidingen worden getroffen voor het CPA, het Centrale Persoonsadministratie in de computer, mag hij het experiment gaan uitleggen aan de pers en bevolking.
De volkstelling van 1971 : verslag van de eerste brede maatschappelijke discussie over aantasting van privacy / Jan Holvast. - Zutphen : Paris, 2013. - ISBN 978-94-9096272-2
|
Kroniek van de privacydiscussie : Nederland tot de jaren negentig / Jan Holvast. - Zutphen : Uitgeverij Paris, 2020. - ISBN 978-94-6251216-0
|
Dit is dan ook zeer een merkwaardige klus, gezien zijn achtergrond als onderduiker.
In 1971 zou de 14e Algemene Volkstelling voor het eerst met behulp van een computer gebeuren. Het zou leiden tot de geboorte van het woord privacy! En tevens van het Comité Waakzaamheid Volkstelling. Een van de leden, Jan Holvast, docent statistiek aan de Universiteit van Amsterdam, zou er in 2013 het boek De Volkstelling van 1971 over schrijven. Tot je iets overkomt, hebben we niets te verbergen, lijkt na 50 jaar nog steeds dezelfde conclusie, blijkt uit zijn Kroniek van de Privacydiscussie van 2020.
Polée staat in 1978 voor de VVD op de lijst voor de Provinciale Statenverkiezingen. In 1981 laat hij zijn persoonlijke noot horen over een politie ingreep tegen een paar jongeren die met kettingen, boksbeugels en molotovcocktails rondliepen op Koninginnedag. Vooral bij de voorspelbare pers stopt hij een duit in het zakje. In 1983 vertegenwoordigt hij de Cmha. Tijdens de bijzondere commissie van overleg voor binnenlandse zaken, heeft hij zich bijzonder boos gemaakt over 169 op te heffen functies.
Het jaar erop komt op 10 februari 1984 zijn vrouw Mr. Helena Gerda Bruijn-Polée op 58-jarige leeftijd te overlijden. Ze woonden toen op de Van Alkemadelaan 808 in Den Haag. Een half jaar later gaat hij als 61-jarige oud-voorlichter met de Vut. Zijn collega's krijgen van hem zijn boekje Stellingen zonder proefschrift met eveneens 61 overdenkingen. Zoals "Ambtenaren zijn nullen, beweert men. Wat valt er dan te vrezen wanneer zij, zoals verwacht, de vierde macht van dit land zullen worden?"
Kennelijk is hij zijn oude hobby nog niet vergeten. In 1987 laat hij in een tuin aan de Wolfskuil in Ommen een nieuwe klok aan de liefhebber zien. Naast de zomer-, winter- en lokale tijd, laat het ook zien waar het eb en vloed is. Een begeleidend schrijven, dat voor de klok staat, legt uit hoe het werkt
34.
De renovatie van de Ioannis Theatertsjerke Wier in 2012 gaf het Argeologysk Wurkferbân van de Fryske Akademy de gelegenheid om onder de vloer te kijken. Hierbij werden 159 munten gevonden. Naast de vele duiten die de bestemming van de collectezak hadden gemist, zijn er volgens Hindrik de Jong van het Wurkferbân ook bijzondere gevonden: "Een halve duit uit Elburg uit ongeveer 1620 en een dubbele penning van de stad Groningen uit ongeveer 1500-1520". Ook kon hij melden dat onder het oudste deel van de kerk, de vloer dat uit dertiende eeuw stamt, geen nog oudere resten lagen. Maar mogelijk wijst de vondst van 4 grote stukken Bentheimer zandsteen, dat van een grafdeksel afkomstig is, toch op een ouderdom dat verder teruggaat in de tijd. Misschien wel elfde of twaalfde eeuw.
Hoewel een stuk jonger, maar minstens zo bijzonder, zijn de 74 stukken gebrandschilderd glas die gevonden werden. Samengevoegd leverde het drie beelden op. Sytze ten Hoeve, monumentenkenner, vermoed dat de glazen stammen uit de periode 1725 en 1748. Het laatste jaartal is weer het jaar dat de Lautastate in vlammen opging en de familie Wier verliet. We zien namelijk op een van de glazen het wapen van de familie Van Burum. Titia Hillegonda van Burum (1707-1773) trouwde in 1725 met Horatius Hiddema van Knijff (1703-1770), de bewoners van de state. Op een ander beeld kunnen we een obelisk of misschien een (kerk)toren zien, waar in de top een maansikkel staat. De minst volledige gebrandschilderd glas betreft een staande leeuw die schildhouder lijkt te zijn. Het wapen zelf is echter niet zichtbaar
35.
13 fragmenten van gebrandschilderd glas, voorstellend Moriaan en drie klaver drie (wapen Van Burum)
bron: NADNuis F 2013-VI-62
|
5 fragmenten van gebrandschilderd glas, voorstellend obelisk met halve maan op de top
bron: NADNuis F 2013-VI-61
|
16 fragmenten van gebrandschilderd glas, voorstellend een rode naar links staande leeuw
bron: NADNuis F 2013-VI-60
|
De restauratie werd gedaan onder leiding van Adema Architecten uit Dokkum
36.
Maar voordat de laatste kerkruïne van Friesland onderhanden werd genomen, maakte Fred Thoolen een modern fresco van acht bij vier meter in het koor. Dit deed hij tijdens het 2½ uur durend concert van de Bildtse jazzband Jazz of Course. Thoolen maakte een eigen versie op de Griekse mythologie. Vanuit de sfeer van de tempel Parthenon in Athene en de Griekse godin komt hij bij deze kerk, de band en het bouwland met trekker. Met een zeppelin in de lucht, geeft hij nog iets weg van een van zijn persoonlijke interesses
37.
Op 9 september 2012 werd de gerestaureerde kerk officieel geopend door demissionair onderwijs- en cultuurminister Halbe Zijlstra en gedeputeerde Jannewietske de Vries. De twee drijvende krachten Marcel Helderman, voorzitter van de Stichting Freonen Terp en Tsjerke Wier / Vrienden van Terp en Kerk Wier en schrijfster Simy Sevenster kunnen tevreden terugkijken. "Het is een huis voor de gemeenschap", stelt Helderman
38.
En dat gebeurt wel vaker, zagen we in Jislum .
Simy Sevenster-de Jong (Wier, 15-12-1944) ontwikkelde zich na een opleiding tot verpleegster als schrijfster. Ze verwierf haar akte Fries en ging hierin lesgeven. Met haar liefde en talent voor theater en cabaret werd de richting van haar carrière als vanzelf duidelijk.
Wier is it en Wier sil it bliuwe / Simy Sevenster-de Jong. - Wier : Stichting Freonen Terp en Tsjerke Wier, 2017
|
Na een studie acteren en regisseren volgde ze een cursus toneelschrijven. Vanaf 1984 ging ze schrijven. Haar debuut Wimerklaas en Swarte Pyt gaf ze zelf uit.
Vervolgens kwamen er toneelstukken, drama's, revues en komedies. Uiteraard allen in het Fries. Vanaf 1996 komen er ook verhalenbundels van haar hand en gaat ze werken vertalen naar het Fries. Vanaf 2003 komen er ook werken in het Biltsk
39.
Op zaterdag 8 juli 2017 presenteerde ze in de Ioannis Theatertsjerke haar boek Wier is it en Wier sil it bliuwe, waaraan 16 jaar onderzoek voorafging. Ze heeft vele uurtjes doorgebracht bij het kadaster om over alle huizen in het dorp het nodige te vinden. Dit beeld werd aangevuld met vele bezoeken aan Tresoar. Samen met gespreken met inwoners en oud-inwoners is er een boekwerk ontstaan dat zo'n 600 pagina's telt en anderhalve kilo weegt. Het boek is lokaal ingebonden door Wytze Fopma, waaraan we hierna een bezoekje brengen
40.
Maar eerst maken we ons rondje om de kerk af.
Op het koor treffen we ook, eveneens opnieuw verguld tijdens de renovatie, een windvaan aan. Hierop staan de letters K P en I K. Gedateerd op 1785 en in het midden de sikkelmaan of halve maan. De initialen staan volgens Sytse ten Hoeve voor Keimpe Pieters en Jentje Keimpes
41.
Keimpe Pieters was, zoals we al eerder zagen , diaken van Wier en bewoner van Lauta Staate
42.
Keimpe Pieters werd op 3 juni 1737 geboren en is de zoon van Pieter Jans en Willemtje Gerrits. Hij trouwde in 1761 met Trijntje of Tryntje Harmens, de dienstmaagd van ds. Lemke. Een jaar later, op 9 november 1762, wordt dochter Willemke geboren.
Jentje Keimpes is rond 1731 geboren. Hij was ten tijde van zijn lidmaatinschrijving van 1746-47 en 1758, Jentje Keympes, boerenknecht bij Knijff en later op de plaats. Hij trouwde op 22 februari 1756 in Wier met Antje Johannis. Een maand later werd hun zoon Johannes geboren, op 25 maart 1756. Weer een maand later, op 25 april, werd Johannes gedoopt. Op 23 maart 1758 is hij huisman op de plaats aan de brede Dijk te Wier. In 1794 is hij overleden. Zij vrouw was twee jaar eerder, in 1792 overleden
43.
Aan het koor valt op dat het deels rond (beneden) en deels hoekig (boven en op 1/5 en 5/5) is. Daarnaast valt het ovale venster op.
In de noordzijde vinden we twee steensoorten terug. Dit deel bevat samen met delen van het koor nog oorspronkelijke begindelen uit de tweede helft van de twaalfde eeuw
44.
Ons rondje eindigt bij de grafsteen van vrouw en man Iebeltje Dirks Fogelsangh († 3-10-1586) en Albert Klases Munnikhuis († 6-12-1559). En vrouw en man Trijntje Dirks (* ± 1541) en Dirk Alberts Munnikhuis († 26-2-1631). En Albert Jurjens, zoon van Jurjen Piers en Rixt Alberts; gehuwd Aafke Jans († 10-03-1624). Het lag voorheen gewoon op de grond
45.
We lopen weer terug naar de wagen op de Lautawei en rijden naar de Hegedyk.
Commerciële Club Noordwest-Friesland: FopmaWier Boekbinderij
YouTube, 20-09-2019 weergave: 24
|
Na twee fraaie panden - het schoolhuis en de school uit 1875
46 - rijden we de Tsjerkepaed in en treffen op de volgende hoek het pand van FopmaWier boekbinderij .
Omdat we plannen hebben we met deze reisverslagen om ze in boekwerken te laten verschijnen, willen we graag in contact komen met deze bijzondere boekbinderij, die is "gespecialiseerd in bijzonder bindwerk, kartonnage en grafische afwerking in kleine oplages". En dus hopen we - net als in Zuidzande - een blik te mogen werpen in het atelier van FopmaWier. We hadden deze boekbinder Fopma uit Wier al eerder ontmoet bij de presentatie van Pier : de profesij fan bline Simen = De profetie van blinde Simon van Willem Schoorstra .
Hij had toen de prijs gemaakt voor een prijsvraag van Omrop Fryslân.
uitleg over boekbinden
|
de relatie met Pier
|
de prijsuitreiking
|
Hospes ontvangt prijs van Schoorstra
|
Het werd een bijzonder gebonden uitgave van Pier, zoals ze die vijf eeuwen geleden, in Pier zijn tijd, ook maakten.
Bij de overdracht van het geschenk hield hij een toespraak over het boekbinden en over zijn relatie met Grote Pier (Grutte Pier) . Hiervoor kwam hij met een groot vel papier het podium op, waarop in stamboomvorm de relatie was neergeschreven.
Hierna kon Schoorstra de prijs overhandigen aan de winnares Akke Hospes, die zeer verguld was met haar gewonnen perkamenten gebruiksboek
47.
Helaas - voor ons - blijkt boekbinder Fopma op dit moment niet aanwezig te zijn, maar desondanks krijgen we toch een toertje. We raken zeer onder de indruk van alle mogelijkheden die zijn.
Wanneer we het pand weer verlaten blijkt de boekbinderij uit te kijken over een eveneens beschermt deel (45679) van de wierde van rond het begin van onze jaartelling. In de verte volgt het beeld van de Koepelkerk in Berlikum, waar we zo naartoe rijden.
We rijden weer terug naar de Hegedyk en stoppen even bij de brug waar tot 1505 de zeesluis Wierzijl in de toen nog Groene Dijk lag.
Om hiervan een beter beeld te krijgen grijpen we wederom even terug op de bijlagen uit het rapport Bemaling Frieslands Boezem. Hier wordt de oorsprong van de 'strijd' tussen kat en hond ook meteen helder.
|
|
|
|
Rapport inzake de Bemaling Frieslands Boezem : II : bijlagen / Provinciale waterstaat van Friesland. - [s.l.] : Provinciale Waterstaat van Friesland, 1956 - De toestanden van de provincie Friesland
|
Op het kaartje dat de situatie tussen "1000 en 1500" weergeeft, zien we duidelijk de twee schuine parallel aan elkaar lopende blauwe lijntjes van noordwest naar zuidoost. Dit zijn de gegraven watergangen Oude Meer en Moddergat / Berltsumer Feart. Tot 1505 lag er daarom ook een zeesluis.
In de situatie van het jaar 1000 nOJ ligt Wier dus ten noorden van Riedslenk en Berlikum ten zuiden. Beide dorpen werden dus verbonden door het water. Tussen 900 en 1000 is de plaat waarop Wier ligt zelfs een eiland geweest, omdat de Riedslenk in die periode niet droogviel.
De kaartjes laten ook zien dat rond het jaar 1000 nOJ de kweldergronden voor Berlikum gegroeid waren, dat ze hun natuurlijk haven kwijt waren geworden. Vandaar dat de noodzakelijk geachte watergangen gegraven werden.
Op een kaart van Pierre vander Aa getiteld La Frise, suivant les nouvelles observations de Mess. de l'Academie royale des Sciences, etc uit omstreeks 1728 zijn de bevaarbare watergangen mooi te zien.
Opening Schutsluis Wierstersyl
Bitoen Tran neemt ons mee met een korte impressie van de nieuw geopende sluis nabij Wier.
YouTube, 27-04-2011 weergave: 2365
|
De zeesluis verdween, maar er was wel een nieuwe afwatering nodig vanuit het hoger opgeslibde Het Bildt. De Wiersylster Rak (Wierzijlster Rak) gaat over in De Moddergat.
Deze is in 2011 vervangen door een nieuwe sluis. Het houdt tevens rekening met de vissen en de kluunders van de Elfstedentocht.
We zien ten westen van het Moddergat nog gebouwen staat. Dit betreft de boerderij "Oosterwal", die achter de bomen en struiken schuilgaat. De naam heeft het te danken aan z'n voorganger, die - inderdaad - aan de oostkant van het Moddergat lag. Het droeg toen ook de naam Aesterfal. Voordat het een boerderij werd was het een state, dat vanwege de eigenaar in 1640 ook Eysinga State werd genoemd. Jonkheer Tjalling van Eysinga was de Grietman van Menaldumadeel. In 1700 werd het bewoond door wed. Bruinsveld
48.
Met het verlaten van de brug, bereiken we Berlikum.
noten:
1.
Ioannis Theatertsjerke Wier Plan herinrichting - 1.1 Een korte Historie van Lauta State;
Stinsen en States in Friesland Lauta State te Wier;
Van den mond der oude Middelzee / K.J. van den Akker. - Landbouwhuis, [1934]. - stins tussen Uitgong en Minnertsga - Schelte Lauta
p. 166, p. 171 (afbeelding Lauta-state te Wier);
2.
Wikipedia Doelisten;
3.
Wikipedia Pachtersoproer;
Nynke Rixt Jukema Vleermuistil;
Tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden; veertiende deel; vervattende het vervolg der beschryving van Friesland. / Simon Stijl; Thomas Salmon, 1787 p. 417-p. 418 [Wier];
Âld Dankemadeel : de Dokkumer Wâlden yn eardere en lettere tiid / T.E Teunissen. - Kollum : Banda, 1938. - p. 65;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 28-07-2012 Achttiende-eeuwse Afrikaan in kerk Wier / Erwin Boers;
4.
Delpher:
Leeuwarder courant, 15-11-1755 Advertentie;
5.
Delpher:
Leeuwarder courant, 30-07-1774 Advertentie;
6.
Delpher:
Leeuwarder courant, 11-11-1775 Advertentie;
Leeuwarder courant, 02-12-1775 Advertentie;
Leeuwarder courant, 14-12-1782 Advertentie;
Leeuwarder courant, 28-11-1789 Advertentie;
Oh dy Berltsumers Werom yn de tiid. Berltsum / Wier. (L.C.);
7.
Delpher:
Leeuwarder courant, 25-08-1854 Advertentie;
AlleFriezen:
Nammen Klazes Schat geboren - overleden;
8.
Ioannis Theatertsjerke Wier Lautatún;
Ioannis Theatertsjerke Wier Poarte;
Ioannis Theatertsjerke Wier De stjerrebult;
mailcontact 04-04-2021 Herman Sytema (Ioannis Theatertsjerke Wier - De stjerrebult);
De krant van toen:
Franeker Courant, 18-10-2017 Eerste nachttuin Friesland in Wier;
Leeuwarder Courant, 27-12-2014 Wier herstelt de Lautatún in ere / Maria del Grosso;
Leeuwarder Courant, 07-12-2016 Plek voor nachtelijk leven in tuin Wier / Maria del Grosso;
9.
Ioannis Theatertsjerke Wier De stjerrebult;
10.
Ioannis Theatertsjerke Wier Poarte;
Berlikum | Berltsum De Nacht fan de Nacht te Wier;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-06-1952 Familiebericht Cubaard;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-04-1979 Familiebericht;
De krant van toen:
Franeker Courant, 18-10-2017 Eerste nachttuin Friesland in Wier;
Leeuwarder Courant, 20-06-2007 ‘Krijst noait de kâns om Nederlân moai te meitsjen’ / Asing Walthaus;
Friesch Dagblad, 22-12-2018 De nacht, het vergeten kapitaal van Fryslân / Gerbrich van der Meer;
Nynke Rixt Jukema Vleermuistil;
Nynke Rixt Jukema Over;
11.
Wier - Doarpsbelang "de Doarpsrounte Wier" Algemeen;
12.
Keunstwurk De Wierster kat;
Wikipedia Lijst van beelden in Waadhoeke;
Messengercontact 25-02-2021 Bram Visser (Doarpsrounte Wier);
13.
Harlinger Courant, 24 juli 2020 (jrg 169, nr. 30, p. 2) Het hemd van het lijf: Bram Visser;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-05-1982 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-10-1973 Familiebericht;
VVD Harlingen Kandidatenlijst VVD Harlingen Verkiezingen 2010;
14.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 26-04-2018 Walvisfontein arriveert vandaag in delen;
Leeuwarder Courant, 27-04-2018 Er zit een geheim geintje in de potvisfontein van Harlingen;
Omrop Fryslân, 16-05-2018 11:09 Wachten op laag water voor Walvisfontein in Harlingen;
15.
Wier - Het dorp;
16.
Delpher:
Studiën in Nederlandsche namenkunde / Johan Winkler. - Haarlem : H.D. Tjeenk Willink, 1900. - p. 34;
Leeuwarder courant, 24-12-1900 Over Friesche bijnamen. (Echo's CCCXLVI).;
Rotterdamsch nieuwsblad, 29-05-1909 Friesche schimpnamen.;
17.
Delpher:
In doaze fol âlde snypsnaren : bernerymkes, berneboarterijen, jonkfolkswille, riedlingen, âlde lieten, sprekwirden en yette mear / Waling Dykstra, T.G. van der Meulen (by enoar samle) mei help fen A. Roorda, G. Andriesse, S.K. de Jong. - Frjentsjer [Franeker] : T. Telenga, 1882. - p. p. 55, 58;
dbnl: Nederlandsche volkshumor op stad en dorp, land en volk : spot- en bijnamen, spotrijmen, spotvertellingen, volksetymologische sagen, spreekwoorden en zegswijzen, enz., naar hun oorsprong en beteekenis verklaard / Jozef Cornelissen. - Deel IV. - Antwerpen : De Sikkel, [1929-1938]. - p. 128;
18.
Delpher:
Uit de historie van Menaldumadeel / F. Roorda. - Frjentsjer [Franeker] : T. Telenga, 1936. - p. 10;
Oh dy Berltsumers Berltumer / Tsjerke belangen - Berltumer hounen. Bynammen.;
19.
Friesch Dagblad, 15-01-2020, 11.23 De radarbol bij Wier maakt plaats voor een minder markant exemplaar / Wybe Fraanje;
20.
Koninklijke Luchtmacht Geschiedenis AOCS NM;
21.
Leeuwarder Courant, 17-04-2019, 6.40 De radarpost van Defensie bij Wier ondergaat een metamorfose / Maria Del Grosso;
Van der Wal Wier, chroom-6 sanering en sloop radarpost;
22.
Berlikum | Berltsum, 02-02-2021, 13.19 Brief gemeente Waadhoeke aan Defensie m.b.t. vragen radarpost Wier;
Gemeente Waadhoeke, 26-1-2021 vragen radarpost Wier;
23.
Van den mond der oude Middelzee / K.J. van den Akker. - Landbouwhuis, [1934]. - De Bildtsche optocht p. 82 en verder, p. 90;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 22-05-1874 Ingezonden / Eenige Ingezetenen;
AlleFriezen:
Klaas Jaspers van den Akker geboorte - huwelijk - overlijden;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 31-10-2015 Plan verbouw dorpshuis;
Franeker Courant, 13-04-2016 Oranje Fonds kent 35.000 euro toe aan dorpshuis Wier;
Leeuwarder Courant, 01-04-2017 Wier verbouwt dorpshuis zelf / Maria del Grosso;
Franeker Courant, 20-12-2017
VvV Wier sluit jubileumjaar af met feest;
Leeuwarder Courant, 30-12-2017 Grondige verbouwing dorpshuis afgerond;
Leeuwarder Courant, 02-06-2018 Dorpshuis d’Ald Skoalle in Wier weer als nieuw;
24.
De krant van toen:
De Feanster, 26-03-2014 Roze theaterkerk en wereldvreemd uurwerk / Alfred Lehmann;
25.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 562;
26.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 21-12-1880 Advertentie Aanbesteding;
Leeuwarder Courant, 24-12-1880 Advertentie Aanbesteding;
Leeuwarder Courant, 28-12-1880 Advertentie Aanbesteding;
Leeuwarder Courant, 31-12-1880 Advertentie Aanbesteding;
27.
AlleFriezen:
Foppe Foppes Brouwer geboorte - gehuwd - overleden;
Baukje Andries de Walle geboorte - overleden;
28.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 15-06-1860 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 13-01-1882 Advertentie Aanbesteding;
29.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 11-04-1881 Wellicht belangrijk voor oudheidkundigen. / F. Germs;
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 78;
30.
Oh dy Berltsumers Werom yn de tiid. Berltsum / Wier. (L. C.) - L. C. 11-4-1881, voetnoot;
31.
Frisia Dominium : Kaarten van de provincie Friesland tot 1850 : Geschienis en cartobibliografie / P.J. de Rijke. - Utrechtse historisch-cartografische studies, 4; ISSN 1568-2072. - 't Goy-Houten : Hes & De Graaf Publishers, 2006. - ISBN 90-6194-419-8, 978-90-6194-419-5. - p. 78-79;
32.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 267;
Plaatsengids.nl Wier;
Levende stenen : Het bezit van de Stichting Alde Fryske Tsjerken / Jelma Knol. - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2005. - p. 48;
33.
Delpher:
Leeuwarder koerier, 01-08-1946 Astronomisch uurwerk te Wier;
Leeuwarder koerier, 08-08-1946 Gastvrijheid en cosmografie in Wier;
De Heerenveensche koerier, 09-08-1946 Astronomisch uurwerk in de toren te Wier aangebracht.;
Friesch dagblad, 10-08-1946 Het uurwerk van Wier;
De Heerenveensche koerier, 28-08-1951 Het astronomisch uurwerk te Wier [met op de foto schilder A. van der Veen];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-08-1956 Langs een omweg door Wier naar astronomisch uurwerk : Blijk van waardering van een onderduiker hangt buiten aan muur van de kerktoren [met op de foto uurwerk en dankbord];
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 12-10-1963 Astronomisch uurtje op het kerkhof te Wier;
Algemeen Dagblad, 04-04-1964. - gehoord en gezien Mr. J. Bruyn: Misschien aten er nog meer... : Tand des tijds knaagt aan klok van Wier / P.W. Russel [met foto J.F.M Bruyn (41)];
Trouw, 29-04-1965 Unieke klok van Wier loopt weer gesmeerd;
Algemeen Dagblad, 04-05-1965 Vandaag heeft Wier weer een wonderklok : Negen horlogemakers gaven uurwerk een nieuw leven [foto horlogemakers en Bruijn (42)];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-05-1965. - Met het oog op Friesland Werk van onderduiker werd gerestaureerd : Nieuw astronomisch uurwerk in Wier [foto herinstalatie];
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 06-05-1965. - Astronomisch uurwerk n Wier is weer klaar : Horlogemakers hielpen oud-onderduiker geschenk aan dorp te repareren : Plechtige overdracht in kerk;
YouTube GPTV 13-10-2011 Restauratie van Astronomisch Uurwerk van Wier [weergave 2.999];
Astronomisch Uurwerk Wier De Maker;
34.
Delpher:
De Telegraaf, 04-09-1957 "Onafhankelijk" / Mr. J. F. M. Bruijn, Overveen;
De Telegraaf, 04-05-1962 Familiebericht;
Vrijheid en Democratie, 17-08-1973 Vergaderen gaat niet vanzelf / mr. J. F. M. Bruijn;
Algemeen Dagblad, 02-10-1974 'Wees niet bang voor uw persoonsnummer' : Experiment start nog deze maand / Peter Niehorster;
Trouw, 25-03-1978 Advertentie;
NRC Handelsblad, 12-05-1981 30 april / Mr. J. F. M. Bruijn, Den Haag;
NRC Handelsblad, 08-08-1983 'Personeelsbeleid binnenlandse zaken om te huilen' / M. J. Veersema;
De Telegraaf, 11-02-1984 Familiebericht;
NRC Handelsblad, 11-02-1984 Familiebericht;
De Telegraaf, 08-08-1984 "Eertijds was ambtenaar door ziekte afwezig, nu door vergadering" : Mr. J. Bruijn met VUT, geeft collega's wijheden in boekje mee / Wilma Nanninga [met foto Mr. J. Bruijn (61)];
De Telegraaf, 16-12-1987 Bruijn weet hoe laat het is [met foto Mr. Bruijn (64)];
De Volkskrant, 03-04-2021 Toen de zorg om privacy begon / Pieter Sabel;
35.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 28-07-2012 Achttiende-eeuwse Afrikaan in kerk Wier / Erwin Boers;
Archeologische kroniek over 2011 en 2012: Argeologysk Wurkferbân : Johanneskerk Wier / Ernst Taayke, p. 225-226 (in: De Vrije Fries 93 (2013);
Stichting Alde Fryske Tsjerken: Argeologysk Wurkferbân Restauratie kerk Wier: 2011-2012 p. 1-2;
36.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 15-03-2011 Eindelijk restauratie vervallen kerk Wier;
37.
De krant van toen:
Franeker Courant, 22-09-2010 Unieke wandschildering in kerkje Wier / Henk Beeuwkes (foto);
38.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 23-08-2012 Halbe Zijlstra heropent opgeknapte kerk Wier;
Leeuwarder courant, 06-09-2012 Tranen gedroogd in kerk Wier / Tim Fierant;
39.
Tresoar sirkwy Sevenster, Simy;
40.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 14-07-2017
Alles bliuwt yn Wier;
Franeker Courant, 28-06-2017, 02.11 Simy Sevenster verwezenlijkt droom met optekenen liefde voor Wier / Suwarda Vis;
Op 'e Roaster : dorpskrant voor Berltsum en Wier, zaterdag 17 juni 06.17. - p. 13 Boekpresentatie Simy Sevenster;
41.
Windvanen in Nederland Friesland: Wier;
Windvanen op Friese torens en kerken / Sytse ten Hoeve. - p. 49 (in: De Keppelstok nr 53, december 1996. - Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1996);
42.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 25-11-1775 Advertentie;
43.
AlleFriezen:
Verzameling Hessel de Walle K.P. I.K. 1785;
Jentje Keimpes lidmaat 1746 - lidmaat 1747 - lidmaat 1758 - lidmaat 1758 - huwelijk - overleden;
Antje Johannes overleden;
Johannes Jentjes geboorte;
Keimpe Pieters genoemd - huwelijk;
Willemke Keimpes geboorte;
44.
Stichting Alde Fryske Tsjerken
De Johanneskerk van Wier;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Hervormde Kerk Wier, Opmeting E.J. Kuipers, getekend W.J. Berghuis BT-016398. - 1967;
45.
Teksten van memorabilia uit Friesland / Hessel de Walle. - Plaats: Wier, Boeknummer [6708];
46.
Wier is it en Wier sil it bliuwe / Simy Sevenster-de Jong. - Wier : Stichting Freonen Terp en Tsjerke Wier, 2017. - Kadastrale kaart p 16;
47.
FopmaWier boekbinderij Pierewaaien!;
48.
Stinsen en States in Friesland Eysinga State te Berlikum;
internetraadpleging: 23-2 - 7-3-2021, 4-4-2021
|
|
|
voormalig terrein Lauta State, Wier
|
|
De Wierster kat | 2002 | Bram-Jan Visser, Wier
|
|
(deels nieuwe en oude) Radarpost Noord, Wier
|
|
herdenkingssteen toren, Wier
|
|
astronomisch uurwerk | 1946 | Fred Bruijn, Wier
|
|
zuidzijde kerk, Wier
|
|
windvaan koor kerk, Wier
koor kerk, Wier
noordzijde kerk, Wier
grafsteen, Wier
|
|
FopmaWier, Wier
|
|
FopmaWier, Wier
|
|
Koepelkerk Berlikum, Wier
|
|
Moddergat - boerderij "Oosterwal", Wier
Wiersylster Rak met de Wierstersyl (2011), Wier
|
|
Berlikum
We rijden verder over de Wiersterdyk. Langs de Koudeweg, een ongelukkige vertaling van de Koeweg. De weg liep al het grasland van de voormalige kweldergronden in, voordat Het Bildt afgedamd werd
1.
Bij het bruggetje over het verlengde van de Berltsumer Wiid (Berlikumer Wijd), de Oost Indische Opvaart, stoppen we even. Dit bruggetje was voorheen - in de tijd dat de Krússtrjitte nog de Nieuwe Straat (Nije strjitte) genoemd werd - de Hemmemapiip en de vaart de Doapsfeart
2.
Deze zeesluis in griene hegedyk of Groene Dyk, toen de zeedijk, was de voorganger de Pyp in Oudebildtzijl
3.
Het pand aan de noordkant van de dorpsvaart draagt een naambord met daarop de naam sinnewente
4.
Hier lag ook de oude haven. Deze havenbuurt, de Utgang, was van levensbelang voor Franeker. Franeker had in die periode geen zeehaven. In het westen lag Harlingen in de weg. Een overeenkomst tussen Franeker en Berlikum bood voor beiden - zo lang het duurde - een vruchtbare overeenkomst
5.
Deze Oost Indische Opvaart is tussen 1998 en 1999 flink opgeknapt voor ƒ 1,3 miljoen, waarbij 10.000 m3 ernstig vervuild baggerslib is opgeruimd. Deze vervuiling was afkomstig van fabriekjes, garages en scheepswerven die hier voorheen lagen. Ter gelegenheid van de officiële opening aan het begin van de lente, plantte wethouder Lute Pen van Menaldumadeel een wilg aan het eind van de opvaart bij de Krússtrjitte
6.
Uit deze noodzakelijke sanering mogen we wederom concluderen dat ook in die periode gold, dat de "winst" toen werd genoten en het verlies bij een volgende generatie is neergelegd.
Voorgevel van monumental pand te Berlikum / A.J. van der Wal (fotograaf). - 02-1966 [detail + draaiing origineel, WP]
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 105.206 (CC BY-SA 3.0)
|
We rijden de huidige Krússtrjitte uit en komen uit op het kruispunt met naar het oosten It Skil, het zuiden en dus rechtdoor de Vermaningsstrjitte en naar het westen de Buorren. We zullen uiteindelijk rechtdoor rijden, maar eerst kijken we even naar het westen.
We treffen daar namelijk de - inmiddels tot cafetaria en woonhuis omgebouwde - voormalige toegangspoort (28574) van de Hemmema state.
De poort staat op (de rand van) de dijk aan de Middelzeezijde. Een reden te meer om te denken dat de state (of stins) misschien al in de vijftiende eeuw of nog eerder is ontstaan. Met als reden de bescherming van de haven. De bekende geschiedenis van het gebouw en bewoners begint pas in 1491, wanneer de zoon van de bewoner Doeke Hemmema, Hette Hemmema dan nog Olderman van Berlikum is
7.
Dit Olderman-schap wordt als argument gebruikt, dat Berlikum ook stedelijk rechten had. Een Olderman stond immers aan het hoofd van de Stadsregering. Rechten die de Hûnfretters in 2018 op een ludieke wijze in Franeker zullen opeisen, als aandachtpunt van hun opname in de nieuwe gemeente Waadhoeke, als theatrale start van een nieuwjaarsfeest
8.
Bijna aan het einde van de familievetes-periode, in 1498, tussen de Schieringers en de Vetkopers - die zijn oorsprong had in een confrontatie tussen twee kloosterordes, de schiere monniken Cisterciënzers en de vee vetweidende Norbertijnen - werd er hier in de zomer van 1496 nog een keer een poging gedaan door de Vetkoopers om de Schieringer familie Hemmema uit hun stins te verjagen. Doeke Hettes Hemmema was eind augustus voor zaken en/of overleg naar Franeker afgereisd. Zijn vrouw Bauck Poppema en zijn broer Alef waren met zo'n 20 of 25 strijdbare mannen nog aanwezig op de stins. De Vetkopers dachten daarom een buitenkans te hebben en vielen de stins aan met hulp van Groningers om zich te kunnen wreken. Ze hadden drie kanonnen meegenomen. Echter de wallen bleken hecht en te hoog. De grachten bleken te diep om zo doorheen te kunnen lopen. Dit probeerden ze ondieper te maken met hooi, maar de bewoners schoten de wagens hooi bij aankomst in brand. Hierbij vielen ook negen doden en vele gewonden aan Groningse zijde. De Hemmema's schoten doelbewust alleen maar op Groningers en andere ingehuurde troepen, niet op Friezen. Met zoveel verliezen viel de aanval zwaar tegen.
Alef wist op 2 september de stins in het geheim met drie mannen te verlaten om hulp te halen, zodat Bauck alleen de leiding had. De aanvallers voerden de aanvallen op met een hoge houten bouwwerk, maar Bauck wist haar mannen met woord en daad blijvend aan te sporen niet op te geven en zich blijven te verdedigen.
Ook deze aanval moest afgebroken wegens de vele doden en gewonden.
Bij de derde aanval werd de druk dusdanig hoog en lang opgevoerd, dat de bewoners simpelweg te vermoeid waren geworden. Vervolgens gingen de Vetkopers over op een bestorming. Hierbij kwamen negentien mannen van de stins om het leven. Een strijder wist met een list, hij deed zich voor als een plunderaar met een side spek op de rug naar buiten te lopen en daarmee te doen alsof hij bij de veroveraars hoorde. En natuurlijk lieten ze Bauck Poppema in leven. Bauk van Popma, Bauck Foppesd. van Popma of Bauck Hemmema, zoals ze ook werd genoemd, werd als gevangene (voor losgeld) afgevoerd naar Groningen. Ze was echter zwanger. En zodoende bracht ze in gevangenschap haar kind of tweeling ter wereld. Mogelijk betrof het een doodgeboorte, als er überhaupt al sprake was van een zwangerschap, want bij heldendom worden details vaak kleurrijk ingekleurd.
De verovering van de Vetkopers van de Hemmemastins werd door Doeke voor het einde van het jaar ongedaan gemaakt, door het te heroveren. De Schieringers hadden elders ook gevangenen gemaakt op de Vetkopers, zodat Bauck het jaar erop vrijkwam met een gevangenenruil. De Schieringers lieten daarvoor de gevangengenomen Vetkoper Tjalling Lieuwes (Jellinga) gaan. Het echtpaar zou echter niet lang van hun vrijheid genieten. Bauck overleed in 1501 en Doeke twee jaren later, in 1503
8.
detail Poster Bauck / Kees-Jan Glashouwer (ontwerp). bron: Bauck
|
Bauck werd voor haar dappere verdediging door de Friezen naar voren gehaald, wanneer de Hollanders Kenau verheerlijken. "As de Hollanders fen Kenau blaze, dan roppe de Frizen fen Bauck."
10
We weten verder niet zoveel over Bauck. Ze is geboren op Terschelling en overleden in Berlikum. Ze was de dochter van hoofdeling Foppe Popma en Wilsck Aedesd. Gerbranda. Tevens is ze de oudtante van die andere vrijheidsstrijder, Grutte Pier (± 1480-1520)
11.
In 2017 bracht de stichting Grut Hermana het theaterspektakel van Sybe Joostema in het Hemmemapark achter de poort op de 'planken', dat het verhaal van Bauck Poppema - de earste Fryske frijheidsstriidster - groots uit de doeken deed. Regisseur Grytha Visser denkt niet dat bij dit theaterstuk blijft, nu de geschiedenis van Bauck door Sybe Joostema is afgestoft. Dit park dat voorheen onderdeel was van de buitenplaats leent zich buitengewoon goed voor zo'n iepenloftspul, openluchtspel. "De geest van Bauck zou er kunnen rondzweven." Het park is door de bewoners in 2003 opnieuw aangelegd, waarna ze het tevens onderhouden
12.
De stins werd een state en later nog verfraaid. Door de inpoldering lag het eigenlijk in Het Bildt, maar de grens werd keurig om het eigendom heen gelegd. Nadat de laatste erfgenaam Carel Duco d'Aumale in 1746 overleed werd het gekocht door de grietenij-ontvanger Hotse Quader. Deze liet het afbreken voor de verkoop van het bouwmateriaal wat meer financieel gewin opleverde. Alleen d'Aumalepoort bleef gespaard
13.
Berltsum 'Meielkoar, foar elkoar' : Integrale dorpsvisie Berlikum 2006-2020 / Anita Flapper, Lies Siegersma, Aletta Reinders, Ceciel Oud
|
De 45 kilometer lange Cultuurhistorische fietsroute door de Gemeente Menaldumadeel leidt de fietser ook door het park. Ze fietsen over een bruggetje dat over de oorspronkelijke gracht gelegd is. Verder krijgen ze de terp van de Hemmemastate te zien.
Wij rijden, zoals gezegd, rechtdoor de Vermaningsstrjitte in. Dit is vanzelfsprekend een verwijzing naar de Doopsgezinde kerk (28577), die we halverwege voorbijrijden.
Het pand werd in 1841 gebouwd, hoewel de statistische vooruitzichten ongunstig waren. Het aantal leden was door de eeuwen heen nooit meer dan zestig lidmaten. De Doopsgezinde gemeente van Berlikum is vóór 1550 ontstaan. Echter in 1838 waren er nog maar 12 lidmaten.
In 2006 werd de Vermaning gerestaureerd. In de voormalige kosterswoning is het Oudheidkamer De Grúsert Berltsum gevestigd.
En in de achterzaal zit sinds 12 juni 2019 het Martelaren Spiegelmuseum, Het Martyrs Mirror Museum, uniek voor Europa. Het betreft de verzameling van Onijdes Sijtsma (Berlikum, 29-12-1953), die hij de afgelopen decennia heeft verzameld.
Hierbij speelt de Martelaarsspiegel van Tielman Janz van Bragt (1625-1664) de hoofdrol.
De eerste druk uit 1660 droeg echter nog de titel Het bloedigh tooneel der doops-gesinde, en weereloose christenen. Vanaf de tweede druk in 1685 kreeg het deze befaamde titel toegevoegd Het bloedig tooneel, of Martelaers spiegel der doops-gesinde of weereloose christenen. Deze is (uiteraard net zo verboden volgens de algemene bepaling van het Kerkelijk Wetboek) op zakformaat uitgegeven als 't Merg van de historien der martelaren.
Daarnaast is het Menno Simons (, en ) centrum hier gevestigd
14.
We rijden verder over de Hôfsleane tot de Tsjerkestrjitte. Deze straat zal ons naar de kerk brengen. We parkeren de wagen in de parkeerhavens van de L.M. Kuperusstrjitte. Wanneer we teruglopen naar de Tsjerkestrjitte, zien we naar typische oudbouw pand uit ± 1840
15.
Tweetal van kerkelyke Leerredenen gedaan, :
De eene ter inwijinge van de nieuw gebouwde Kerk te Berlikum, en de andere ter inwijinge van het nieuwe Orgel in gemelde kerk opgerigt. Benevens een Aanhangsel, betreffende de Oudheden en voornaamste gebeurtenissen van den dorpe Berlikum / Petrus Nota. - Franeker : Dionisius Romar, 1781
|
Cort onderwys vande vyf colomen. : Uyt den scherpsinnigen Vincent Scamozzi getrocken en in minuten gestelt, seer gemacklich voor de jonge leerlingen en dienstich voor alle jonge liefhebbers der bouw-const / Symon Bosboom. - Amsterdam : Justus Danckerts, 1686
|
Op het kruispunt met de Buorren en Bûterhoeke vinden we de opgang naar de Koepelkerk (28576). Dit gebouw uit ± 1778, het is tussen 1777 en 1779 gebouwd, is ontworpen door architect Willem Douwes, oud-stadsbouwmeester van Harlingen. Het werd op 22 augustus 1779 ingewijd door de predikant Petrus Nota, hoewel het nog niet af was. Ter gelegenheid hiervan kwam het boekje getiteld Tweetal van kerkelyke Leerredenen gedaan uit
16.
Willem Douwes (±1718 - Amsterdam, 21-01-1797) was van 1772 tot september 1778 stadsbouwmeester van Harlingen. Hij had zich voor dit ontwerp laten inspireren door een plattegrond uit het leerboek van Simon Bosboom. De eerste uitgave van het werk van Symon Bosboom (1614-1668) Cort onderwys van de vyf colomen werd rond 1670 gemaakt, dus mogelijk heeft Bosboom het zelf nooit gezien. Voor de liefhebber is het mogelijk interessant om met dit boek in de hand te kijken welke onderdelen Douwes heeft overgenomen van Bosboom. Hierbij dienen we weer wel te bedenken dat Bosboom weer op de schouders staat bij Vincenzo Scamozzi (1548-1616), architect in Venetië. En om het iets gemakkelijker te maken, Douwes wist voor de vier kolommen die het dak dragen geen bevredigende oplossing te vinden.
Verder heeft hij voor de koepelkerk twee elementen van de oude kerk hergebruikt, te weten de oude leibedekking en de kleine luidklok uit 1593 die in de lantaarn hangt.
Opvallend aan dit achtzijdige bouwwerk is de afwisseling tussen om en om een recht vlak en een iets bollende
17.
waarschijnlijk de Nederlands Hervormde kruiskerk te Berlikum / onbekende tekenaar. - 1723
bron: Tresoar Fries Fotoarchief 43808
|
De koepelkerk verving de kerk en toren die in 1345 en 1375 zijn gebouwd. Verzakking aan de noordzijde en de dure reparatie hiervan deed grietman Georg Frederick baron thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg ertoe aansporen om nieuwbouw te plegen. De eerste aanbestedingsadvertentie treffen op 11 december 1776 aan in de krant. Bijzonder genoeg worden juist de leien aan de hoogstbiedende verkocht, zo vermeldt de advertentie. Tekening en bestek van Willem Douwes zijn onder ander lokaal te verkrijgen of in te zien bij de kastelein Hendrik Everts en de kerkvoogd Evert Annes Nauta. Begin september 1779 wordt door de secretaris Joh. Mebius het materiaal van het binnenwerk van de oude kerk en loods te koop aangeboden. Schijnbaar heeft al die tijd de toren er nog steeds gestaan.
Kadastrale kaart 1811-1832: minuutplan Berlikum, Friesland, sectie A, blad 03 [detail + draaiing origineel, WP]
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / MIN02011A03 (CC BY-SA 3.0)
|
Voor het afbreken "van het overschot van de Oude Tooren" wordt pas op 4 december 1779 een aanbesteding gedaan. Bij de kerkvoogd en kastelein Hendrik Ewers is het bestek in te zien
20.
Na ons rondje om de Koepelkerk lopen we nog even de Buorren op en neer. Hier lopen bijna ongemerkt over de voormalige sloot De Grúsert en bijbehorende Piip. De sloot liep van het zuiden bij de Hofslean naar het noorden, de Oostindische Opfeart. De naam is verkorting van de Grymansleat, dat een verwijzing is naar de Grytman, de burgemeester aanduiding van weleer. De Piip is hier ook wat breder, omdat het als haventje diende, zoals nog goed te zien is op het minuutplan van Berlikum. We kunnen hier ook goed zien dat de Buorren een dijk is.
Wij rijden via de Hôfsleane weer terug naar de Bitgumerdyk om naar Bitgum te rijden. We hadden echter beter nog een stukje kunnen omrijden over de Koekoeksleane en Bûttenpôle. Dan waren we nog een huisterp uit de middeleeuwen (45686) tegengekomen.
En als we dan via de Sânwei en Liuwesingel teruggereden waren naar de Bitgumerdyk, dan hadden we nog een blik kunnen werpen op de Berlikum Monnikmolen (28578) uit 1802 van het waterschap de Berlicumer-polder en een stinswier uit de 12e eeuw kunnen zien. Deze staat lokaal bekend als de Hege Wier (45684)
21. We zijn er in de provincies Groningen en Zeeland ook al een aantal tegengekomen. Weer een mooie reden om nog een terug te gaan.
Geheel authentiek zijn de huisterp en Hege Wier niet. Ook deze hebben last gehad afgravingen. In 1972 zijn ze beiden weer hersteld
22.
noten:
1.
Van den mond der oude Middelzee / K.J. van den Akker. - Landbouwhuis, [1934]. - Koudeweg
p. 90;
2.
Oh dy Berltsumers Berltsumer steegen en strjitten;
3.
Oh dy Berltsumers Noch wat notysjes;
4.
Oh dy Berltsumers Útgong en útgean;
5.
Tresoar Fries Fotoarchief De oude haven van Berlikum / R. Koning-van Reenen. - 02-2006. - 22269;
Geschiedenis van Friesland / J.J. Kalma, J.J. Spahr van der Hoek, K. de Vries (redactie). - Drachten : Laverman, 1968. - "Dijken of wijken" : Land- en vaarwegen / S.J. Fockema Andreae. - p. 192;
6.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 09-04-1998 Schoonmaak voor opvaart Berlikum;
Leeuwarder Courant, 22-03-1999 Oost Indische Opvaart door Berlikum weer bevaarbaar;
7.
Stinsen en States in Friesland Hemmema State te Berlikum / J. Leemburg;
8.
Stinsen en States in Friesland Hemmema State te Berlikum / J. Leemburg;
De krant van toen:
Franeker Courant, 03-01-2018 ‘Hûnefretters’ claimen stadsrecht op;
Leeuwarder Courant, 08-01-2018 Berltsum zet dorp met speelse actie op de kaart / Maarten Pennewaard; Niels de Vries (foto);
Leeuwarder Courant, 08-01-2018 Stadsrechten? Berltsum wilde gewoon lol hebben / Maarten Pennewaard; Niels de Vries (foto);
Franeker Courant, 10-01-2018 ‘Hûnefretters’ claimen stadsrecht op / Suwarda Vis; Joachim de Ruijter (foto);
9.
Van den mond der oude Middelzee / K.J. van den Akker. - Landbouwhuis, [1934]. - Hemmema-state
p. 234-235;
Huygens ING Poppema, Bauck (?-1501);
Kronijken van Friesland / Worp Tyaerda van Rinsumageest. - vierde boek: bevattende de geschiedenis van de vijftiende eeuw. - Jan Gerhardus Ottema. - Leeuwarden : G.T.N. Suringar, 1850, p. 254-256;
Worp Tyaerda van Rinsumageest, Vierde boek der kronijken van Friesland, bevattende de geschiedenis van de vijftiende eeuw [16de eeuw], Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde ed. (Leeuwarden 1850) 254-256.
10.
Nieuwe gids voor Leeuwarden en omstreken. - 1904. - p. 69;
11.
Huygens ING Poppema, Bauck (?-1501);
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 26-06-2017 De eerste Friese vrijheidsstrijdster;
12.
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 21-06-2017 Theaterstuk geeft heldin van Berltsum een gezicht Bauck! / Rianne Kramer; Niels de Vries (foto);
Leeuwarder Courant, 27-06-2017 Een weggemoffelde Friese heldin / Jantien de Boer; Simon Bleeker (foto);
Friesch Dagblad, 21-08-2019 Naar de snackbar in de poort van Hemmemastate / Marchje Andringa (foto);
13.
Blog van André, donderdag 16 januari 2020 Friese kapiteins (41) : Doecke van Hemmema;
Stinzen, staten en buitenplaatsen in Friesland : "Plaatsen van verdediginge als wel tot aangename en gemaklijke wooningen gebouwd" / Rita Radetzky; Frans Andringa, Marieke Balk, Rita Radetzky, Johan van der Veer (fotografie). - Leeuwarden : Stichting Staten en Stinzen, 2018. - ISBN 978-90-9030799-2. - Hemmemapoort te Berltsum. - p. 114;
14.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 05-03-2018 Blik in Martelaarsspiegel doet pijn / Wiebe van der Hout; Niels Westra (foto);
Friesch Dagblad, 13-06-2019 Martyrs Mirror Museum in Berltsum geopend;
Delpher:
Leeuwarder Courant : hoofdblad van Friesland, 31-12-1953 Familiebericht;
Plain living Welkom bij: 'Het Martyrs Mirror Museum';
Doopsgezindweb Berltsum Historie;
'It mennist-wêzen makket my kleurryk' / Marijke de Boer. - p. 10 (in: Letterhoeke | 2011 | Nr. 3, p. 10-11;
15.
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0083100000001674;
16.
Kerk & Orgel / Flip Veldmans Hervormde kerk - Koepelkerk H Michael i.s.m. Nationaal Instituut voor de Orgelkunst (NIvO);
Stichting Alde Fryske Tsjerken Berlikum, de hervormde kerk / L.K. van der Meer. - 1981;
17.
Vergeten Harlingers / Jeanine Otten Vergeten Harlingers uit de 19de eeuw : Vijf generaties houthandel Houtsma aan de Rozengracht in Harlingen / Jeanine Otten;
Stichting Alde Fryske Tsjerken Berlikum, de hervormde kerk / L.K. van der Meer. - 1981;
Cort onderwys vande vyf colomen. : Uyt den scherpsinnigen Vincent Scamozzi getrocken en in minuten gestelt, seer gemacklich voor de jonge leerlingen en dienstich voor alle jonge liefhebbers der bouw-const / Symon Bosboom. - Amsterdam : Justus Danckerts, 1686. - p. 4;
Kerk & Orgel / Flip Veldmans Hervormde kerk - Koepelkerk H Michael i.s.m. Nationaal Instituut voor de Orgelkunst (NIvO);
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 52;
familiebericht overlijden Willem Douwes
bron: Leeuwarder courant, 01-02-1797
|
Speurtocht en bevestigende data Willem Douwes:
Op 27 januari 1797 wordt Willem Douwes
(Gemeente Amsterdam Stadsarchief) begraven (Begraafplaats: Nieuwe Kerk en Engelse Kerk);
Gemeente Amsterdam Stadsarchief geboorte kind Louwes Willems 03-11-1793 zoon van Willem Douwes (±73) en Rinske Hoogveld / Rinske Hoogveldt;
AlleFriezen 2e huwelijk Douwes Willemse Houtsma (koopman) Leeuwarden 21-10-1829, zoon van Willem Douwes Houtsma en Rinske Hoogveld;
Oprechte Haarlemse courant, 26-01-1797 familiebericht overlijden Willem Douwes 21-01-1797 (77 jaar) man van Rinske Hoogveldt;
Leeuwarder courant, 01-02-1797 familiebericht overlijden Willem Douwes 21-01-1797 na 8.00 (78 jaar) man van Rinske Hoogveld - de houthandel gaat door met firma van de Broeders Jan en Theunis Willems;
AlleFriezen huwelijk Willem Douwes en Rinske Hoogveld Harlingen 19-05-1793;
AlleFriezen overlijden Rinske Gerrits Hoogveld Leeuwarden 14-07-1807, Weduwe van Willem Douwes;
Leeuwarder courant, 21-09-1796 Advertentie de firma (hout negotie) van de Firma van Willem Douwes te Harlingen gaan na diens overlijden Firma van Jan W. Douwes en Comp. heten;
StamboomOnderzoek.com Jan Willem Douwes Houtsma (1757 - 29-2-1816) zoon van Willem Douwes Houtsma (1718 - 1797) en Ymkje Theunis;
kinderen van Willem Douwes en Ymkjen Teunes:
AlleFriezen Antie Pingjum ~10-11-1747;
AlleFriezen Douwe Pingjum 11-01-1751 ~28-02-1751;
AlleFriezen Hette Pingjum 23-09-1754 ~15-12-1754;
AlleFriezen Sipke Pingjum 28-12-1755 ~14-03-1756;
AlleFriezen Jan Pingjum 20-07-1758 ~20-08-1758;
AlleFriezen Tryntie Pingjum dood gedoopt 09-03-1760;
AlleFriezen Dirk Pingjum 12-05-1761 ~12-07-1761;
AlleFriezen overlijden Ymkje Theunis (69) Harlingen aktedatum 02-04-1790;
20.
Stichting Alde Fryske Tsjerken Berlikum, de hervormde kerk / L.K. van der Meer. - 1981;
Delper:
Leeuwarder courant, 11-12-1776 Advertentie;
Leeuwarder courant, 08-09-1779 Advertentie;
Leeuwarder courant, 04-12-1779 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-04-1994 'Belkum soo als 't hem sien liet in 1747' noch sûnder koepel / Kerst Huisman;
21.
Delper:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-09-1978 Heuvel in vlakke Friese landschap is oude stinswier;
Tresoar Fries Fotoarchief Hege Wier. - 08-09-1978. - 28344;
22.
Delper:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-08-1972. - Restauratie in ruilverkaveling Hege Wier bij Beetgum heeft nu de hoogte weer, foto;
internetraadpleging: 8 - 15-3-2021, 21-3-2021
|
|
|
Oost Indische Opvaart, Berlikum
|
|
Koepelkerk (oostzijde), Berlikum
Koepelkerk (westzijde), Berlikum
|
|
De Piip en De Grúsert, Berlikum
De Piip en De Grúsert ri de Oostindische Opfeart, Berlikum
|
|
Bitgum
Zodra we vanaf de Bitgumerdyk de Liuwesingel in oostelijk richting naar het dorp rijden, mogen we meteen alweer stoppen.
Het laantje dat hier verder naar het zuiden loopt, komt uit bij de plaats waar tot in de zeventiende eeuw de Hemmema en door vererving de Donia State stond. De stins was vóór 1439 gebouwd door de Hemmema's. In de tweede kwart van de zestiende eeuw kwam het in handen van de Donia's. De omgrachting is nog aanwezig en zoals we kunnen zien - in de verte - omringd door een forse bomenrij. Op de voorgrond valt ook het hoogteverschil op tussen het hoger gelegen rechter grasland en het lagergelegen linker grasland. De linkerzijde is afgegraven tussen 1887 en 1890 voor de vruchtbare terpaarde. Hier - in de voormalige terp Bessum (45682) - zijn ook diverse opgravingen gedaan. De opgravingsvondsten1 zijn naar het Fries Museum gebracht.
Kadastrale kaart 1811-1832: minuutplan Beetgum, Friesland, sectie A, blad 03 / A. van Giezen (opgemeten) [detail + draaiing origineel, WP]
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / MIN02008A03
|
Kadastrale kaart 1811-1832: verzamelplan Beetgum, Friesland
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / MIN02008VK1
|
Ook de 'nieuwe' N383, de Westergoawei, werd over Bessum heen geleid. Men heeft het deel van de terp niet dieper afgegraven door geen sloten langs dit stuk van de N383 te graven. In plaats daarvan begeleiden hekken de weg
2.
Van Bessum herinnert alleen nog de straat Bessebuorren in Bitgum. Ten westen hiervan ligt echter nog steeds de - inmiddels tot sloot verworden - Bessenbuurstervaart.
Waar dit Bessenburen of Bessebuorren en Bessum exact vandaan komt blijft onduidelijk. Mogelijk is het heem van (persoon) Besse de voor de hand liggende verklaring
3.
Eind 1880 wordt het perceel bouwland, dat de naam de Heilige Kamp draagt, opnieuw voor mevrouw douairière W.F.L. Baron thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg in de verhuur gedaan. Jacob de Haan had het tot die tijd gehuurd. Het bouwland (sectie A. no.487) beslaat het deel dat ten westen van de huidige straat Hillige Kamp en ten oosten van de vaart ligt, en ten noorden van de knik naar het oosten van dezelfde vaart tot aan de Jonkersleane
4.
Gardenier Jacob de Haan (Schalsum, 17-02-1818 - Menaldum, 28-10-1880) is de zoon van Johannes Simons de Haan en Trijntje Jacobs Tamminga. Hij was gehuwd geweest met Sytske Binses Hoogland, waarmee hij vier kinderen kreeg en Trijntje Hogerhuis. Hij was in de ochtend rond 9 uur op 28 oktober 1880 overleden in het huis no 371 te Menaldum
5.
Geloftesteen aan de godin Hludana, gevonden 1888 te Beetgum in Friesland / W. Pleijte. - Amsterdam : Johannes Müller, 1888
|
Een van de meest opvallende vondsten betrof die van de geloftesteen op 18 augustus 1888. De steen (bxhxd) is 59 x 54 x 21 cm. Er staat het volgende uitgehouwen:
DEAE HLUDANAE
CONDUCTORES
PISCATUS. MANCIPE
Q. VALERIO. SECU
NDO. V.S.L.M.
Het laatste betekent, zoals we al in Zeeland ( en ) zagen, Votum Solvit Libens Merito, dat op zijn beurt weer als 'De belofte ingelost, gaarne en met reden' vertaald kan worden.
Het geheel werd eind negentiende eeuw vertaald als "Aan de godin Hludana hebben de pachter van het vischrecht, wier verantwoordelijk hoofd Quintus Varlerius Secundus was, terecht gaarne hunne belofte voldaan". Hierbij wordt opgemerkt dat de manceps eigenlijk de persoon was, die het contract met de Romeinse fiscus sloot - ook voor zijn medepachters. Hij tekende daarvoor en was met zijn privaatvermogen aansprakelijk voor de nakoming. Later zou de tekst van deze Hludanasteen hertaald worden in Aan de godin Hludana hebben de pachters van de visserij, toen Quintus Valerius Secundus de hoofdpachter was, hun gelofte betaald, vrijwillig en naar verdienste.
Volgens het Fries Museum, waar het te bewonderen is, is het kalkstenen voorwerp een maatje groter, namelijk 60 x 76-92 x 28 (bxhxd) cm.
Het blijkt wel een unieke vondst, omdat het de enige is die boven de Rijn is gevonden. Ook het pachterschap van de visgronden spreekt tot verbeelding. De bewoners van toen moesten de Romeinen ten tijde van circa 50 nOJ (later werd dit 200 nOJ) naast de ossenhuiden ook voor het vissen betalen. Een merkwaardig stuk
6.
Hoewel later wordt gesuggereerd dat de tekst er wel als nieuw uitziet, heeft men er net na de opgraving er toch een stuk meer moeite mee. Halverwege de afgraving, op zo'n twee meter diepte, wordt de steen gevonden. Vooral de letters aan de zijkanten zijn uitgesleten.
Men maakt er het volgende van:
20-08-1888:
JEAEHLVDANAI
CONDVCTORES
JISCMVSMANCII 1
JVALERIO SECV
NDO V S L M
|
21-08-1888:
DEAE.HLVDANAE
CONDVCTORES
PISCMVS. MANCIPI
Q. VALERIO. SECV
NDO. V. S. L. M.
|
Hierbij zijn Conductores en Valerio Secundo goed te lezen. Het bestuur van 't Friesch Genootschap komt de volgende dag al met de verbeteringen
7.
We rijden verder over de Liuwesingel, onder de N383 door en gaan de Buorren op. Hier passeren we de Bessebuorren, dat nauwelijks als straat te herkennen is. We naderen bij de kerk een merkwaardig kruispunt waarop vijf straten uitkomen. Wij willen parkeren, maar zien dat eigenlijk alleen de Frânskeleane daarvoor geschikt is.
Wanneer we naar de kerk (28571) lopen valt meteen de windvaan op het koor op. Een ruiter te paard (Sint-Maarten) met getrokken zwaard, met onder het paard een gehurkte persoon (de bedelaar)
8.
De kerk is dan ook aan Sint-Martinus gewijd
9.
Deze windvaan is een ontwerp van Johannes Koopmans, dat na de restauratie van de kerk in 1980 werd geplaatst. Het is een vervanging van één, waarop mogelijk het wapen van de familie Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg heeft gestaan. Deze was echter defect
10.
We moeten een trapje omhoog wanneer we naar de ingang willen. De kerk staat ook op terprest (45681).
Aangezien de deur dicht blijft, lopen we weer ons rondje om de kerk.
De oorspronkelijke kerk uit de tweede helft van de veertiende eeuw, werd in 1669 afgebroken en in opdracht van de invloedrijke familie Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg werd er een nieuwe gebouwd. Het doet daarmee tevens dienst als overkapping van hun grafkelder dat onder stergewelven onder het koor ligt. Om dit te benadrukken is er rond 1615 door de steenhouwers Dirck Lieuwesz. en Jelle Claesz. voor Johan Onuphrius thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg en zijn vrouw Maria von Crombach een epitaaf gemaakt
11.
Johannes Onuphrius Wolfgang Michaels thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg overleed op 27-03-1584. Hij is geboren in 1513 en huwde in 1545 met Maria Fritses van Grombach (±1522-1564), waarna hij zich tevens in Friesland vestigde. Door dit huwelijk werd hij eigenaar van Ter Horne State, dat zijn Maria had geërfd van haar vader Frits van Grombach en Luts Martena (een dochter van Hessel Martena te Beetgum)
12.
Het gebouw werd tussen 1972 en 1980 gerestaureerd
13.
Althans, wanneer we voorbereidingen ook meetellen. Het aannemersbedrijf van Yde Schakel uit Exmorra had al een restauratieplan opgemaakt en de subsidieaanvragen waren in september '73 de deur uit. Maar er moest in ieder geval ook nog 10 procent van kosten uit de eigen gemeenschap worden opgehaald. De net opgerichte restauratiecommissie met Piet Rondaan als voorzitter, Marten Halbertsma als contactman en Gerard de Jong als penningmeester zullen het er druk mee krijgen. Vanaf mei '74 staat de toren uit ± 1500 in de steigers. Na een half jaar hoopt men het werk af te hebben. En hoewel de commissie er al rekening mee had gehouden, ze hadden expres al de begroting op ƒ 500.000 ingeschat. Nu blijkt er nog twee ton extra nodig te zijn. Als architect is Syste Lautenbach uit Bolsward bij deze restauratie betrokken. Vrijdagmiddag 30 mei 1980 droeg de voorzitter van de restauratiecommissie Piet Rondaan het gebouw over aan de ouderling-kerkvoogd L. van der Plaats. "Wy binne gruts mei de restauraasje fan toer en tsjerke," sprak Rondaan verheugd. De totale kosten van restauratie kwamen op ƒ 2.000.000
14.
De toren was oorspronkelijk iets hoger en had een zadeldak
15.
Aan de zuidzuide van het schip komen we diverse geel en grijs geschilderde muurstenen tegen.
Boven de deur en onder een doodshoofd kunnen we het volgende lezen:
C.J. L.P.R. J.M., dit werd voorheen geschreven als C.I. L.P.R. I.M.
Int Iaer 1669 is dese kerck gebout daer toe waren gecommitteert Claas Jansen Lieuwe Pieters Riemersma ende Jacob Meintjes.
Klaas Jans (Claes Jansen) is rond 1612 geboren en in 12-6-1637 gehuwd met Grietje Ates Wolcama (Grietie Atis).
Lieuwe Pieters Riemersma is als zoon van Pieter Lieuwes Riemersma en Sietje Seerps Tuins geboren rond 1631 en op 7-5-1654 gehuwd met Ietje Beerns. Lieuwe overleed op 23-09-1669. Ietje is rond 1629 geboren en in 2-7-1652 trouwde ze met mederechter van Franekeradeel Isbren Ricx Liollema. Liollema overleed al snel.
Jacob Meintjes (Jacob Meintes) huwde met Froukje Andries (Frauke Andres)
16.
Hieronder staat als 'boektekst' vers 17 uit Gen: XXVIII "Ditenis niet dan een huis Godes end dit die Poorte des Hemels" oftewel Dit is niet dan een huis Gods, en dit is de poort des hemels!
17.
Tussen het huidige derde en vierde raampartij vinden we een herinneringsteen aan de eerstesteenlegging. Hierop lezen we
Anno 1669 den 7 April heeft Freilin Isabella Susanna Baronesse toe Schwartzenberg en Hohenlansberg de eerste steen an dese kerck gelecht.
Isabella was 29 jaren toen ze de steen legde. Ze is 1-1-1640 geboren op 't huys Ter Horne en op 23-11-1723 overleden. Ze is een dochter van George Frederik Georg Wolfgangs thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg en Agatha Bartolds Tjaarda van Starkenborg. Ze huwde Gustaff Karels Carlson
18.
Tussen het huidige vijfde en laatste raampartij vinden we soortgelijke toegangsdeur. Hierop lezen we weer onder een doodshoofd:
George Frederick baron toe Schwartzenberg en Hohenlansberg anno 1669
19.
Hieronder staat als 'boektekst' vers 17 uit I Conings VI
"Dewyl het in u herte geweest is mynen naam een te Bouwe hebt welgedaen" oftewel Dewijl dat in uw hart geweest is Mijn Naam een huis te bouwen, gij hebt welgedaan oftewel Het is goed dat je voor Mij een tempel wil bouwen. De zin die daarop in het Bijbelboek volgt viel kennelijk niet in de smaak: Maar niet jij zal deze tempel bouwen, maar je zoon.
20
Aan de achterzijde van het koor treffen nogmaals een grafzerk en grafkelder van de familie Thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg aan. De familie diende voor de begroting van 1878 het in voorstel in om het onderhoud van deze grafkelder over te dragen aan de Kerk
21.
In een rommelig hoekje treffen we enige geruimde zerken aan. Een bijzondere gang van zaken - deze begrafenisrituelen, het blijft verbazen.
Dezelfde verbazing, maar dan bewonderwaardig, wekt de graftrommel, dat hier mogelijk al een kleine honderd jaar staat. Welk een zorgzaamheid ter nagedachtenis aan het eerstgeboren kind en oudste zus.
Deze graftrommel is opgericht voor Maria Rijpstra (1-3-1919 - 7-8-1922). Het heeft een opstaande rand en daarom heeft een waterafvoergaatje.
Haar ouders zijn de timmerman Auke Rijpstra (Beetgum, 10-5-1893 - Beetgumermolen, 26-1-1972; zoon van Timmerknecht Sjoerd Jacobs Rijpstra en broodvenstster Taetske Aukes Wouda) en Helena Maria Jansen (Sluiskil, Ter Neuzen, 20-11-1896 - Berlikum, 18-6-1985).
Ze plaatsen op 9 augustus 1922 het familiebericht waarin ze kenbaar maken dat hun oudste lieveling op den aanvalligen leeftijd van ruim 3 jaren is overleden.
Ze krijgen in 1922 een zoon Sjoerd, in 1926 Jan, in 1930 Jacob en in 1940 Willem. Met z'n zessen vieren ze 19 september 1943 het 25-jarig echtvereening in Beetgumermolen. In 1949 worden de twee huizen met timmerwerkplaats, twee hokken en erven 420 en 421, die tot 12 mei 1949 verhuurd zijn voor ƒ 300 per jaar aan Auke Rijpstra, verkocht. Het eerste bod staat op ƒ 3556, wat neer komt op net minder dan 12 jaar afbetaling met dezelfde jaarhuurprijs
22.
Ook de toren heeft een ingang. Deels is het omringd door kloostermoppen en aan de andere kant met nieuwe bakstenen. Hoewel de toren zeventiende-eeuws is, heeft het beneden een deel nieuwbouw uit de negentiende eeuw
23.
Wanneer we weer bijna het terrein verlaten, treffen we nog een opmerkelijke zerk. Het bestaat uit twee meerpalen. Het betreft de grafzerk van de hartstochtelijk golfer, jager, zeezeiler en in 1965 oprichter van Bar Coos in de Oude Doelesteeg te Leeuwarden. Vanaf 1969 werd het Coos Bar "Bodega". En zo kon er van dat moment tapas gegeten worden en naast port en sherry ook Slivovitz, Cutty Sark en Pernod gedronken worden. De naam zorgde bij een enkeling voor verwarring. Deze vroeg "Is meneer Bodega der oek?" Coos was er met zijn tapas dan ook vroeg bij. Pas in 1966 treffen we een eerste opening aan van een Spaans eethuis in Rotterdam, waar dit genuttigd kon worden. Het begrip Tapas komt nog nauwelijks voor in de pers. En als het voorkomt, dient het uitgelegd te worden.
Halverwege september 1986 leek een zolderbrand roet in het eten te gaan gooien. Vanaf 1988 maakte zoon Huib-Jan er een studentenkroeg van. En sinds 2011 heet deze voormalig bekendste kroeg van Leeuwarden "De Nachtwacht"
24.
We lopen het trapje weer naar beneden en gaan een stukje de Buorren in.
Op de hoek met de Slachtersrige stuiten we op een pand uit 1676, althans dat meldt de ingemetselde steen, dat verbouwd is in 1846. Er staan een merkwaardige rij letters boven het jaartal. Hoewel de daklijst af en toe aan vervanging toe is, komen de letters in een ander font toch weer terug.
Het was scheerbaas Minze de Vries (kapper) die de letters
25 vanuit het dakraam erop geschilderd heeft. Dit gebeurde dus op z'n kop. De letters zijn voor ons van de straat goed te lezen, alleen staan ze van rechts naar links in plaats van links naar rechts.
THGIZFOHPONENNIRNENUOHNYW kunnen we lezen. Dit is andersom WYNHOUNENRINNENOPHOFZIGHT. En dit kunnen we weer lezen als wynhounen rinnen op hofzight, windhonden rennen om het kerkhof
26.
Minze de Vries in op 10 oktober 1874 te Beetgum geboren. Hij overleed hier op 90-jarige leeftijd op 30 augustus 1965. Zijn ouders waren Johannes Johannes de Vries en Ninke Minzes van Dijk (28-8-1843 - ). Hij was als werkman op 27-jarige leeftijd op 8 mei 1902 getrouwd met de 24-jarige Neeltje Heslinga. Ze kregen in 1904 dochter Hinke
27.
Daarvoor werd hij in 1896 in Bolsward en in 1897 koning van de PC. Ook in 1900 en 1903 won hij de jaarlijkse kaatspartij. Hij staat dan bekend als den reuzen-opslager. Als 15-jarige won hij op donderdag 7 augustus 1890 de prijs met een kaatspartij te Baard. Daarna zullen er nog vele volgen. Hij wordt dan ook gezien als een van de bekendste Friese kaatsers. Bij de 47e jaarlijkse grote kaatspartij in 1900 sprak de voorzitter van de P.C., R. Koopmans, bij de proclamatie van De Vries tot koning humorvol de Beetgummers toe, dat hij ze "nu eens zeer ernstig aanbeval goed op hunnen koning te passen, daar koningen zoo gevaarlijk blijken in onze dagen."
28
Naast de (voormalige) pastorie (28570) treffen we nog het voormalige catechisatiegebouw aan
29.
We lopen terug naar de wagen en rijden via de Buorren en It Bosk richting Bitgummole.
noten:
1.
NADNuis vondsten Besseburen;
2.
Informatiebord;
Cultuurhistorische fietsroute door de Gemeente Menaldumadeel / G. Brouwer. - Berlikum : Werkgroep Cultuurhistorische fietsroute Menaldumadeel, 2002. - nr.14, p. 6;
3.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 38-39;
4.
Delpher:
Leeuwarder courant, 12-11-1880 Advertentie;
5.
AlleFriezen:
Jacob de Haan geboren - huwelijk 1 - huwelijk 2 - overleden;
6.
Delpher:
Nederlandsche staatscourant, 26-03-1856 Romeinsche oudheden;
Leeuwarder courant, 1-1-1889. - Ingezonden De Friesche Volksalmanak voor 1889 / J. Reitsma;
De Friesche Volksalmanak voor 1889 De Middelzee II De vischerij en de geloftesteen te Beetgum (p. 168-172) / Ph. van Blom. - p 158-192;
Het Friesch museum van oudheden te Leeuwarden / [J. Hepkema]. - Heerenveen : Hepkema, 1904. - p. 48;
It Beaken jiergong 71 – 2009 nr 3/4, p. 329-346. - Bijlage 1 Historische overzicht, p. 330;
De alde dyk : De geschiedenis van Fryslân : Deel 1 / Anneke Koers. - s.l. : s.n., 2014. - p. 25;
Stads- en dorpskroniek van Friesland / G.A. Wumkes. - deel II (1800-1900). - Leeuwarden : Eisma, 1934 p. 523;
7.
Delpher:
Leeuwarder courant, 20-08-1888 Binnenland. Leeuwarden;
Leeuwarder courant, 21-08-1888 Binnenland. Leeuwarden;
8.
Windvanen in Nederland Friesland: Beetgum;
9.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 532;
10.
Windvanen op Friese torens en kerken / Sytse ten Hoeve. - p. 41 (in: De Keppelstok nr 53, december 1996. - Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1996);
Toer en Tsjerke fan Bitgum / Gerben Abma, Reimer W. van Tuinen, S. Lautenbach. - Leeuwarden : Friesch Dagblad ism kerkeraad van de Nederlands Hervormde gemeente Beetgum, 1980. - p. 23-24;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Hervormde Kerk en Toren Beetgum / H.M. van den Berg (fotograaf) 050710. - 1957. Hierop is de oude koor windvaan (in het klein) te zien;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Hervormde Kerk en Toren Beetgum / G.Th. Delemarre (fotograaf) 050710. - 04-1959. Hierop is de oude koor windvaan (iets beter) te zien;
11.
Stichting Tsjerken Bitgum & Ingelum Geschiedenis van de Sint Martinus-kerk;
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 148, 150;
dbnl: Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst : Deel IX De provincie Friesland. / Afdeeling A - 's Gravenhage : Algemeen Landsdrukkerij, 1930. - p. 236;
12.
Teksten van memorabilia uit Friesland / Hessel de Walle. - Plaats: Beetgum, Boeknummer [270];
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Hervormde Kerk en Toren Beetgum : gedeelte rouwbord / A.J. van der Wal (fotograaf) 214839. - 06-1980. Hierop is de bovenste helft van de epitaaf te zien;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Hervormde Kerk en Toren Beetgum : gedeelte rouwbord / A.J. van der Wal (fotograaf) 214840. - 06-1980. Hierop is de onderste helft van de epitaaf te zien;
Wikipedia Groot Terhorne;
Wikipedy Grut-Terherne;
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 17-06-1930 Het kerkgebouw der Ned. Herv. Gemt. te Beetgum. / G.J. Veenstra;
13.
Stichting Tsjerken Bitgum & Ingelum Geschiedenis van de Sint Martinus-kerk;
14.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-09-1973. - Grote actie in Beetgum-Beetgumermolen Restauratiecommissie vraagt van bevolking f 50.000 voor kerk [foto];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 30-07-1974 Meer geld nodig voor restauratie Beetgumer kerk [foto];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-08-1978 Allingawier nam vernieuwd hervormd kerkje in gebruik;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-05-1980 Gerestaureerde kerk van Beetgum weer in gebruik;
15.
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 17-06-1930 Het kerkgebouw der Ned. Herv. Gemt. te Beetgum. / G.J. Veenstra;
16.
Teksten van memorabilia uit Friesland / Hessel de Walle. - Plaats: Beetgum, Boeknummer [281];
AlleFriezen:
Claes Jansen huwelijk;
Lieuwe Pyters Riemersma proclamatie 07-05-1654 - grafzerk;
Ittie Beerns huwelijk 1;
Ittie Beerns huwelijk 2;
17.
Bijbel en kunst Genesis 28;
18.
Teksten van memorabilia uit Friesland / Hessel de Walle. - Plaats: Beetgum, Boeknummer [280];
AlleFriezen:
Isabella Suzanna Georg Frederiks thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg inscriptie - inscriptie;
19.
Teksten van memorabilia uit Friesland / Hessel de Walle. - Plaats: Beetgum, Boeknummer [279];
20.
Teksten van memorabilia uit Friesland / Hessel de Walle. - Plaats: Beetgum, Boeknummer [279]
Het blijkt echter niet om II Coenigs 8 v 10 te gaan;
Ook blijkt het niet om I Conings VI, zoals het boven de deur geschreven staat;
Catechizatie over den Heidelberghschen catechismus der gereformeerde christelicke religie, uytgegeven na voorgaende visitatie en approbatie des E. Classis van Hoorn. / Petrus de Witte. - Amsterdam : Lootsman, Casparus, 1690. - p. 194;
Bijbel en kunst 1 Koningen 8
Het blijkt te gaan om 1 Koningen 8 vers 18;
21.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-03-1955 Bijzetting in grafkelder;
Leeuwarder courant, 03-08-1877 Advertentie;
22.
AlleFriezen:
Maria Rijpstra geboren - ouders - broers - overleden;
Delpher:
Leeuwarder courant, 09-08-1922 Familiebericht;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 16-07-1926 Familiebericht Menaldumadeel;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 11-02-1930 Familiebericht Menaldumadeel;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 01-07-1940 Familiebericht Menaldumadeel;
Friesche courant, 16-09-1943 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-03-1949 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-03-1949 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-01-1972 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 20-06-1985 Familiebericht;
23.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Hervormde Kerk en Toren Beetgum / E.J. Kuipers (opmeting); W.J. Berghuis (tekening) BT-002013. - 1967;
24.
De krant van toen:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-10-2007 Oprichter Bar Coos overleden;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-11-2011 Gehoordgezien;
Delpher:
Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad, 10-08-1966 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-08-1966 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 22-08-1969 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-10-1969 Advertentie Tapas bij Coos;
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 30-10-1969 gehoord & gezien;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-02-1970 Advertentie [getekend logo];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-03-1970 Tapas en sherry;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 16-09-1986 Brand boven bar Coos in Doelesteeg [foto];
25.
Tresoar Fries Fotoarchief: woning met opschrift op de daklijst te Beetgum. / S. Andringa (fotograaf) 43794. - Leeuwarden, 1966;
26.
Telefoongesprek Anna Kamstra-Wassenaar (Aldfaers Erf), 25-03-2021;
27.
AlleFriezen:
Minze de Vries geboorte - inschrijving - gehuwd Neeltje Heslinga (dochter van gardenier Klaas Sjoerds Heslinga en Pietje Emkes Dijkman) - overlijden;
Hinke de Vries geboorte;
28.
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 27-04-2017 Dadendrang Tjisse Steenstra zonder druk / Rynk Bosma;
Delpher:
Joh. Struiksma, Wommels / v.d. M. p. 418 (in: Sportblad voor Friesland, jrg 1, 1922-1923, no 27, 04-10-1922);
Kaatsen p. 15 (in: Nederlandsche sport, jrg 9, 1890, no 421, 16-08-1890);
De Amsterdammer : dagblad voor Nederland, 04-09-1896 Kaatsen.;
Algemeen Handelsblad, 18-07-1898 Kaatsen.;
Leeuwarder courant, 03-08-1900 De groote jaarlijksche kaatspartij te Franeker.;
29.
Telefoongesprek Anna Kamstra-Wassenaar (Aldfaers Erf), 25-03-2021;
internetraadpleging: 16 - 25-3-2021
|
|
|
afgegraven Bessum met verdwenen Donia State, Bitgum
|
|
windvaan koor, Bitgum
zuidzijde westelijke deur kerk, Bitgum
detail zuidzijde westelijke deur kerk, Bitgum
eerste steenlegging kerk, Bitgum
zuidzijde oostelijke deur kerk, Bitgum
grafkelder Schwartzenberg en Hohenlansberg, Bitgum
naamlijst bijgezette leden familie, Bitgum
grafkelder Schwartzenberg en Hohenlansberg, Bitgum
kerk (koor - noordzijde), Bitgum
geruimde zerken, Bitgum
stookeenheid kerk, Bitgum
onderhoudsmateriaal beschermingsdak, Bitgum
graftrommel, Bitgum
torendeur, Bitgum
meerpalen grafzerk, Bitgum
ThgiZfoh ..., anno 1676, Bitgum
(voormalig) catechisatiegebouw, Bitgum
|
|
Bitgummole
Op de Alddyk dat It Bosk heet, blijven we bij de toegangspoort van het Sportcomplex it Bosk even staan. Zo'n 350 meter verderop ligt de Hooge dijk en Langestraat, dat vanaf de Zwette - de grens tussen Westergo en Oostergo - verder gaat naar Britsum als Skrédyk.
De zeearm en monding van de Boorne was vóór 1300 tot hier voldoende opgeslibd om er een afsluitdijk in te bouwen. De landen ten zuiden van dit gebied gaan de Nieuwlanden heten. Naar het noorden toe zou het vanaf hier ook steeds verder opslibben tot in 1505 ook dat deel zou worden afgesloten met de al bekende dijk
1.
Het gebied waar we naar het noorden overheen aan het kijken zijn, zou dus nog twee eeuwen extra de tijd krijgen om bij tijd en wijle hoger op te slibben. Het hoogteverschil zal oplopen tot een halve meter.
Iets ten noordwesten van de schuur die we zien, ligt Toerenburg
2.
Dit is een vernoeming van de familie Du Tour, die aan de Hemmema's gerelateerd zijn
3.
De zathe is in 1836 bewoond door D.D. Siderius
4.
In 1844 kunnen we G.P. Zondervan hier vinden
5.
In 1961 is de boerderij van de familie Hiddinga
6.
De gracht om de zathe is in de zomer van 1962 het toneel van het Fierljeppen
7.
Ook een van koeien, Foekje 19 (tussen 1-10-1971 en 28-11-1971 geboren), met een exterieur puntenaantal van 95 komt van deze boerderij
8.
It Bosk heeft de naam te danken aan de vier rijen iepen die rond 1850 op de Middelzeedijk tussen Beetgum en Beetgumermolen zijn geplant. De weg bestond uit een breed met schelpen bedekt voetpad en een brede sinds 1842 bepuinde hoofdweg. Inmiddels is een rij van de bomen verdwenen. In het midden van deze bomenrij, waar we nu staan, staat zoals gezegd de toegangspoort naar sportvelden.
En laat deze toegangspoort nu ook tot 1879 de toegang geven tot een van mooiste states die in Friesland gestaan heeft: Groot Terhorne of Ter Horne State of Thoe Hoerne
9.
Maar het werd ook Martena State genoemd, naar de familie van Hessel Sytthiesz. Martena. Deze familie had aan de overkant van de Middelzee, in Cornjum hun stamhuis. Ook deze stins werd in 1496 aangevallen door de Vetkopers. De Groningers lukte het hier wel om door brandstichting het te vernietigen.
In een Groninger passiespel wordt het aldus bezongen:
"Thoe Hoerna hebbenst al om gheroert,
Ende hebben Hessel ende Both hoer guedt ontfoert,
Het huijs ghebrant, het leit in kolen..."
In handen kregen ze echter niet. Martena bouwde naast de ruïne de fraaie state. Het zou later verfraaid worden met uitbreidingen.
Het zou hier tot 1879 staan, waarna Georg Wolfgang Carel Duco baron thoe Schwarzenberg en Hohenlansberg het wegens geldgebrek ter afbraak moest verkopen. Opdeling door vererving van het land was hieraan mede debet. In 1864 werd de bibliotheek verkocht. Toen ze verkocht werden bestond de collectie uit meer dan 20.000 banden.
De collectie was grotendeels bijeengebracht door Gustaf Carlson (1649-1708), de man die in 1685 huwde met Isabella Susanna Baronnes thoe Schwartzenberg. Volgens het hoofd van de Labadisten te Wieuwerd (Wiuwert), de Fransman Pierre Yvon, bestond zijn collectie uit zo'n 12.000 banden. De collectiebeschijving werd in 1711 uitgegeven in de veilingcatalogus Bibliotheca Carlsoniana. Door zijn (slechte) financiële positie was hij gedwongen om schuldbekentenissen te tekenen, wanneer hij boeken aanschafte.
Register van verbonden, zoenen, accoorden, privilegien, handvesten ... en missiven: zullende dienen, volgens de resolutie der Ed. Mog. Heeren Staaten van Vriesland de dato den 31 Augusti 1764. tot d'uitgave van een groot placaat- en charter-boek. : Aanvang neemende met de eerste en oudste gedenkstukken, en eyndigende met het jaar 1748. / Verzamelt en in order gebragt door G.F. baron thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg. - Leeuwarden : Willem Coulon, 1740-1778
|
George Frederik ('s-Gravenhage, 23-9-1733 - Beetgum, 6-8-1783) zijn levenswerk bestond uit de uitgave van het zes folio delen tellende Groot placaat- en charterboek van Vriesland. Het verscheen bij Coulon in Leeuwarden van de handpers tussen 1768 en 1793 ('95).
Op de toegangspilaren naar de state stonden twee beelden (zie foto op p. 239). Een lachend, genaamd Democritus die de filosoof Democritus (*Abdera, Thracië ±460 vOJ) voorstelt, had als onderschrift:
En roemt verwaende mensch
Op 's Werelds Eer noch Pracht,
Daer wordt Uw's Harten wensch
Van Democryt belacht.
Hertaald gaat het als volgt:
En roemt, verwaande mensch,
Op 's werelds eer noch pracht,
Hier wordt uw hartenwensch,
Van Democryt belacht.
Onder de andere huilend, genaamd Heraclyt die de Griekse wijsgeer Heraclitus (±535-±475 vOJ) voorstelt, was geschreven:
Al waer de Mensch om strijdt
Is Roock en IJdelheyt,
Dit is 't daer Heraclijt
So jammerlick om schreyt
Hertaald gaat het als volgt:
Alwaar de mens om strijdt,
Is rook en ijdelheid,
Dat is 't daar Heraclyt,
Zoo jammerlijk om schreit.
In het Frysk Jierboek fen 1834 staat deze rijm beschreven onder het motto:
Oer 't wilks'ljend lot fen steat en wrâld,
Oer al it dwaen fen jong en âld
Klaget, kjirmet Heraclyt,
Laket, spotte Demcryt
10.
George Frederik erfde de state in 1630 en zou het verfraaien. De hameije met beelden werden in opdracht van hem in 1658 gemaakt. Toen hij op 50-jarige leeftijd op 6 augustus 1783 kwam te overlijden schreef de door hem binnengehaalde predikant De Cock zijn lijkrede De vlugtige verganglijkheid van den stervenden mensch
11.
Bitgummole of Beetgumermolen, werd voorheen Dijkstrahuizen of Dijksterhuizen genoemd. Het oostelijk deel draagt deze naam nog steeds. Het is afkomstig van Dyckstrahusen (1502), Dijcstra-huysen (1622) en Dyxterhysen (1664). Het deel -ster als variant op -stra betekenen beide bewoner aan of bij. Het westelijk deel werd ook wel Terhorne genoemd, als vernoeming naar de state. De molen in Beetgumermolen is een roggemolen die er in de zeventiende eeuw stond. In 1622 staat het omschreven als Beetgumer Meulen en in 1851 als Beetgumermolen. Beetgum kennen we sinds 1275 als Betingum. Daarna kwam het tot in de zestiende eeuw voor als Betinghim, Betighum, Betigum, Beethgem en Beteghum. Maar in 1472 werd het ook al Beetgum genoemd. Beetgumermolen en Dijksterhuizen waren buurtschappen van Beetgum. Beet is afkomstig van de familienaam Badinga, dat weer afkomstig is van de persoonsnaam Bade, dat gebieder of strijd betekent.
Ook De Hameren, De Hammeringen of De Hameringen wordt als buurtschap van Beetgum gezien
12.
Bij binnenkomst van de buurtschap staat in de bocht van It Bosk en Langestraat een herinneringskei aan Keimpe, Wybren en Marten Hogerhuis.
De broers Keimpe Hogerhuis (1860-1929), Marten Hogerhuis (1870-1936), Wiebren Hogerhuis (1864-1948) [foto] worden verdacht van een inbraak met geweld op Sinterklaasavond 1895 in de boerderij van Gatze Haitsma op de hoek Schradijk-Hogedijk onder Britsum. Ze worden vastgebonden aan het zadel en staart van een paard en door de marechaussee overgebracht naar Leeuwarden. Op 3 juni 1896 worden ze veroordeeld en krijgen gevangenisstraffen van zes tot twaalf jaar.
Na de veroordeling zullen getuigen onder ede Paulus van Dijk, Sybolt Alberda en Allard Dijkstra als daders aanwijzen. Het zou niet baten.
Op 11 januari 1898 brandt het huis van Gatze Haitsma, waar hij sinds een half jaar woont en enkele dagen daarvoor had gekocht, af. Ook het vee kwam om. Alleen de voorkamer is blijven staan, maar onbewoonbaar. Men vermoed kwaadwilligheid. Alle vier hoeken van de schuur hadden bij het ontdekken vuur gevat. Een week later werd dit weer stellig tegengesproken, door eerste getuigen. De oorzaak werd toegeschreven aan een niet gereinigde rookleiding.
Een gerechtelijk dwaling, alleen bestond dat begrip aan het einde van de negentiende eeuw nog niet. Advocaat van de familie Mr. Pieter Jelles Troelstra spreekt in 1899 over een rechtsmoord.
"Wij zullen schrijven in de couranten, wij zullen protesteeren, demonstreeren, agiteeren. Het moet zover komen dat ieder kind in Nederland zal weten, welke misdaad aan de broers is gepleegd."
Lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal André Popke Staalman komt met een brochure getiteld Zijn de Gebroeders Hogerhuis werkelijk onschuldig veroordeeld? (Aalsmeer : D. Deddens, 1899). En al snel mondt het uit in partijpolitiek. Tussen Troelstra en Domela Nieuwenhuis, en tussen parlementarisme en anti-parlementarisme, tussen sociaaldemocraten en progressieve liberalen. Tussen anarchisten en sociaaldemocraten. Tussen links en rechts. Nadat de Hoge Raad in april 1900 negatief oordeelt over het aangaan van een nieuw proces, gingen ze hun boekje te buiten door te oordelen dat de nieuwe getuigen onbetrouwbaar waren
13.
In deze periode schrijft M. Valk Lzn., een gepensioneerde onderwijzer uit Loosduinen, een dikke brochure dat in een oplage van 4000 stuks zal verschijnen
14.
Keimpe zou in 1901 weer vrijkomen en Marten in 1902. Hoewel Marten er uiterlijk gezond uitziet, heeft hij er duidelijk geestelijk onder geleden. Zijn denkvermogen is aangetast. Sinds mei 1901 zou hij gediagnosticeerd zijn als zenuwlijder. Hij vertelt allerlei dwaze verhalen. Wiebren was 41 jaar toen hij op 28 september 1905 vrijkwam. De ouders Wijbren Lumes Hogerhuis en Japke Keimpes Faber waren vanwege de gevangenschap naar Leeuwarden verhuisd, waar hun jongens gevangen zaten.
Na zijn vrijlating ging Wiebren weer werken als huisschilder, maar vertrok naar Laren om een jaar later te verhuizen naar Noordwijk. Hij huwde als machinist, woonachtig in Noordwijkerhout, op 24 april 1909 in Winschoten met Jantsje. Jantje van der Laan, geboren in Winschoten op 13 juli 1882, machinebreister en woonachtig in Winschoten was een dochter van Arnoldus van der Laan en Frouke Groenewold. In 1915 kreeg hij van de directeur van het vegetarisch hotel-restaurant Pomona in Den Haag een baan aangeboden als huismeester. Hij zou daar tot zijn 73e in dienst blijven.
Pomona, een vernoeming naar de Romeinse godin van de boomvruchten, was het eerste vegetarische restaurant in Nederland. Dit idee kwam voort uit de in 1894 opgerichte Nederlandse Vegetariërsbond (NVB). Secretaris van de NVB was Michiel Valk. Met beheerster en kok, de weduwe Elisabeth van der Molen-Heijnsdijk, schreef hij het vegetarische kookboek De vegetarische keuken. In 1901 trouwden ze.
In 1949 sloot de zaak. Nu is het Parkhotel Den Haag in het gebouw gevestigd.
Deze Valk was ook zeer begaan was met het lot van de gebroeders Hogerhuis. Wybren overleed op 5 januari 1948 en is op Westerveld gecremeerd. Keimpe is geëmigreerd naar de Verenigde Staten. Hij overleed in 1929 in Ashton, Zuid-Dakota. Hier woonde hij met Marten en zus Klaske. Ze hadden daar een boerderij. Marten kwam terug naar Nederland en overleed in Leeuwarden in 1936
15.
M. Valk Lz spreekt in 1897 ook in de meeting van de Nederlandse Vegetariërsbond.
M. Valk Lz was bij het uitbrengen van zijn brochure leraar Nederlands in Loosduinen.
Bij de vrijlating van Marten Hogerhuis blijkt dat Valk zowel de bekende antirevolutionaire Hogerhuis-spreker, als oud-hoofdonderwijzer en thans eigenaar van het Vegtarisch Restaurant "Pomona" is.
Michiel Valk (1843 - 's-Gravenhage, 25-2-1929) werd 86 jaren oud. Op zijn crematie sprak Hoogerhuis als oudste logés van het Hotel Pomona voor diens humaniteit en namens het personeel zijn dank uit. Onder het spelen van Arthur Henschels Nachklänge zakte diens kist
16.
De zaak zal telkens weer naar voren komen. In 1950 is het een inspiratiebron voor een toneelstuk dat de titel De Hogerhuis-saek meekrijgt
17.
Op dinsdag 16 februari 1954 kwam van - wederom een onderwijzer - P. van der Molen uit Leeuwarden het boek getiteld
De Hogerhuis-tragedie : een terugblik op het strafproces in 1896 gevoerd tegen de drie gebroeders Hogerhuis en de vruchteloze jarenlange strijd voor hun invrijheidstelling uit bij Laverman
18.
De Hogerhuis-zaak / Ulbe Durk Hannema. - Drachten : Laverman, 1964 (Proefschrift Letteren, Universiteit van Amsterdam)
|
De Hogerhuis-tragedie : een terugblik op het strafproces in 1896 gevoerd tegen de drie gebroeders Hogerhuis en de vruchteloze jarenlange strijd voor hun invrijheidstelling / P. van der Molen. - Drachten : Laverman, 1954
|
Ulbe Durk Hannema, rector van het Drachtster Lyceum, zal met zijn dissertatie De Hogerhuis-zaak op 12 mei 1964 promoveren tot doctor bij de Universiteit van Amsterdam. Zijn proefschrift zal verschijnen bij Laverman in Drachten. Zijn conclusie "dwaling". In zijn proefschrift is ook aandacht voor omstandigheden en tijdgeest van die periode, de laatste helft van de negentiende eeuw. Hierin komt naar voren dat de arbeiders een armzalig bestaan leiden. De boeren pleegden zowel roofbouw op hun arbeiders als op hun land, met slechts een doel voor ogen, snel rijk worden. "De beugel van de gouden oorijzers werd hoe langer hoe breder." Door de landbouwcrises rond 1897 kwam er plotsklaps een eind aan de materialistische droom. Gevolg was diefstal van voedsel en inbraakjes, die door gebrek aan speurders en medewerking van de bevolking onopgelost bleven, dat vervolgens leidde tot een geïrriteerde politie en justitie. In deze voordoende zaak zagen ze een gelegenheid om zich te rehabiliteren.
19.
De zaak Hogerhuis 'eene gerechtelijke misdaad' / Johan Frieswijk en Hans Sleurink. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 1984. - ISBN 90-330-1340-1
|
Het boek De zaak Hogerhuis 'eene gerechtelijke misdaad' van Johan Frieswijk en Hans Sleurink zal in 1984 voor menigeen duidelijkheid scheppen.
De Hogerhuis-zaak en boek is in 1985 door Pieter Verhoeff verfilmd als De Dream
20 (YouTube - 10 min / FilmAmbassade € 4.00).
Op een van de filmlocaties in Dokkumer Nieuwe Zijlen is een restaurant dat deze naam draagt.
It gong en giet om rjocht foar elkenien. Ta oantinken oan Keimpe, Wybren en Marten Hogerhuis. 'Berjochte' 17-6-1896 kunnen we op de kei lezen. Dit sobere gedenkteken werd onthuld op zaterdagmiddag 1 oktober 1988 door de dochter van Wybren Hogerhuis, Arnolda Kuipers-Hogerhuis (foto). De Dokkumer dominee Sjoerd Bijleveld hield een toespraak en benoemde de strijd tussen de onderdrukten en de macht. "Dit giet noch hieltyd fierder", zei hij. Om er moedeloos van te worden. Het zou een understatement blijken, gezien de rechtelijke dwalingen die daarna nog aan het licht worden gebracht. Deze gedenksteen moet ervoor zorgen dat we mensen blijven, "omdat wy ús minske-wêzen net ferlieze wolle". Arnolda bedankte in haar toespraak de duizenden die zich hadden ingezet voor haar vader en ooms, waarna ze de laatste regels van een strijdlied van de Beetgummer Tjeerd Stienstra voorlas: "Ienkear smyt 't rjocht wis it ûnrjocht omfier, dêrfoar te striden falt Friezen net swier"
21.
Hier stond op de driehoek aan de Langstraat sinds 13 februari 1795 de Vrijheidsboom waaromheen de patriotten dansten. In 1883 werd op verzoek van S. Wijma de boom in beheer genomen door de gemeente Menaldumadeel, zodat het als herinnering zou blijven bestaan
22.
Driehonderd meter verder, op de J.H. van Aismawei ter hoogte van de Moalderspaed, staan we alweer stil. We zijn inmiddels voorbij de Gereformeerde Kerk die - samen met de pastorie ontworpen is door de architect A. Nauta uit Leeuwarden. Het is gebouwd door B. v.d. Zee uit Sneek voor ƒ 36.870. Aan de Moalderspaed woonden trouwens de ouders van Maria Rijpstra .
Door de bestrating voor enkele winkels, met een hoofdrol voor het voormalige
23 Café en Zalenverhuur Groot Terhorne - de herberg uit ± 1830, doet dit stukje van de straat het idee van 'centrum' geven.
Het beeld van de straatnaamgever, Van Aisma, helpt hierbij ook mee. Johannes Hartman van Aisma (Sint Annaparochie, 21-3-1866 - Leeuwarden, 21-10-1942) was de grondlegger van de J.H. van Aismastichting. Zijn borstbeeld werd hier op 4 februari 2006 geplaatst en onthuld nadat de herinrichting van de straat afgerond was. Hans Jouta maakte het beeld in 2005.
Johannes Hartman van Aisma is de ongehuwd gebleven zoon van de burgemeester van Het Bildt, Hartman van Aisma en Antje van der Meer. Hoewel ze ongeveer dezelfde naam hebben is er geen familiaire relatie tussen Van Aisma en Van Aysma. Van Aisma heeft deze naam aangenomen in 1811, als boer op Nieuw Groot Aysma in Dijksterhuizen. Aangezien Johannes Hartman van Aisma als jongste de laatste overlevende zou worden van familie, kwam het familievermogen geconcentreerd in zijn handen. Mede door de erfenis van zijn tante Geertje, die gehuwd was met de fabrikant Pieter Faberij de Jonge, werd het een aanzienlijk vermogen. Tot zijn dood woonde hij vanaf 1906 in fraaie pand uit 1872 dat van zijn tante Geertje was geweest. Het staat aan het einde van de straat, dat sinds begin 1963 naar hem is vernoemd. Het smeedijzeren hekwerk voor het pand draagt tweemaal de naam 'Nieuw Aisma'. Dit hekwerk zal altijd moeten blijven bestaan, evenals de gracht om het terrein, waaruit eenieder water mag halen en waarvan het water niet in verbinding mag staan met buitenwater. Om te voorkomen dat het vermogen tijdens WOII in Duitse handen zou komen, richtte hij zijn stichting op met als doel “het behartigen van het algemeen belang van het dorp Beetgum en zijne bewoners, in hoofdzaak door ondersteuning van behoeftigen en ouden van dagen”. Met de huidige sociale voorzieningen in ons land is dit aangepast tot “het behartigen van het algemeen belang”. De stichting wordt beheerd door een vijftal mannelijke regenten die zelf hun opvolging mogen aanwijzen, zolang het maar geen vrouwen, onderwijzers of predikanten zijn
24.
Welke gedachte hier precies achter zit, is niet helemaal duidelijk, het zouden drammers zijn. Mogelijk wilde hij hiermee de twee beroepen met een bepaalde statuur in zijn tijd uitsluiten, onwetend dat deze beroepen tegenwoordig of nog nauwelijks zullen bestaan, dan wel nog nauwelijks bijzondere aanzien hebben. En er zodoende voor wilde zorgen dat er toch regenten worden aangesteld die mogelijk onvoldoende contact hebben met de groep die hij voor ogen had.
Van Aisma was de Beschermheer van kaatsvereniging O.K.K. (Oefening Kweekt Kunst) dat nu nog steeds de vierde zondag van augustus de Van Aismadagen organiseert. Sinds 2014 krijgt de winnaar de zilveren kaatsbal met daarop een afbeelding van Van Aisma, dat geïnspireerd is op het beeld van Jouta. Klaas Kramer maakte deze unieke prijs. In 1934 was de prijs de Van Aisma-telegraaf
25.
We laten ons, omdat we naar Engelum willen, verleiden om verder te rijden over de Ingelumerdyk. Langs het schelpenvoetpad komen we het monument voor de gesneuvelde dorpsgenoten tegen. "Foar de minsken út ús doarpen dy't sneuvele binne. Bitgum-Bitgummole-Ingelum" staat er op de voet te lezen. Het monument, een initiatief van de feestvereniging De Maeyebeam is gemaakt door kunstenaar Daan Parmentier en is op 4 mei 2014 op 19.30 onthuld. Tijdens de herdenkingsplechtigheid is er een gedicht voorgedragen.
Het idee voor een monument was al in 2010 ontstaan. Tijdens WOII is het vliegveld Fliegerhorst bij Leeuwarden regelmatig door de geallieerden gebombardeerd. Daarbij 'verdwaalden' weleens bommen. Tijdens de bombardementen op 24 februari en in de nacht van 16 op 17 september 1944 gebeurde dit ook. Hierdoor kwamen er Bitgummole zeven mensen om het leven, in Engelum twee mensen en bij Dyksterhúzen zes mensen. Hieronder Durk (18), Neeltje (14), Gerben (11) en Anton (8) Fokkema, Ringer van der Laan (64), Antje Hoogland (87), Johanna Maria van der Woude (16 mnd)
26.
We rijden weer een stukje verder en merken dat we over een viaduct "Alsert" zullen gaan rijden, terwijl de weg, de Noordwesttangent (N398), verlaagd in de grond is weggewerkt. Ernaast, richting het zuidwesten, treffen we een beeld aan van de naamgever van het dorp. Het kunstwerk dat de werktitel "Molenaar aan het werk" heeft gekregen, werd vrijdag 20 september 2013 onthuld als De Fang. Het beeld is door beeldend kunstenaar Hans Jouta gemaakt.
De onthulling aan de Ingelumerdyk, werd verricht door gedeputeerde van Provincie Fryslân Sietske Poepjes. Ze werd hierbij geholpen door de schooljeugd van Martenaskoalle en Mooitaki. Bakker Friso speelde hierbij een "nazaat" van de laatste molenaar Jan Sikkema. De onthulling werd bijgewoond door verschillende genodigden, waaronder burgemeester Tom van Mourik. Aanleiding voor dit beeld was het 50-jarig bestaan van het dorp Bitgummole. De buurt kreeg pas is in 1963 de dorpsstatus
27.
We merken intussen ook dat we weer toe zijn om ergens iets te kunnen gaan drinken, zodat onze focus nu enigszins verschuift.
noten:
1.
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 36;
2.
Grote provincie atlas : 1:25.000 : Friesland. - Groningen : Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1991. - ISBN 90-01-96199-1. - p. 53;
Fryslân = Friesland : ±1926-1934 : schaal 1:25.000 / Anoek van der Leest, Meindert Schroor, Huib Stam (samenstelling, redactie); Thijs Caspers (eindredactie). - Grote historische topografische atlas. - Tilburg : Nieuwland, 2006. - ISBN 90-8645-006-7. - No 74 (verkend 1929);
3.
Van den mond der oude Middelzee / K.J. van den Akker. - Landbouwhuis, [1934]. - Hemmema-state
p. 231-235;
4.
Delpher:
Leeuwarder courant, 11-11-1836 Advertentie;
5.
Delpher:
Leeuwarder courant, 23-02-1844 Advertentie;
6.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-04-1961 Familiebericht;
7.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-08-1962 „Fierljeppen" te Beetgum : H. Noordstra, Molenend, won het „keningsljeppen";
8.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-10-1986 Friese koeien aan top met exterieur;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-09-1974 Uitslagen jubileum Keuringen FRS koeienkeuring;
9.
bitgummole: Historie en heden van Beetgumermolen States en stinsen;
10.
Van den mond der oude Middelzee / K.J. van den Akker. - Landbouwhuis, [1934]. - Groot Terhorne
p. 116 [met afbeelding], 236-238 [met foto], 242;
Tresoar Collecties: Foto van een schilderij, met daarop Groot Terhorne in Beetgumermolen. MEN0173;
Fries Museum:
Sjoerd Bonga, 1860-1880 PTA323-026
Sjoerd Bonga, 1860 PTA323-019
Albert Martin, 1877 PTA323-013
Albert Martin, 1877 PTA323-014
Albert Martin, 1877 PTA323-017
Albert Martin, 1877 PTA323-016
Albert Martin, 1879 PTA323-020
Albert Martin, 1879 PTA323-021
B. Jans, 1757 PTA323-029
Mr.G.W.Baron thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg, 1882 PTA323-015
David Vonk, 1879 PTA323-034
Jan Bulthuis, 1790-1795 PTA323-011
PTA323-026
PTA323-026
PTA323-026;
Het Friesch museum van oudheden te Leeuwarden / J. Hepkema. - Hepkema, [1904]. - Groot Terhorne
121 [met tekening];
B00276B.01;
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920] 34;
Catalogus der Stedelijke Bibliotheek van Leeuwarden / R. Visscher. - Martinus Nijhoff, 1932 211;
Bibliotheca Carlsoniana. Ad diem 19 Octobris et seqq. 1711 distrahenda. Hagae-Comitis per Petrum Husson, bibliopolam. 738 bl. 8vo.;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-09-1953. - De bakermat van het Charterboek : Waar eens Ter Horn - vermaarde stins bij Beetgum - stond, rolt straks de voetbal : Een oude stede, vergraven tot sportterrein / S.J. v.d. Molen;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-09-1984. - Ut'e argyfkast Groot Terhorne, centrum Friese adel;
Veilingcatalogus 1711 bibliotheek Gustaf Carlson (1649-1708). - Internetuitgave: M.H.H. Engels, oktober 2012;
De Vrije Fries : VII. - Leeuwarden : G.T.N. Suringar, 1856. - Geschiedenis van de zamenstelling en uitgave van het Groot Plakkaat- en Charterboek van Friesland, benemvens Levensschetsen van de bewerkers G.F. Baron thoe Schwartzenberg, Dr. Nicolaas Tholen en Mr J.F.M. Herbell, met nog twee Bijvoegselen / W. Eekhoff. - p. 346-348;
11.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 20-02-1951 „Groot Terhorne" natuurgetrouw nagebootst : De geschiedenis van de state, die eens onder Beetgum stond / M.J. van Heemstra;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-09-1984. - Ut'e argyfkast Groot Terhorne, centrum Friese adel;
12.
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920] 33;
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 35-36, 60, 95;
13.
Delpher:
De Volkskrant, 10-11-1984 Borrelcenten, genadebrood en hele vuile argumenten / Hans Sleurink, Johan Frieswijk;
VI. De Hogerhuis-zaak, p. 193-220 (in: Gedenkschriften : Tweede deel Groei / P.J. Troelstra. - Amsterdam : Querido's uitgevers-maatschappij, 1930. - 2e druk);
Stads- en dorpskroniek van Friesland / G.A. Wumkes. - Leeuwarden : Eisma, 1930-1934. - p. 601;
Dragtster courant, 13-01-1898 Van nabij en van verre.;
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 13-01-1898 Binnenland [k2a9];
Het vaderland, 14-01-1898 Omtrent den brand te Stiens;
Algemeen Handelsblad, 21-01-1898 Allerlei;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 16-05-1964 De zaak leeft nog voort bij de Hogerhuizen;
14.
Delpher:
De Volkskrant, 10-11-1984 Borrelcenten, genadebrood en hele vuile argumenten / Hans Sleurink, Johan Frieswijk;
15.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 16-05-1964 De zaak leeft nog voort bij de Hogerhuizen;
Delpher:
Bredasche courant, 09-02-1902 Marte Hogerhuis.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-10-1988. - Dochter Arnolda van Wybren Hogerhuis onthult gedenksteen in Beetgumermolen : 'Een geweldige vader en beslist niet haatdragend' / Teake Zijlstra;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-10-1988 Gedenksteen Hogerhuis als maanteken / Paul Janssen (foto);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-10-1988. - Geslaagde reünie Beetgum(ermolen) en Engelum : Gedenksteen onthuld voor broers Hogerhuis;
AlleGroningers:
Wijbren Hogerhuis huwelijk;
Jantje van der Laan geboren;
Wikipedia Vegetarisch restaurant Pomona;
16.
Delpher:
Stads- en dorpskroniek van Friesland / G.A. Wumkes. - deel II (1800-1900). - Leeuwarden : Eisma, 1934 p. 598;
Recht voor allen, 08-10-1897 Lijst van Vergaderingen.;
Bredasche courant, 09-02-1902 Marten Hogerhuis.;
overlijden Valk:
Het Vaderland : staat- en letterkundig nieuwsblad, 26-02-1929 M. VALK. †;
Het Vaderland : staat- en letterkundig nieuwsblad, 26-02-1929 Familiebericht Michiel Valk;
Het Vaderland : staat- en letterkundig nieuwsblad, 27-02-1929 M. VALK Lzn. † Strijder voor het vegetarisme.;
Het Vaderland : staat- en letterkundig nieuwsblad, 28-02-1929 Crematie M. VALK.;
Haagsche courant, 28-02-1929 Crematie M. Valk.;
De courant Het nieuws van den dag, 02-03-1929 M. Valk. [foto];
17.
Het theaterstuk van Douwe Annes Tamminga:
Tresoar Collecties: Tryater De Hogerhuissaek;
18.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 19-11-1982 Hogerhuis-zaak na 50 jaar opnieuw onderzocht;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-02-1954 Levende geschiedenis / P.;
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 20-02-1954 Nog eens: de Hogerhuis-zaak;
19.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-05-1964 Promotie over de Hogerhuis-zaak;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 12-05-1964. - Promotie op Hogerhuis-zaak 'Strafzaak berustte op dwaling', betoogt dr. U. D. Hannema : Rector Dachtster Lyceum zegt: er had vrijspraak moeten volgen;
Leeuwarder Courant, 13-05-1964 Hogerhuis-zaak / P.;
Leeuwarder Courant, 16-05-1964 De zaak leeft nog voort bij de Hogerhuizen;
20.
De krant van toen:
Nieuwsblad van het Noorden, 20-01-1984 Negentig jaar oud onrecht in eerste friestalige speelfilm;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-10-1988. - Dochter Arnolda van Wybren Hogerhuis onthult gedenksteen in Beetgumermolen 'Een geweldige vader en beslist niet haatdragend' / Teake Zijlstra;
21.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 03-10-1988 Gedenksteen onthuld voor broers Hogerhuis;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-10-1988. - Dochter Arnolda van Wybren Hogerhuis onthult gedenksteen in Beetgumermolen 'Een geweldige vader en beslist niet haatdragend' / Teake Zijlstra;
22.
Delpher:
Provinciale Drentsche en Asser courant, 06-08-1883 Westergo, 3 Aug.;
Dr G.A. Wumkes - Stads- en dorpskroniek van Friesland vrijheidsboom;
Vrijheidsbomen in Friesland / J. J. Kalma. - p. 7-13 (in: "De Vrije Fries", vijftigste deel — 1970);
23.
Delpher:
Leeuwarder courant, 13-08-1924 Aanbestedingen.;
Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 79;
Friesch Dagblad, 10-12-2019, 13:00 Plan voor 36 migranten in Groot Terhorne / Geert Veldstra;
Leeuwarder Courant, 10-12-2019, 13:00 Plaatselijke Belang Bitgummole wil geen arbeidsmigranten in Groot Terhorne / Geert Veldstra;
24.
Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 79;
AlleFriezen:
Johannes Hartman van Aisma geboren - overleden - overleden;
bitgummole - archief Samenvatting van de Van Aisma stamboom;
Delpher:
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 28-01-1963 Advertentie;
Raadsdocument met oude en nieuwe straatnamen, 14-8-'62 Gemeente Menaldumadeel | Straatnaamgeving | Dorp Beetgumermolen;
Johannes Hartman van Aisma Stichting Oorsprong en historie;
Johannes Hartman van Aisma Stichting De stichting;
Historie Schettens - Longerhouw / André A. Buwalda deel 126: Van Aisma's te Beetgumermolen;
Van Aysma pagina / André A. Buwalda Nieuw Aisma State te Beetgumermolen;
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0083100000002575;
Leeuwarder Courant, 6-2-2006 'Van Aisma' onthult eigen borstbeeld / Siep van Lingen (foto);
25.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 22-08-2014 En de winnaar krijgt… een zilveren kaatsbal / Maria del Grosso;
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 25-08-1934 De Van Aisma-wisselprijs. [foto];
Friesche courant, 03-11-1942 Familiebericht;
Friesch Dagblad, 6-2-2006 'Vrouw, dominee en leraar: ze drammen';
26.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 03-05-2014 Nieuwe monumenten;
Engelum.com Dodenherdenking 2014;
75 jaar vrijheid Dodenherdenking 2014 - Fryslân DOK: Fryslân 4045 | Wat de oarloch mei ús die (diel 2);
AlleFriezen:
Overlijdensregister 1944 - Burgerlijke Stand Menaldumadeel - Tresoar, no 91-96;
Us ôfskiedskrante Gemeente Menameradiel, 8 oktober 2017 Us Jier 2017 p. 19;
27.
bitgummole Projecten;
bitgummole - Nieuws van Pleatslik Belang Bitgummole "Molenaar aan het werk";
Keunstwurk De Fang;
internetraadpleging: 29-3 - 5-4-2021, 24-4-2021
|
|
|
De Hameren - Het Bildt, Bitgummole
|
|
Johannes Hartman van Aisma | 2005 | Hans Jouta, Bitgummole
|
|
monument voor de gesneuvelde dorpsgenoten | 2014 | Daan Parmentier, Bitgummole
De Fang | 2013 | Hans Jouta, Bitgummole
De Fang | 2013 | Hans Jouta, Bitgummole
|
|
Menaam
De Ingelumerdyk brengt ons inderdaad naar Engelum of Ingelum. Deze dijk gaat over in de Hamedyk en Buorren. En voordat we het in de gaten hebben rijden we alweer langs de kerk - dat ons niet doet stoppen - over de Tsjerkeleane het dorp uit. De meanderende Bitgumer Feart geeft de weg weer zijn dijknaam Ingelumerdyk terug.
Door herschikking van de wegen komen we over deze dijk echter niet naar Menaam. Door de N383 moeten we naar het noorden afbuigen. De volgende rotonde biedt ons de gelegenheid weer af te zakken naar het zuiden. De kaarten laat ons even in de steek en we pakken bij de volgende rotonde de Rypsterdyk naar het westen. Deze loopt langs de rijksweg A31. Over deze vrijwel kaarsrechte dijk liep voorheen de stoomtram Leeuwarden - Franeker - Harlingen. Even na de Menamer Feart, mogen we dan eindelijk over de Mieddyk naar Menaam.
Een merkwaardig naam, dat Menaam. Het blijkt een Friese variant te zijn, op de al in 1275 voorkomende Menaldum, dat aan het einde van de zestiende eeuw werd geïntroduceerd als Mennaem en even later voorkwam als Menaam. Spellingvarianten van Menaldum zijn Meynaldym (1399), Menaldem (1400), Meinaldum (1412), Mennaldem (1440), Mijnaldum (1452), Meynaldum of Minaldum (16e eeuw) of Meijnaldum (1543). Het staat voor huis van machtige heerser of bestuurder zoals de persoonsnaam Meginwald, Meynald of Meinwald kan worden verklaard
1.
De Mieddyk is verre van recht en zal langzaamaan de boerderijen in de graslanden naar behoefte aan elkaar verbonden hebben.
Net voor de Rintmaster (voorheen de Rentmeester) rijden we langs de Monnikmolen (28611) van het waterschap de Noorderpolder. De 350 meter heen en terug is echter nu even teveel gevraagd. Na de vaart komen we langs Radio Eenhoorn en de Menamer Feart, waarmee we de bebouwde kom bereiken.
plattegrond Menaldum (Orxma State) kaartboek Ruud van Juckema 1626 in Rijksarchief Leeuwarden [detail, WP]
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 194.105 (CC BY-SA 3.0)
|
In de bocht van Mieddyk en Menamer Feart stoppen we vanwege de merkwaardige rooilijnen die we hier aantreffen. Zou hier een haventje gezeten hebben?
Een plattegrond uit het kaartboek van Ruud van Juckema uit 1626 laat zien dat situatie al enige honderden jaren zo is, zoals we het nu aantreffen. Van een haven is dus geen sprake.
Het bruggetje waarover we net gereden zijn gaat over de Kebels
2, een voormalige opvaart naar onder andere het hof van de "Orxma State". Deze Kebels Opfeart loopt nu deels langs de Rixt van Doniastrjitte. De kaart van Schotanus uit 1718 laat deze opvaart tevens doorlopen naar het zuiden naar een boerderij Goorkens of Gognes. Op de kadastrale kaart van 5 mei 1826, opgemeten door landmeter Eerste Klasse A. van Giezen, is de opvaart naar de boerderij verdwenen, maar gaat het wel naar de state-omgrachting
3.
Orxma State [uitsnede, WP] (reproductie van tekening in bezit van De heer Wielinga te Heerenveen, Huis Voormeer)
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 39.331 (CC BY-SA 3.0)
|
De "Orxma State" werd in 1511 bewoond door de eigenaar Renick Rioerdtsz Roerda Orxma (-1549). Zoon Riuerdt Roorda ( -1560), gehuwd met Hylck Gales Galema ( -1596) werd de volgende bewoner. Hun dochter Aelcke werd de volgende bewoner. Zij huwde met Werp Werpsz Juckema van Oedsma uit Boxum. Zodoende tekende Winsemius het in op zijn kaart in als Iuckema. Hun dochter huwde met een Camstra. Het echtpaar Eduarda Riuerdtsdr Juckema van Oedsma en Homme Tiallingsz van Camstra lieten in 1642 op het terrein een nieuw herenhuis bouwen. In 1832 was het huis in ieder geval alweer afgebroken
4.
De laatste resten zijn in 1968 opgeruimd
5.
Wij werpen nog een blik op de twee richtingen van Menamer Feart en rijden de Mieddyk uit tot we weer een driehoekige rooilijn tegenkomen. Aan de zuidkant staat de Oude Pastorie (28566). Het ligt op een omgracht terrein.
De Hervormde Kerk 28569) staat dan ook niet ver hiervandaan. De in 1874 herbouwde kerk staat op een terp 45664) van begin onze jaartelling. Vanwege het bouwjaar van de kerk laten we ook deze links liggen.
Wanneer we de Lytsedyk bereiken, kijken we aan de overkant van de Menamer Feart uit op een grote woning onder een dwars zadeldak tussen topgevels met topschoorsteen. Het schijnt een inwendig betimmerde kamer met schouwtje te hebben (28561).
Een pand verderop, naar het centrum, staat een pand met twee woningen onder een dwars zadeldak tussen topgevels (28560).
Op de hoek aan onze zijde staat een woonhuis onder laag schilddak met hoekschoorstenen waarop borden zitten (28565).
We stoppen wel weer even op de Lytsedyk voor een pand, dat weliswaar geen monumentenstatus heeft maar er wel zeer bijzonder uitziet, vanwege zijn loggia / veranda met zes gietijzeren zuilen.
De handtekeningen op de verpachtingsakte van de Kerkvoogden van Menaldum en pachter Pieter Minnis Boonstra
Minuut-akten 1858, archiefnummer 26, Notarieel archief - Tresoar, inventarisnummer 103021, aktenummer 00043
Gemeente: Menaldumadeel - Periode: 1858
Tresoar Minuut-akten 1858 van notaris Tjeerd Alma, dd 08-04-1858 AlleFriezen
|
Het pand stamt uit ± 1858 en was eigendom van timmerman Piter Minnes Boonstra. Piter werd als zoon van Minne Pieters Boonstra en Dirtsen Jans Sikkema in Warga geboren op 28 oktober 1801. Hij huwde in de Grietenije Idaarderadeel op 22-jarige leeftijd op 29 april 1824 met de dochter van Jan Jiskes Boersma en Jitske Herris Tietsma, de 21-jarige Wikjen Jans Boersma. Piter was toen timmerknecht. Ze kregen tussen 1825 en 1843 zes kinderen: Jitske, Minne, Minne, Jan, Ditsen en Aafke. Ditsen en Aafke werden geboren in een (ongenummerd) huis in Menaldum. Piter was toen ook timmerman geworden. In 1854 komen we hem tegen als 'architect', hoewel deze term nog niet wordt gebruikt. Ook is hij Molenmaker. Hij blijkt regelmatig op zoek naar timmer- en metselaarsknechten. En staan dan ook diverse panden in dit dorp van zijn hand. Bij een te bouwen huis kunnen bestek en tekening bij hem ingezien worden. In 1859 mag hij van het polderbestuur te Gorredijk voor ƒ 10.800 een windwatermolen bouwen aan het vaarwater het Klisseregt (Klidze Rjocht).
Piter overleed op 65-jarige leeftijd op 28 juli 1867.
De derde zoon van Piter, (de tweede) Minne werd geboren op 27 februari 1832. Hij trouwde als 27-jarige timmerknecht op 19 mei 1859 met de 29-jarige dochter van schipper Klaas Jans Smits en Gerlantje Foppes Tolsma, Trijntje Klazes Smits. Zij krijgen tussen 1860 en 1867 vier kinderen: Pieter, Gerlantje, Gerlantje en Wikje. Minne huwt voor een tweede keer met de 26-jarige huishoudster Trijntje Wierdsma op 4 september 1872. Zij is een dochter van de brugwachter Wierd Foppes Wierdsma en Klaaske Jans Mellema. Zij overlijdt echter al op 29-jarige leeftijd op 21 juli 1874. Het jaar erop huwt voor een derde maal, nu met de zus van Trijntje, de 23-jarige Jeltje Wierdsma.
Met Jeltje krijgt hij nog tien kinderen: Klaaske, Jan, Gerrit, Klaaske, Jitske, NN, Foppe, Wikje, Foppe en Willem.
Minne overlijdt op 76-jarige leeftijd op 31 augustus 1908.
De zoon van Minne en Trijntje, Pieter wordt geboren op 10 februari 1860 en trouwt als 27-jarige timmerman op 19 mei 1887 met de 22-jarige Hittje Koopmans. Zij is een dochter van de landbouwer Pieter Pieters Koopmans en Antje Sybes Okkinga. Pieter zal op 87-jarige leeftijd als weduwnaar overlijden op 12 november 1947.
Nu is natuurlijk de vraag, welke Boonstra maakte dit bijzondere ontwerp van het voorpand?
Lytsedyk 16, Menaldum - Café Vocht
fotocredits: Provincie Fryslân. - 31-10-1989 -
[Tresoar, CC0 1.0]
|
Het pand draagt de bijnaam "De Aardappelbeurs". Dit zal het gekregen hebben nadat er een café in gekomen is, waarin de gaardeniers de verkoop van hun handel kwamen bekrachtigen (foto Tresoar Z413). De eerste kastelein was de voormalige slager Kornelis Elings Kramer. Kornelis komt ter wereld op 22 april 1825 in Menaldum. Zijn ouders zijn vleeshouwer en slager Eling Kornelis Kramer en Piertje Foppes Tolsma. Hij huwt als 27-jarige gaardenier met de 26-jarige Jitske Pieters Boonstra uit Warga. Dit is, inderdaad, de dochter van de timmerman en voormalige eigenaar van het pand Pieter Minnes Boonstra en Wikje Jans Boersma. Ze krijgen tussen 1854 en 1866 zes kinderen: Eling, Pieter, Wikje, Piertje, Eling en Trijntje waarbij Kornelis bij de geboorte van de eerste twee kinderen gardenier is en vervolgens slagter en slager.
Kornelis overlijdt op 14 april 1894 als Guardenier / landbouwer
6.
Vanaf 5 mei 1979 neemt de familie Vocht de sleutels van café "De Aardappelbeurs" over van Luc en Annie
7.
Aanbestedingsadvertentie Grietenijhuis Menaldum
bron: Leeuwarder courant, 28-01-1842 Advertentie
|
We leggen ook hier vandaan de Menamer Feart naar het oosten en westen nog even vast.
Over de Lytsedyk heen krijgen we uitzicht op het Raadhuis (28554). Eind januari 1842 treffen we de eerste aanbestedingsronde aan voor dit - toen nog - Grietenijhuis. Het is een ontwerp van de architect Thomas Romein . Twee weken later, op dinsdag 15 februari, zal de aanbesteding al plaats vinden. In 1843 werd het gebouw voltooid. Dit ontwerp is overigens karakteristiek voor deze Friese bouwmeester.
Vanwege dit bijzondere jaar, het is 1300 jaar geleden dat Rêdbâd (†719) overleed, kan het natuurlijk niet onvermeld blijven dat een portret van hem (we zien deze pronken op het omslag van de 100ste De Vrije Fries) hier bijna 10 jaar in het gemeentehuis heeft gehangen. Ze hadden deze, samen met enkele andere, vanaf 1960 in bruikleen gekregen van het Fries Genootschap.
De portretten kwamen oorspronkelijk uit het kasteel de Leeuwenburg in Driebergen, waar jhr. De Beaufort het in bezit had. Deze familie had het, met de bepaling dat ze ondergebracht mocht worden in een Friese gemeente, in bruikleen gegeven aan het Fries Genootschap.
Van twee portretten kan gezegd worden, dat ze weer even thuis zijn. De schilderijen uit 1599 met daarop Tjalling van Camstra en zijn vrouw Tiemck van Aebinga hebben namelijk ook in de Orxma state gehangen, toen de familie Camstra daar woonde. Door vererving via jhr. mr. Hobbe Baerd van Sminia, hij overleed op 25 juli 1858, kwam het in bezit van jhr. mr. Willem Hendrik de Beaufort. In deze verzameling van Van Sminia zat ook het portret dat Rêdbâd (Radbout / Radboud) moet voorstellen. Bij Jhr. mr. Hobbe Baerdt van Sminia in Bergum hing dit portret in de gang. In zijn catalogus staat hierbij genoteerd: "Dit afbeeldsel is afkomstig van de verkooping van 's Rijks Archivarius H. van Wijn." Het schilderij van Hendrik van Wijn ging in 1834 onder de hamer, waar Van Sminia het in handen kreeg.
De familie De Beaufort leende het schilderij vaker uit. De Historische Tentoonstelling van Friesland liet het in 1877 ook zien.
Op 7 november 1968 vroeg het Fries Museum de aan de gemeente Menaldumadeel in bruikleen gegeven schilderijen terug op verzoek van Jhr A.M.A. de Beaufort te Oostwoud. Hij wilde ze graag retour "opdat zij geplaatst kunnen worden op het huis Oranjestein te Oranjewoud ." Ze worden door Menaldum op 11 juni 1969 overgedragen. En zo verdwijnt deze olieverfschilderij op een doek van 47½ x 34 cm in lijst, voorstellende Radboldus met in de linkerbovenhoek het Friese wapen van een onbekende meester, met een verzekerde waarde van ƒ 450 weer uit Menaam.
Het schilderij heeft tenslotte tot voor kort op Huize Oranjestein gehangen
8.
Wanneer we naar het raadhuis rijden komen we aan de straatzijde nog drie panden tegen met een monumentstatus. Het zijn de laatste drie panden, die met nummering aan het begin van de straat staan. Immers de nummering vindt altijd plaats vanuit het centrum. We komen eerst op nummer 6 een eenvoudig pand tegen, met een dwars zadeldak tussen topgevels. Aan de voorzijde zitten zesruitsvensters (28564).
Op nummer 4 wederom een eenvoudig pand onder schilddak met hoekschoorstenen, waarop borden zitten (28563).
En tenslotte een boerderij op nummer 2 met aan de schuur verbonden dwars voorhuis. Deze is bekroond door omgaande geblokte lijst onder schilddak, eindigend in schoorsteen met bord. De ingang van het voorhuis is omlijst en het voorhuis is aan de voorzijde voorzien van zesruitsvensters (28562).
Om de hoek, op de Dyksterbuorren, komen we een fraai beeldbepalend pand tegen. Dit pand heeft echter geen monumentstatus. Volgens een in het pand ingemetselde baksteen, met daarop "19.T.B.03." is dit pand gebouwd in 1903
9. Het had ook prima aan onze behoefte van een drankje en toiletgang kunnen voldoen, wanneer het bordje met daarop 'open' waar was geweest. De lantaarnkopjes had ons zeker niet afgeschrikt. Helaas is het Eetcafé - Zalencentrum Black Horse in Menaldum gesloten. En zo te zien al enige tijd.
De weinige bezoekers zijn niet in staat gebleken om dit zalencentrum en dorpscafé te laten renderen, zodat de eigenaar de zaak 20 augustus 2014 zal sluiten. De cafetaria stopte vervolgens op 1 april 2015
10.
Met deze sluiting van Black Horse komt een eind aan de zichtbare herinneringen van vermoedelijk zo'n 2 generaties. In 1971 komen we voor het eerst een advertentie tegen van Klaas van Wieren, waarin hij de exclusieve Bar-Dancing-Eatcounter Black Horse met de disc-jockey's Piet Faas en Kees Burghout aankondigt. De kracht van het renderen - we komen het telkens tegen - zit in het ondernemen. Nog geen drie weken later komen we een bijzonder - typisch café - event tegen in de pers. Drie jongemannen van 21 zullen van Amsterdam naar de Black Horse fietsen. Op een bakfiets. Een ontvangst met muziek, bloemen en enthousiaste menigte zal hun ten deel vallen
11.
Twee weken later een weekend met Kermis
12.
Een maand laat later wordt er een talentenjacht voor disk-jockey's georganiseerd met serieuze prijzen van 100, 50 en 25 gulden
13.
In oktober verwacht Klaas van Wieren de 20.000ste bezoeker. Deze bezoeker zal een gouden horloge als aandenken ontvangen. De rest van het jaar krijgen de 75e en 150e bezoeker in het weekend een gouden tientje aangeboden
14.
In november volgt er een wijnfeest
15, waarna de wintermaanden in het teken staat van gezelligheid en sfeer met bijbehorende verlichting en muziek
16.
Vanaf februari gaat Black Horse weer los met een nieuwe disc-jockey en een groot Carnavalsbal
17.
In oktober 1972 komt Klaas van Wieren met een heus Black-horse kaatspartij voor supporters en klanten met een "Black-Horse" Cup als Koningsprijs wisselprijs
18. En zo gaat het door.
Met ingang van 1 februari dragen Klaas en Froukje van Wieren de exploitatie over aan de familie R. Jaspers
19.
Oud-topkaatser en horecaondernemer Klaas van Wieren was op het idee van de naam gekomen, toen het indrukwekkende zwarte paard voor het eerst in 1970 als prijs werd geïntroduceerd bij het kaatsen. En die won hij natuurlijk
20.
In 2007 zou hij als eerste een krans leggen om de nek van het beeld van zijn goede vriend en legendarische kaatskampioen Hotze Schuil
21.
Klaas van Wieren en Froukje Baarda zijn op 22 november 1967 met elkaar getrouwd, waarna ze zouden gaan wonen op Dijksterbuurt 20
22.
Dyksterbuorren 20 en 18, Menaldum - woonhuis + café Black Horse
fotocredits: Provincie Fryslân. - 31-10-1989 -
[Tresoar, CC0 1.0]
|
Na het afscheidsfeest werd de uitgezette koers door Rudy en Teddy Jaspers voortgezet
23.
In 1993 had de familie Jaspers voor iets bijzonders tussen hun muren gezorgd. Een Grand Prix biljart artistiek, oftewel kunststoten
24.
Mogelijk kunnen de bezoekers van weleer er binnenkort hun oude dag in doorbrengen, wanneer het Bouwbedrijf Jelle Bruinsma uit Harlingen er vier tot zes seniorenappartementen en vier starterswoningen in heeft gerealiseerd
25.
Aan de overkant, op het parkeerterrein van het Raadhuis, treffen we het werk Cirkelende beweging van Henk Rusman aan. Hij maakte deze vrolijke gebogen 'kringels' in 2010 in opdracht van de gemeente Menameradiel vanwege de herinrichting van het gemeentehuisplein. Het werd op woensdagmorgen 17 maart 2010 geplaatst. Cirkelende beweging verbeeldt de steeds veranderende samenleving die continue dynamisch in beweging is en blijft. "Het bestaat uit vier palen die zich repeteren, als een ronddraaiende beweging en zich mooi ruimtelijk in de ruimte beweegt," zegt Rusman en hij hoopt dat de bevolking er zich in spiegelt en herkent en zich niet statisch opstelt, maar open staat voor de verandering
26.
Een dikke vijftig meter verderop kijken we naar It Feintsje fan Menaem van S.C. Boschma-Berkhout (Suus) dat hier op 15 mei 1971 om 15.00 uur - tijdens de traditionele president J.F. Kennedy-wandeltocht - in de stralende zon is onthuld door weduwe W. Schurer–de Vries uit Heerenveen. Hiervoor gaf een echt Menamer feintjsje, de vierjarige Germ Pieter de Boer, mevrouw Schurer een schaar, waarmee ze het touw doorknipte. Hierdoor ging het beeld verhullende doek met ballonnen de lucht in. Tijdens dit gebeuren zong het koor "Harmonie" het lied dat geschreven was door haar man.
Bij de onthulling waren velen aanwezig, waaronder de burgemeester Hartman Hoekstra, gedeputeerde Pieter van der Mark, A. Holkema (Provinciaal Anjerfonds), Y.S. Boonstra, J. Bakker en P. de Boer, Francisca Boschman met haar moeder de beeldhouwer Suzen Boschma-Berkhout en mevrouw A. Dykstra-de Vries met haar man, de bedenker van het idee, T. Dykstra.
Het beeld "Het ventje van Menaam" is een idee van Timen Dijkstra, dat hij als 39-jarige in 1969 lanceerde in het blad van de Menaldumer Zakenclub Menaem yn 't Ljocht. Hij vond dat Menaam ook recht op een eigen standbeeld, andere plaatsen hadden immers ook volksverhaalhelden als symbool. Een jaar later wordt het idee door de "Commissie voor plaatselijke aangelegenheden" geadopteerd en start een actie, waarna de geldstroom opgang kwam. Hierop volgend kreeg de 49-jarige huisvrouw-beeldhouwster (zoals ze zichzelf omschreef) Boschma-Berkhout de opdracht begin februari van de Commissie. Dat ze beeldhouwster was geworden was eigenlijk per ongeluk. Ze kon goed tekenen, maar het ontbrak haar aan durf om daarvan haar beroep te maken. Ze werd Kraamverzorgster. Pas later op de kunstnijverheidsschool ontdekte ze dat ze moest gaan beeldhouwen. Met de hulp en aansporing van de oud-burgemeester Bontekoe van Ooststellingwerf kreeg ze succes
27.
It Feintsje fan Menaem is een liedje dat geschreven is door dichter en politicus Fedde Schurer (1898 – 1968) ter gelegenheid van de bruiloft van zijn vriend de schrijver en verhalen verzamelaar Ype Poortinga (1910-1985). Ype ontmoette zijn toekomstige vrouw hier in Menaam, nadat hij hier in 1940 kwam wonen. In 1943 trouwde hij met haar, Rinske Wiersma.
Fedde schreef naast een gelegenheidsgedichtje dat begint met Heil it feintsje fan Menaem, het liedje op de melodie van een Duits volksliedje getiteld Der Jäger aus Kurpfalz |YouTube| en gaat als volgt:
Fryslân sjongt! : algemien Frysk lieteboekje mei âlde en nije sangen yn balk- en sifernoateskrift. - Drachten : Laverman, 1947
|
It feintsje fen Menaem / Fedde Schurer
|
It feintsje fan Menaam
In feintsje út Menaam,
dy jaget troch it griene wâld,
hy wiuwt tsjin elk jongfaam
yn hiel de wide wrâld.
No ja, no ja! Want sin en wille is mear as jild
yn bosk en iepen fjild,
yn bosk en iepen fjild.
Myn ryk-rak fyts fan stâl!
Ik ryd him troch de hikkedaam
en set ek fuort fan wâl,
ast feintsje fan Menaam.
No ja, no ja! Want sin en wille is mear as jild
yn bosk en iepen fjild,
yn bosk en iepen fjild.
Men sjocht my thús net wer,
sa lang myn wrakke bân it hâld,
Ik swalkje her en der
oer hiel de wide wrâld.
No ja, no ja! Want sin en wille is mear as jild
yn bosk en iepen fjild,
yn bosk en iepen fjild.
Sjoch ik in bliere faam,
ik ryd der net mei feart bylâns
as 't feintsje fan Menaam,
mar 'k gryp myn goede kâns.
No ja, no ja! Want sin en wille is mear as jild
yn bosk en iepen fjild,
yn bosk en iepen fjild.
Jou ús in lytse klint,
in hoekje bou, in geit dêrta,
Al ha 'k gjin reade sint,
hoe skoan sill' wy 't dêr ha.
No ja, no ja! Want sin en wille is mear as jild
yn bosk en iepen fjild,
yn bosk en iepen fjild.
We nemen waar, dat in de loop van de tijd de tekst een klein beetje anders wordt geschreven
28.
Aan de overkant staat nog een laag woonhuis (28555) waarvan het voorste gedeelte gaaf is. Het heeft een laag schilddak met hoekschoorstenen waarop borden zitten.
We zien daar ook dat er afslag is naar Slappeterp, dat ons mogelijk snel naar Franeker kan brengen voor een terrasje.
En dus rijden we snel de Berltsumerdyk op, meteen gevolgd door de Ljochtmisdyk. Deze Lichtmisdijk gaat nog rechtdoor naar twee huisterpen (45667), maar de weg gaat met een flauwe bocht over in de Slappeterpsterdyk. We zitten duidelijk op de goede dijk. Ook hier rijden we langs een terp (45666) dat gemaakt is rond het begin van onze jaartelling.
Net voor de dorpsgrens rijden we nogmaals langs een huisterp (45668). Op de dorpsgrens gaat de weg over in de Menamerdyk, waar ons een verrassing staat te wachten.
noten:
1.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 160;
Plaatsengids.nl Menaam;
2.
Menaldumdorp Mieddyk - Warnserbuorren begin jaren 60;
3.
Bestemmingsplan Menaam / BügelHajema Adviseurs. - p. 16, 24, 25;
Stinsen en States in Friesland Menaldum States Boerderijen;
Plaknammen Staten & Saten. - Internetuitgave: M.H.H. Engels, oktober 2012;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort: Kadastrale kaart 1811-1832: minuutplan Beetgum, Friesland, sectie C, blad 03 MIN02008C03;
4.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 303;
5.
Bestemmingsplan Menaam / BügelHajema Adviseurs. - p. 16;
6.
Joost de Vree gebruiksoppervlakte;
Joost de Vree loggia;
Joost de Vree zuil;
Met dank aan Joost de Vree joostdevree.nl, mailcontact 12-04-2021;
Menaldumdorp De Aardappelbeurs Menaam;
De Aardappelbeurs / Anne Baarda;
Met dank aan Anne Baarda, telefoongesprek 09-04-2021;
AlleFriezen:
Piter Minnes Boonstra geboren - gehuwd - overleden;
Kornelis Elings Kramer geboren - gehuwd - overleden - Memories van successie;
Minne Boonstra geboren - huwelijk 1 - huwelijk 2 - huwelijk 3 - overlijden;
Pieter Boonstra geboren - huwelijk - overlijden;
Aardappelbeurs 1858 perceel C812
|
Aardappelbeurs 1882 perceel C1035
|
Met dank aan Jurjen Kingma, mailcontact 11-04-2021 en 26-4-2021:
Suggestie Jurjen Kingma:
Aangezien Pieter Minnes Boonstra sr. in 1858 een erfpachtovereenkomst heeft gesloten met de kerkvoogdij van Menaldum voor de kadastrale nummers Beetgum C 759 en 794, zou hij in aanmerking kunnen komen als bouwer. Vervolgens zijn de percelen samengevoegd tot Beetgum C 812. Hier lijkt het pand (in 1858) nog erg veel op een groot woonhuis. In 1882 - inmiddels is het perceel omgenummerd tot C 1035 - zijn er zichtbaar twee delen aangebouwd. Minne P. Boonstra heeft het bedrijf van zijn vader in 1865 overgenomen.
De kans dat Pieter Minnes Boonstra sr. het pand gebouwd heeft is vrij groot. Mogelijk heeft zijn zoon Minne P. Boonstra de hand gehad in de uitbreiding.
Akte no. 43 van notaris Tjeerd Alma dd 08-04-1858 bevestigd dit. Voor nieuwe bouwplannen dient opnieuw toestemming gevraagd te worden.
Lytsedyk 16, Menaldum - Café Vocht, achterzijde
fotocredits: Provincie Fryslân. - 31-10-1996 -
[Tresoar, CC0 1.0]
|
Lytsedyk 16, Menaldum - Café Vocht, achterzijde
fotocredits: Provincie Fryslân. - 31-10-1989 -
[Tresoar, CC0 1.0]
|
Gelukkig zijn er ook nog beelden beschikbaar van de achterzijde van het pand.
Het ligt voor de hand dat het eerste vierkant op een grondvlak van 12 bij 12 meter staat. Het plat dak zal 6 bij 6 meter meten. De loggia zal 3 bij 12 meter zijn.
Mogelijk heeft er korte tijd - in ieder geval ten tijde van 1858 - een aanbouw naast de loggia gezeten. Misschien een doorreed, doorrit of doorrid. Of misschien gewoon een schuur, die later is vervangen door de aanbouw die we in 1882 zien.
De huidige staat laat de bouw zien zoals Pieter Minnes Boonstra sr. het gemaakt heeft. Met hierbij een gehalveerde herbouwde toevoeging van zijn zoon.
De toepassing van gietijzer was in deze periode al gebruikelijk:
Geschiedenis van de techniek in Nederland : de wording van een moderne samenleving 1800-1890. - Zutphen : Walburg Pers, 1992-1995. - ISBN 90-6011-811-1. - Deel III / H.W. Lintsen : Textiel. Gas, licht en elektriciteit. Bouw / A. den Ouden, H. Schippers. - 1993;
Wikipedia Gietijzer;
Delpher:
Leeuwarder courant, 10-10-1854 Advertentie;
Leeuwarder courant, 04-05-1855 Advertentie;
Leeuwarder courant, 25-01-1859 [Gorredijk, 20 Januarij.];
Leeuwarder courant, 02-08-1867 Familiebericht;
Leeuwarder courant, 17-04-1894 Familiebericht;
7.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 27-04-1979 Cafe de Aardappelbeurs;
De Aardappelbeurs skiednis;
Tresoar Fries Fotoarchief 66809, Lytsedyk 16, Menaldum - detail (exterieur) ingang met uithangbord. - 31-10-1989;
8.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-08-1960 Friese portretten in gemeentehuis te Menaldum / A. Wassenbergh;
mailcontact 11-04-2021 Mark Raat (4de Sieperda Symposium ‘Koning Radboud en Medemblik’ [abstract] [academia.edu]);
'Geplaatst en opgehangen tot een eeuwige gedagtenisse' : Een portret van koning Radboud en zijn relatie met de stad Medemblik / Mark Raat, Peter Swart. - p. 98-99 (in: De Vrije Fries, deel 100: Thema: koning Redbad, 2020. - p. 92-101);
Catalogus der handschriften, oude drukken en boekwerken, benevens eenige kaarten, teekeningen en prenten, oudheden, rariteiten, schilderijen en boekenkasten, nagelaten door Mr. Hendrik van Wyn, [...] waarvan de publieke verkooping zal gehouden worden op Maandag den 17 Februarij 1834 en de volgende dagen, des voormiddags ten 11 ure, in de Veenestraat wijk S, no. 152 door de Gebroeders van Cleef en B. Scheurleer, boekhandelaars te 's-Gravenhage. - 's-Gravenhage : Gebroeders van Cleef en B. Scheurleer, 1834 - p. 76;
Gids voor de bezoekers der historische tentoonstelling van Friesland, gehouden in Z. M. Paleis te Leeuwarden, in den zomer van 1877. - Leeuwarden, J. R. Miedema, 1877. - p. 57;
mailcontact 14-04-2021 Anne Baarda, Documentatie Menaam Menaldumdorp, met dank aan Piet Boerrigter Documentatie Menaam en Jan Metzlar, gemeentearchief Gemeente Waadhoeke:
brief, ingekomen 8 nov. 1968, A-2.07-354-7:
Leeuwarden, 7 november 1968 / C. Boschma, Fries Museum
met B. en W. 13-11-68 | 4 besluit.
Ontvangstbevestiging 11 juni 1969;
9.
Tresoar Fries Fotoarchief 66806, Dyksterbuorren 18-20, Menaldum - detail (exterieur) baksteen. - 31-10-1989;
10.
Menaam "ús Doarp" - Horeca & Cultureel Menaam Black Horse / Jitze Hooghiemstra. - 20-08-2014;
11.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-07-1971 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-07-1971 Menaldumers „bak"fietsten 130 km;
12.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-08-1971 Advertentie;
13.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-09-1971 Advertentie;
14.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-10-1971 Advertentie;
15.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-11-1971 Allerlei;
16.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-12-1971 Advertentie;
17.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-01-1972 Advertentie;
18.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-10-1972 Advertentie;
19.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-01-1973 Advertentie;
20.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 18-08-2015 Café vernoemd naar winnend paard;
21.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 05-07-2007 Moeizaam eerbetoon aan kaatsgrootheid Hotze Schuil / Catrinus van der Veen (foto);
22.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-11-1967 Familiebericht;
23.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-12-1981 Advertentie;
24.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-03-1993 Biljart artistiek: vooral een kwestie van doorzetten / Jelle Hemkes, Catrinus van der Veen (foto);
25.
De krant van toen:
Franeker Courant, 17-03-2021 Woningen in oud-café Black Horse Menaam / Aise van Beets (foto);
26.
Wikipedia Lijst van beelden in Waadhoeke;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 07-02-2020 Henk Rusman, orde-schepper / Kirsten van Santen;
Keunstwurk Cirkelende beweging;
Menaldumdorp : Doarpsbilang Menaem, 17 maart 2010 Kunstwerk "Cirkelende Beweging" geplaatst;
GPTV, 22 mrt 2010 Kunstwerk cirkelende beweging geplaatst [weergave 183];
27.
Menaldumdorp : Doarpsbilang Menaem, 21 juni 2018 It Feintsje fan Menaem (documentatie Menaam) / Henri Visser;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-07-1969 T. Dijkstra in Menaldum wil beeldje van 'It feintsje fan Menaem';
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-09-1970. - Voor verzameld werk Wie heeft handschriften van Fedde Schurer?;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-09-1970 Feintsje in beeld;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-01-1971 Subsidie provincie Leeuwarder Kunstmarkt;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-02-1971 Feintsje fan Menaem wordt waarschijnlijk op 15 mei onthuld;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-04-1971 Weduwe Fedde Schurer onthult 15 mei beeld Feintsje van Menaem;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-05-1971 Mefrou Schurer ûntbleate byldtsje : It Menamer feintsje fytst nou yn brûns [foto];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-10-1975 Suze Boschma-Berkhout vertelt Huisvrouwen over haar beeldhouwen;
28.
Menaldumdorp : Doarpsbilang Menaem, 21 juni 2018 It Feintsje fan Menaem (documentatie Menaam) / Henri Visser;
internetraadpleging: 7 - 16-4-2021
|
|
|
Mieddyk, Menaam
|
|
Kebels, Menaam
Menamer Feart ri Ballensvaart, Menaam
Menamer Feart brug Langpaed, Menaam
|
|
voormalig café en Aardappelbeurs, Menaam
|
|
Menamer Feart (Lytsedyk), Menaam
Menamer Feart (Lytsedyk), Menaam
|
|
Raadhuis | 1843 | Th. Romein, Menaam
|
|
voormalig café Black Horse, Menaam
|
|
Cirkelende beweging | 2010 | Henk Rusman, Menaam
It Feintsje fan Menaem | 1971 | S.C. Boschma-Berkhout, Menaam
|
|
Slappeterp
Op de Menamerdyk komen we al snel een afslag tegen naar de Kleasterdyk. Een bord geeft aan dat deze weg ons naar de Theetuin Slappeterp kan brengen. Aangezien het tevens een minicamping betreft en zwerfhutten heeft, gokken we erop dat dit het dichtstbijzijnde terrasje is dat we zoeken.
Vijfhonderd meter later - we rijden weer langs een huisterp (45671) draaien we het parkeerterreintje op en parkeren we de wagen. Deze vijfhonderd meter horen ook bij de wandelroute It BoerePaad dat hier is uitgestippeld en onderhouden wordt door de Vereniging van Dorpsbelang Schingen-Slappeterp. De route gaat grotendeels over het boerenland.
We volgen het pad naar het terras, dat verscholen ligt tussen het groen. Op het grasveld met fruitbomen staan op gepaste afstand de tafeltjes, die op hun beurt worden omringd door bloeiende struiken en planten. Een paradijsje.
Nadat we onze bestelling hebben doorgegeven, nemen we plaats aan een van de tafeltjes. Hier kunnen we ons wel even rustig verdiepen in deze omgeving.
De huisterpen - die later met de dijken aan elkaar verbonden zijn - liggen niet voor niets in een lijn.
Westergo's oudste dijken [detail, WP] - De oeverwallen langs De Riedslenk en Botgoarre
bron: Catalogus Dijkenlandschap Fryslân - deel 1 - beeldmateriaal.nl
|
De Riedslenk (Berltsumer Wiid) en hieraan parallel lopende Botgoarre (voor 15 maart 2007 Botgorre)
1 heeft voor een aantal rijen oeverwallen gezorgd, waarop de huisterpen zijn gemaakt.
De oudste naam die bekend is van Slappeterp stamt uit 1275. Het wordt dan Clepesdor (uitspraak: Slaperdorp of Sleperdorp) genoemd. Verder komt het voor als Slepeldorp (1440), Sleppertorp (1442), Slappertorp (1469), Slepperdorp (1482) en Slapperterp (1505). Vanaf de zestiende eeuw is het veelal Slappeterp. Het eerste deel wordt geassocieerd met slippen 'glibberig' zoals we van het Oudengelse slipor kennen, oftewel glijden, glibberen, dan wel slap als niet stevig of week. Ook kan gedacht worden aan een variant dat gelijk is aan de betekenis van een slapersdijk. Een vluchtheuvel als achtervang. Een andere optie is dat het afkomstig is van het Oudfriese slepa en dus 'slapen' betekent. Er is ook een gedachte dat het om een van de hoge terpen op het zuiden van Uitgong zou kunnen gaan. Na de hevige watervloeden van 793 is men daar hoge vluchtheuvels gaan maken. Deze vluchtheuvels kwamen in 796 af
2.
Wanneer we echter naar het kaartje uit het jaar 900 kijken, zou het ook gewoon een terp aan de zijslenk Botgoarre kunnen zijn. Dit had namelijk een open zeeverbinding.
Het dorp was het kleinste van de Grieteny. Het had slechts 7 stemmen. Dit hield echter niet in dat het niet belangrijk was. Op vrijdag 17 september 1762 om 10.00 uur zal namelijk bekendgemaakt worden wie de aanbesteding van het slatten van de vaart, vanaf 't Hoog Hout in Menaldum naar Slappeterp en Schingen, dus de Oude- of Slappeterstervaart of Aldfeart en Skingster Feart zou binnenslepen
3.
Een goede vaarverbinding stelde men dus nog steeds op prijs.
Het bezit van enkele inwoners van Slappeterp
|
Ook van de openbare verkopen zo halverwege de achttiende eeuw krijgen we een indruk, hoe goed de mensen boerden.
Zo wordt op maandag 5 april 1762 om 9.00 ten Huize van Douwe Sytsis het boelgoed verkocht. We weten dat Douwe Sytses boer was in Slappeterp
4.
In het sterfhuis van Sjoerd Dirks wordt op vrijdag 16 april 1762 om 9.00 ook zijn boelgoed verkocht
5.
Op woensdag 12 april 1769 is de inboedel van Tjepke Claases aan de beurt. Het zal vanaf precies 9 uur 's ochtends verkocht worden. Hij - toen nog woonachtig in Beetgum - was op 22 mei 1746 getrouwd met uit Marssum afkomstige Trijntie Aukes. Op 23 mei 1747 werd hun eerste zoon Claas gedoopt. Op 11 mei 1749 volgde Baukje, op 12 november 1751 Trijntje, op 30 maart 1755 Auke, op 4 december 1757 Brandt en tenslotte op 25 mei 1760 Berber. Berber is geboren op 1 mei 1760. Ze gingen tot 19 mei 1763 naar de kerk in Beetgum. Daarna gingen ze naar de kerk in Schingen
6.
Op maandag 14 mei 1770 verkoopt de weduwe van Jacob Phases hun woning met toebehoren, alsmede het Snik-schip vanaf 13.00 in de herberg.
7.
In 1775 vindt de verkoop van het boelgoed van Jan Taekes plaats. Op maandag 10 april vanaf 10.00 uur is men welkom in het huis
8.
Vrijdag 9 april 1784 is het boelgoed van Sieds Feikes of Feykes aan de beurt. De verkoop begint om 9 uur 's ochtends in zijn huis.
9.
En als laatste noemen we om een indruk te krijgen Willem Lammerts, in leven huisman. Op vrijdag 15 augustus 1788, 's ochtends om 9.00 uur wordt zijn inboedel vanuit zijn sterfhuis verkocht
10.
Er was ook een schoolmeester en dorpsrechter aangesteld.
Tot 1786 was J. Schram de dorpsrechter en schoolmeester van Slappeterp en Schingen. Johannes Schram woonde in Schingen, waar hij op 18 maart 1786 overleed
11.
In 1798 telde het dorp 56 zielen
12, te weten 12 jongens onder de 16 jaar en 17 mannen tussen de 16 en 60 jaar. Daarnaast waren er 27 vrouwen. Religieus gezien waren er drie stromingen: 35 gereformeerden, 18 doopsgezinden en 3 roomsgezinden
13. In 1811 woonden er 61 mensen.
Dit aantal was in 1845 uitgegroeid tot 113 zielen en in 1890 tot 179 inwoners
14. Aan het einde van de negentiende eeuw was er een diaconie met ziekenzorg. Officieel was op 17 oktober 1826 de armvoogdij gescheiden van de met Schingen gecombineerde kerkvoogdij, die tot dan voor beide optrad als armvoogdij
15.
boerderij Reahel, Slappeterp [detail, WP]
Nieuwe Atlas van Friesland (Atlas van Eekhoff). - 1853
Nieuwe atlas van de provincie Friesland : bevattende kaarten van de dertig grietenijen of gemeenten, met de daarin gelegene elf steden en haar grondgebied, alsmede van de eilanden Ameland en Schiermonnikoog : naar de kadastrale plans en latere topographische opnemingen geteekend op de schaal van 25.000 op 1. - Leeuwarden : W. Eekhoff, 1849-1859
(zie ook: Friesland op de kaart - Google-map mix)
|
In deze periode stond er net ten noordoosten van de Theetuin een boerderij dat de naam Reahel, Rohel of Roohel droeg.
Naar dit soort 'hel'-vormen in plaatsennamen is wel enig onderzoek gedaan. In de overgang van het heidendom naar het christendom veranderde ook de voorstelling waar 'onzaligen' zouden verblijven naar het overlijden. De christelijke voorstelling van een vuurpoel zou herkent kunnen worden in deze Reahel. Sprak met bij de heidenen over de zwarte hel, een duister, koud en vochtig oord. Als veldnaam treffen Het Hol, De Hol of De Hel dan ook aan als aanduiding voor een moerasgebied. De christenen spraken van de rode hel oftewel reade hel, rade hol, rea'hel of ra'hol. Veelal kregen heidense zaken het voorvoegsel rood mee om het te verkerkelijken
16.
Tegenwoordig denkt men eerder aan dat hel staat voor een variant op het Engelstalige hill of hil, zoals we ze in Zeeland en Zuid-Holland tegenkomen. Als een vluchtheuvel of vliedberg in een laagliggend gebied. Het rood in de naam - we kwamen het in Rea al eerder tegen - kan mogelijk gevonden worden in de rode dakpannen van de boerderij
17.
Net ten zuidwesten daarvan en ten westen van de Theetuin ligt de boerderij De kleine Krake. Deze werd op 8 december 1806 verkocht
18.
In 31-12-1899 was het aantal inwoners gegroeid tot 149, waarvan 74 man en 75 vrouw waren
19 en tien jaar later, in 1909, waren er 161 inwoners. Er waren toen 82 mannen en 79 vrouwen. Van deze 161 bewoners woonden er 114 mensen in een 1 vertrek-woning, 33 in een 2 vertrek-woning en 14 in 3 vertrek-woning
20.
Hoewel er elders in de provincie, van Rijkswege, verbeteringen zijn aangebracht in de reguliere postbezorging, krijgen de dorpen Menaldum, Slappeterp, Schingen, Swiens, Welsrijp, Spannum en Baijum pas per 1 april 1852 een bode aangesteld die zowel de post komt brengen als ophalen. Op 1 december 1889 zou J.H. Braak deze functie gaan doen. In 1914 viert hij zijn 25-jarig jubileum
21.
Opmerkelijk bij de eerste stroomvoorziening - waaraan in januari 1913 in de gemeente Menaldumadeel is begonnen - is dat alle dorpen in juli 1913 al waren aangesloten. Behalve Schingen, Slappeterp en Klooster-Anjum. Tot en met oktober 1918 waren er in Schingen en Slappeterp nog twee lantaarnopstekers actief. De functie werd daarna opgeheven. Beide heren L. Bosma en J. van der Meer kregen eervol ontslag met een wachtgeld van ƒ 10 per jaar en een aanvullingspensioen van ƒ 2 per jaar. Tijdens een onweersbui in de nacht van dinsdag 18 op woensdag 19 september 1923 viel nagenoeg al het elektrisch licht uit in de huizen te Slappeterp
22.
Wel krijgt het in dat jaar 1913 - volgens de leveranciers R.S. Stokvis & Zonen uit Rotterdam - de grootste windmolen van Europa in de polder te staan. Vanaf 24 december 1913 ging het door de firma van Stralen van Wytgaard geïnstalleerde molen in de Kleasterpolder het water op peil houden. De vijzel heeft een diameter van 1,80m waaruit per slag 2.000 liter werd gegooid. Zodoende kon ze 65.000 liter water per minuut uit de polder overbrengen naar de Aldmear. Het stond hier aan het water in het verlengde van De Kastielsjes. In 1971 is deze "Amerikaanse windmotor" gesloopt
23.
Op 31 december 1920 werden er totaal 154 inwoners tot Slappeterp gerekend, waarvan er zich 71 bevonden in 17 verspreide huizen. Van deze 154 waren er 84 man en 70 vrouw. Tien jaar later wonen er 81 mannen en 78 vrouwen, dus totaal 159
24.
Tijdens de afgravingen van de diverse terpen is er in de terp van Slappeterp een bronzen munt van Commodus gevonden.
In de terp Hoek een terra-sigillata. Beide voorwerpen zijn naar het Fries Museum gegaan
25.
Bij de vele andere vondsten zit ook een zilveren munt, met daarop Fautina (138-161 nOJ).
Slappeterp is een van de vele Friese vindplaatsen van Romeinse objecten
26.
Iets anders dat opvalt is dat nergens in het dorp sprake is en is geweest van een stins of state
27.
Wel wordt het als een van de 34 dorpen genoemd tijdens het 35-jarig bestaan van de Kaatsvereniging te Franeker, als een dorp met een goede naam op het gebied van kaatsen
28.
En hoewel het gebied gezien wordt als moerassig met weke bodem, ligt het toch in de Kleibouwstreek
29.
De kerk (508684) is voor het laatst opnieuw herbouwd in 1926. De architect Hendrik Hendriks Kramer (Woudsend, 10-11-1850 – Leeuwarden, 13-2-1934) heeft er - vooral binnen - iets moois en bijzonders van gemaakt. Geheel in Jugendstil. De uitvoering is gedaan door de aannemer L. Breuker uit Menaldum.
Daarvoor was het in 1826 ook herbouwd: Anno 1826 den 20 April heeft Pieter Jan Wyngaarden de eerste steen aan deze nieuwe kerk geleid en was in 1812 de laatste, die in de oude kerk is gedoopt. Deze voorganger was "met metaal gedekt, gene geel gekleurd." Het heeft een klok zonder opschrift of versieringen. Sommigen, waaronder de heer G.H. van Borssum Waalkes, zijn van mening dat deze klokken de oudste zijn. De voorganger van deze kerk uit 1826, die gewijd was aan H. Dionysius , stond omschreven als een ruïne en moest dus vervangen worden
30.
In de zomer van 1783 werd de afbraak en wederopbouw van een kerk huis aanbesteed door de kerkvoogden. Bij onder andere de Kerkvoogd Mink Jans is het bestek in te zien
31.
De aannemer Lammert Breuker is geboren op 5 juni 1891 in Schingen als zoon van de 32-jarige arbeider en latere koopman Hillebrand Breuker en Tietje Vollema. Lammert viel als jongen regelmatig in de prijzen bij het kaatsen. Hij speelde in zijn jongensjaren voor kaatsvereniging "Ontspanning" van Skingen-Slappeterp en als jongvolwassene bij "Sjirk de Wal" in Dronrijp. Hij huwde als 22-jarige timmerman op 24 december 1913 te Schingen met de 26-jarige Johanna Scheper (22-2-1887 - 7-10-1938), dochter van Siebe Scheper en Antje Brouwer die inmiddels beide zijn overleden.
De vier generaties Breuker, Lammert, baby Hillebrand, kleinzoon Lammert en zoon Hillebrand
bron: © Lammert Breuker
|
Na zijn trouwen was het met het kaatsen afgelopen: het gezin en zijn bedrijf gingen voor. Het zal hem veel voldoening hebben gegeven dat zijn kleinzoon Lammert in 1966 de belangrijkste kaatswedstrijd voor jongens, de zogenoemde Freule, heeft gewonnen.
Lammert en Johanna krijgen een aantal kinderen: Antje (4-12-1914), Hillebrand (1-3-1916), Siebe (17-4-1919), Philippus (11/18-3-1924) en Tietje (1-8-1931).
Na het overlijden van Johanna hertrouwt hij met de eveneens weduwe geworden Maaike Kooistra.
Bij een aanbestedingsronde in de winter van 1914 van de gemeente Menaldumadeel is Lammert Breuker de laagste inschrijver met ƒ 10.520 voor de bouw van 6 woningen in Menaldum, waar hij zelf dan inmiddels ook woont. De concurrentie in de bouwwereld is net als bij het kaatsen erg groot. In het voorjaar van 1917 krijgt hij samen met J. Bouma de opdracht van de voogden van het gasthuis "Vredenhof" in Dronrijp om voor ƒ 18.987 een grintweg naar de boerderij, waar C. Sijtsma te Schingen woont, te maken. Ook de aanleg in dat jaar van de kunstweg van Schingen naar Slappeterp met de twee bijbehorende vaste bruggen zijn door het gemeentebestuur van Menaldumadeel aan hun gegund.
Dit is de weg de Skingsterdyk en Slappeterpsterdyk met bruggen over de Aldfeart en Skingster Feart, waarover we straks naar Skingen zullen rijden.
In de zomer van 1921 dingt hij mee met een aanbesteding naar de bouw van het sanatorium in Appelscha . Maar met zijn op vier na hoogste inschrijving van ƒ 237.000, maakt hij bij de 32 inschrijvingen geen schijn van kans. De laagste inschrijver O. v.d. Meer uit Haulerwijk maakt het voor ƒ 170.000.
Bouw 'Kurkfabriek' Kuiken in Dronrijp rond 1923.
Met op de voorgrond v.l.n.r. G. Hamersma, NN, S. Sijlsma ?, NN, Tj. Attema, J. W. Veltman, M. van Dijk en Lammert Breuker (geheel rechts)
bron: Tresoar / Collectie Wijnzen Faas [FAAS535, CC0 1.0]
|
Voor de verbouw in 1922 van de voormalige "Aardappelbeurs" in Berlikum tot een lagere tuinbouwschool met onderwijzerswoning weet hij wel met juiste bedrag in te schrijven om de klus gegund te krijgen. De gemeente Menaldumadeel gaat akkoord met zijn laagste inschrijving van ƒ 4.568. Het jaar erop mag hij als laagste inschrijver een burgerhuis voor J. Plat in Menaldum bouwen voor ƒ 8.600, terwijl het begroot was op ƒ 8.551.
De 'Kurkfabriek' Kuiken aan de Alddyk in Dronrijp, maakte van kurk isolatiemateriaal en later ook vloerbedekking. Rond 1923 werkten o.a. v.l.n.r. G. Hamersma, onbekend persoon, S. Sijlsma ?, onbekend persoon, Tj. Attema, J. W. Veltman, M. van Dijk en Lammert Breuker mee aan de bouw van de fabriek.
In het voorjaar van 1925 mag hij het woonhuis van P. Boomsma Azn in Berlikum van de architect Tj. Nieuwenhuis bouwen. Het was begroot op ƒ 4.800 en hij had als laagste ingeschreven met ƒ 4.824. Datzelfde jaar schrijft als laagste in op de verbouwing en uitbreiding van de coöp. zuivelfabriek in Oudebildtzijl, dat door de architecten H. Nieuwland en A. Oosterbaan is uitgedacht. Voor ƒ 58.780 denkt hij deze klus te kunnen doen.
En dan komt in 1926 de aanbesteding van de kerk in Slappeterp, het tweelingdorp van zijn geboortedorp Skingen. Dat hij hier de laagste inschrijver was, hij noemde ƒ 20970 als bedrag, was kantje boort. De firma Kingma en Zn uit Leeuwarden had namelijk ƒ 20974 opgeschreven. Slechts ƒ 4 meer. Het levert hem echter wel de bouwopdracht op.
Naast aanbesteedde gunningen vinden er ook onderhandse gunningen plaats. Zo mag hij voor de gebroeders IJ. en R. Uithof in Berlikum begin 1928 een dubbel woonhuis met bergplaatsen bouwen.
Ook mag hij - eveneens datzelfde jaar - uitvoering geven aan het ontwerp van de architect L. Reinalda uit Leeuwarden, voor de bouw van de kerk van de Ned. Herv. Evang. Ver. „Het Mosterdzaadje". Bij de inwijding op 26 november 1928, waarbij hij aanwezig was, mocht hij woorden van dank van ds. Stelma in ontvangst nemen.
Met de inschrijving aan het einde van 1928 voor het bouwen van het nieuwe woonhuis in 1929 voor J. Schotanus in Minnertsga, dat door de architect R. Reinalda uit Leeuwarden is ontworpen, had hij het laagste bedrag van ƒ 5620 genoteerd.
Voor de Groene Kruis-afdelingen komt hij in 1929 met een nieuw draaibaar ligtentje op de markt. Ze zijn naast te koop, ook te huur.
Eind 1930 blijkt dat Lammert als laagste heeft ingeschreven om de verbouwing van de Coöp Zuivelfabriek in Marssum, met H. Nieuwland en W.F. van der Vegte als architecten, op zich te nemen met een bod van ƒ 11.545 terwijl de begroting op ƒ 13.000 was gecalculeerd.
Ook schrijft hij begin 1931 met ƒ 3846 het laagste in op de bouw van een woning met garage, onder architectuur van P.M. Boonstra, voor L. Kingma in Menaldum. Boonstra had het echter begroot op ƒ 3700, zodat de gunning is aangehouden. Een paar dagen later is Lammert ƒ 200 gezakt en krijgt hij alsnog de opdracht.
In de zomer van 1931 heeft hij kennelijk de zinnen gezet om de nieuwe boerderij van de architect A. Oosterbaan uit Sint Annaparochie voor M. Lettinga in Peins te mogen uitvoeren. Oosterbaan had de bouw begroot op ƒ 24.100. Lammert schrijft het laagste bod van ƒ 20.879, terwijl nummer twee zo'n ƒ 1500 hoger zit.
Dit gebeurt ook wanneer hij eind 1933 wordt uitgenodigd een inschrijving te doen voor de bouw in 1934 van een herenhuis voor de arts R. Elgersma in Oudebildtzijl. De architect, A. Oosterbaan uit Sint Annaparochie had het begroot op ƒ 9221. Lammert schrijft het laagste bod, namelijk ƒ 8940. De nummer twee schrijft ƒ 9232.
Vanaf februari 1935 kunnen mensen de timmerman en aannemer L. Breuker in Menaldum bellen onder telefoonnummer 8, laat hij in een advertentie weten.
In juli 1940 krijgt hij de opdracht om de voormalige onderwijzerswoning in Menaldum te verbouwen voor zijn inschrijving van ƒ 1784.
Bij zijn volgende laagste inschrijving van ƒ 4067 in september 1940 voor het verbouwen van de Chr. Nat. School in Dronrijp met L. Reinalda van B.N.A. in Leeuwarden als architect wordt de gunning echter aangehouden. De begroting was ƒ 4450, dus aan zijn inschrijving kan het niet liggen.
In september 1943 slaagt hij voor het diploma makelaar-taxateur.
Lammert Breuker ± 60 jaar
collectie Pieter Breuker
|
In zijn werkzame leven als aannemer en timmerman heeft hij ook vele andere functies in de maatschappij vervuld. We komen Lammert voor het eerst in 1954 weer tegen in Leeuwarden, als lid van een comité die een huldiging van P. de Boer voorbereid. Pieter de Boer is namelijk 30 jaar voorzitter van Bond van Mobilisatie-invaliden en van hunnen Nabestaanden.
Zijn diploma makelaar-taxateur heeft kennelijk voor een carrière-switch gezorgd, want hij koopt in 1956 een pand, al deed hij dat als aannemer / timmerman ook al.
In 1957 komen we L. Breuker tegen in Leeuwarden, waar hij in de Potgieterstraat 51 woont. Hij biedt een grote partij afbraak uit Menaldum aan.
Tijdens de winter van 1969-'70 ondervindt Lammert de nodige hinder van de sneeuw op de stoep. Met een ingezonden brief spoort hij zijn medeburgers aan om vooral hun stoep sneeuwvrij te houden, zodat de ouderen veilig naar buiten kunnen.
In de zomer van 1970 verhuurt hij het pand, een burgerwoning aan de Ruysdaelstraat 64, terwijl hij zelf in de flat 1D aan het Europaplein woont. Vervolgens verhuist hij naar de 1e etage in de Orxmastate - dat op het terrein staat van de voormalige Orxma State in Menaldum, waar hij als 87-jarige op 6 augustus 1978 komt te overlijden
32.
Ruim honderd jaar nadat iedereen in de gemeente elektriciteit kreeg, behalve Schingen, Slappeterp en Klooster-Anjum ontstaat er in Slappeterp het idee tot oprichting van Enerzjy Kooperaasje Om de Noorderpolder (EKON). Met het plaatsen van 1200 zonnepanelen op aardappelloodsen van Fokkema - zo halve kilometer ten noorden waar we nu heerlijk in de zon op een terrasje zitten - wil EKON voldoende stroom produceren voor zo'n honderd huishoudens. Anderhalf jaar later, in de zomer van 2016, is het eerste gezamenlijke zonnedak van Fryslân een feit en operationeel
33. De stroomproductie is van minuut tot minuut te volgen.
Nu we van de hoed en de rand weten verlaten we de Theetuin Slappeterp en rijden we dezelfde weg weer terug naar de Menamerdyk. Hier nemen we - zoals gezegd - de Skingsterdyk naar Skingen.
Bij de komgrens van Slappeterp kunnen we het - in navolging van Doodstil en Leermens - niet laten om de dorpsnaam uit te beelden.
noten:
1.
Rijkswaterstaat Waterinfo - Botgoarre;
De Kanalenkaart van Nederland;
Wikipedy Botgoarre;
Binnendiken en slieperdiken yn Fryslan : Atlas / K.A. Rienks, G.L. Walther. - Ljouwert [Leeuwarden] : Fryske Akademy, 1954;
2.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 220;
Plaatsengids.nl Slappeterp;
Oudfriesche oorkonden : Eerste Deel / P. Sipma. - Nijhoff, 1927. - p. 131-132: hier wordt op 26 nov. 1469 Slepperdorp als Slappertorp weergegeven: Jelle Siarde staat zijn twee dochters en haar moeders deel af aan het klooster te Aylsim;
Delpher:
Leeuwarder Courant, 19-02-1885 Mengelingen Bijzonderheden betrekkelijk de gemeente Menaldumadeel;
Leeuwarder Courant, 23-09-1890 Mengelingen Eenige aanteekeningen omtrent de grietenij (gemeente) Menaldumadeel;
3.
Hedendaagsche historie of Tegenwoordige staat van alle volkeren; XXIVste deel Behelzende de beschryving der Vereenigde Nederlanden, en wel in't byzonder van Friesland. / Jan Wagenaar, Thomas Salmon. - 1786. - p. 430;
Delpher:
Leeuwarder Courant, 11-09-1762 advertentie;
4.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 03-04-1762 advertentie;
AlleFriezen:
Douwe Sytses Quotisatie kohieren;
5.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 03-04-1762 advertentie;
6.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 29-03-1769 advertentie;
AlleFriezen:
Tjepke Claases DTB Trouwen Beetgum -
DTB Trouwen Marssum -
Geboortes / dopen Claas -
Geboortes / dopen Baukje -
Geboortes / dopen Trijntje -
Geboortes / dopen Auke -
Geboortes / dopen Brandt -
Geboortes / dopen Berber -
Quotisatie kohieren -
DTB Lidmaten;
7.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 09-05-1770 advertentie;
8.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 30-03-1775 advertentie;
9.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 24-03-1784 advertentie;
Leeuwarder Courant, 24-07-1784 advertentie;
10.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 06-08-1788 advertentie;
11.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 01-04-1786 advertentie;
Leeuwarder Courant, 08-04-1786 advertentie;
De schoolmeesters van Menaldumadeel in de loop der tijden / Hartman Sannes. - Franeker, 1938. - p. 33 [Schoolmeesters in Friesland (1600-1950)];
12.
Publicatie van het Uitvoerend Bewind der Bataafsche Republiek, wegens de verdeeling van de Bataafsche Republiek, in departementen en ringen [...]. Geärresteerd den 17. november 1798. - 1798. - p. 6;
13.
Staat der volks-telling, of lijst der inwoonders van Friesland / A. Duperus. - Leeuwarden : Dirk van der Sluis, 1798. - p. 6;
14.
Korte schets der aardrijkskunde van de provincie Vriesland / J.J. de Vries. - Leeuwarden : Proost, 1845. - p. 25;
Eenvoudige memories en bemerkingen : langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Heerenveen : Hepkema, ca 1920. - p. 70;
15.
Gids der Nederlandsche weldadigheid / J.F.L. Blankenberg, H.J. de Dompierre de Chaufepié, H. Smissaert (uit officiëele en particuliere bronnen bewerkt); N.G. Pierson (voorrede). - Amsterdam : Van Holkema & Warendorf, 1899. - p. 162;
Armengoederen en armbesturen in Friesland (van de 14e eeuw tot heden) : historisch-juridische schets / P.C.J.A. Boeles. - Leeuwarden : Meijer & Schaafsma, 1902. - p. 87;
16.
Studiën in Nederlandsche namenkunde / Johan Winkler. - Haarlem : H.D. Tjeenk Willink, 1900. - p. 287-288;
Veldnamen in Nederland / M. Schönfeld. - Arnhem : Gysbers & van Loon, 1950. - p. 46;
17.
Reahel problems, the homonym Hel and the distribution of Old Frisian and Middle English Breg 'Bridge' / H.T.J. Miedema, p. 156-157 (in: Us Wurk XXVIII, 1979);
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 205;
Wikipedy Reahel (De Waadhoeke);
18.
Stads- en dorpskroniek van Friesland over de jaren 1798-1808 / Geert A. Wumkes. - [ca. 1915]. - p. 37;
19.
Uitkomsten der negende tienjaarlijksche volkstelling gehouden op den een en dertigsten December 1909 = Résultats du neuvième recensement de la population du Royaume des Pays-Bas au 31 Décembre 1909 / Centraal Bureau voor de Statistiek. - Belinfante, 1910-1912. - p. 31;
20.
Uitkomsten der achtste tienjaarlijksche volkstelling in het Koninkrijk der Nederlanden gehouden op den een en dertigsten December 1899 (met uitzondering van de beroepstelling en de woningstatistiek) = Résultats du huitième recensement de la population du Royaume des Pays-Bas au 31 Décembre 1899 (à l'exception du dénombrement professionel et de la statistique des habitations) / Centraal Bureau voor de Statistiek. - Belinfante, 1901. - p. 54, p. 177;
Uitkomsten der woningstatistiek voor het Koninkrijk der Nederlanden verzameld ter gelegenheid van de negende volkstelling gehouden op den een en dertigsten December 1909 = Résultats de la statistique des demeures habitées dans le Royaume des Pays-Bas. Renseignements du 31 décembre 1909 / Centraal Bureau voor de Statistiek. - Belinfante, 1901. - p. 38-39;
21.
Delpher:
Leeuwarder courant, 12-03-1852 Leeuwarden, den 11 Maart.;
Leeuwarder courant, 01-12-1914 Uit de provincie Menaldum, 1 Dec.;
22.
Electriciteitsvoorziening in de provincie Friesland / Buitengewone zitting der Staten. - [ca. 1916]. - Bijlage IV. Nader advies over het Electriciteitsvraagstuk in Friesland / C. Feldmann. - 1914, p. 18;
Delpher:
Leeuwarder courant, 31-10-1918 Uit de provincie Menaldumadeel, 30 October.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 21-09-1923 Onweer;
23.
Delpher:
Dragtster courant, 25-12-1913 Gemengd Nieuws.;
Molendatabase.net Waterschap de Kloosterpolder / Kleasterpolder;
Tresoar:
Fries Fotoarchief: Amerikaanse windmotor 104950;
24.
Volkstelling 31 december 1920 / Centraal Bureau voor de Statistiek. - Belinfante, 1922. - p. 184;
Volkstelling 31 december 1930 / Centraal Bureau voor de Statistiek, H.W. Methorst, J.J.A. Muller. - Algemeene Landsdrukkerij, 1932-1934. - p. 153;
25.
Excerpta romana : de bronnen der Romeinsche geschiedenis van Nederland / A.W. Byvanck. - 's-Gravenhage : Nijhoff, 1931-1947. - p. 197;
26.
Nederland in den Romeinschen tijd / A.W. Byvanck. - Leiden : E.J. Brill, 1943. - Fig. 31. Kaart XI: Vindplaatsen van Romeinsche oudheden in het terpengebied van Friesland;
27.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 05-11-1839 Mengelwerk Gemengde aanteekeningen betreffende de dorpen in Menaldumadeel : vervolg en slot van no. 85 / H.W. Steenstra;
28.
Delpher:
Het nieuws van den dag : kleine courant, 03-08-1888 De kaatswedstrijden te Franeker ter gelegenheid van 't 35-jarig bestaan der Kaatsvereeniging.;
29.
Het laagveengebied van Friesland / Brand Klaas van den Berg. - Van der Loeff, 1933. - kaart van Friesland;
30.
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 25-01-1927 De nieuwe kerk te Slappeterp [foto];
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 10-09-1888 Iets over oude Kerkklokken. II (Slot).;
Eenvoudige memories en bemerkingen : langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Heerenveen : Hepkema, ca 1920. - p. 70;
Friesche Klokke-opschriften, met andere van elders vergeleken, en met aanteekeningen, vertaling, registers en platen voorzien / G.H. van Borssum Waalkes. - Leeuwarden : A. Mijer, 1885
Klokken, waar niets op staat. - p. 8;
PKN Ried-Skingen c.a. Slappeterp (Dionysiuskerk);
Wikipedia Slappeterp;
Wikipedia Dionysiuskerk (Slappeterp);
Wikipedia Hendrik Hendriks Kramer;
Geschiedkundige aantekeningen der Friese parochies : Parochie Dronryp / L.J. v.d. Heijden. - 1939. - p. [4];
Tresoar:
Fries Fotoarchief: De voormalige Nederlands Hervormde Kerk te Slappeterp. Dit gebouw werd in 1924 afgebroken. foto ca. 1915 11821;
Fries Fotoarchief: De Nederlands Hervormde kerk / Dionysiuskerk te Slappeterp. foto 1950 - 1999 23888;
Fries Fotoarchief: Eerste steen 1926 van de Nederlands Hervormde kerk / Dionysiuskerk. foto 08-02-1996 70720;
31.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 28-06-1783 Advertentie;
32.
Met dank aan Pieter Breuker voor de "kaatsaanvullingen" en punten van aandacht, fototips, telefoongesprek 26-04-2021, mailcontact 26, 27-04-2021 en 26-05-2021;
Met dank aan Lammert Breuker voor de vier generatiefoto, telefoongesprek 26-04-2021, mailcontact 26 - 29-04-2021;
Met dank aan Ids de Jong, Tresoar voor de toezending van de foto FAAS535, mailcontact 26 - 28-05-2021;
AlleFriezen:
Lammert Breuker geboorte -
huwelijk;
Hillebrand Breuker huwelijk;
Johanna Scheper geboorte;
De krant van toen:
Frisia, 10-08-1907 Jongenskaatspartijen.;
Frisia, 23-07-1910 Van week tot Week.(2);
Frisia, 29-04-1938 De uitslag 1910;
Leeuwarder Courant, 19-12-1969 Ingezonden Stukken;
Leeuwarder Courant, 28-08-1970 Advertenties;
Leeuwarder Courant, 30-06-1972 Familieberichten;
Leeuwarder Courant, 08-08-1978 Familieberichten;
Leeuwarder Courant, 09-08-1978 Familieberichten;
Leeuwarder Courant, 16-08-1978 Burgerlijke Stand;
Leeuwarder Courant, 20-12-1982 Familieberichten;
Leeuwarder Courant, 22-12-1982 Familieberichten;
Delpher:
Leeuwarder courant, 01-08-1907 Uit de Provincie. Oosterlittens;
Leeuwarder courant, 07-08-1907 Groote jongenskaats- partij te Franeker.;
Leeuwarder courant, 07-07-1909 Uit de Provincie. Dronrijp;
Leeuwarder courant, 02-09-1909 Uit de Provincie. Warga;
De courant, 29-05-1912 Kaatsen. Wedstrijd van de afdeelingen van den Ned. Kaatsbond.;
De courant, 03-06-1913 Kaatsen. Wedstrijd te Dronrijp.;
Leeuwarder courant, 05-09-1916 Uit de Provincie. Menaldum;
Leeuwarder courant, 12-07-1920 Uit de Provincie. Menaldum;
Leeuwarder courant, 12-08-1930 Kaatspartij te Menaldum. Menaldum;
Leeuwarder courant, 01-06-1931 Kaatsen. Menaldum;
Leeuwarder courant, 17-07-1939 Ledenwedstrijden Menaldum;
De courant, 23-02-1914 Aanbestedingen.;
Leeuwarder courant, 02-04-1917 Aanbestedingen.;
Leeuwarder courant, 03-04-1917 Aanbestedingen.;
Leeuwarder courant, 19-08-1921 Aanbestedingen.;
Leeuwarder courant, 11-04-1922 Aanbestedingen.;
Leeuwarder courant, 18-06-1923 Aanbestedingen.;
Leeuwarder courant, 09-03-1925 Aanbestedingen.;
Leeuwarder courant, 14-10-1925 Aanbestedingen.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 17-06-1926 Uitslag aanbestedingen.;
De Maasbode, 21-06-1926 Aanbestedingen.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 09-01-1928 Gunning bouwwerk.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 26-11-1928 Opening en inwijding van het Evangelisatie-gebouw der Ned. Herv. Evang. Ver. „Het Mosterdzaadje" te Dronrijp [met foto];
Leeuwarder courant, 27-11-1928 Uit de provincie Dronrijp;
Leeuwarder courant, 31-12-1928 Aanbestedingen.;
Leeuwarder courant, 19-11-1930 Uitslag aanbestedingen.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 21-02-1931 Uitslag aanbestedingen.;
Leeuwarder courant, 25-02-1931 Aanbestedingen.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 18-08-1931 Aanbestedingen.;
Leeuwarder courant, 23-12-1933 Aanbestedingen.;
Friesch dagblad, 02-07-1940 Raadsnotities.;
Leeuwarder courant, 24-09-1940 Aanbestedingen.;
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 06-11-1954 Huldiging P. de Boer wordt voorbereid;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 20-03-1957 Advertentie.;
Leeuwarder courant, 06-04-1929 Advertentie;
Leeuwarder courant, 22-02-1935 Advertentie;
Leeuwarder courant, 03-03-1916 Familiebericht;
Leeuwarder courant, 03-08-1931 Familiebericht;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 09-12-1914 Familiebericht;
Leeuwarder courant, 23-04-1919 Familiebericht;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 25-03-1924 Familiebericht [geschreven als Phlippus ipv Philippus];
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 07-10-1938 Familiebericht;
33.
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 14-08-2015 1200 zonnepanelen op loods;
Friesch Dagblad, 10-06-2016 Eerste collectieve zonnedak van Fryslân in bedrijf;
internetraadpleging: 18 - 27-4-2021
|
|
|
Theethuin Slappeterp, Slappeterp
Theethuin Slappeterp, Slappeterp
Theethuin Slappeterp, Slappeterp
|
|
Theethuin Slappeterp, Slappeterp
Theethuin Slappeterp, Slappeterp
winkelhaakboerderij, Slappeterp
week en sterk, Slappeterp
|
|
Skingen
De Skingsterdyk wordt bij de dorpsgrens, de verbindende Aldfeart, de Slappeterpsterdyk. Deze dijk brengt ons binnen een kilometer naar Skingen of Schingen.
Ook deze naam vraagt uit omleg. Schingen is sinds 2010 officieel het Friestalige Skingen. Maar zo heette het ook al rond 1500, dan geschreven als Scingen. Men vermoedt dat hier zou kunnen gaan om een waternaam, dat verband houdt met het werkwoord schijnen. Rond 1500 sprak men namelijk over oppa Schingen of opten Scingen en dit "op te" duidt hierop. Nadat het in 1132 voorkomt als Scinnegum en Schinnegum wordt het in de loop van de tijd Scingen (1439), Schinghen (1505) en daarna meestal als Schingen. Schotanus begint in 1664 met Schinghen en heeft het over Scheydingen. Hiermee doelt men op het verhaal dat het van Dronrijp zou zijn afgescheiden
1.
Hiermee zou het een verkorting van Scheidingen zijn, omdat het is afgescheurd van Dronryp. Er was vroeger namelijk sprake van een hevig verschil tussen beide plaatsen. Skingen had - in vergelijking met Dronryp - maar 12 stemdragen plaatsen. Daarbij hoorden de State Wobbema en het Blaauwhuis, beiden in 1548 gebouwd. De State Wobbema lag ten zuiden van de kerk. Het conflict ging tussen de edelen over de voorrang en voorgang in het offeren. Mogelijk was het voor de bewoners van Wobbema de aanleiding om een eigen kerk te stichten in Skingen, waarmee het zich afscheidde van de parochiekerk van Dronryp
2.
De verklaring van een waternaam ligt echter meer voor de hand aangezien het bijvoorbeeld ook als zodanig voorkomt in Zeeland , waar het - net als de slenken hier - soms eilanden creëerden. Zo verbond het in Zeeland de eilanden Wolphaartsdijk en Zuid-Beveland. Het kan - gezien het kaartje bij Slappeterp - dat ook hier een slenk liep in de periode van de naamgeving en zo de naam van het water heeft overgenomen. Zowel Slappeterp als Skingen liggen (of beter, lagen toen) op hetzelfde eiland. Misschien verklaart dat ook het tweelinggevoel van beide dorpen.
We rijden de Buorren in en stoppen op de plek waar het bijna donker is, vanwege het zware bladerendek dat al het zonlicht opvangt boven de weg. Een opening in de bebouwing gunt ons een blik naar op het zuiden, maar iets van een State Wobbema zien we niet. De Wobbemastins komen we ook maar kort tegen. De terp waarop het stond stamt zoals alle terpen hier in de buurt van rond het begin van onze jaartelling en is beschermd (45673).
In de zestiende eeuw woont Haring Glins er. Hij is een nazaat van de familie Glins die in ieder geval sinds 1422 in Glins in de Poelen of 't Blauwhuys hun intrek hadden genomen. Haring Glins kreeg het in het bezit door met Anna Albada te huwen. Zij had het geërfd van haar ouders Otto Pietersz en Jel Renicks Albada. De naam Wobbema is afkomstig van de boer Symon Wobbingen, die het ten tijde van haar ouders gepacht had. Haring Glins kocht in 1547 de rechten van het huis af
3.
Een volgende eigenaar was Syds van Eeminga. Hij woonde er in ieder geval in 1578. Tot in de zeventiende eeuw bleef er een familie Van Eminga eigenaar van het aanzienlijk huis.
"t vervallen slot van Schengen in Zeeland"
bron: KB - Het Geheugen: Schoemaker Atlas Schengen in Zeeland
|
"t vervallen slot van Schengen" / A. de Haen
bron: Fries Museum PTA333-004
|
In 1700 was het onbewoonbaar geworden, het slot was vervallen, waarna het in 1742 voor afbraak werd verkocht. Maar zelfs dit lukte niet door geldgebrek. In 1765 werd het afgebroken en vervangen door een boerderij
4.
A. de Haen schilderde tijdens zijn rondreis een aquarel van het vervallen slot. Albert Martin kopieerde dit beeld in 1879 en maakte zowel een tekening als aquarel van de ruïne
5.
Abraham de Haen (Amsterdam, 6-4-1707 - Amsterdam, 8-8-1748), ook wel Abraham de Haen of Haan II of de Jongere genoemd, reisde met zijn baas Andries Schoemaker (Amsterdam, 9-10-1660 - Amsterdam, 23-12-1735) en collega Cornelis Pronk (Amsterdam, 10-12-1691 - Amsterdam 28 of 29-9-1759) tussen 1727-1734 door de Republiek, met als doel het vastleggen van vele topografische motieven
6. Ze waren als het ware de fotografen van hun tijd.
Na verluidt reisden ze met een diligence die door drie paarden getrokken werd door het land. De tekenaars maakten hun schetsen en tekeningen, Schoemaker maakte hierbij korte beschrijvingen
7.
Abraham de Haen, die tevens dichter was, schreef bij een van Schoemakers handschriften een gedicht, waarvan hier de laatste twee regels:
Dank dit SCHOEMAKERS hand, in 't schryven onvermoeid,
En denk wat letterzee uit zyne veder vloeit,
Daar dit geschrift slecht is een drupje van zyn werken
A: de Haan de Jonge'
8.
Mogelijk is het schrijven en het voeren van de administratie toch iets vermoeiender dan gedacht, want met beide tekeningen stuiten we precies op het probleem, dat we als naamverklaringen hebben besproken.
Ook Zeeland 'claimt' deze ruïne. Het oud adellijk geslacht woonde hier op een werf waar later 's-Heer Arendskerke zou ontstaan. Arend of Arnoldus van Skinge woonde ten oosten van de 'Hooge Werve'
9.
Het gaat zonder twijfel om dezelfde ruïne. Gezien de uitgebreide beschrijving van A.J. van der Aa in zijn Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden, is er geen reden om te twijfelen dat het niet om de Zeeuwse ruïne gaat
10.
Deze nieuwe hobby van Andries Schoemaker ontstond pas twee jaar na het overlijden van zijn tweede vrouw, nadat hij 65 jaar was geworden. Ook stortte hij zich toen volledig op het tekenen. Maar net als met zijn taalkundig niveau - hij heeft in zijn jeugd weinig voortgezet onderwijs genoten - waarover hij aan zijn kleinzoon Gerrit Blaauw schrijft 'mijn schrift niet bequaam was om het aan de viese weereld mede te deelen, want daar werd op ider woord en spelding en niet op den sin soo gevat.', zo kunnen we ook zijn tekeningen beschouwen als tamelijk onbeholpen en met een kinderlijke stijl gemaakt, waarna ze met waterverf zijn ingekleurd. Hij klaagde er over dat hij nooit had leren tekenen.
De 'viese weereld' kunnen we lezen als 'vies van' of 'kieskeurig'.
Nu we het tekenniveau van Schoemaker weten, is het aannemelijk gemaakt dat de tekening "t vervallen slot van Schengen in Zeeland" van zijn hand is. En aangezien daaronder de tekst staat wat het voorstelt en waar het gemaakt is, lijkt dit correct.
En omdat hij zijn eigen werk onvoldoende vond, nam hij kopiisten als Jacobus Stellingwerf en tekenaars als Cornelis Pronk en Abraham de Haan in dienst.
Het ligt voor de hand dat De Haen er daarna er een kwalitatief betere versie van heeft gemaakt
11.
Het gebied waar we een doorkijkje hadden op het zuiden en het gebied waarop de kerk staat is gedeeltelijk beschermd, vanwege de terp (45672) waarop het ligt.
Voor de verandering treffen we een kerkgebouw aan dat open is. Dus we kunnen een kijkje binnen nemen. We komen langs een bankje dat er door enkele eenvoudige toepassingen toch stijlvol uitziet. De licht gebogen stijging aan weerszijden zorgt voor een gecentreerd geaccentueerde plek voor de plaatsnaam Schingen. De telkens naar buiten uitweidende schroefpunten geven, ondanks de noodzakelijke functionaliteit, een toenemend breder wordend effect.
Verder valt de windvaan uit 2002 op. Deze is dus geplaatst bij de laatste renovatie tussen 1999 en 2003. In 1877 koos de bevolking om de vervallen kerk met zadeldaktoren te vervangen voor nieuwbouw. Datzelfde jaar kreeg de architect uit Cornjum, Foppe Brouwer de opdracht van de kerkenraad om een nieuw ontwerp te maken. De gebroeders Keuning uit Ternaard schreven met ƒ 9792 het laagst in en mochten het bouwen . Binnen acht maanden vond de oplevering plaats.
Na de renovatie van bijna € 500.000, werd op 21 mei 2003 werd de kerk officieel opnieuw geopend.
Ook hier werd gedaan aan het Sint Thomasluiden
12.
In de kerk treffen we een tentoonstelling aan van werken van keramist Paula Deutekom
13.
Hoe weinig inwoners het dorp ook heeft, ook hier - of misschien juist daarom - wonen of woonden bijzondere mensen.
Bijvoorbeeld de kluizenaar Jan de Vries, die in lederen kleding op z'n gele mountainbike door de omgeving fietste, maar verder niemand op zijn erf liet. In zijn propvolle woning leefde hij in zijn eigen wereld tot hij in 2000 op 63-jarige leeftijd is overleden
14.
interview Gerlof Smit / Omrop Fryslan, 26 jan. 2011 [701 weergaven]
|
Of - van een geheel andere orde - neem de Amsterdamse reclameman Gerlof Smit (Haarlem, 30-12-1946 - Schingen, 13-2-2014) die sinds 1973 in het dorp woonde. Hij was met de tentoonstelling De waanzinnige wereld van een papierknipper tussen 1 november 2005 tot met 28 januari 2006 te zien was in het Admiraliteitshuis in Dokkum. Hoewel al lange tijd de knipkunst slechts als knutselen gezien, voorheen brachten het betere knipwerk soms meer geld op dan een olieverfschilderij
15.
Hoewel dit natuurlijk niets zegt of het een kunstuiting of knutselen is.
Historisch gezien heeft hij waarde toegevoegd, door in 2004 van alle inwoners van het dorp een silhouet en profil te knippen. Iedereen uit Schingen was de titel van de toenmalige tentoonstelling. De tentoonstelling werd op een indrukkende manier geopend door Pieter Breuker . De ceremoniemeester hierbij was Ton van Dijk . In zijn werk komen we humor tegen, maar ook moeilijk bespreekbare thema's als seksualiteit waarbij schaamhaar en jongensdromen aan bod komen
16.
De beheersing van het materiaal en daaruit te laten komen wat je wilt overbrengen aan beeld, gedachten en discussie is het werk van een kunstenaar. En dan maakt het niet uit van welk materiaal het gemaakt is. Sterker gesteld, een olieverfschilderij kun je nog corrigeren, bij papierknippen is het net als beeldhouwen. Wat weg is, is weg. Je kunt het er niet meer toevoegen en als een geheel of uit een stuk verkopen. Zo zagen we in het Kapiteinshuis Pekela een knipwerk, waarin een historische gebeurtenis is vastgelegd. Of neem het werk van Pieter Reynders (1771-1848) dat in het Westfries Museum in Hoorn te zien is.
Naast Gerlof Smit zijn er nog twee andere beeldend kunstenaars in het dorp, Rien Lefferstra en Stijn Smit. Gedrieën exposeren ze in het kerkje in 2007
17.
Ons dorp : Leven als God in Friesland / Ton van Dijk. – Amsterdam : Nijgh & Van Ditmar, 2010 – ISBN 978-90-388-9285-6
|
De 'ras-Amsterdammer' Ton van Dijk (6-12-1943) ruilde in 1991 de hoofdstad van het land in voor de plek waar hij sinds de jaren zeventig met zijn vrouw Marianne een weekendhuisje hadden. Deze stond in Ried. Toen hij na drie jaar als hoofdredacteur met een afkoopsom bij Panorama mocht vertrekken, verhuisden ze naar deze plek met in klok, sân huzen en in bargehok: Skingen, zoals het in een oud scherts- of schimprijmpje voorkomt. Vanaf 2008 zou hij er - moeizaam voor een journalist - een boek over schrijven. Veertig jaren eigen geschiedenis wordt er voornamelijk in vastgelegd.
Een ding hebben we in ieder geval gemeen. Waar hij in zijn verhalen - hij is van de oude stempel - niet het woordje 'ik' mag gebruiken
18, zo ontbreekt in deze reisverslagen nogal eens het woordje 'wij', terwijl het er wel had moeten staan. We hopen ze allemaal op tijd te vinden.
De familie Breuker, we zagen ze al in het tweelingdorp Slappedorp , heeft hier ook tijden hun oorsprong gehad. Zo ook Pieter Breuker (17-5-1945), sportwetenschapper in hart en ziel, onderzocht in werkzame dienst dit vrijwel onontgonnen gebied van 5 april 1966 tot 18 december 2009. Toen nam hij afscheid als docent en wetenschappelijk onderzoek Fryske taal aan het Frysk Ynstitút van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij deed dit in stijl met een Sporthistoarysk Kongres in Franeker. In 1993 promoveerde hij met zijn proefschrift Noarmaspekten fan it hjoeddeiske Frysk. In 2017 blijkt dat Pieter Breuker een landelijk gewaardeerd sporthistoricus is. Hij was ook lange tijd de voorzitter van de stichting en blad De Sportwereld. Dat jaar krijgt van het Prins Bernard Cultuurfonds een Zilveren Anjer door prinses Beatrix opgespeld
19.
Naast de familie Breuker hebben ook vele anderen hier het levenslicht voor het eerst gezien.
Zoals Hillebrandes en Galenus van Doengeterp.
Hillebrandes schreef over de beginselen van de geometrie en zijn broer werd een bekende in de bouwkunst.
Ook de predikant en vanaf 1650 geworden professor Christianus Schotanus (Schingen, 16-8-1603 - Franeker 12-11-1671) komt hier vandaan. Het bekendste werk van hem is wel zijn geschiedeniswerk Beschryvinge end chronijck vande heerlickheydt van Frieslandt tussen 't Flie end de Lauwers, dat tot op de dag van vandaag zijn waarde heeft, ondanks de fabelachtige verhalen die er ook in voorkomen.
Hero à Schingen liet in 1618 een werkje verschijnen waarin een Fries versje is opgenomen, dat doet denken aan de ooievaar die in de werken van Gysbert Japix voorkomt en vandaag de dag nog steeds actueel blijkt:
|
Procurator ende der rechten begin in Nederlandtsche tale door t' samensprekinghe van drie personen, namentlijcken rechter, procureur, patient / Heronem à Schingen. - Tot Leeuwarden : gedruckt by Dirck Alberts, 1635 [1e druk 1618] gedicht
|
De Gierswael benesselt de Toer,
Al hie hy by him net ienen Stoer.
Dy woe ek op in yder sprekke;
Hoe wol men him greatlycx koene begecke.
De Gierswael klieu ek omheeg,
Yn 't léste foel der al to leeg;
Hy wist ek net fen Holle of Stirt,
Sa kaem 't dér troch, dat hy him bekirt.
De gierzwaluw treedt hier op als de bediller en betweter die 'uit de hoogte' oordeelt en veroordeelt, terwijl het van kop noch staart weet
20.
Gelukkig wisten de mensen uit dit dorpje hun eigen pad te bewandelen, waarmee ze ons - voor wie het wil zien - het nodige hebben geschonken.
We starten weer de wagen en rijden naar de Alddyk die ons naar Peins brengt.
noten:
1.
Plaatsengids.nl Skingen;
Informatiebord 35209/001 bij kerk Schingen;
2.
Hedendaagsche historie of Tegenwoordige staat van alle volkeren; XXIVste deel Behelzende de beschryving der Vereenigde Nederlanden, en wel in't byzonder van Friesland. / Jan Wagenaar, Thomas Salmon. - 1786. - p. 430;
Delpher:
Leeuwarder Courant, 05-11-1839 Mengelwerk Gemengde aanteekeningen betreffende de dorpen in Menaldumadeel : vervolg en slot van no. 85 / H.W. Steenstra;
3.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 294, 305-306;
4.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 306;
5.
Fries Museum:
A. de Haen, 1730-1735 PTA333-004;
Albert Martin, 1879 PTA333-006;
Albert Martin, 1879 PTA333-005;
6.
rkd Abraham de Haen;
rkd Andries Schoemaker;
rkd Cornelis Pronk;
7.
Delpher:
Twentsch dagblad Tubantia en Enschedesche courant Het erve Brunink in de Broekheurn. / C. J. Snuif.;
8.
Bijdragen tot de historische topografie van Nederland / Bert Kolkman: Andries' 'ledige uuren';
9.
Planbureau en Bibliotheek van Zeeland Schengen/EvZ1982-1984;
Planbureau en Bibliotheek van Zeeland Schengen;
Bijdragen tot de historische topografie van Nederland / Bert Kolkman: Afbeeldingen van huizen, dorpen etc. vermeld in Atlas en Schouwburg;
10.
Met dank aan Hein Maassen (Koninklijke Bibliotheek), mailcontact 3-5-2021
Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden / A.J. van der Aa. - 13 delen. - Gorinchem : Jacobus Noorduyn, 1839-1851. - Tiende deel: S. - 1847. - Zeeland p. 145, Friesland: Zeeland p. 233;
11.
Bijdragen tot de historische topografie van Nederland / Bert Kolkman: Tekenen voor Andries Schoemaker.;
Opleiding en beroep;
'Tijdelijke oefening';
12.
Informatiebord 35209/001 bij kerk Schingen;
Eenvoudige memories en bemerkingen : langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Heerenveen : Hepkema, ca 1920. - p. 71;
13.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 15-07-2019 Slappe terp wankele basis kerkbouw / Wiebe van der Hout;
14.
De krant van toen:
Nieuwsblad van het Noorden, 05-12-2000 Friese kluizenaar Jan de Vries liet kerstboom het hele jaar staan;
15.
De krant van toen:
Nieuwsblad van het Noorden, 28-10-2005 Een waanzinnige papierknipper;
Leeuwarder Courant, 22-03-2008 Gerlof Smit beheerst kunst van knippen / Susan van den Berg;
Franeker Courant, 12-01-2011 Papierknipkunst;
Leeuwarder Courant, 20-09-2014 Eerbetoon aan de meester met de schaar / André Keikes;
Mensenlinq Overlijdensbericht Gerlof Smit;
16.
Brief / Gerlof Smit;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 22-03-2008 Gerlof Smit beheerst kunst van knippen / Susan van den Berg;
Franeker Courant, 18-08-2010 Première dvd kerk Schingen;
Leeuwarder Courant, 13-01-2011 Gerlof Smit [met foto];
17.
De krant van toen:
Nieuwsblad van het Noorden, 29-05-2007 Kunstmanifestatie? In Schingen kan het ook;
18.
Eenvoudige memories en bemerkingen : langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Heerenveen : Hepkema, ca 1920. - p. 71;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 11-07-2008 Na het fietsenhok ook nog de boze Friezen;
moors magazine ons dorp;
Stichting Verhalende Journalistiek Een noodlottig toeval;
Leeuwarder Courant, 26-02-2010 Friesland te kijk gezet / Marja Boonstra;
Leeuwarder Courant, 06-03-2010 Lofzang / Ton van Dijk;
Franeker Courant, 17-03-2010 ‘Ons dorp’ derde boek Ton van Dijk / Mirjam de Klerk;
Trouw, 17-04-2010 "’Ik’ mocht eigenlijk niet voorkomen" / Co Welgraven;
19.
De krant van toen:
Franeker Courant, 02-12-2009 Afscheid Pieter Breuker;
Franeker Courant, 22-12-2009 Schrijven als missie / Rynk Bosma;
Friesch Dagblad, 27-04-2017 It pionierswurk fan Pieter Breuker / Abe de Vries; Marcel van Kammen (foto);
Leeuwarder Courant, 14-06-2017 Passie voor sporthistorie / Erik van der Hoorn; Marcel van Kammen (foto);
Friesch Dagblad, 15-06-2017 Zilveren Anjer voor man die kaatsen wandelschoenen gaf / Fynk Bosma; ANP (foto's);
mailcontact 03-05-2021 Pieter Breuker;
20.
Eenvoudige memories en bemerkingen : langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Heerenveen : Hepkema, ca 1920. - p. 70;
Biografisch portaal van nederland Christianus Schotanus;
dbnl Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 5 / P.J. Blok, P.C. Molhuysen. - Leiden : A.W. Sijthoff, 1921
[Schotanus, Christianus], p. 700-701;
internetraadpleging: 29 - 30-4-2021, 3-5-2021
|
|
|
bank Schingen, Skingen
windvaan 2002, Stevenskerk, Skingen
toren, Stevenskerk, Skingen
interieur, Stevenskerk, Skingen
overweging | nachtschade | Paula Deutekom, Skingen
orgel, Stevenskerk, Skingen
|
|
Peins
De Alddyk vanuit Skingen brengt ons naar de Zweinserweg. Naar het zuiden gaat deze weg naar Zweins.
Wij slaan af naar het noorden en bereiken meteen de kom van Peins.
De combinatie van beide dorpen, Zweins en Peins, valt meteen op. Hun gezamenlijk eerste voorkomen is in 1275 als Sueninghe en Pesinghe. Dit is mogelijk terug te voeren op de persoonsnamen Sweder en Peie
1.
Wanneer we op het bruggetje - de Skoalbrêge - over de Skalsumer Feart naar de Dorpsstraat staan, zien we iets van de sfeer dat dit oude en oudste deel van het dorp uitstraalt
2.
De Dorpsstraat omringt grotendeels de Sint Gertrudiskerk (15862). De kerk ziet er zodanig uit dat we besluiten om hier ook een kijkje te nemen. Het gebrek aan parkeerruimte dwingt ons om iets verder te rijden. Dit heeft echter als voordeel dat we nu ook vanuit het noorden het centrum van dorpje benaderen. We zien daarom dat de muurankers van de panden tegenover de kerk roepen dat ze in 1663 gebouwd zijn.
Ze staan dan ook alle drie in het monumentenregister (15861 - 15860 - 15859).
De kerk staat op dezelfde oeverwal als Slappeterp , een kleine 2 kilometer naar het oosten. In deze kerk zijn nog steeds sporen van de eerste stenen bouw terug te vinden. Het tufsteen van rond 1200 dringt hier en daar nog aan ons op, wanneer we een rondje om het gebouw maken.
Rond 1300 werd begonnen met de eerste verbouwing en uitbreiding, met gebruikmaking van de bekende kloostermoppen
3.
Het koor is overduidelijk van een jongere leeftijd. In 1865 werd het schip driezijdig afgesloten met bruine bakstenen
4.
Aan de achterzijde van de kerk staat nog een pand onder een schilddak met hoekschoorstenen (15864).
Zowel in de zuidzijde als in de noordzijde van het schip zijn in 1865 forse raampartijen met dezelfde bruine baksteen aangebracht
5.
Bij deze verbouwing kwam tevens een hoop afbraakmateriaal vrij, dat in verkoop ging. Hierbij moeten we denken aan eiken balken en ribben, damleggers, hek- en stekpalen, planken, gladde pannen, Friese Moppen, tufsteen en kalkpuin. Belangstellende kunnen zich melden bij F. O. Schuurmans in Oosterlittens
6.
De kerk had oorspronkelijk ook een zadeltoren. Hieraan is in 1858 nog het nodige hersteld. Het bestek en voorwaarden waren in te zien bij de kastelein W. G. Veenstra te Zweins
7.
Zweins (in plaats van Sweins) kwam dus al eerder voor dan de genoemde 1900.
Aan het eind van 1883 komen er naar verwachting zowel in Zweins als in Peins twee kerkbanken vrij vanwege de verkoop van de "Rinnerda-State" onder Zweins, die momenteel wordt gehuurd door W. J. v.d. Witte. De twee banken (een voor de mannen en een voor de vrouwen) in de kerk van Zweins, staan aan de noordzijde en hebben vier zitplaatsen. Samen kosten ze ƒ20. De banken in Peins staan aan de noordoostzijde en kosten ƒ 9,75. In 1889 wordt nogmaals een poging gedaan om het geheel te verkopen. De biedingen van de statussymbolen, de kerkbanken, die zijn gedaan staan inmiddels op ƒ50 en ƒ35. Het bod op de banken van Peins zijn enkele dagen later al gestegen tot ƒ45.
De banken in Peins komen aan het eind van 1905 weer in de verkoop, wanneer de "Groot Tamminga State" publiek verkocht wordt. Het eerste en eindbod is ƒ45
8.
Aan het einde van de negentiende eeuw bleek dat zowel de kerk als de toren door hun bouwvallige staat nodig gerestaureerd dienden te worden. Probleem is echter het geldgebrek
9.
Dit was in 1828 ook het geval. Toen was het extra lastig, omdat er eerst nog twee nieuwe kerkvoogden gevonden moesten worden.
Peins is de voormalige standplaats van Potter
tekening van J.L. van Beek in deel 2 van
Wandelingen en kleine reizen door sommige gedeelten van het vaderland / H. Potter. - Amsterdam : A.B. Saakes, 1808-1809
|
|
Hebelius Potter is op 22 april 1769 geboren en op 26 april 1769 als Haebele gedoopt in Dokkum. Zijn ouders waren waagmeester Wijbe Potter en Sophia Pive. Na zijn studie in Franeker en Groningen werd hij vanaf 20 oktober 1794 predikant, christen leraar in Peins (en Zweins). Hij woonde hier met zijn vrouw Anna Visser / Visscher. Ze zijn in Dokkum getrouwd op 22 november 1795. Op 13 oktober 1796 wordt dochter Sippera Sophia Johanna geboren. Ze kregen hier op 19 april 1799 een zoon genaamd Severinus Wybrandus Visscher, op 17 november 1801 een zoon genaamd Johannes Antonius en op 29 maart 1804 een zoon genaamd Hermannus Douwe.
Hij is 1803 beroepen aan Cabo de Goede Hoop. Door de oorlog wordt hij krijgsgevangene en overgebracht naar London waar hij predikant wordt van de Hollandse gemeente. In 1807 wordt hij hulpprediker in Amsterdam. Vanaf 1810 tot sept 1818 is hij predikant bij de Hollandse gemeente in Hanau. Tijdens zijn werkzaamheden in Hanau komt dit tweede deel van zijn Wandelingen en kleine reizen uit. In 1813 komen ze naar Dokkum. Vervolgens wordt hij beroepen naar Surabaya, waar hij aan een leverziekte op 18 april 1824 komt te overlijden
13.
|
De nood voor herstel was dusdanig hoog, omdat het gebouw inmiddels onbruikbaar was geworden
10.
De uitslag van de aanbesteding in 1899 leidt tot herstel van de kerk met een nieuw torentje. De laagste inschrijving voor zowel de kerk als toren is H. Kloosterman uit Tzummarum. De opgegeven bedragen zijn ƒ 995 en ƒ 975, zodat de totale herstelkosten op ƒ 1970 komen te liggen
11.
De toren is in 1902 afgebroken en vervangen door dit spitsje, een tweeledige koepel met een achtzijdige lantaarnbekroning
12.
Tijdens een van zijn wandelingen - in dit geval tussen Peins en Schalsum - beschrijft Hebelius Potter, die hier van 1793 tot 1804 predikant was, een bezoek aan een zieke. Hij beschrijft de - in zijn ogen vrij zonderlinge - relatie die de mensen hier hebben met vuur. Zodra men zich ziek voelt, maakt men een vrij groot vuur, waarbij men op een kussen gaat liggen. Maar of het nu winter of zomer is, men zit hier ook gezond en wel graag bij het vuur. En zelfs het sterven doet men bij voorkeur bij het vuur
14.
Zondag 12 juli 1863 heeft het dorp een merkwaardig bezoek mogen ontvangen. Twee zonen van Hebelius Potter - inmiddels beiden rond de 60 jaar oud - komen terug naar hun geboortedorp om de pastorie te danken voor de zegeningen die hen daar ten deel vielen
15.
Na het rondje om de kerk, lopen we langs een laatste monument (15863) weer terug naar de wagen. Vervolgens gaan we via de Riedsterweg naar Ried.
noten:
1.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 9, 194, 279;
2.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 274;
3.
Stichting Ald Fryske Tsjerken Kerk - Sint Gertrudiskerk - Informatie;
4.
Stichting Ald Fryske Tsjerken Peins;
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 274;
5.
Stichting Ald Fryske Tsjerken Peins;
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 274;
6.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 19-05-1865 Advertentie;
7.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 20-04-1858 Advertentie Aanbesteding;
8.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 02-11-1883 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 23-11-1883 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 20-09-1889 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 11-10-1889 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 15-10-1889 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 28-11-1905 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 08-12-1905 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 15-12-1905 Advertentie;
9.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 02-08-1899 Advertentie Aanbesteding;
10.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 04-01-1828 Advertentie;
Leeuwarder Courant, 11-01-1828 Advertentie;
11.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 14-08-1899 Aanbestedingen;
12.
Stichting Ald Fryske Tsjerken Peins;
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 274;
Kerken in Friesland Sint-Gertrudiskerk;
13.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 24-04-1799 Familiebericht;
Leeuwarder Courant, 21-11-1801 Familiebericht;
Leeuwarder Courant, 31-03-1804 Familiebericht;
Rotterdamse courant, 23-01-1810 Advertentie;
Die wordingsgeskiedenis van die Hollandse kerke in Suid-Afrika. 1652-1804 / Herman Dirk van Broekhuizen. - Amsterdam : J.H. de Bussy, 1922, [proefschrift Leiden]. - p. 195;
Ds. Haebele Potter : een Friese Predikant te Amsterdam in de jaren 1807 - 1809 / J. Fox, p. 98-106 (in: Amstelodamum : orgaan van het Genootschap Amstelodamum, jrg 46 (1959), p. 99);
Biographisch woordenboek der Noord- en Zuidnederlandsche letterkunde / J.G. Frederiks en F. Jos. van den Branden. - Amsterdam : L.J. Veen, 1888-1891 [Haeble Potter]);
Eenvoudige memories en bemerkingen : langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Heerenveen : Hepkema, ca 1920. - p. 72;
AlleFriezen:
Wybe Potter x Sophia Pive Ondertrouwregister Gerecht Dokkum;
Hebelius Potter x Anna Visscher Ondertrouwregister Gerecht Dokkum;
Sippera Sophia Johanna geboorte / doop;
Severinus Wybrandus Visscher geboorte;
Johannes Antonius geboorte;
Hermannus Douwe geboorte;
H. Potter Lidmatenregister Herv. Gemeente Dokkum;
14.
Wandelingen en kleine reizen door sommige gedeelten van het vaderland / H. Potter. - Amsterdam : A.B. Saakes, 1808-1809. - Deel 2 p. 147;
15.
Delpher:
Nieuw dagblad van 's Gravenhage, 14-07-1863 Residentie-Nieuws.;
internetraadpleging: 2 - 5-5-2021
|
|
|
Skalsumer Feart, Peins
|
|
westzijde Sint Gertrudiskerk, Peins
zuidzijde / koor Sint Gertrudiskerk, Peins
noordzijde / koor Sint Gertrudiskerk, Peins
noordzijde / toren Sint Gertrudiskerk, Peins
|
|
Ried
Wanneer we over de Peinserweg naar de kom van Ried rijden, merken we dat we aardig verzadigd raken van de vele dorpjes die we gezien hebben.
Maar halverwege de Peinserweg komen we op kaart aan de oostzijde van de weg een uitkijktoren tegen, die er niet meer staat. En dus wordt onze nieuwsgierigheid weer gewekt. Het gaat hier om een Luchtwachttoren, zo een die we ook nog in Warfhuizen en Oudemirdum tegenkwamen: 6C3 Menaldum/Ried. Deze was echter van het type 4.80, oftewel een kleine 5 meter hoog. De toren was in 1981 eigendom van de veehouder Siep Meijer. Het stond toen namelijk op zijn land. De Groninger architect Ebel Laanstra is er in het kader van Upjekt - een creatieve initiatie van de Stichting Ook (Onderzoek en Ontwikkeling van Kreatieve Processen) van Laanstra, beeldhouwer Joost Albronda en Erna Jansen uit Kantens - in een plastic regenjas opgeklommen. Zijn klimactie werd gevolgd door een spotlight en er werd vuurwerk afgestoken om een beeld op te roepen, van de tijd toen er nog wachtcommandanten in zaten.
Ergens tussen 1998 en 2000 is deze uitkijktoren verdwenen
1.
Aan het einde van de weg kunnen we niet de verleiding weerstaan om toch even rechtsaf te slaan om naar de kerk te rijden.
Op de hoek van de Hoofdstraat met het tegenover de Peinserweg gelegen Anemareed, treffen we en soort van winkelhaakboerderij (512670), waarbij echter de dwars geplaatste kop in een hoek met hals-romp staat. Het voorhuis, dat in 1861 is gebouwd in een Eclectische stijl, is vervolgens ook nog blokvormig. De schuur is ouder. Achter het voorhuis staat nog een koetshuis (512672) in Art Nouveau-stijl dat ook Chaletstijl-elementen bevat. Het is rond 1900 gebouwd.
Naast de boerderij staat de Walburgakerk (15865). Hoewel het er strak en witgeschilderd bij staat, gaat hieronder vaak iets ouds schuil. We parkeren de wagen in een van de parkeerplaatsen en gaan een kijkje nemen.
Aan het pad naar de kerk staat met gele baksteentjes een soortgelijk gebouw (15866), dat we net in Peins zagen.
Walburgakerk in Ried
Mijn pelgrimspad / Annemiek Schrijver
17 jan 2019 16:40 - Seizoen 1 Afl. 2 - Van Ried naar Boer
|
De kerk is gewijd aan de heilige Walburga
2, een variant op Walburgis, zoals we haar in Zutphen zagen.
De bepleistering is in 1871 aangebracht.
Men gaat ervan uit dat een eerste versie van het gebouw rond 1100 nOJ is gemaakt. In 1653 is er verbouwd, nieuwbouw gepleegd en is er gerestaureerd. Van binnen is het gebouw in 1914 gerestaureerd en in 1970 volgde een grote restauratie, die door Bakker en Timmenga is uitgevoerd
3.
De inscripties aan de zuidmuur van zowel het schip als toren vertellen de verhalen als volgt:
Dit kerkcmuyr werck is vernieud als
Tialingh van Sixma capitain van een comp. te
voet ende Taco Sybrants Strinsma bysiter van
Franeqkieradeel kerckvoogden waren ende is
d'eerste steen geleyt by jr Wlbe van Sixma
faendrich van een comp. te voet op den
26 May 1653
4.
Deze kapitein Tiallingh van Sixma (of Tialingh, Tzalingh)
is volgens De Walle een zoon van Douwe Tjallings van Sixma en Sjoukje Ulbes van Aylva, zodat zijn naam voluit (met patroniem) Tiallingh Douwes van Sixma zal zijn. Hij was onder andere kerkvoogd, officier en grietman van Baarderadeel (1647-1648). Hij is op 11 mei 1671 overleden
5.
We komen inderdaad tussen 1647 en 1648 een grietman van Baarderadeel tegen met de naam Jr. Tjalling van Sixma
6.
In AlleFriezen komen we in 1670 de luitenant-majoor Jkh. Tzyallingh van Sixma tegen. Hij was toen commandeur van de stad Emden, luitenant-majeur van een Fries regiment en kapitein van een compagnie voetvolk. Hij was op 27 juli 1670 naar Emden vertrokken en het jaar erop ging hij per plaijsier verreijst naar 's-Gravenhage. Hier overleed hij in de nacht van 30 op 31 mei 1671. Op 10 juni is hij in Minnertsga in de kelder van "de heeren van Sixma, recht voor Sixma stoel" begraven. Hij was 52 toen hij stierf
7.
Dit houdt in dat hij tussen 1-06-1618 en 31-05-1619 is geboren.
Van der Aa houdt het op waarschijnlijk, dat deze Tjalling van Sixma een zoon is van Douwe van Sixma en Sjouk van Aylva. En daarmee broer van Douwe en Agge - die beiden Grietmannen van Barradeel waren. Wel bevestigd Van der Aa dat hij in 1647 grietman van Baarderadeel was. Zijn benoeming werd echter betwist, vandaar dat hij werd opgevolgd door Dominicus Justus van Botnia. En dat hij voorheen kapitein en kommandeur te Emden was, lezen we ook terug
8.
Hieruit kan geconcludeerd worden dat het om schrijfvarianten van dezelfde persoonsnaam gaat. We zitten nu echter wel met twee verschillende sterfdata: 30 op 31 mei 1671 en 11 mei 1671.
Of de 12 dagen verschil, ten gevolge van de kalenderhervorming hieraan nog debet is weten we niet. Dan nog zit er verschil in de data.
Het beeld van hem wordt verder aangevuld door het gegeven dat hij op 8 mei 1657 de functie van Sergeant Majoor kreeg
9.
Begin 1666 komt Maria Hanses als dienstmaagd bij hem werken
10. Dit zal - naar we aannemen - op de Andla State zijn.
De Andla State lag, ten opzichte van Minnertsga , verder in het land in de buurt van 't Klooster Aanjum. Dit was een schoon huis en plantagie, maar door leegstand vervallen geraakt. Een schetskaart van de eigendommen van het Sint Jansleen te Ried plaatst de Andla State op de omgracht plek, zo'n 400 meter ten westen van de Anemareed
11.
Na verluidt zou de eigenerfde State "Anema" nog de naam "van Sixma" aannemen
12. Of deze dezelfde state is als Andla is niet duidelijk. De Anemareed suggereert een verband.
De carrière Tjalling van Sixma kunnen we samenvatten met een militaire van 14 maart 1639 tot en met 14 augustus 1647. Het wordt slechts onderbroken door een jaar grietmanschap, waarna hij weer onder de wapenen ging. Op 25 februari 1671 werd hij opgevolgd
13.
In de bijzitter Taco Sybrants Stringsma mogen we ook Taeke Siebrands Stringsma herkennen. Deze kerkvoogd en rechter Taecke Sibrands Strinsma is op 26 december 1635 hier in Ried gedoopt op belijdenis. In 1646 komen we van Teke Sybrens Strinsma de naam van zijn vrouw Aef Douwes tegen. Beiden waren verzuimd eerder aangetekend. Ze waren in 1638 als lid aangenomen. Hij als Take Sybrants en Taecke Sibrands Strinsma en zij als Aefke Douuis D. Hij was toen ook al bijzitter van Franekeradeel
14.
De faendrich van een comp te voet en eerste steenlegger jr Wlbe van Sixma mogen we als Ulbe Douwes van Sixma (±1630-1672) lezen. Hij is op 8 oktober 1672 overleden. Hij heeft een militaire van carrière van vaandrig tot kapitein
15.
De voornaam Ulbo is afkomstig van het geslacht van de Aylva's en met het huwelijk tussen Douwe van Sixma en Siouck Ulbe'sd. van Aylva in de familie gekomen, aldus C.S. Sixma
16.
De toren in 1871 weder tot de Kerkvoog-
dij overgegaan, is deze benevens de kerk gestucadoord, de
oude kerkramen door nieuwe ijzeren vervangen, de klok
voorzien van gaand wijzerwerk en het ijzerenstek langs
de begraafplaats gemaakt, toen J.B. Roorda, K.A. Terpstra
en H. Hemkens Kz. kerkvoogden waren te Ried, een en
ander voor rekening van vrouwe
Lolkje Andries Kooistra
alhier, en door eene gunstige terschikking van haren eer-
sten echtgenoot Minse Douwes Anema, in leven erfgeze-
ten landbouwer en adm. kerkvoogd. Marcus 14 V 61
17.
Dit verhaal vertelt over de aangebrachte wijzigingen aan en rondom de kerk, dat gefinancieerd is door een legaat van Minne Douwes Anema, betaald door zijn vrouw Lolkje Andries Kooistra. Minne Douwes Anema is namelijk overleden op 22 juli 1860.
Minne of Menne is als enig kind en zoon van Douwe Minnes Anema en Grietje Hessels geboren te Achlum op 10 december 1802. Zijn moeder Grietje Hessels de Vries, die in Idsegahuizen geboren is op 14 december 1777, overleed al in oktober 1805. Ze werd dus slechts 27 jaar. Zijn vader, zoon van Minne Wiebes en Eke Douwes, werd 75 jaar en overleed op 30 januari 1840.
Minne Douwes Anema huwde als 25-jarige op 14 mei 1828 met de 23-jarige in Dronrijp geboren Lolkje Andries Kooistra. In 1839 komen we hem tegen als Kerkvoogd
18.
Lolkje Andries Kooistra werd als kind van Andries Gerbens Douma (later Andries Gerbens Kooistra) en Saapke Klazes Osinga geboren op 26 april 1805 in Dronrijp. Na het overlijden van Minne hertrouwt ze een jaar later, op 20 juli 1861, met de 54-jarige Hemke Hemkes. Twee jaar na de verbouwing van de kerk komt ze op 68-jarige leeftijd te overlijden op 24 oktober 1873
19.
En Marcus 14 v 61 vertelt over Jezus' verweer na de aantijgingen, voorgelegd door de hogepriester:
Maar Hij zweeg stil, en antwoordde niets. Wederom vraagde Hem de hogepriester, en zeide tot Hem: Zijt Gij de Christus, de Zoon des gezegenden Gods?
Dionysius Tialingi Domna
verbi divini minister in Riedt
Anno 1653
20.
Deze steen roept vragen op. Wie was deze Domna? En waarom staat er van hem een steen in deze muur?
De Walle biedt een eerste aanknopingspunt. Hij was student en dominee en is in 1656 getrouwd met Flora Helt
21.
Greidanus laat ons in 1761 weten dat hij
op 30 juni 1645 in Franeker zijn Candidaat heeft gehaald, waarna hij in Ried wordt beroepen, wat op 29 juni 1646 wordt goedgekeurd.
Vanwege zijn beroeping naar Oostzanen, krijgt hij zijn ontslag verleend op 13 juli 1657. Hij overlijdt daar in 1663
22.
Romein bevestigd deels de gegevens van Greidanus, maar ontkracht niets. Hij vult dit in 1886 aan met dat hij in Leeuwarden geboren is en een broer is van Henricus (die naar Dongjum geroepen is)
23.
Met behulp van zijn naam komen we in AlleFriezen nog te weten dat hij als student op 22 april 1641 belijdenis doet in Franeker
24.
Zijn eerste predikatie in Ried houdt hij op 12 juli 1646
25.
Op 3 april 1648 trouwt Dyonisius Domna met Lijsbetie Savragon (Elisabeth Sergons) in de Oude Kerk in Amsterdam
26.
Ze krijgen op 27 oktober 1650 hun eerste kind Tiallingus of laten hem dan dopen
27.
Drieëenhalf jaar later komt zijn vrouw Lijsbetie Sarragon op 10 maart 1654 te overlijden
28.
Dije Tjallings Domna hertrouwt op 26 augustus 1656 in de Nieuwe Kerk in Amsterdam met Flora Helt (Floortje Helt)
29.
Het Amsterdams Stadsarchief bevestigd dat hij afkomstig is uit Leeuwarden, Friesland en tevens dat hij eerder gehuwd was met Elisabeth Sergons. Als aanvulling wordt ons medegedeeld dat hij op dat moment 34 jaar is. Zijn echtgenoot Flora is 29 jaar en is woonachtig op nummer 3 Voorburgwal te Amsterdam
30.
We kunnen uit zijn leeftijd concluderen dat Dionysius geboren is tussen 27 augustus 1621 en 26 augustus 1622. Tevens zal Flora tussen 27 augustus 1626 en 26 augustus 1627 zijn geboren.
In AlleFriezen is er maar een kind geboren met een naam dat begint met een D, dat een vader heeft dat op zijn patroniem lijkt: Tiallin Jaspers. Deze Dirck, zoals hij heet, is geboren of gedoopt op 5 december 1621 te Leeuwarden. Deze gegevens corresponderen met de bekende gegevens
31.
Deze hopman Tiallinck Jaspers (ook voorkomend als Tiallingh) huwt als weduwnaar opnieuw op 14-07-1611 met Atke Dyes
32.
Bakker en rentmeester Tziallingh Jasperszn wonende in Nieuwstad n.z. in Leeuwarden komt, gehuwd met Attie Dijes Domna, in september 1623 te overlijden
33.
Deze gegevens bevestigen de latere aangenomen familienaam van Dionysius Tialingi Domna, zodat we mogen aannemen dat we met deze Dirck de geboorte/doopdatum gevonden hebben, namelijk 5 december 1621 te Leeuwarden.
We weten vervolgens dat hij, predikant Dionysius Domna uit Ried / Boer, op 26 juli 1657 vertrekt naar Oostzaan
34. Dit komt overeen met de door Greidanus gemelde ontslagverlening van 13 juli 1657.
We weten dat zijn vrouw Flora Helt in Amsterdam op 19 augustus 1707 bij hem in het midden van de kerk wordt begraven, op nr 558
35.
Helaas is hiervan niets teruggevonden tijdens het Inventariserend veldonderzoek in 2005 in de voormalige Nieuwe Zijds Kapel, dat gelegen lag tussen nu tussen de Kalverstraat en Rokin en tussen de Wijde Kapelsteeg en Enge Kapelsteeg
36.
Aangezien we sinds 6 februari 1687 notariële stukken vinden waar Flora Helt wordt beschreven als weduwe van, moeten we zijn overlijden zoeken voor die datum
37.
De conclusie van Greidanus dat hij in 1663 is overleden, volgt mogelijk uit de lijst van predikanten in Oostzaan. Hij wordt in 1663 namelijk opgevolgd door Jacobus Beugholt
38.
Een bevestiging van dit jaar of overlijdensdatum kunnen we niet vinden.
Rest ons vervolgens het tweede deel: En waarom staat er van hem een steen in deze muur?
Het antwoord ligt voor de hand: Zoals de vorige steen al verhaalde, in dat jaar werd op 26 mei de eerst steen gelegd van de vernieuwde muur in de kerk.
De vorige toorne van olderdom bij stillen lucht ter
aerden neder gestorth zynde: is deesen van nieus vederom
opgebout waer toe Ioannis den soone va Aernd Ioannis zn
toe Riedt op Anema Satte wonende een kind van vierdehalf
iaer op den 5 maij 1625 bij consent van de gemeensluijde
den eersten steen gelecht heeft. Vale Viator
Wat zal het een consternatie gegeven hebben onder de bevolking van Ried, toen de toren met zadeldak als donderslag bij heldere hemel ineenstortte.
Het doet denken aan het plotseling ineenstorten van de toren in Hallum , zo'n twee eeuwen later.
De zoon van Aernd Ioanniszn, Ioannis mocht bij de aanvang van de bouw van de nieuwe toren op 5 mei 1625 de eerste steen leggen. Deze toren had nog een zadeldak, zoals ook op een tekening te zien is. Begin 1806 kwam de toren ook in aanmerking voor een reparatie. De toren werd tussen de jaren 1925 en 1926 onder leiding van de architect H.H. Kramer uit Leeuwarden ommetselt en van een nieuwe spits voorzien, waarbij de oude achtzijdige spits aan een kant 13 cm werd opgekrikt en het geheel 35 cm naar het westen op de toen nog stompe toren werd verschoven. De werkzaamheden zijn uitgevoerd door Veermeer en Tilstra.
Meesterteken Abe Ede (nagetekend WP)
|
De oude gedenkstenen kregen hierin een plaatsje. Ook de hoeksteen van de toenmalige meester Abe Ede kwam weer terug. In deze steen met tekst "Abe Ede als meister wesende 1625" dat door de hoekplaatsing ook te lezen is als "Abe Ede wesende als meister 1625", staat tussen de cijfers 16 en 25 zijn meesterteken. Een winkelhaak / schrijfhaak (horizontaal/verticaal naar beneden) met linksgeschuind (soort van) bankhaak.
De houten wijzerplaat werd vervangen door een koperen. Het jaar erop werden alle oude bomen en struiken gekapt. Hiervoor in de plaats kwam nieuwe aanplanting. De restauratie heeft ervoor gezorgd dat de kerk sindsdien in financiële nood zit. Veel geld had het in 1958 ook nog niet. De inwoners van Ried hebben toen eigenhandig de binnenkant onder handen genomen
39.
De in 1927 geplante iepen worden in 1964 allemaal gerooid wegens de iepziekte
40. Voor de volgende bijna twee jaar durende restauratie kreeg de actie van de restauratiecommissie Us doarp, ús tsjerke bijna 60.000 gulden. Aangezien dit onvoldoende was, stroopten de bewoners - net als in '58 - zelf de mouwen op. De kerk werd vervolgens in 1980 ondersteund met 15.000 gulden van het Prins Bernhardfonds. Ook kwamen er alsnog subsidies van de gemeente Franekeradeel, de Insinger Stichting en de NHK. Uiteindelijk kwam ook het ministerie van CRM over de brug.
Vrijdag 24 april 1981 werd kerk symbolisch door de zondagschoolkinderen overgedragen aan de kerkvoogd Haye Meier
41.
Tot slot worden we als bezoekers gegroet met Vale Viator: Tot ziens reizigers.
We hebben echter nog een steen uit 1625.
Nicolaus Regneri
Salvarda verbi
divini minister
in Riedt 1625
Nicolaas Regnerus Salverda is in juni 1583 geboren. Hij huwde met Maria Regnerus Schoonhoven en was hier van 1614 tot en met 1646 dominee. Hij kwam echter uit de gemeente Finkum / Hyum. In 1617 was hij Lid der Synode te Harlingen, in 1626 te Leeuwarden, Deputatus Synodi in 1627-1628. In 1634 liet hij mede de klok voor de kerk in Leeuwarden gieten door Hans Falck van Neuremberg. Hij was in Franeker in 1637 Lid der Synode en in 1640 te Leeuwarden. Hij overleed op 4 juni 1646. Maria was toen al vijf jaar overleden. Zij overleed op 2 januari 1641
42.
De rustend landbouwer Hoogland neemt tijdens zijn wandeling langs graven ook de zerk van Maria waar. Hij merkt op dat ze vrij zeker een dochter is van het echtpaar dat hier ook een graf heeft, met daarop het randschrift: Anno 1599 den 15 Maij sterf de Eerbare Lambcken Offers de huisfrov van Mr Aerrien Aerriens Schoon-Hooven out 65. Hoogland vermeldt hierbij dat deze Arien Schoonhoven chirurgijn en heelmeester was in St. Jacob.
43.
Volgens Kuiken is haar grafsteen [8361] is te vinden in Sint Jacobiparochie, volgens normalisering geschreven als Maria Arjens Schoonhoven, e.v. ds. Salverda
44.
Deze gegevens zijn echter niet te vinden op de grafsteen aangegeven onder nummer [8361]
45.
Wel staan haar overlijdensgegevens op de grafsteen [6078], waarop volgens De Walle staat: Ao 1641 den 2 januaris is in den heere gerust de eerbare Maria Regneri Schoonhoven huisvrou van de eerwaarde ds Nicolaas Regneri Salverda bedienaer des h.e. tot Riedt, out 67 jaren
46.
Maria is dus geboren tussen 3 januari 1573 en 2 januari 1574.
Het overlijden op 4 juni 1646 van de predikant Salvarda staat vermeld op de grafsteen [5582], waarop volgens De Walle staat: MDCXLVI den 4 juni do Nicolaus Regneri Salvarda pred te Ried 63 iaer
47.
Hierbij staat echter geen afbeelding vermeld.
Nicolaus is volgens deze gegevens dus geboren tussen 5 juni 1582 en 4 juni 1583.
Kan het zijn dat het hier gaat om de in Ried woonachtige predikant Nicolai Reijnties en de dochter van Mr. Ariens (genormaliseerd als Arjens), Marijtie Ariens, die op 6 mei 1634 een schuldbekentenis als geldschieter ondertekenen? In 1635 staan ze genoteerd als Nicoli Reinties en Maertie Aeriensdr. In de acte van 11 april 1638 is hij, als Nicolai Rinties, inmiddels overleden. Zij staat genoteerd als Maertie Mr Aeriensdr
48.
In 1614 begint Nicolaus Regneri (Reinders) Salverda, beroepen van Finkum c.a. op 11 april in Ried en Boer zijn werk. Ook Laurman en daarna Romein leest op zijn grafsteen dat hij op 4 juni 1646 is overleden
49.
Het zou dan kunnen - mits zijn leeftijd inderdaad 63 jaar was toen hij overleed - dat hij tussen 7 mei 1570 en 11 april 1575 geboren is.
En tot slot nog de verklaring voor de exotisch aandoende Salverda als familienaam. Hiervoor is een tamelijk 'dicht-bij-huis'-verklaring te vinden.
Winkler beschouwt de bijzondere groep geslachtsnamen waartoe Salverda behoort, als namen afkomstig van plaatsen ten tijde dat er tussen Lauwers en Eems nog Fries werd gesproken. Salverda is afkomstig van Salwert / Salverd, een buurschap zo'n 4½ km ten zuiden van Ried, tussen Franeker en Dronryp
50.
Omdat we nu toch dicht in de buurt zijn van Klooster Anjum, rijden we nog even een stukje naar het oosten.
Bij de eerste middeleeuwse terp (45675) die we tegenkomen stoppen we. Een kleine kilometer verder op ligt de tweede middeleeuwse terp (45676).
Het buurtschap Anjum, Klooster Anjum, Kleaster Eanjum of Kleaster Anjum van Berltsum is een vernoeming naar het Augustijner klooster Mariënberg dat hier tot de reformatie stond. Tijdvarianten op de naam Anjum waren Aninghum (1275), Avighnon (1326) dat uitgesproken worden als Anighen, Gaemmynghum (1338), Aninghen (1423), Aneynum (1478) in de betekenis als huis van Ane of Anne. De toevoeging van klooster is pas sinds de negentiende eeuw aanwezig, ter onderscheid van Anjum in de huidige gemeente Noardeast-Fryslân
51.
Tussen de twee middeleeuwse terpen lag dit klooster van 1256 tot 1580
52.
De panden werden al vlot daarna afgebroken, de terp waarop het stond aan het begin van de twintigste eeuw. Het laatste restant verdween bij de aanleg in 1955 van de weg waarop we rijden
53.
Het klooster, lees proosdij, was afhankelijk van Lundingakerke of Ludingakerk. Deze was omstreeks 1157 door de Limburgse abdij van Rolduc in Almenum gesticht. Almenum ligt nu als buurtschap in Harlingen - ten westen van het centrum van Harlingen.
De Wierse familie Lauta gaf - in ruil voor "eeuwige vrede voor de ziel" - voor de stichting grond af. De hoogte waarop het klooster in 1256 gebouwd werd, was al bewoond, maar kreeg desondanks een kloosternaam Mons Beate Marie Virginis oftewel Mariënberg, berg van de Heilige Maria
54.
Een belangrijke beïnvloeding van bewoners van Berltsum en het klooster kan gevonden worden in verspreiden van bomen en planten. En specifieker, het enten. Al wordt er stellig vanuit gegaan, dat de beïnvloeding meer richting het klooster geweest zal zijn, dan andersom. Rond 1500 is er op dit vlak al aantoonbare activiteiten in deze twaalfde stad en omgeving. Van het klooster is bekend dat ze de bomen leverden in 1515 aan de Saksen om de toegangen rondom Franeker mee af te sluiten, zodat de aanvallende Gelderse schepen niet konden naderen.
En in 1565 leverden ze nog de bomen voor het kerkhof in Achlum. Ook na de afbraak van het klooster zijn de boomgaarden nog in 1606 gewoon aanwezig. En daarbij moeten we vooral denken richting de fruitbomen, die tevens en vooral met enten, stekken en andere kweekvormen hier veelvuldig voorkwamen, in tegenstelling tot andere gebieden in het land. Het gebied stond dan ook vele eeuwen bekend als fruitschuur van het leefgebied, naast enkele andere bekende gebieden
55.
En nog steeds staat het gebied bekend om het kweken van tuinbouwproducten
56.
Wij keren om in rijden via Boer en Dongjum naar Franeker.
noten:
1.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-10-1981 Stichting Ook maakte „Upjekt" van Riedster waarnemingstoren : „Dy brekt aanst syn bonken";
Luchtwachttorens in Noord - Nederland : Landschapselementen uit de koude oorlog / Jan Abrahamse, p. 186 (in: Noorderbreedte 95, 30 september 1995, p. 183-189);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 30-07-1983 Over Boer en Ried en Zweins en Peins [foto luchtverkenningstoren bij Ried];
Luchtwachttorens, zeldzaam militair erfgoed uit de Koude Oorlog / Sandra van Lochem-van der Wel, Henk van Lochem. - p. 21 (in: Saillant nr 3, 2003, p. 18-25);
Luchtwachttorens, militair erfgoed uit de Koude Oorlog / Sandra van Lochem-van der Wel, Henk van Lochem. - p. 83 (in: Historisch-Geografisch Tijdschrift nr 18, 2000, p. 73-86);
Stichting Oud Ried : Fotoalbum. Straten. Peinserweg. 18 Luchtmachttoren Ried 1974;
Luchtwachttoren 6C3 Ried
Fotoalbums van de grondgebondenluchtverdediging (in: ... nr 8-1506, p. 73-86);
2.
PKN Ried-Skingen c.a. Ried (Walburgakerk);
3.
PKN Ried-Skingen c.a. Ried (Walburgakerk);
4.
Stichting Ald Fryske Tsjerken Ried - Hervormde kerk / S. ten Hoeve, L.K. van der Meer. - 1979;
Teksten van memorabilia uit Friesland / Hessel de Walle. - Plaats: Ried, Boeknummer [5586];
5.
Teksten van memorabilia uit Friesland / Hessel de Walle. - Plaats: Ried, Boeknummer [5586];
AlleFriezen:
Tjalling Douwes van Sixma Verzameling Hessel de Walle;
6.
Naamlijst der Heeren grietslieden en secretarien in Vriesland, van de vroegste tijden af, tot op het tegenwoordige, met de jaaren van aanstellinge : in rang der grietenien / Eduard Marius van Burmania. - Leeuwarden : Johannes Seydel, 1785 p. 35;
7.
AlleFriezen:
Jkh. Tzyallingh van Sixma (luitenant-majoor) Lidmatenregister Herv. Gemeente Minnertsga;
8.
Biographisch woordenboek der Nederlanden, bevattende levensbeschrijvingen van zoodanige personen, die zich op eenigerlei wijze in ons vaderland hebben vermaard gemaakt / A.J. van der Aa; K.J.R. van Harderwijk en G.D.J. Schotel (voortgezet). - Haarlem : van Brederode, 1852-1878. - Deel 17-2. - p. 707 Sixma (Tjalling van);
Naamlijst der Heeren grietslieden en secretarien in Vriesland, van de vroegste tijden af, tot op het tegenwoordige, met de jaaren van aanstellinge : in rang der grietenien / Eduard Marius van Burmania. - Leeuwarden : Johannes Seydel, 1785 p. 35;
9.
Register der resolutien en placaaten van hun edel mogenden de heeren Staaten van Friesland. : Beginnende met het jaar 1570 en eindigende met 1780 ingesloten. : Volgens ordre van het alphabeth / Jacques Alexandre de Chalmot. - 2 delen. - Campen : J.A. de Chalmot, 1784-1785 p. 463, p. 734;
10.
AlleFriezen:
Jh. Tzyallingh van Sixma Lidmatenregister Herv. Gemeente Minnertsga;
11.
Tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden; veertiende deel; vervattende het vervolg der beschryving van Friesland. / Simon Stijl; Thomas Salmon, 1787 p. 568 [Andla State];
Tresoar Fries Kaartenkabinet
000743, Schetskaart van de eigendommen van het Sint Jansleen te Ried. N.B. Met opgave van de oppervlakten, het grondgebruik, en namen van naastliggers. [Familiearchief Van Beijma thoe Kingma, 319-621];
12.
Van den mond der oude Middelzee : Nieuwe serie schetsen uit het oude leven op het land / K.J. van den Akker. - Leeuwarden : Friesche Maatschappij van Landbouw Leeuwarden, 1940. - p. 260 [State "Anema"];
13.
André Buwalda: Friese kapiteins (39): Tjalling van Sixma;
14.
Teksten van memorabilia uit Friesland / Hessel de Walle. - Plaats: Ried, Boeknummer [5586];
AlleFriezen:
Tjalling Douwes van Sixma Verzameling Hessel de Walle;
Take Sybrants Doopboek Herv. gem. Ried;
Teke Sybrens Strinsma Lidmatenregister Herv. Gemeente Ried en Boer(1815-1850);
Take Sybrants Lidmatenregister Herv. Gemeente Ried en Boer(1815-1850);
Take Sybrants Lidmatenregister Herv. Gemeente Ried en Boer(1815-1850);
15.
AlleFriezen:
Tjalling Douwes van Sixma Verzameling Hessel de Walle;
Teksten van memorabilia uit Friesland / Hessel de Walle. - Plaats: Ried, Boeknummer [5586];
André Buwalda: Sixma, Ulbe Douwes Andela;
16.
De afkomst van het uitgestorven Friesche geslacht van Sixma / C. S. Sixma baron van Heemstra. - k. 33-39 (in: Maandblad van het Genealogisch-heraldisch Genootschap: "De Nederlandsch Leeuw." XLVe Jaargang, no. 2. Februari 1927),
33-34,
35-36,
37-38,
39-40;
17.
Fries Fotoarchief: Gevelsteen, waarschijnlijk van de Walburgakerk / Kerk van Christus van Ried. Eerste steenlegging 26 mei 1653. foto
17-01-1990 70022;
18.
AlleFriezen:
Minne Douwes Anema geboren - huwelijk - kerkvoogd - overlijden - overlijden;
Verzameling Hessel de Walle Inscriptie grafsteen Grietje Hessels de Vries en Douwe Minnes Anema;
19.
AlleFriezen:
Lolkje Andries Kooistra geboren - huwelijk - overlijden - overlijden - overlijden;
20.
Stichting Ald Fryske Tsjerken Ried - Hervormde kerk / S. ten Hoeve, L.K. van der Meer. - 1979;
Teksten van memorabilia uit Friesland / Hessel de Walle. - Plaats: Ried, Boeknummer [5584];
21.
Teksten van memorabilia uit Friesland / Hessel de Walle. - Plaats: Ried, Boeknummer [5584];
22.
Naamlyst der predikanten die zedert de herforming gedient hebben in de classis van Franeker. / Ausonius Greidanus. - Leeuwarden : P. Koumans, 1761. - p. 94;
23.
Naamlijst der predikanten, sedert de hervorming tot nu toe, in de Hervormde Gemeenten van Friesland. / T. A. Romein. - Leeuwarden : A. Meijer, 1886. - p. 243;
24.
AlleFriezen:
Dionysius Domna Lidmatenregister Herv. Gemeente Franeker;
25.
AlleFriezen:
Dionysius Domna Lidmatenregister Herv. Gemeente Ried en Boer(1815-1850);
26.
AlleFriezen:
Dionysius Domna x Lijsbetie Savragon Trouwregister Hervormde gemeente Ried;
27.
AlleFriezen:
Tiallingus Doopboek Herv. gem. Ried;
28.
AlleFriezen:
Dionysius Domna Lidmatenregister Herv. Gemeente Ried en Boer (1815-1850);
29.
AlleFriezen:
Dionysius Domna Trouwregister Hervormde gemeente Ried;
30.
Gemeente Amsterdam Stadsarchief:
Flora Helt Ondertrouwregister;
31.
AlleFriezen:
Dirck Doopboek Herv. gem. Leeuwarden;
32.
AlleFriezen:
Tiallinck Jaspers x Atke Dyes Trouwregister Hervormde gemeente Leeuwarden;
Tiallinck Jaspers x Atke Dyes Trouwregister Hervormde gemeente Leeuwarden;
33.
AlleFriezen:
Tziallingh Jasperszn. Aanvulling begraafboeken;
34.
AlleFriezen:
Dionysius Domna Lidmatenregister Herv. Gemeente Ried en Boer (1815-1850);
35.
Gemeente Amsterdam Stadsarchief:
Flora Helt DTB Begraven 19-08-1707;
36.
Zerken en graven in de Nieuwezijds Kapel : Inventariserend veldonderzoek Rokin (2005) / Jerzy Gawronski, Jørgen Veerkamp. - AAR (Amsterdamse Archeologische Rapporten) 7; ISSN 1872-5139. - Amsterdam : Gemeente Amsterdam - Bureau Monumenten & Acheologie, 2007;
kaart van Amsterdam uit 1544 de met Heilige Stede, in 1663 toen de kerk omgedoopt was in de Nieuwezijds Kapel;
37.
Flora Helt Notariële archieven 1687;
Flora Helt Notariële archieven 1695;
38.
Beschrijving van de Zaanlandsche dorpen, Oostzaan, Oostzaandam, Westzaan, Westzaandam, Koog, Zaandijk, Wormerveer, Westknollendam, en Nauwerna : Met aantekeningen tot deezen tijd vermeerderd / Adriaan Loosjes, Petrus Loosjes, Az.. - Haarlem : F. Bohn en A. Loosjes, Pz., 1794. - p. 52
Katerstede Voorouders: Het oostzaanse gezin Dionysius Tjallingsz Domna en Flora Dirks Helt;
39.
Stichting Ald Fryske Tsjerken Ried - Hervormde kerk / S. ten Hoeve, L.K. van der Meer. - 1979;
Teksten van memorabilia uit Friesland / Hessel de Walle. - Plaats: Ried, Boeknummer [5577];
Stichting Oud Ried : Fotoalbum. Kerk. 01;
Delpher:
Stads- en dorpskroniek van Friesland over de jaren 1798-1808 / Geert A. Wumkes. - [ca. 1915]. - p. 32 Febr. 10;
Leeuwarder courant, 19-05-1926 De restauratie van den kerktoren van Ried. [foto: de drie fasen];
Leeuwarder courant, 16-06-1926 Oud Friesland. Van Friesche steden en dorpen, merkwaardige gebouwen en hun geschiedenis. XLIII. Gemeente Franekeradeel. Ried.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 05-03-1927 Nieuwe aanplanting.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 23-02-1928 Noodlijdende Kerk.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 26-06-1933 Iets over Steenhouwersmerken in Friesland II. Meesterteekens, o.m. aan het Stadhuis te Franeker. / S.J. v.d. Molen;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 22-12-1958. - Riedster kerk kreeg "binnenbeurt" Springlevend kleidorpje werkte aan de restauratie van zijn kerk : „Sommige koeien hadden het op stal beter, dan wij in de kerk";
40.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 30-05-1964 Iepen bij kerk te Ried gaan alle voor de bijl [foto];
41.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-01-1980 Gift van ƒ 15.000 voor kerk Ried;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 27-04-1981 Hervormde kerk Ried weer als nieuw;
42.
Delpher:
Aanvullingen en verbeteringen van Romein's Naamlijst der predikanten in de Hervormde gemeenten van Friesland / S.D. van Veen. -
Leeuwarden : Meijer en Schaafsma, 1843 p. 12;
Stichting Ald Fryske Tsjerken Ried - Hervormde kerk / S. ten Hoeve, L.K. van der Meer. - 1979;
Teksten van memorabilia uit Friesland / Hessel de Walle. - Plaats: Ried, Boeknummer [5574], [5578], [5580], [5582];
Naamlyst der eerw: heeren predikanten, dewelke zedert den tydt der Reformatie tot in den jare 1751 den H. dienst des euangeliums, zo binnen de stad Leeuwarden als ten platten lande in de dorpen, behorende onder het ressort van de eerw: classis van Leeuwarden hebben waargenomen. : Met aanwysinge van hare standplaatsen, den tydt harer bedieningen Verroepingen, Versterven, en ander Aantekeningen meer / Do. Martinus Laurman. - Leeuwarden : Pieter Koumans, 1751. - p. 93;
AlleFriezen:
Maria Regnerus Schoonhoven Verzameling Hessel de Walle 02-01-1641;
Nicolaas Regnerus Salverda Verzameling Hessel de Walle 04-06-1646;
Nicolaas Regnerus Salverda Verzameling Hessel de Walle klok inscriptie;
Nicolaas Regnerus Salverda Verzameling Hessel de Walle grafzerk inscriptie;
43.
Wandeling langs de oude grafsteenen, liggend op de kerkhoven rondom de drie kerken en torens van de Parochie's in de gemeente Het Bildt. / S. J. Hoogland. - p. 55, 60 (in: De Vrije Fries 33e deel, 1935. - p. 51-78);
[6067] / Hessel de Walle. - Plaats: St Jacobiparochie, Boeknummer 6067;
44.
Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - Bijlage 6. Begravenen in en om de Bildtse kerken tot 1650. - p. 2;
45.
[8361] / Hessel de Walle. - Plaats: St Jacobiparochie, Boeknummer 8361;
46.
[6078] / Hessel de Walle. - Plaats: St Jacobiparochie, Boeknummer 6078;
47.
[5582] / Hessel de Walle. - Plaats: Ried, Boeknummer 5582;
48.
AlleFriezen:
Nicolai Reijnties (predikant) Hypotheekboeken, 06-05-1634;
Nicoli Reinties Hypotheekboeken, 07-06-1635;
wijlen Nicolai Rinties (predikant) Hypotheekboeken, 11-04-1638;
49.
Naamlyst der eerw: heeren predikanten, dewelke zedert den tydt der Reformatie tot in den jare 1751 den H. dienst des euangeliums, zo binnen de stad Leeuwarden als ten platten lande in de dorpen, behorende onder het ressort van de eerw: classis van Leeuwarden hebben waargenomen. : Met aanwysinge van hare standplaatsen, den tydt harer bedieningen Verroepingen, Versterven, en ander Aantekeningen meer / Do. Martinus Laurman. - Leeuwarden : Pieter Koumans, 1751. - p. 93, 138;
Naamlijst der predikanten, sedert de hervorming tot nu toe, in de Hervormde Gemeenten van Friesland. / T. A. Romein. - Leeuwarden : A. Meijer, 1886. - p. 243;
50.
De Nederlandsche geslachtsnamen in oorsprong, geschiedenis en beteekenis / Johan Winkler. - Haarlem : H.D. Tjeenk Willink, 1885. - p. 241-242;
51.
Wikipedia Klooster Anjum;
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 131;
Plaatsengids.nl Kleaster Anjum;
52.
Cultuurhistorische Kaart Fryslân - Kloosters. provinsje fryslân / provincie fryslân / (Cultuurhistorische Kaart Fryslân) - info Cultuurhistorische Kaart Fryslân;
53.
Plaatsengids.nl Kleaster Anjum informatiepaneel;
54.
Kloosters in Friesland : brandpunten van innige en verborgen omgang met God : Slechts oog voor God / Titus Brandsma; Hein Blommestijn, Jos Huls, Jan van der Meer (redactie en vertaling). - Leeuwarden : Discovery books, 2018. - ISBN 978-90-7772-851-2. - p. 39;
Wikipedia Ludingakerke;
Wikipedia Almenum;
Plaatsengids.nl Kleaster Anjum informatiepaneel;
Wier is it en Wier sil it bliuwe / Simy Sevenster-de Jong. - Wier : Stichting Freonen Terp en Tsjerke Wier, 2017. - p 103-104;
55.
Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 262-265, 401-402;
It ûntstean fan de túnbou to Berltsum / T. Wijngaarden. - p. 135-160 (in: Skiednis fan Menameradiel / O. Santema, Y.N. Ypma (redactie). - Leeuwarden : Fryske Akademy, 1972 [=1973]. - ISBN 90-6171-427-3;
56.
Fries Fotoarchief: Cursisten krijgen praktische les in het enten van komkommers op de praktijkschool voor tuinbouw te Berlikum. foto
27-09-1963 AFR63208;
Fries levend erfgoed : Werken aan verscheidenheid / Johannes Spyksma (samenstelling). - Platformreeks nr. 21, december 2017;
Oude fruitrassen in Noord-Nederland / Jan Veel, Jan Woltema. - Noordelijke Pomologische Vereniging, 2010 (8e Herziene druk, zomer 2010);
internetraadpleging: 6 - 17-5-2021
|
|
|
Walburgakerk, Ried
|
|
verbouwingen 1653 / 1871, Ried
|
|
Dije Tjallings Domna, Ried
|
|
torenherbouw 1625, Ried
|
|
Nicolaas Regnerus Salverda, Ried
|
|
Kleaster Anjum, Ried
|
|
Franeker
De Dongjumerweg en Riedsterweg brengt ons vanuit Ried naar de N384. De Hertog Van Saxenlaan leidt ons naar de Noordergracht dat met de Kromme Gracht om het oude centrum van Franeker ligt.
Net als de vorige keer, toen we Frjentsjer bezochten, rijden we Voorstraat in. Hier rijden we richting de Martinikerk, waar we halverwege de wagen parkeren. Met iets meer historische kennis, dan de laatste keer dat we hier waren, concluderen we dat aan het einde van de Voorstraat, waar we vandaan komen, de haven gelegen moet hebben.
Als we omkijken zien we echter de twee smalle, deels fantoomtorens, die het heilige gras van It Sjûkelân afbakenen. De jaarlijkse PC, Permanente Commissie der Franeker Kaatspartij, wordt hier sinds 1856 gehouden op dit Sternse Slotland.
Gedenkboekje : uitgegeven ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van de Permanente commissie voor het houden der jaarlijksche Franeker kaatspartij / J.D. van der Meij, A. Steltman. - [s.n.] : Telenga, [1928]
Op beide omslagen de koningsprijs, een zilveren bal. Deze is ter gelegenheid van het 30-jarig jubileum geschonken door de provincie. T.A. Keikes en A. Martin (tekening / ontwerp); W. van Erp uit Leeuwarden (uitwerking)
De fiifde woansdei : 150 jier PC (1853-2003) / Pieter Breuker, Jan Pieter Janzen (einred.)
Franeker : Van Wijnen, 2003
ISBN 90-5194-257-5
|
In 1853 werd er een commissie opgericht door vijf notabelen, om te voorkomen dat de kaatssport van de kaart zou verdwijnen. Over wie er nu als eerste met het idee kwam is niet geheel duidelijk. De enige die hierover iets aan het papier heeft toevertrouwd, is de tweede voorzitter, Jan Bogtstra. Volgens hem was het J.W. Bekker, die hem op voorhand zou ondersteunen, wanneer hij een commissie tot stand zou brengen. Maar uit zijn eigen toespraken - zoals bijvoorbeeld gehouden tijdens het 40-jarig jubileum - blijkt ook dat hij 'de ziel' was.
Een statussymbool van jewelste is de in 1883 gemaakte zilveren koningsprijs. T.A. Keikes en A. Martin tekenden voor ƒ20 het ontwerp, waarna de koperslager en kagchelmaker W. van Erp uit Leeuwarden het uitvoerde. Het graveerwerk van o.a. het gedicht van het lid van Gedeputeerde Staten van Friesland J. van Loon is uitgevoerd door P.J. de Roos
1.
Tjeerd Annes Keikes was een zoon van Anne Jans Keikes en Anke Tjebbes Feenstra en is geboren op 9 januari 1804.
Hij trouwt als 22-jarige zilversmid met de 25-jarige naaister Grietje Brink op 21 mei 1826.
Het stel vertrekt naar Leeuwarden om daar te gaan werken.
In zijn werkzame leven was hij naast zilversmid ook goudsmid. Graveren deed hij als prentmaker en als stempelgraveur en gecombineerd als medailleur. Met advertenties promoot hij zich als "Zegelsnijder en het snijden van cachetten, letters en wapens op zilverwerk". Zo hoopt nieuwe klanten te vinden, wanneer hij als 22-jarige start Bij de Put in Leeuwarden, K 31. Hij wordt ook genoemd als gouddraadwerker en drijver.
In 1843 laat hij zich benoemen tot wijkmeester in wijk 45 om het nieuwe wijkreglement in werking te brengen.
Hij bezocht veel landen binnen Europa.
Als ervaren vakman was zijn werk ook geliefd in binnen- en buitenland. Zo mocht hij onder andere Willem II (1792-1849) tot zijn klantenkring rekenen. Tijdens zijn bezoek aan Leeuwarden, bezocht hij ook de woning aan het Hofplein (Hof 53 - het huidige Raadhuisplein 32). Hij kreeg toen de versierselen verbonden aan de Orde van de Eikenkroon overhandigd en was daarmee benoemd tot ridder der Eikenkroon. In het buitenland was keizer Napoleon III liefhebber, die dan ook werk van hem kocht. Karel Lodewijk Napoleon Bonaparte was van 1852 tot 1870 keizer van Frankrijk.
Grietje overlijdt op 13 februari 1874. Tjeerd overlijdt op 5 februari 1886.
In 1972 zou er over hem het boekwerkje T. A. Keikes, 1804-1886, graveur van grandeur : genealogie-in-de-breedte als Fryske Akademy no 419 verschijnen, geschreven door H.W. Keikes
2.
De medeontwerper van de zilveren prijs was naast Tjeerd Annes Keikes, Albert Martin. We kwamen hem al tegen in Skingen . Albert Martin was een tekenmeester en kunstschilder uit de Kleine Hoogstraat in Leeuwarden, waar hij voor de tweede keer op 1 september 1868 vanuit Huizum kwam wonen. Hij werkte van 1841 tot 1863 ook al in Leeuwarden. Hij is op 11 september 1827 geboren in Amsterdam als zoon van Johannes Hermanus Martin en Jocoba Pieterse. Op 25 april 1881 trouwde hij als 53-jarige met de 40-jarige winkelierster en weduwe van Gerard Burgersdijk, Cornelia Cuperus. Cornelia was een dochter van Abe Cuperus en Trijntje Radersma. Ze krijgen op 4 juni 1882 dochter Mietje Jacoba en op 15 januari 1885 nog een dochter, die ze de naam Trijntje Martin geven.
Martin produceerde honderden tekeningen en schetsen en tientallen aquarellen en enkele schilderijen.
Hij vertrok, met zijn gezin, op 24 oktober 1890 weer naar Amsterdam, waar ze aan de Van Oldenbarneveldtkade (nu Van Oldenbarneveldtplein) nummer 17 gingen wonen.
Op 17 januari 1900 is hij in Amsterdam overleden
3.
Willem van Erp is de feitelijke maker van de zilveren bol en had de afbeeldingen geciseleerd. Hij is op 2 maart 1829 geboren als zoon van de kleermaker Dirk van Erp en Maria Johanna Huurmans.
Willem huwde als 28-jarige op 13 mei 1857 met Agatha Tjepkema. Agatha is op 21 maart 1831 geboren.
Ze woonden in Leeuwarden aan de Zuidzijde op de Nieuwestad G.28 en kregen elf kinderen.
In 1861 had hij zijn zaak bij de Vrouwenpoort (E 52). Hij maakte naast de gebruiksvoorwerpen ook bijzondere voorwerpen. Zoals bijvoorbeeld een gotiek koperen Godslamp of doofpot van geel- en roodkoper, die deels gedreven en deels geslagen zijn. Deze voorwerpen werden op een tentoonstelling gepresenteerd.
Hij was dus degene die van het ontwerp en tekeningen van Keikes en Martin een gewild statussymbool wist te maken.
Op 27 maart 1900, hij was net 71 jaar geworden, kwam hij te overlijden
4.
Hoewel nergens genoemd, en door niemand van de betrokkenen gecorrigeerd, stoort Pieter Jelle de Roos zich telkens aan de incorrecte stukken die in de krant worden geschreven met betrekking tot de zilveren bal.
Hij is van mening dat de inmiddels overleden heer Keikes er in de berichtgeving enigszins bekaaid afkomt. Hij wordt slechts als de heer Keikes aangehaald. Men weet dus kennelijk niet meer om wie het gaat. Dus verzoekt hij de redactie om hem toch minimaal de heer T.A. Keikes te noemen.
Daarnaast wil hij toch ook graag een andere correctie doorgevoerd zien. Hoewel de heer Van Erp, die telkens in de pers als graveur van de zilveren bal wordt genoemd, toch alle mogelijkheden heeft gehad om deze onjuistheid te corrigeren, is dat niet gebeurd.
Na het zoveelste bericht komt hij dan zelf maar met de correctie.
Pieter Jelle de Roos is graveur en winkelier te Leeuwarden bij zijn huwelijk met de 26-jarige Grietje Vlietstra op 2 december 1868. Hij was de zoon van sociëteitsbediende Johannes de Roos en Idske Gerbens Lantinga en geboren in Leeuwarden op 6 december 1843. Vader Johannes was bij zijn huwelijk zilversmid, evenals diens vader Pieter Jelles. Kortom Pieter Jelle de Roos is als appel direct naast van de boom van zijn voorouders gevallen.
Tussen 1869 en 1877 krijgen Pieter Jelle en Grietje vijf kinderen. De 35-jarige Grietje overleed op 22 september 1877, twee weken na de geboorte van hun dochtertje Wopkje. Ook Wopkje overleed het jaar erop, elf maanden oud.
Pieter Jelle hertrouwt als 34-jarige graveur met de eveneens 34-jarige Romkje de Haas. Met Romkje is hij ruim veertig jaar gehuwd, wanneer ze op 76-jarige leeftijd op 4 september 1920 komt te overlijden.
In mei 1896 besluit hij zijn correctie naar de krant in te zenden.
Het was hij die de zilveren bal, de koningsprijs heeft gegraveerd.
Pieter overleed in Amsterdam op 84-jarige leeftijd op 25 juni 1928, terwijl hij nog woonde in Leeuwarden. Hij was toen op bezoek bij zijn oudste zoon aan de Harmoniehof 5 in Amsterdam-Zuid
5.
Bij het 70-jarig jubileum van de PC in 1923, vertelt een reporter dat het de korenmolenaar B.G. Bruinsma was, die het initiatief nam om een commissie op te richtten ten behoeve van het kaatsen.
Of dit klopt is maar de vraag.
Ook Theo Kuipers vraagt zich af bij het samenstellen van het jubileumboek De fiifde woansdei waarom juist Bruinsma de eerste voorzitter is geworden en geweest.
Bote Gosses Bruinsma (Tzum, 04-12-1809 - Franeker, 02-12-1880) werd voorzitter en bleef dit tot zijn dood. Hij was een zoon van schoolonderwijzer en organist Gosse Bootes Bruinsma en Antje Justus Gercama. Toen hij nog bakker was in Harlingen huwde hij op 28 april 1831 met Antje Johannes Alkema. Ze kregen Witmarsum in 1832 en 1833 zoon. Bakker Bruinsma en zijn gezin vertrokken naar het jaar daarna naar Tzum, waar ze in 1836 weer een zoon kregen. In 1838 konden ze een dochter verwelkomen. Nog steeds woonachtig in Tzum, kregen ze in 1842 weer een zoon en in 1845 een dochter. Twee jaar later, in 1847, werd er weer een zoon geboren.
In 1848 vertrekken ze naar Franeker, waar ze twee jaar later, in november 1850, hun laatste kind krijgen.
Verder was hij correspondent van Woudsend Verzekering te Franeker
6.
Of je daarmee als 'notabele' geclassificeerd kunt worden is mogelijk ietwat overdreven. Vijf notabelen klonk in die tijd (van herdenken) mogelijk aantrekkelijk. Tegenwoordig zou je juist meer respect krijgen, als je zoiets op poten weet te zetten, zonder dat je dat gewend bent.
De andere leden waren J. W. Bekker, Th. IJpma, A. B. Kuipers en secretaris Jan Bogtstra
7.
Over J.W. Bekker komen we in de oudere herdenkingsdocumenten van de PC nauwelijks iets meer te weten, behalve dat hij al in 1860 werd vervangen als commissielid en bij de herdenking van 1893 al overleden was. In het 150-jarige herdenkingsboek komen we al iets meer te weten.
Johannes Wijngaard Bekker werd op 15 juni 1797 geboren in Nieuwehorne. Zijn ouders waren predikant te Peins Bernardus Bekker en Trijntje Wijngaard, dat ook wel als Tryntje Wijngaerd werd geschreven.
Als 23-jarige apotheker huwt hij op 2 mei 1821 met de eveneens 23-jarige en in Workum geboren Catharina Burghgraef, dochter van ontvanger Frans Burghgraaf en Elisabeth Bruinsma.
Johannes komt ook voor als Wijngaarden. Ze wonen in wijk E.O. (Eerste Oost) nummer 30. Dit is de huidige Zilverstraat 31.
Ze krijgen kinderen in 1822, 1824, 1826, 1828, 1829, 1831, 1834.
Hij is apothecar of zoals we dat tegenwoordig noemen, apotheker.
Johannes overlijdt als 61-jarige op 5 oktober 1858 als apotheker. Het is dus vanzelfsprekend dat zijn rol in 1860 door iemand anders is overgenomen.
Zijn vrouw Catharina Burghgraef overlijdt 10 jaar later op 70-jarige leeftijd op 29 september 1868 in Franeker.
Ze waren rond 1850 zo goed als buren van de andere commissielid Ypma
8.
Theodorus Ypma kwam op 16 juli 1815 in Franeker ter wereld.
De stellene kersen : toanielspil foar jonge ljeäfhabbers fen 'e Fryske tael / Mattheus van Heijningen Bosch; Harmen Sytses Sytstra (vertaling). - Frentser : Th. Ypma, 1847
|
Hij is een zoon van Gerrit Ypma en Margaretha Durks Ruurda. Op 16 juni 1836 trouwde hij in Franeker met Elisabeth Draisma. Hij is dan een boekhandelaar. Ze krijgen zowel in 1842 als in 1843 en in 1844 een levenloos kindje. Bij geboorte van het derde kind op 4 november komt ook Elisabeth te overlijden.
Op 2 mei 1846 hertrouwt hij - nog steeds boekhandelaar - in Franeker met Sinetje Tammerus Canter Visscher.
Als boekhandelaar brengt hij in 1847 een uit het Nederlands naar het Fries vertaald toneelspel uit. Dit werkje, voor jonge mensen, is van Mattheus van Heijningen Bosch (1773-1821). Het was oorspronkelijk in 1804 uitgegeven als De gestolen kersen : tooneelspel voor jonge lieden bij Zuidema in Groningen. De Friese vertaling kreeg op het omslag De stellene kersen : toanielspil foar jonge ljeäfhabbers fen 'e Fryske tael te staan. De vertaling was is handen van Harmen Sytses Sytstra (1817-1862).
Aan het eind van 1849 is hij verantwoordelijk voor de verkoop van de boekencollectie van welgeteld 1678 titels van de Stichting van A.F. van Schurman in Franeker. Deze stichting had tot doel 2 rechten- en 2 geneeskundestudenten van de hogeschool te ondersteunen en daarnaast om de eigendommen en inkomsten aan te wenden voor de studerenden bij het gymnasium. Deze Schurman, was een achterneef van Ana Maria van Schuurman, die we in Wiuwert tegenkwamen.
Er zijn naast de beschikbare catalogus van de goed geconditioneerde en fraai gebonden exemplaren over rechtsgeleerdheid en geneeskunde, ook twee kijkdagen op 15 en 17 december, van 9-13 en 14-16 uur. De verkoop zal starten op 18 december, telkens beginnend om 9 uur 's ochtends en 2 uur 's middags.
Met Sinetje krijgt Theodorus in 1847, 1848, 1849, 1851, 1853 een dochter. En in 1856, 1858, 1860 en 1861 krijgen ze telkens een zoon.
Hij kreeg de rol van secretaris ten tijde van Bogtstra's presidentschap. Daarnaast was hij boekhouder bij de administratie van het geneeskundig gesticht voor krankzinnigen te Franeker en was hij kerkvoogd.
Theodorus overlijdt in Franeker op 19 januari 1894. In zijn necrologie wordt hij herdacht een algemeen geacht en werkzaam burger. Als een man van de gewaardeerde echte oude stempel, degelijk en solide, menselijk in de omgang of men nu hoog- of laaggeplaatst is
9.
Ook over A.B. Kuipers is niet veel meer bekend gemaakt in de oudere herdenkingsdocumenten van de PC. Ook hij werd al in 1860 vervangen als commissielid en bij de herdenking van 1893 ook al overleden.
Wat betreft Kuipers kan het - na het doorvlooien van AlleFriezen - echter maar om een persoon gaan. Er komt namelijk maar een A. Kuijpers met een B. voor in deze periode met de goede leeftijd. Daarnaast is deze enige, ook nog woonachtig in Franeker én is zoals aangegeven een notabele. Hij is namelijk apotheker.
Deze persoon zal dan Ane Buwalda Kuijpers (Ferwoude, 10-03-1812 - Franeker, 26-12-1873) geweest moeten zijn. De voornaam van Ane komt ook voor als Ana en Aane. De familienaam Kuijpers wordt ook geschreven als Kuipers en Kuypers, waarbij tevens de 'K' vervangen kan worden door een 'C'.
Ane is als zoon van schoolmeester Cornelis Gatzes Kuijpers en Sytske Jans Haga geboren op 10 maart 1812 in Ferwoude.
Hij trouwt op 2 februari 1834 als apothecarsleerling op 21-jarige leeftijd in Franeker met de 23-jarige Jelske van der Wal. Jelske van der Wal komt ook voor als Jitske Pieters van der Wal.
In deze trouwacte wordt door een aantal getuigen bevestigd dat Ane Cuipers en Ane Buwalda Kuipers, zoals zijn naam in andere overlegde stukken is waargenomen, dezelfde persoon is.
Ane en Jelske woonden in Franeker, waar ze in 1834, 1836, 1838, 1839, 1842, 1844, 1847 en 1851 een kind kregen.
Hij was daar apothecar. In 1836 was hij als apotheker naarstig op zoek naar een leerling apotheker.
Op 31 mei 1849 kreeg hij eervol ontslag als tweede luitenant van de schutterij in Franeker.
In het laatste herdenkingsboek staat ook deze Ane Buwalda Kuijpers genoemd. Hij blijkt naast apotheker ook wagenmaker te zijn.
Dit lijkt haast een niet met elkaar te rijmen combinatie en berust mogelijk interpretatievergissing.
Ze woonden namelijk tot 12 mei 1858 aan de Dijkstraat bij de voormalige Oosterpoort. Dit pand had een achterhuizing aan het Bolwerk. Hierbij was ook een bleekveld en erf. Ze hadden de voormalige wagenmakerij verbouwd naar een winkelwoning. Op 13 november 1857 gaan ze het provisioneel verkopen.
Zijn 23-jarige dochter Trijntje Kuypers, die in Stavoren woont, komt op 7 december 1859 te overlijden. Mogelijk is deze gebeurtenis een aanleiding geweest om zijn lidmaatschap van de Directie op te geven.
Zelf komt hij, inmiddels weduwnaar en woonachtig in Wildervank , in Franeker op 26 december 1873 te overlijden
10.
Jan Bogtstra, de langst betrokkene vanaf de eerste oprichting, is in Franeker geboren op 22 maart 1824. Bogtstra was wijnhandelaar en ongehuwd gebleven. Hij was een zoon van koopman Nicolaas Jans Bogtstra en Bregtje Lammerts Salverda. Bogtstra overleed in Franeker op 7 april 1916
11.
Naast wijnhandelaar was hij ook handelaar in sterke drank. In 1861 had hij een agentschap van de Nederlandsche Hypotheekbank. Rond 1870 zat hij in de gemeenteraad en aan het eind van dat decennium zat hij in het bestuur van de liberale kiezersvereniging Franeker. Tijdens de internationale kaatspartijen hield hij de toespraken voor de Belgen in het Frans
12.
Ze stelden zich tot doel bevordering en instandhouding van het kaatsspel. Deze commissie, die zich bijna de eerste 25 jaren Directie van de jaarlijksche groot kaatspartij te Franeker noemde, zou uitmonden in de Permanente Commissie der Franeker Kaatspartij
13.
De tot nu oudst bekende stuk waarin de term "permanente Commissie" voorkomt is een schrijven uit 1866 van de burgemeester van Franeker aan Bruinsma
14. Gezien het feit dat de 'p' van permanente hier nog geen hoofdletter is, zegt dit meer iets over de staat en status van de 'Commissie der Kaatspartij Franeker' dan over een naam.
Hoewel Permanente Commissie dus vanaf 1878 voorkomt, komen we schriftelijk permanente Commissie nog tegen in de aankondiging, zoals bijvoorbeeld bij de dertig-jarige kaatspartij in 1883. Het jaar daarna noemen ze zich Permanente Commissie, met twee hoofdletters, al valt men de jaren daarop weer terug tot één hoofdletter en zelfs tot Directie.
Vanaf 1889 gaat men zichzelf in de communicatie aanduiden met Permanente Commissie.
Ze creëren met het uitbrengen van een Getuigschrift een aparte kwaliteitsstatus voor de kaatsballen van Wopke Meter te Witmarsum, dat tot gevolg heeft de andere kaatsballen worden geduid als namaaksels. Net als bij de partijen met na afloop muziekuitvoeringen, toneelstukjes en bal, wordt een sfeer van exclusiviteit gecreëerd, waarbij kwaliteit voorop staat.
Hoewel ze zichzelf aanduiden met Permanente Commissie, in de berichtgevingen in de pers worden ze nog steeds aangeduid als permanente commissie. Overduidelijk niet als naam. Dit verandert in 1896, we komen bij de internationale partij voor het eerst de Permanente Commissie als naam in een berichtgeving tegen. Hierbij moet wel opgemerkt worden dat het nog geen algemeen gemeengoed in de pers is. Vanaf 1918 wel. Ook zien we in 1919 voor het eerst de afkorting P. C. als zodanig gebruikt gaat worden
15.
We kunnen na ruim 150 jaar wel rustig stellen, dat het deze 5 heren gelukt is om het tij te keren, waarvoor zij vreesden.
Ter gelegenheid van het 150 jaar bestaan van de PC sloeg burgemeester Marian Haveman woensdagmiddag 8 januari 2003 de eerste paal de grond in. De twee torens zullen tot 27 meter hoog worden, waarvan de onderste 18,60 meter van baksteen. De windvanen beginnen op 23 meter. Ze hebben halverwege een gouden bal. In de top een windvaan met een uitgespaarde opslaander en een met een uitgespaarde opslaander. De Noordertoren zal iets, 8 cm, hoger staan. Het kon vanwege bekabeling in de grond, niet op de gewenste diepte gebracht worden. De spitse bekroningen met windvaan zijn van staal. Een maand later wordt het eerste stalen karkas geplaatst. De meningen over het bouwwerk van architect Rein Hofstra - dat door sommigen de bijnaam Twin Towers is gegeven - zijn verdeeld. De kaatslegende Hotze Schuil had de eer om de toren op 16 mei 2003 te openen en samen met Piet Jetze Faber als eerste door de Zuidertoren te lopen
16.
Maar waarom torens? Voorheen stond hier, op het Sternse Slotland, een van de weinige echte kastelen die Fryslân gekend heeft, het Sjaerdema- of Sjaerdaslot. Deze is in 1725 gesloopt
17.
Het eens zo trotse Sjaerdemahuis werd vanouds Kalehei genoemd. Bij de stichting werd er een voorspelling gedaan:
Al is Kalehey dus haeg fondeere,
Het sil wirde raseere,
So dat Kalehey hier ney
Wirde sil in molkwey.
Anders geschreven:
All is Kalehey dus heeg fondeere,
Het sill wirda raseere,
Soo dat Kalehey hier ney
Wirda sill in Molckwey.
Al is Kalahaij dus haeg fondeere,
Het sil wirde raseere,
So dat Kalahaij hier neij
Wirde sil in molkwey.
Ook Nynke fen Hichtum gebruikt het in haar verhaal De Jonge Priiskeatser.
Een ander variant wordt gebracht als een heel oude berijmde voorspelling:
Az it oast scil deklenearje
En it west scil florearje,
Den scil keallehey
Wirde ien molkwey.
Mar az it yn 't oast blieuwt stean
Schilt mey Sjaardema wol gean.
18
De naamgevingen van het Sternse Slotland en It Sjûkelân zijn een vernoeming naar de laatste bewoner van het slot: Sjûk fen Sternsé
19.
Deze omschrijving lijkt en is echter voor velerlei uitleg vatbaar.
De oudere naam Kalehei met varianten in de schrijfwijze Kalehey en Kalahey is moeilijker te achterhalen. Naar het schijnt had Franeker, voordat het Hof in Leeuwarden er kwam, al sinds Karel de Grote (±768-814) de opperste rechtbank voor geheel Friesland tussen Vlie en Lauwers binnen de 'poorten'
20.
Ook in een profecy-gedicht van 1245 van Watze Camminga komt Kâlahey bij Frjentsjer voor:
[...]
"Machtig zal uw leeuw regeren,
Roode leeuw op gouden veld,
Op de Kâlahey bij Frjentsjer,
Maar zijn dagen zijn geteld.
[...]
Liegen niet de stille wachters,
Schrijdend aan des Hemels baan,
Dan kan Friesland vast gelooven:
Kâlahey zal ondergaan.
[...]
De nieuwbouw van het slot het Sjaardemahuis op deze plek gebeurde rond 1440 door het hoofd van de Schieringers Douwe Sjaerdema. Zijn voormalig slot in het oosten van Franeker was afgebroken
21.
Aan het einde van de negentiende vraagt een krantenlezer hoe we deze voorspellingsgedichten moeten lezen. Een verklarend antwoord naar de herkomst van de plekaanduiding blijft uit
22.
Een eerste duiding van deze bakerpraatjes en flauwe voorspellingen omtrent de bouw, komt van P. Janzen Szn. De plek zou een dwaas en on-Fries woord gekregen hebben. "Kale hei" zou er nooit hebben gegroeid op deze vette klei.
Volgens de gids van Franeker zou Kalaheij duiden op ledige plaats.
Dr. P. Sipma houdt het op keale hichte oftewel kale of lege hoogte, niet zozeer als onbegroeid maar eerder als in onbebouwd. De naam kwam dan ook al voor, voordat het kasteel er gebouwd werd.
Ook de beide andere namen worden net iets anders verklaard.
Nadat Douwe Sjaerdema, de laatste in de rechte lijn, mogelijk in opdracht van Tjerk Walta door een huurmoordenaar, de leidekker Hendrik van Zwol, in 1506 te Sneek was doorstoken, toen hij na afloop van de grote jaarlijkse processie van het H. Sacrament - dat eind augustus plaatsvind - met een kennis, de mooie Dieuwke wandelde, kwam het slot in handen van Luts Sjaerdema.
Luts Sjaerdema was gehuwd met Gerrolt Herema uit Tjum.
Hun erfgenaam Edwert of Eduarda huwde met Easge van Hoxwier uit Mantgum.
Zij had geen kinderen en daardoor kwam het in handen van Luts van Cammingha.
Luts van Cammingha huwde met Carel van Sternsee, een edelman uit Holstein. We hebben hier de naam van de vernoeming.
Hij gaf het slot de naam Sternseeslot. Nadat het slot was gesloopt kreeg de plek de naam Sternseeslot-land.
Een ander naamhoofdrol is weggelegd voor de toenmalige kastelein van het Heerenlogement, Klaas of Nikolaas Sjoeck.
In plaats van Sternseeslot-land werd Sternseeslot vervangen door Sjoeck: Sjoeckland, dat op z'n Fries Sjoekelân en op z'n Franekers Súkeland werd.
Wegens bouwvalligheid werd het slot in 1726 afgebroken. Veertien jaar later werd de gracht met restantpuin gedempt en later aangevuld en afgedekt met grond van het bolwerk. In 1755 werd voor het eerst koolzaad geoogst, waarna het weiland werd
23.
In 1756 is Aldrik Sjoeck de kastelein in 't Groot Heeren Logement. Hij is als havenchercher op 4 november 1741 in ondertrouw gegaan met Aaltje Hendricks Brouwer. Dit werd op 19 november bevestigd. Ze zijn in ieder geval in de jaren 1747 en 1748 nog getrouwd. Aldrik komt ook voor als Aldrick Zuk, Aldrick Suck, Ulrich Sjuk, Aldrich Sjouk of Aaldrik Souch. Op 24 augustus 1767 kreeg hij bezoek van de Voogdij om te kijken hoe er voor de kinderen gezorgd werd. Engelina Wilkes, op dat moment 19 jaar, had van hem toestemming gekregen om bij hem als dienstmaagd te komen wonen. De voogdij difficulteerde om verschillende redenen en wees het verzoek af
24.
Of er een verband is en welk verband dit dan zou zijn tussen deze Aldrik Sjoeck en de volgende kastelein is tot nu toe onduidelijk. De overeenkomsten in de naam doet namelijk iets suggereren.
Maar wat is het verhaal van deze kastelein van het Heerenlogement Klaas Sjoeck dat met zijn naam in It Sjûkelân eeuwig is verbonden met dit PC-kaatsveld.
In 1770 was het grasland van de stad, maar ging het - met zekere voorbehouden - vanaf 25 februari 1771 verhuren als zodanig aan Nikolaas Sjoek. Eerst voor vijf jaar. In de volksmond ontstond daarom als vanzelfsprekend in die tijd Sjûkelân. Omdat het soms niet goed verstaan werd, kwam het zelfs tot een in Franekers volksmond grappige verbastering, Sukerlaan, oftewel Suikerland
25.
Kirchenbücher der Kirchgemeinde Langnau im Emmental (1555-1875) - Taufrodel (1726-1744)
Niclauß Zaugg gedoopt p. 246
|
Dat een eeuwenlange naamverwijzing gebaseerd is op een soortgelijk misverstand komt wel als een verrassing.
Nikolaas Sjoek is namelijk geboren en op 4 oktober 1739 gedoopt als Niclauß Zaugg. Een naam afkomstig uit het kanton Bern in Zwitserland. Hij is namelijk gedoopt in Langenau / Langnau door zijn ouders Niclauß en Barbara.
In Friesland aangekomen, ging hij op 8 juni 1765 in ondertrouw met Maria Doree. Dit werd op 23 juni 1765 voor Nicolaas Souck en Maria Dorre bevestigd.
We zien hier dat het fonetisch schrijven van Zaugg, tot de bekende schrijfwijze zal leiden.
In juni 1763 treffen we hem - als Nicolaas Sjuwck - al voor het eerst aan als kastelein van 't Heeren Logement. Wanneer er een overdracht van Aldrik naar Nicolaas is geweest is nog niet opgehelderd. In 1767 is zijn naam geschreven als Nicolaas Sjoek. Zo zal hij tussen 1769 - 1793 ook veelal genoemd worden, al komen er ook andere schrijfwijzen voor. Op 7 december 1793 komen we hem voor het laatst tegen als gastheer voor een zitdag.
Nicolaas komt tussen 7 en 27 december 1793 te overlijden.
De eerstvolgende maal dat de familie wordt genoemd, zijn we in augustus 1794 aangekomen, waar Wed. Soeck en Zoon de honneurs waarnemen. Zij hebben vlak na het overlijden van Nicolaas al aangegeven dat zij de zaak voortzetten met koken, het houden van Open Tafel, logeeren en maaltijden en de bekende verkopingen.
Het stel (Nicolaas Soeck en Maria Dorree) kregen in 1769 een dochter. Deze Barbara zou jong komen te overlijden.
In 1773 werd de zoon van Nicolaas Soek en Maria Dorre geboren. Deze is als baby overleden, want ruim een jaar in 1774 werd er weer een zoon geboren dat wederom de naam Nicolaas kreeg. In 1778 kregen Nicolaas Sjoek en Maria Dorree weer een dochter. Ook dit dochtertje overleed, want weer ruim een jaar later in 1779 kregen Nicolaas Soeck en Maria Dorre weer een dochtertje die ze Barbara noemen.
Zoon Nicolaas Soeck huwde in 1795 met Titia Noordenbos en ze vertrokken in 1801 naar Wommels, waar zij vandaan kwam als dochter van Ulbe Johannes Noordenbos en Joacomina Andres Kruger.
Nicolaas en Maria bestierden de rest van hun leven het Herberg 't Heeren Logement. In de studentenstad die Franeker van 1585 tot 1811 was, was het goed toeven. Bij de tweede eeuwfeest van de universiteit in 1785 konden zij ook de diners verzorgen, waarbij de Gedeputeerden, Statenleden, curatoren, professoren en koninklijke familieleden aanwezig waren. Hiervoor bracht hij 10.680 gulden en 12 stuivers in rekening. Voor het lenen van en verdwenen kristal en zilverwerk bracht hij nog eens 500 gulden in rekening. Een Statenlid die de nota mocht afhandelen sprak over deze afzettersnota: it liket wol det de divel en syn maet dertroch hinne fleind binne by dy Skelmen.
Nicolaas werkte er tot zijn dood in 1793 en Maria daarna nog tot 1796.
TUDelft Beeldbank Franeker / Ludwig Rohbock (tekenaar); J.G. Riegel (graveur). - Darmstadt : G.G.Lange, 1858 -
CC BY-NC 4.0
Het Koningrijk der Nederlanden voorgesteld in eene reeks van naar de natuur geteekende schilderachtige gezigten / J.L. Terwen. - 3 delen. - Gouda : Van Goor, [1858-1862] Franeker / Ludwig Rohbock (tekenaar); J.G. Riegel (graveur). - Darmstadt : G.G.Lange, 1858
|
Zij verkoopt daarna het huis en herberg met wagenhuis, stalling en bakhuis, tuin et cetera, maar niet het zomerhuis en duivenhok op de hoek van de Voorstraat, aan Johan Michaël Bölger, Old Majoor der Stad Franeker. Deze kocht het voor aanzienlijke bedrag van 4.000 g.gls, maar bleef de koopsom schuldig aan Maria
26.
Rond 1858 wordt (de plek van het voormalig) 't Heeren Logement vastgelegd in een stadsgezicht van Franeker door L. Rohbock.
We zien op de hoek Sjaerdemanstraat en Voorstraat een huis met 1 verdieping.
Tekenaar, graveur, prentmaker Ludwig Rohbock (Sulzbach, 30-3-1824 - München, 12-1-1893) heeft het zo in 1858 getekend, waarna er een ets van is gegraveerd door J.G. Riegel.
Het Heerenlogement, het huidige Voorstraat 82, bestaat al geruime tijd niet meer.
In de negentiende eeuw wordt het logement omgebouwd tot een gewoon huis
27.
Op het Sjaerdema- of Sjaerdaslot hebben naast de eigenaar-bewoners ook nog twee bijzondere gasten gewoond, die we niet onbenoemd willen laten.
Na verluidt zou in 1629-1630 - tegelijkertijd met 's Lands historieschrijver mr. Pier Winsemius - de Franse wijsgeer René Descartes (Cartesius; La Haye-en-Touraine, 31-3-1596 - Stockholm, 11-2-1650) hier als 33-jarige verbleven zijn en zijn Meditationes de prima philosophia hebben geschreven. Enkele jaren later zou het als 'Bovennatuurkundige overdenkingen' in het Frans verschijnen Les Meditations Metaphysiques. In zijn eerste negen maanden schreef hij de verhandeling over goddelijkheid. Tijdens zijn verblijf, volgde hij colleges van professor Adriaan Metius aan de hogeschool
28.
Maar nu weten we nog steeds niet of hier voorheen ook de haven lag. Gezien de hoogte dat hier voordien lag, zal het niet het geval geweest zijn. Daarnaast fungeerde de stad met z'n vele waterwegen als een groot binnenhaven, inclusief de huidige Voorstraat, waaraan de Vismarkt en Boterwaag lagen.
En zo blijkt maar weer dat de eerder opgedane kennis, telkens weer verrijkt wordt met nieuwe opties en mogelijkheden.
We lopen maar eens richting het begin van de Voorstraat. Onderweg komen we naast het Kaatsmuseum het Claercampstate tegen. Hiertussen is nog het oude weeshuispoortje (15785) te zien. Het nieuwe pand voor het Kaatsmusuem - dat sinds 1972 bestaat - werd trouwens op 1 september 2016 geopend
29.
In de gevel van het Claercamp State staat op de stichtingssteen het volgende te lezen:
In het jaar 1886 hebben de familiën Telting en Huguenin aan het
Klaarkampster Weeshuis te Franeker dit terrein met de daar-
op staande gebouwen geschonken terwijl in 1887 na afbraak
daarvan, dit gebouw is gesticht en in 1888 in gebruik genomen in
plaats van het oude weeshuis aan de Dijkstraat bij de Mauritsbrug.
Het voormalige Klaarkampster Weeshuis of Blauwe Weeshuis kwamen we bij ons vorige bezoek aan Franeker al tegen.
In 1860 komen we de "administrerenden Weesvoogd" Mr. A. Telting tegen. Het Klaarkampster weeshuis is dat jaar op zoek naar een weesvader en weesmoeder. We hebben nu een deel van familie gevonden die dus een nauwe connectie had met het weeshuis
30.
Albartus Telting is als zoon van notaris Isaac Telting (Steenwijk, 1776 - Franeker, 1846) en Maria Allardi (Groningen, 1780 - Franeker, 1809) geboren op 11 oktober 1803 in Franeker in de huidige Zilverstraat 15. Hij trouwde op 1 mei 1829 met Anna Cornelia Henrietta Huguenin. Hij was toen advocaat. Zij is geboren in Wolvega op 7 april 1807 en dochter van Jan Thomas Ferdinand Huguenin en Lamberdina Henrietta Huber.
Albartus Telting, kantonrechter, overleed in Franeker op 17 september 1863.
Anna Cornelia Henriëtte Huguenin overleed in Franeker op 15 februari 1885, waar ze woonde op de Martenastins, het huidige Voorstraat 35 en Museum Martena
31.
Zijn binding met wezen - zijn moeder overleed bij de geboorte van zijn zusje toen hij vijf jaar oud was - en met de rechten van of voor het nog ongeboren kind zien we al bij zijn promotie aan de Groninger Hoogeschool op 16 juni 1826. Hij werd doctor in de rechten met de dissertatie getiteld, de Juribus nondum natorum.
Hij begint zijn dissertatie als volgt:
De Iuribus nondum natorum disputaturo vix esse videtur, quod horum verborum significationem ad disputationis consilium finesque accommodat definiam.
Nimirum, quamvis generali nondum natorum enunciatione comprehendi possint omnes omnino, qui aliquando nascituri sint homines, sive iam concepti in utero materno, sive tales, qui ne existant quidem, nisi spe et cogitatione futuri temporis, de hisce tamen in hac scriptione sermonem non esse, nemo non intelliget, qui cogitet, iis, qui nusquam aut nulli sunt, ne iuris quidem facultatem tribui posse.
Dit komt vertaald neer op het volgende:
Over de rechten van de nog ongeborenen schijnt nauwelijks een verhandeling te bestaan; ik zal definiëren wat de betekenis van deze woorden bijdraagt tot een beleid en grenzen van de verhandeling. Natuurlijk: ofschoon door een algemene uitspraak nog niet helemaal allen van de ongeborenen inbegrepen kunnen worden die eens als mensen geboren zullen worden hetzij al verwekt in de baarmoeder van de moeder hetzij zodanig dat ze nog niet eens bestaan tenzij door hoop en verwachting op een toekomst. Toch zal iedereen die nadenkt begrijpen dat in dit geschrift mijn betoog niet gaat over dezen die nooit of niemand zijn, want op hen kan zelfs niet van het recht een bijdrage toegepast worden
32.
Voordat hij goed en wel aan zijn carrière kon beginnen moest hij in dienst. En werd hij als luitenant der schutterij uitgezonden om deel te nemen aan de "Tiendaagsche Veldtocht", die van 2 augustus 1831 tot en met 12 augustus 1831 plaatsvond, om een einde te maken aan de "Belgische Opstand", die zou leiden tot de onafhankelijkheid van België
33.
Albartus was naast kantonrechter in Harlingen, waar hij vanaf 24 september 1843 begon, ook lid van de Tweede Kamer van 1843 - 1848, het Fries Genootschap en streed hij in 1842 nog voor het behoud van het Rijksatheneum. Hiervoor schreef hij het pamflet Vrijmoedige stemmen tot behoud van 's Rijks Athenaeum te Franeker
34.
Tijdens zijn Kamerlidmaatschap, als moderaat, was hij in 1847 bij behandeling van de tweede titel van het Wetboek van Strafrecht tegen de voorgestelde bepalingen dat bij misdrijven kinderen onder de tien en bij overtredingen kinderen onder de acht jaar zonder meer ontoerekeningsvatbaar zouden worden verklaard.
Na een uitvoerig betoog en daaropvolgend discussie naar aanleiding van het voorstel van Van Panhuys om deze titel per artikel te bespreken - in tegenstelling tot de chaotisch verlopen vergadering van de dag ervoor, waar de eerste titel werd besproken - ging ook Telting hiermee akkoord. Hij stemde tegen het tweede punt van tot wijziging van het Reglement van Orde. Na deze werkafspraken kon er eindelijk inhoudelijk gesproken worden over deze kwestie.
Op de 53e zittingsdag, 16 juli 1847 werd er een begin gemaakt met de bespreking van artikel 10 van Titel V van Boek I van het Wetboek van Strafrecht.
Het vervolg vond plaats op de 54e zittingsdag op 17 juli 1847.
De beraadslaging over artikel 10 luidde:
"Misdaad of wanbedrijf, door kinderen beneden de tien, en overtreding door kinderen beneden de acht jaren gepleegd, zijn niet toerekenbaar.
Zoodra den regter van dien jeugdigen ouderdom is gebleken, spreekt hij hunne buiten-vervolging-stelling of vrijspraak uit en beveelt dat zij aan hunne ouders, voogden of nabestaanden worden teruggegeven."
Telting kan zich niet verenigen met de bepaling van dit artikel.
Hij gaat ervan uit dat de meeste kinderen vanaf vijf jaar van huis uit, volksscholen of bewaarschool de beginselen van deugd en zedelijkheid is ingeprent. Een tien-minner weet dat het niet mag stelen en een acht-minner dat het niet met vuiligheid naar voorbijgangers mag gooien.
Daarnaast is hij van mening dat de "gemaakte onderscheiding, volgens welke misdaad of wanbedrijf niet en overtreding daarentegen wel toerekenbaar is beneden de tien jaren, zoo moglijk nog meer willekeurig is dan de hoofdbepaling zelve."
Hij betrekt hierbij de artikelen 11 en 12.
Hij zou graag zien dat de (politie)rechter de mogelijkheid krijgt om te kijken naar de omstandigheden en boze wil van de (in herhaling vallende) overtreder. En dat er een mogelijkheid is om "met eene modica casitatio zoude kunnen doen corrigeren."
Nadat hij de kinderlijke overtredingen in breder verband heeft gebracht, geeft aan dat hij het toezien op de gedragingen van de jongeren en dit te corrigeren als het uit de hand loopt, om later erger te voorkomen, heel erg belangrijk vindt. Hij zal daarom met dit 10de artikel het gehele Vden Titel afstemmen.
Het voorstel zal desalniettemin met 40 voor en 11 tegen (waaronder die van Telting) stemmen worden aangenomen
35.
Brieven van John Bowring, geschreven op eene reize door Holland, Friesland en Groningen : voorafgegaan door Iets over de Friesche letterkunde, en gevolgd door Iets over de Hollandsche taal en letterkunde van den zelfden / John Bowring; A. Telting, A. van Halmael Jr. (vertaling uit het Engelsch). - Leeuwarden : Suringar, 1830
|
Hij was de eerste in zijn familie die werk ging publiceren, in diverse talen, waaronder in het Fries. Ook ontstond er in zijn leven een bibliotheek.
Zo vertaalde hij in 1829 Sketch of the language and literature of Holland van John Bowring naar Brieven van John Bowring, geschreven op eene reize door Holland, Friesland en Groningen : voorafgegaan door Iets over de Friesche letterkunde, en gevolgd door Iets over de Hollandsche taal en letterkunde van den zelfden.
Hierin wordt door Bowring opgemerkt dat er in de grote steden als Leeuwarden, Harlingen, Franeker, Sneek steeds Nederduitsch wordt gesproken en dat men het Fries niet verstaat. Dit wordt meteen door de vertalers gecorrigeerd, die menen dat een goed deel van de arbeidersklasse nog wel Fries spreekt.
Ook vertaalt hij samen met Johannes Henricus Behms Valdemar Seier van B.S. Ingemann naar het Nederlands Waldemar de overwinnaar, of Denemarken en de Denen in het glansrijkst tijdperk hunner geschiedenis. Dit wordt in drie delen uitgegeven door G.T.N. Suringar in Leeuwarden tussen 1839 en 1840
36.
Nadat beiden - Albartus en Anna - waren overleden, bleek in de akte van schenking van het familiehuis aan het bestuur van het Klaarkampster Weeshuis te staan dat de familie niet verwachte dat er nog familieleden terugkomen naar Franeker, zodat het pandbezit werd afgestoten. Daarnaast werd ook in 1886 de omvangrijke bibliotheek van Albartus verkocht
37.
Voor het inschrijven op de aanbesteding van het afbreken van een herenhuis "Okkingahuis" aan de Voorstraat en van een wagenhuis aan het Noord en vervolgens van het bouwen van een weeshuis voor 32 kinderen met afzonderlijk ziekenhuisje kon men terecht bij de voogden van het Klaarkampster Weeshuis. De tekeningen konden ingezien worden bij de architect Herman Rudolf Stoett Fz aan de Turfmarkt in Leeuwarden of het kopen voor ƒ0,75 bij de Boekdrukker T. Telenga in Franeker. De aanwijzing zou plaatsvinden op 15 december 1886
38.
De firma H. Jansen en W. Altena uit Leeuwarden schrijft van de 18 inzendingen het laagste bod à ƒ 28.849 en mag er mee aan de slag
39.
De toren van het "Okkingahuis" met daarin een marmeren trap wordt netjes afgebroken en verkocht aan het Rijksmuseum in Amsterdam. Deze laat het tussen 1890 en 1897 weer opbouwen aan de Hobbemastraat als onderdeel van het zogenoemde fragmentengebouw. De start van de bouw van het Rijksmuseum in 1877 is onder leiding van de architect P.J.H. Cuypers. In 1885 werd het museum officieel geopend, maar het gebouw was dus nog niet voltooid
40.
Anna Cornelia Henriëtte Huguenin (1807-1885) was de laatste bewoonster van het Martenahuis
41.
In 1927 verleende het Weeshuis, zowel ruimtelijk als meerdere keren financiële steun om de door de afdeeling Franeker van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen geformuleerde wens, om te komen tot een badhuis in de stad, in vervulling te laten gaan. Het ziekenhuisje van het Weeshuis kon daarvoor worden gebruikt. Vanaf 14 mei 1927, vier uur was het publiek welkom om gebruik te maken van de 8 stortbaden en 2 kuipbaden
42.
Enkele jaren daarna schreef A. Hallema het boek Het Klaarkampster weeshuis te Franeker van 1597 tot 1897 : een bijdrage tot de geschiedenis der weezenverpleging in Friesland over het weeshuis
43.
Eind september 1954 wordt besloten om de elf in het weeshuis aanwezige kinderen bij gezinnen onder te brengen
44.
Het Klaarkampster Weeshuis sloot op 5 augustus 1954 haar deuren en de bezittingen werden ondergebracht in de Stichting Het Klaarkampster Weeshuis
45.
Een eindje verderop in de Voorstraat staat het andere pand van de familie Telting - Huguenin, waarin nu Museum Martena in is gevestigd.
Aan het begin van de Voorstraat treffen we een werk aan van Henk Lampe. Een marmeren directe lijn doorkruist een cirkelvlak als grondvlak en ovale baan als cirkelboog en brengt ons naar het inzicht van Eise Eisinga: Door de ronde lijn komen we tot de kennis van de paden der hemellichten.
Eise Eisinga (1744-1828) stelt als 21-jarige in 1765 in een geschrift dat de ronde lijn "de nuttigsten" is
46.
In zijn tienerjaren, 1759-1760, schrijft hij de Grondbeginselen van de Aritmeetica of Rekenkonst, gevolgd in 1762 door Grondbeginselen der Astronomie of Starreloopkunde op een Theoretische wijze verhandelt.
In 1784 volgt een Instructieboek over de werking en bouw van het Planetarium
47.
Henk Lampe, geboren in Sneek op 22 augustus 1951, is naast beeldhouwer ook meubelmaker en in die hoedanigheid gelieerd aan Artifort. Artifort is samengesteld uit de woorden ars en fortis, verwijzend naar de goede vormgeving en de degelijkheid
48.
Het beeld werd op 25 maart 1994 onthuld door mr. Pieter van Vollenhoven
49.
|
|
|
|
|
'De zon als klok', Franeker
|
Na nog wat meters Voorstraat bereiken we het pleinvormige De Breedeplaats, de Stadsplaets of Marckt van weleer, waaraan ook de Martinikerk grenst. Op het plein laten we ons verleiden om even als zonneklok te fungeren. We gaan op de juiste maand staan en steken de arm op om voldoende lengte te krijgen om het moment van de dag te weten te komen. Gezien de zomertijd tellen we er een uurtje bij. De zon is bij de tijd, kunnen constateren.
Het zonne-uurwerk 'De zon als klok', is hier tijdens de herinrichting van de Franeker binnenstad tussen 2003-2005 gelegd
50.
De laatste herinrichting - van 2018 - is nog maar net achter de rug. Hierbij stond het 'huiskamer'-gevoel - naar het ontwerp van Adema Architecten, met om de fontein beplanting van tuin- en landschapsarchitect Piet Oudolf - centraal. Tijdens deze herinrichting is ook de zogenoemde Oortwolk-fontein, behorend bij het Leeuwarden 2018-project 11Fountains geïnstalleerd.
De fontein zal vrijdagmiddag 18 mei 2018 op Kletterdei na 15.30 samen met negen andere fonteinen in werking worden gesteld. De Oortwolk stond om 16.12 uur op het programma, waarbij de Franse kunstenaar in zijn moedertaal - omdat "Fryslân in lân fan taal" is - het één en ander uitlegde.
De Oortwolk van Jean-Michel Othoniel is een ode aan de hier in het huis tegenover het Koorndragershuisje geboren astronoom Jan Hendrik Oort (Franeker, 28-4-1900 - Leiden, 5-1-1992). Oort kwam in 1950 met de gedachte dat er rondom ons zonnestelsel een 'wolk' van objecten beweegt. Deze wolk is door Othoniel weergegeven als een goudkleurig gaaswerk waarin de zon als gouden bol schuilgaat. Het gaaswerk verspreidt ook nevel, dat - mits ze niet verwaaien - terugvallen in een zwarte schaal, dat doet denken aan middeleeuwse fonteinen. Hieronder treffen we nog een zilveren bol, dat de maan verbeeld.
Het werk van Studio Othoniel is gemaakt in Saint Die, Frankrijk
51.
Jean-Michel Othoniel (Saint-Étienne 27-1-1964) is beeldhouwer en graveur
52.
En dan is de hoogste tijd om een terrasje te pakken en hapje te gaan eten. Grand Café De Doelen ligt aan onze voeten, dus moeilijk is de keuze niet.
Na een prima maaltijd kunnen na zo'n anderhalf uur weer richting 'huis'.
Maar ook na het diner blijkt dat we op de heenweg net een andere kant opkeken, dan op de terugweg. Daarom zien we nu wel voor de kerktoren (15662) een beeld staan. Het is een herinneringsbeeld aan het weeshuis, getiteld Klaarkampster Weeshuis 1597-1997. Gosse Dam (we komen hem regelmatig tegen  ) maakte het in 1997 ter gelegenheid van de oprichting ervan, toen vierhonderd jaar geleden.
folder Academie van Franeker Simmerjûn-colleges 2019
Academische tijden herleven met de Simmerjûn-colleges
|
Tegelijkertijd valt ons oog op de kerktorendeur, die openstaat.
Binnengekomen blijkt dat er over een klein uurtje een van de zomeravond-colleges onder de noemer "Onder Professoren" gaat plaatsvinden.
|
Auditorium Academiae Franekerensis : Bibliographie der Reden, Disputationen und Gelegenheitsdruckwerke der Universität und des Athenäums in Franeker 1585 - 1843 / F. Postma & J. van Sluis. - Fryske Akademy, 760; Minsken en boeken, 23. - Leeuwarden : Fryske Akademy, 1995. - ISBN 90-6171-760-4
|
Buitengewoon hoogleraar aan de Károli Gáspáruniversiteit in Boedapest Ferenc Postma gaat dan de hoofdvraag van zijn college "Wat zochten de Hongaren in het afgelegen Franeker?" beantwoorden.
Postma is in 1995 gepromoveerd in Boedapest op dit onderwerp. Hij zal ook ingaan op de vraag "Welke professoren hadden de meeste invloed op hun denken?". Met deze vraag is ook de gedachte afgewend van dezelfde (boek)titel waarmee Willem Frederik Hermans in 1975 de universitaire wereld opschudde
53.
De Academie van Franeker organiseert deze zomercollege avonden in de maanden juli en augustus.
Na tweehonderd jaar - de universiteit bestond van 1585-1811 - werd in Leeuwarden de Rijksuniversiteit Groningen / Campus Fryslân gestart. En in oktober 2017 werd er een intentieverklaring getekend door Franeker, dat leidde tot de stichting van de Academie van Franeker
54.
Wij richten de focus op iets anders, want er is veel te zien in deze ruime pseudobasiliek (15661). Vanwege de collegevoorbereidingen 'sprinten' we even door de zijbeuken, die ook als een omgang om het koor ligt.
Maar bij binnenkomst in de toren vangt als eerste een steen met de naam van Louisa van Stuyvesant de aandacht:
Viro illustri
Abrahamo Frederico van Schurman
icto
ad aedem D. Mariae. ultraiectinae
canonico
vel. vel. / rel. rel. (foto)
gentis suae novissimo
coniugi coniux
Louisa van Stuyvesant
M.P.C.
O.IV. aprilis. anni MDCCLXXXIII
Vixit Annos. LIII Menses XI
Vertaald: Voor de voortreffelijke man / Abraham Frederik van Schurman / Kanunnik van de / Mariakerk te Utrecht / De laatste van zijn geslacht / / De steen geplaatst door / zijn vrouw / Louisa van Stuijvesant / Overleden / 4 april / 1783 / 53 jaar en 11 maanden
|
herdenkingssteen - Martinikerk, Franeker
|
De steen herdenkt echter de laatste loot uit de mannelijke lijn van de familie Van Schurman, Abraham Frederik van Schurman. Deze kanunnik leefde van 26 april 1730 tot en met 4 april 1783. Hij werd geboren in de Abbingastate te Huizum als zoon van Johan Abraham van Schurman, burgemeester van IJlst en Jacoba Gercama en overleed kinderloos in Heerenveen. Hij was gehuwd met Louisa van Stuyvesant die op 6 november 1740 geboren was. Ze overleed op 31 augustus 1809, als huisvrouw van Moses Pieter van Eys "in den ouderdom van 68 jaren en 10 maanden aan verval van kragten en waterzugt" in Doesburg. Louisa van Stuyvesant was de dochter van kanunnik Johannes van Stuyvesant en Christina Louisa Bönninga. Opmerkelijk genoeg liet hij zich bij conventie van 19 december 1779 van haar scheiden. Hij liet bij testament van 31 december 1780 een legaat van ƒ30.000 na aan de academie van Franeker, waarmee Schurman's Leen werd gesticht. Ook schonk hij zijn bibliotheek (dat in 1849 voor een deel verkocht zou worden door Theodorus Ypma ). Daarnaast nog wat kunstwerkjes en tekeningen, hij was glasgraveur en amateurtekenaar. Mogelijk betreffen het ook of alleen de kunstwerkjes en tekeningen van Anna Maria van Schurman, waarvan hij de achterneef was, die hij samen met haar manuscripten schonk. Hoewel gescheiden, liet Louisa een gedenksteen voor hem maken, dat ze liet plaatsen in de Hervormde kerk in IJlst, waar hij werd begraven.
Deze kerk werd echter in 1828 (hoewel sommigen van 1834 spreken) afgebroken, waarbij het materiaal van de kerk ƒ 3240 en de toren ƒ 1707,25 opbracht. De eigenaren van eigendommen in de Hervormde Kerk te IJlst werden daarom opgeroepen zich voor 12 mei 1828 te melden. Het jaar erop wordt de bouw van een nieuwe stadstoren en kerk aanbesteed.
St. Martinuskerk te Franeker : plattegrond. - 17-11-1899 [gegevens gereorganiseerd, WP]
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / BT-004674 (CC BY-SA 3.0)
|
Naar verluidt is de groot witmarmeren steen van 3 meter hoog en 2 meter breed uitgehakt en verplaatst naar de gehoorzaal van het Athenaeum in Franeker. Nadat het Athenaeum in 1843 werd opgeheven, werd de steen ingemetseld in de westelijke zijmuur, links van de hoofdingang van de kerk. Hierop zat naast een symbool van de Dood de zwart marmeren plaat, die we nu in de toren zien.
Wanneer we op de kerkplattegrond van 1899 kijken, zal dit de wand zijn met letter K, waar aan de buitenzijde het brandspuithuisje staat geschreven. In die periode zat hier geen raam.
In 1933 bevond de marmeren epitaaf zich in de zuidwand
55.
Bij binnenkomst door de toren ziet het schip er indrukwekkend uit. De pilaren zijn beschilderd met diverse heiligen. Deze fresco's waren zwaar beschadigd ontdekt bij de renovatie van 1940-43, maar zijn dus zoveel mogelijk hersteld. Enkele waren ook al in 1860 ontdekt. We kunnen aan de zuidzijde de volgende onderkennen: Clothilde, Rochius, Hubertus, Adrianus. Aan de andere zijde, de noordzijde zien we Apollonia, Franciscus van Assisi, Margaretha, Dominicus en Catharina van Alexandrië. Rond het koor treffen we straks nog Lucas, Jacobus (de Meerdere) en Sebastianus aan.
Vervolgens komen we langs de muren de 27 belangrijkste grafstenen tegen.
Tijdens de renovatie tussen 1940-43 zijn alle zerken op de vloer, dit waren er toen ongeveer 400 en nu nog ruim 300, in volgorde van beeldhouwwerk herplaatst naar de koren en zijbeuken.
Het gebouw was in 1939 in dusdanig erbarmelijke staat dat het dreigde te bezwijken, als er niets aan gedaan zou worden. De eerste signalen kwamen al in 1937 binnen. De architect H. van der Kloot Meyburg uit Voorburg werd met een onderzoek belast en kwam tot de conclusie, dat de fundering hersteld moest worden. Een van de gevels is gebouwd op een rij graven. Dat dit verzakkingsproblemen veroorzaakte was al langer bekend. In 1928 heeft men de gevel daarom verankerd, maar daarna is er niets meer aan gedaan. De totale herstelkosten - voor fundering, muurmetselwerk, nieuw dak, verlichting en verwarming - waren inmiddels komen te staan op ƒ168.000. Maar het zou dan ook weer enkele eeuwen meekunnen, was de gedachte. In oktober 1940 vindt de aanbesteding voor de betonfundering plaats. Eerst stond deze gepland op zaterdag 12 oktober, maar werd vervolgens verplaatst naar woensdag 16 oktober.
Renovatie 1940-43 Martinikerk Franeker
Nieuwe kapspanten en betonversterking muren kooromgang (Noordzijde) / Hannema (fotograaf). - 1941-1942
Bovenste deel tijdens restauratie gezien vanaf het noordoosten
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / OF-02402 (CC BY-SA 3.0)
|
Aangezien het begroot was op ƒ7.700 is de gunning aangehouden. Het laagste, maar veel te hoge bod à ƒ9.390 kwam van P. du Bois uit Franeker. Zo'n twee weken later kreeg Du Bois het alsnog gegund voor ƒ9.300.
In mei 1942 was de fundering in plaats van de oude fundering, die op 40 cm onder het maaiveld gemetseld lag, vervangen door de betonnen op 80 cm diepte. Ook de andere werkzaamheden zijn vervolgens gedaan. De 27 houten ramen zijn vervangen door tufsteen, baksteen en zandsteen, waarin nieuw glas en lood is geplaatst
56.
Hoewel alle werkzaamheden nog niet afgerond waren, werd de kerk - het middenschip - eind september 1942 weer in gebruik genomen, na een korte wijdingsplechtigheid.
De bouwwerkzaamheden gingen daarna nog door, zo blijkt. Op 28 mei 1943 vond er een ongeluk plaats. De Warnveldse metselaar Johan Schoppers, die al bijna vanaf het begin van de restauratie meewerkte, viel bij het afdalen van de ladder of van de steiger op een onverklaarbare manier van een hoogte van zeven meter naar beneden. Hij werd, ernstig gewond, overgebracht naar het Diaconessenhuis in Leeuwarden.
Johan Gerhard Schoppers werd geboren in Woold (Winterwijk) op 29 december 1897. Hij was een zoon van de landbouwer Berend Schoppers en Janna Geertruida Sikking. Op 5 september 1919 trouwde hij als 21-jarige metselaar met de dochter van de inmiddels overleden Hendrik Jan Pampiermole en Everdina Hendrika Hiddink, de 19-jarige Everdina Hendrika Pampiermole. Omdat zijn ouders ook niet aanwezig waren bij dit huwelijk, was alleen de moeder van de bruid aanwezig.
Rond de jaarwisseling van 1919 en 1920 krijgen ze een zoon die ze Bernard Hendrik noemen.
In augustus 1921 wordt wederom een zoon geboren, die de Hendrik Jan krijgt.
Tussen 27 januari en 3 februari 1927 krijgen ze hun zoon Gerrit Jan.
Hun zoontje Johan Gerhard Schoppers, dat op 17 december 1928 werd geboren, komt na drie te overlijden in hun huis Ravenharsterweg no 41 te Winterswijk.
Begin januari 1930 werd wederom een zoon geboren. Hij kreeg de naam Johan Gerhard.
Het jaar erop, in 1931, kregen ze aan het einde van de winter dochter Johanna Maria.
Een tweede dochter, genaamd Hendrika Gerharda, werd geboren aan het einde van de lente in 1934.
Tijdens het 25-jarig bestaan van de afdeling Winterswijk van de Nederlandse Vereniging tot afschaffing van alcoholhoudende dranken, november 1935, krijgt de heer J.G. Schoppers namens het Bouwarbeidersbond ook nog even het woord.
Zoon Jan Albert zag het levenslicht, aan het begin van het jaar 1937.
Dat jaar werd hij als plaatsvervangend-lid van de controle-commissie aangesteld, die de goedkeuring van het jaarverslag van de Vereniging tot verbetering der Volkshuisvesting doet. Het jaar erop zou hij lid worden. In 1938 is hij voorzitter van de afdeling Winterswijk van de Algemene Bouwvakarbeidersbond, die dan 30 jaar bestaat.
Ruim twee jaar later komt hun levenloos en naamloos zoontje op 17 maart 1939 in de Bloemstraat no 1 ter wereld.
In 1939 verhuizen ze van de Bloemstraat 1 in Winterswijk naar de Landweg 10 in Warnsveld en bedanken ze hun vrienden voor de hechte kameraadschap over alle jaren.
Het jaar erop wordt op 16 december 1940 weer een levenloos kindje geboren.
In eerste instantie ging men ervan uit dat de val niet levensbedreigend was. Maar twee dagen later overleed hij op 45-jarige leeftijd
57.
De eerstvolgende steen is ook weer van de familie Van Schurman. Onder deze steen lagen Frederick van Schurman (± 1564 - 05-11-1623), Iohan van Schurman ( - 19-2-1633) en twee dochters van Samuel van Schurman. De voornaamste reden dat de zerk hier staat, is het feit dat Frederick van Schurman de vader was van Anna Maria van Schurman
58.
Daarop volgend valt het oog op een Bremer rood zandstenen zerk. Dit zijn veelal de oudere stenen.
Deze is in 1482 gemaakt voor Douwe van Sjaerdema, inderdaad de bewoner van het kasteel .
Deze Douwe Tjeerds van Aylva is een zoon Tjaard Epes van Aylva en Swobke van Juwsma en geboren rond 1424. Hij huwde Edwer Sikkes Sjaarda. Hij nam later de naam van zijn vrouw aan. Hij wordt vermeld in het dootboeck, waaruit blijkt dat hij is doodgeslagen.
Op de zerk staat het volgende te lezen:
D.O.M.S.
Douuo a Sijaerda senior ex antiqua
Frisiae noilitate oriundus, a Brabantiae
duce equestri dignitate ornatus, ac
a Frederico IIJ imp: dijnasta Wester
goae per publicum diploma declaratus
hic quescit; qui uiuus quieuit nunquam
obijt anno 1482
cura nob: dni Ruardi a Iuckema
Anno 1626
Dit laat zich lezen als: Douwe van Sjaerdema, de oude, Friese edelman, afstammeling van een Brabantse hertog, met ridderlijke waardigheid bekleed en bij open brief door keizer Frederik aangesteld tot landvoogd van Westergo, hij, die bij zijn leven nimmer gerust heeft, rust hier. Gestorven in het jaar 1482. - Door de zorg van Ruurd van Juckema is deze steen geplaatst in het jaar 1626.
Zo'n anderhalve eeuw later wordt ook Ruurd Werps van Juckema op deze steen bijgeschreven. Hij is rond 1580 geboren en op 11 november 1639 overleden. Hij was een zoon van Werp Werps van Juckema en Aaltje Ruurds van Roorda. Hij trouwde driemaal. Eerst met Edwer Gerrolts Cammingha. Vervolgens met Barber Frans Dekema en ten slotte met Maria Siedses van Tjaarda
59.
We zullen nog meer Bremerstenen tegenkomen. Deze smalle zandstenen zijn flauw trapeziumvormig. Een van de oudst bekende fragmenten - uit 1405 - ligt hier ook in de kerk. Wij komen zo meteen een hele steen uit 1418 van Marie tegen.
De zerken, ook de andere hardstenen, zijn om drie redenen van belang stelt de rijksarchivaris in Friesland, A. L. Heerma van Voss: beeldhouwkundig en kunsthistorisch, genealogisch en heraldisch.
Ruim honderd jaar eerder onderkende het Friesch Genootschap dit in 1833 ook. Ze besloten op voorstel van W. van Swinderen en H. Baerdt van Sminia om een commissie in te stellen die belangrijke opschriften en afbeeldingen zou gaan opsporen en bewaren. De voorbereidingscommissie bestond uit E. D. Fontein en A. Telting . Helaas bracht het verzoek tot toezending van gegevens onvoldoende gegevens op om tot een constructief overzicht te komen dat uitgeefbaar was.
Nu honderd jaar later, in 1940 hebben alle provincies - uitgezonderd Friesland en Limburg - een systematische beschrijving van grafstenen in druk doen uitkomen.
Wel heeft, voornamelijk, de tekenmeester Albert Martin vele tekeningen en schetsen van grafzerken gemaakt, maar deze zijn genealogisch en heraldisch gezien onnauwkeurig gebleken. Ook is niet altijd secuur de initialen of namen van de beeldhouwers weergegeven
60.
We komen de volgende drie Bremerstenen nog tegen.
Het grafzerk van Rienck Taka zoen of Takezoen is in 1501 gemaakt. Het heeft een huismerk in een heraldisch schild, waarboven een inscriptie, randschrift, vierpassen met een huismerk op een schild in de hoeken. De huismerken aan linker- en rechterzijde zijn spiegelbeeldig geplaatst. De inscriptie met initiaal-letters boven het wapen zijn later toegevoegd.
Rienk Taeks overleed op 25 december 1501, Karsdach staat er in een fraai Gotische letter, gevolgd door Bydt doch voir dye zyel om God een paeter n(ost)r
61.
De volgende is van Syds en Foppa, kinderen van Heer Doega, gemaakt in 1475. En van Douwe Roedmersma. Het heeft heraldisch schild en verscheidene inscripties, waarvan één op de rand. In de linkerbovenhoek heeft het een bloemmotief, een roos.
Onder deze zerk lagen een aantal mensen begraven. Allereerst Sieds Heres van Donia en Foppe Heres van Donia, die beiden op 4 mei 1475 overleden.
Het randschrift vermeldt: Int iaer ons here MCCCC en LXXV des darde dages va mei sterf Syds en Foppa Here Doege kinde biddet voer die ziele. Als 'spatie' zijn hier fijne figuurtjes weergegeven.
Daarna de burgermeester van Franeker (1490) en de grietman (1497-1505) van Franekeradeel Douwe Rodmersma. Vervolgens Jan Jans Meerhagen - die op 24 september 1589 overleed. De volgende is Aafke Beerns. Zij was eerst met Petrus Tiara getrouwd en daarna met Jacob Meintes. Zij overleed op 23 september 1597. En tenslotte werd de goudsmid Jacob Meintes (burger in 1693) hieronder begraven bij zijn vrouw Aafke Beerns
62.
En tenslotte de oudst gedateerde van 1418. Het betreft de zerk van Mary P[i?]eter [B]anister wyf. Marie overleed op sinte Martinus avont oftewel 11 november 1418 en was getrouwd met Peter Banister. In het midden zien we een wapenschild op een omgekeerde gaffel steunend
63.
Na de Bremer steen van Douwe van Sjaerdema treffen we tussen twee raampartijen de epitaaf aan van Camminga:
Hier neffens dit gescrift leggen onder een steen
Minno van Kamming, end' Lutz Herema bi een:
Oick een' dochter van haer, genaemt Lucia, vrou'
Van Karol' Sternsee sijnde geweest getrou':
Die haer ter eeren des' gedacht'nis stellen doet.
De Dood en siet an, noch geslacht, noch macht, noch goet.
Luciae à Kamminga.
Matronae. Nobiliss: ac Lectiss: Conjugi. Dilectae. Quae. Obiit An[n]o vitae LII. Conjugii XXXIV. Christi M.D.CV.
Octob. XVI. Inter III et IV. pomerid.
Karolus A Sternsee Maritus.
M. M. S. P.
Dit grafschrift herinnert de personen die we als bewoners van het Sjaerdaslot en Sternseeslot zijn tegengekomen.
Minne Wietses van Camminga ( - 25-1-1571), zoon van Wietse Rienks van Camminga en Rinske Franses van Minnema en gehuwd met Lutske Gerrolts van Herema. Zij ( - 9-8-1553) is de dochter van Gerrolt Taekes van Herema en Lutske Tjaards Sjaarda.
Lutske Minnes van Camminga ( - 16-10-1605), dochter van Minne Wietses van Camminga en Lutske Gerrolts van Herema, huwde Karel Christoffels Sternsee. Hij (± 1551 - 14-5-1615) is een zoon van Christoffel van Sternsee en Knierke van Ropta
64.
Hierna volgt weer een van de vele "moderne" zwartmarmeren grafzerken, in dit geval van de familie Van der Waeijen.
Op de zerk vinden we in de hoeken de vaker voorkomende medaillons met leeftijdskoppen, die fases van het leven aangeven. Dit beeldhouwwerk wordt aangevuld met een charitasfiguur in architectonische setting, in het midden gevolgd door het wapen. Daaronder een tekstveld met de volgende tekst:
Cornelia Veth conjunx Joh. van der Waeijen
obiit 26 aug. anno 1696, aet 51.
Iohannes van der Waeijen s.s. theol dr,
et prof. ordinarius, academiae concionator
ac historiographus Frisiae. obiit d: 4 november anno 1701, aet. 63.
Et Alet. Ald. van der Wayen ux. d. fr. Gul.
Meijers cent. in. coh. praet. pr. nas.
araus &c cum quavixit sine querela ob. 29
jun. 1717 v.a. 32 m.6. ut & cor. Libere
In het randschrift (vanaf boven) kunnen we lezen:
Iohannes van der Waeijen Ioh. filius s.s. theol dr. et professor ordin. ac academiae concionator obiit d. IX decembr anno MDCC XVI aetatis XL
Helemaal bovenin heeft de beeldhouwer getekend met Jelle 16[17?] Clases
65.
Van en over zowel Johannes van der Waeijen (1639-1701) als Johannes van der Waeijen (1676-1716), kunnen we dan ook vele pennenvruchten vinden
66.
Ernaast liggen een tiental werken van Nicolas Dings. Deze behoren bij de expositie Een vrije geest ziet meer vogels in de kerk, dat is bedacht door Anita van Os, galeriehouder van de Roos van Tudor in Leeuwarden.
Hazenpeper
De Melkweg
Tulpenkoorts naar Honthorst
Madonna Portable
Nicolas Dings - Martinikerk, Franeker
|
|
|
|
|
|
Dings (Tegelen, 20-7-1953) heeft de Getijdenboeken, ook wel Urenboeken genoemd, als thema gebruikt om van deze privé-devotie een hedendaagse variatie te maken. De keramieken voorwerpen liggen open op een pagina met een eigentijds verhaal van schijn en wezen.
Zo combineert hij in deze religieuze vorm met Tulpenkoorts naar Honthorst de kunstgeschiedenis, economie en hedendaagse beeldtaal met ornithologie.
Hij voert hier namelijk de zeventiende-eeuwse schilder Gerard van Honthorst op met een mix van twee meisjesportretten, waarschijnlijk het meisje Amalia Margaretha von Dhaun (1626-1674) - een portret uit 1634 - en Amalia van Solms (1602-1675) - uit 1632, waarbij menigeen hun vingers branden tijdens de tulpenmania van 1634-1637, de metaforische moeder der economische bubbels.
Tijdens het hoogtepunt van de tulpenrage verschenen tulpenboeken, waarin gekleurde tulpentekeningen stonden, om enig zicht op alle variaties te houden en natuurlijk om een graantje mee te pikken. Dit legt de verbinding met bestudering van vogels, het thema van de tentoonstelling en de tekeningen van deze vogels
67.
Hierna volgen diverse zwartmarmeren grafzerken.
De eerste is een zerk van Theodoric Mantgu en Tiaecke Eewens oftewel Theodorik of Theodoricus Mantgum ( - 29-1-1607) en zijn tien maanden daarvoor overleden vrouw Tjalke Eeuwes ( - 10-3-1606).
Als inscriptie staat hierbij het volgende geschreven:
Sum Trivii Franekera tui moderatus habenas.
Lustra per Octo bona dimidiumque fide.
Jam rude donatus, Caelique receptus in album,
Laetus ab ore Dei pendeo discipulus.
H.A.N.
Later zijn daarbij Marijke Zas (12-5-1637) en haar twintig jaar later overleden man en arts, de in 1622 gepromoveerde Johannes Hobbes Ansta ( - 21-5-1656) bijgezet.
Als maker van steen wordt gedacht aan steenhouwer Jelle Claes, ook wel geschreven als Jelle Klases, de zoon Klaas Jelles
68.
De volgende grafzerk behoort toe aan Hero van Ockingha en Anna Dekama. Het is in 1563 gemaakt door V.L., oftewel Vincent Lucas.
Vanwege de architectonische setting van deze zerk met grootse dieptewerking een waar monument te noemen. Van het alliantiewapen evenals de medaillons met heraldische schilden in de hoeken is op een na niets meer te maken. Deze zijn 'keurig' weggehakt. Een eerder gemaakte tekening laat ons echter zien wat we hier missen.
Rondom en in het tekstvak staat het volgende te lezen:
V L
In[t iaer ons here MVC ] LXXXVIJ de XI januarii sterf den eedelen eerentvesten Hero van Ockingha
Int iaer MV[C] LXIIJ de XXIX iuny sterf die eedele Anna Dekama Hero van Ockingha wyf ...
Munde immunde vale, tua lubrica dona facessant.
Quae das, momento mors inopina rapit.
En modo non uno quae nomine dicta beata est,
Nunc saxo tegitur pulvis et umbra levis.
Anno 1758 den 23 iuly is in den heere gerust de eerbare en deugdryke Berber Gerrits Ursinga huisvrou van Ian Feikema mede vroedschap der stad Franeker in den ouderdom van 51 iaaren en agt maanden en leit alhier begraaven
Het Latijnse lijkgedicht, de Carmen Exequiale, zal later weggehouwen zijn om de tekst van 1758 te kunnen herbergen.
Here Lolles van Ockinga is geboren als zoon van Lolle Heres van Ockinga en Aaltje Hobbes van Hermana. Hij huwde eerst met Hielkje Gaeles van Galama en daarna met Anna Jarigs van Dekema. Hij overleed op 11 januari 1587.
Zijn tweede vrouw Anna Jarigs van Dekema was op 29 juni 1563 al overleden. Zij was de dochter van Jarig Juws van Dekema en Trijntje Rienks van Camstra.
De steen is vervolgens hergebruikt door Berber Gerrits Ursinga en Jan Feikema. Berber is een dochter van Gerrit Ursinga en Riemke Ruurds, die haar op 24 november 1706 in St. Annaparochie lieten dopen. Ze kregen in 1747 een zoon Gerryt die ze op 29 oktober 1747 lieten dopen. Zij overleed op 23 juli 1758.
Haar man de meester-schoenmaker Jan Feikema is rond 1705 geboren en werd vroedman van de stad Franeker. In 1724 was hij eerder getrouwd met Aatje Lolckes. Met Aatje kreeg hij in 1725 Feicke. In 1730 woonde hij op Godsakker en in 1766 woonde hij aan de Zilverstraat. In 1749 betaalde hij voor de locatie Tweede Noord voor drie volwassenen en twee kinderen £ 50:15:-
69
Wat opvalt aan de volgende grafzerk is dat het een maatje kleiner is. Deze zerk - wederom gemaakt door Vincent Lucas - is van Froucke Hottinga en heeft een alliantiewapen. Ook zien we mensfiguren in een twee dimensionale architectonische setting. Verder heeft het een randschrift en medaillons met heraldische schilden in de hoeken. Deze zijn van links naar rechts te lezen als Hottinga-Sjaerdema en Wybisma-Helinga(?).
Lucas heeft door kariatiden met zijaanzicht zich meer vrijheid veroorloofd, dan gebruikelijk, zodat ze nog nauwelijks aan zuilen doen denken.
Het volgende kunnen we op de zerk lezen. De Gotische woorden worden door figuren van elkaar gescheiden:
Vincent 1561 Lucas
Hyr licht begrave die eerw'dighe Froucke Tzalijngh Bothnya wyf, Hottinga, starf int iaer ons here MCCCC [XC | CLX?]VI op si[n]te [Wil]b[r]ordsdach
Waarom er op de ruimte voor het epitaphium nooit een grafschrift is gehouwen, is niet duidelijk. Wel lijkt het erop dat om soort van achterafbestelling gaat.
Froukje Jarigs van Hottinga was de dochter van Jarig Jarigs van Hottinga en Hiske Wybesma. Ze trouwde met Tjalling Siedses van Botnia, een zoon van Sieds van Botnia (ook voorkomend als Sieds Tjaarda) en Ansk Jeppes van Jeppema. Tjalling Siedses van Botnia was grietman van Hennaarderadeel en Franekeradeel tussen 1521 en 1524 en zat in de raad in den hove van Friesland. Op zijn grafsteen staat Tyalyng va(n) Botnya, R(idder) en(de) R(aet) der K(eiserlijcke) M(ajesteit). Hij overleed op 4 november 1533. Froukje was naar verluidt zijn tweede vrouw. Wanneer ze is overleden is niet goed te lezen
70.
De volgende grafzerk is van Gerardus Agricola. Vincent Lucas maakte het in 1555. Een subtiel verschil met de kariatiden van de vorige zerk is dat deze nog wel een vierzijdig zuilelement op het hoofd dragen, in tegenstelling tot die van zes jaar later. Hoewel niet echt sterk, bevat deze architectonische setting wel 3D aanzetten.
In de hoeken treffen we vierpassen met leeftijdskoppen. In het midden heraldiek en rondom en onder een inscriptie waarop we het volgende kunnen lezen:
Vincent 1555 Lucas
Ao milles: quingent: nonag: octavo decimo quinto kalendas octobris obyt in Christo venerab: vir dns Gerardus Agricola ultimus prior Clari Campi
Orborum pater et lingua qui doctus utraque
hic iacet Agricola qui fiut ante prior
quam bene conveniunt, prior hic sibi parta peliquit
orbie, in claercamp qui fuit ante prior
Gerardus Agricola aka Gerard Luitjens was een zoon van Luitjen Jarigs en Aaltje Thomas. Hij was de laatste prior van het klooster Klaarkamp en stichter van het weeshuis. Hij overleed op 15 oktober 1598 in datzelfde weeshuis.
Het is dus merkwaardig dat de beeldhouwer al ruim 40 jaar voor de dood van Agricola de zerk maakte. Dit fenomeen roept verschillende vragen op. In welke halffabricaat achtige staat leverde Lucas de zerk af? Of werkte de beeldhouwer op voorraad?
71
Ook de volgende zerk is gemaakt door Vincent Lucas, nu een jaar eerder gedateerd, 1554. Hij maakte deze voor Jarich Dekama en Catrina van Kamstra. Onder een driepas boog zien we hun alliantiewapen dat rondom rijkelijk is gedecoreerd met hermen en mensfiguren. In de hoeken de vierpassen met heraldische schilden. Daarnaast is er rondom een randschrift dat ook tegenwoordig nog gebruikt wordt en een eveneens fraai versierd tekstveld, waarin we het volgende kunnen lezen:
Jac. 4
Que tande est ista vita vestra
cui uni prospicitis, uni laboratis
ac molimini ? nimiru vapor
est ad breve tempus appares
ac mox evanescens
Deze in het Latijn geschreven vers 14 wijkt af van in de Statenvertaling voorkomende tekst:
Die ghy niet en weet wat morgen [gheschieden sal]: want hoedanich is uw' leven? Want het is een damp die voor een weynich [tijdts ofte schijnt] gesien wordt ende daer na verdwijnt.
Tegenwoordig lezen we dit als:
U, die niet weet wat er morgen gebeuren zal, want hoe is uwe leven? Het is immers een damp, die voor een korte tijd verschijnt en daarna verdwijnt. Eerder was dit:
Gij, die niet weet, wat morgen geschieden zal, want hoedanig is uw leven? Want het is een damp, die voor een weinig tijds gezien wordt, en daarna verdwijnt.
Het randschrift vertelt ons het volgende:
Int iaer ons here MVC LIIJ de XXIIJ aprilis sterf de eerbare en eerentvheste M Iarich [Dekama]
Int iaer MVC en LXXXIIIJ de IIJ april sterf die eedele iuffrou Catrina va Kamstra zy wijf
Jarig Juws van Dekema werd rond 1498 geboren en was een zoon van Juw Hettes van Dekema en Catharina Jarigs van Hottinga. Hij trouwde met Trijntje Rienks van Camstra en stierf op 23 april 1553.
Trijntje Rienks van Camstra was de dochter van Rienck van Camstra en Gerlantje Hoxwier en is rond 1500 geboren. Zij overleed op 3 april 1584
72.
Deze portretzerk is gemaakt door (een tot nu onbekend gebleven beeldhouwer met de initialen) I.A. Of de uitgebeelde ridderfiguur ook Raest van Vervou of zijn zoon Jan moet voorstelling is niet duidelijk. In de hoeken staan de kwartierwapens van de grootouders van Jan. Met boven Jacques van Vervou (uit Luik) en Maria Chocquier. Beneden Frits van Grombach en Luts van Martena.
In het randschrift lezen we:
Ao 1568 den 9 iunij sterf den eedelen erentvesten ioncker Raest van Vervou
Ao 1580 den 31 octobris sterf de eedele erentveste ioncker Ian va Vervou
Raast Jacques van Vervou is de zoon van Jacques van Vervou en Anna Maria von Grumbach en stierf dus op 09 juni 1568. Hij was als Luiks edelman gehuwd met Emerentia Amalia van Grombach.
Zijn zoon Jan Raasts van Vervou sneuvelde bij Scharsterbrug op 31 oktober 1580
73.
Op de vloer komen we nu ook een liggend wit zandstenen grafzerk tegen, dat licht verhoogd is. Dit is waarschijnlijk gedaan om de inscriptie aan de zijkant van de zerk leesbaar te houden.
Int jaer ons heeren MVC starf der gestreng en vhest Cristoff Karls ghebore in Myessen, opten maendach na karsdach is hy bleve, des gheef hem God dat ewich leven, Ame staat er rondom te lezen.
Op zerk staat een man afgebeeld met aan zijn rechterzijde de heraldiek. Het betreft de zerk van Christof Karls, die op 26 december 1500 is gestorven. De Sakser Christof Karls is geboren in Myessen (Meiszen) en in 1498 hiernaartoe gekomen. Meißen ligt aan de Elbe, hemelsbreed zo'n 450 km vanaf de monding bij Cuxhaven , net voorbij Hamburg, aan de Noordzee en stroomafwaarts door alle bochten zo'n 650 km
74.
We lopen verder achter het koor langs en werpen een blik op het schip.
Hier staan twee zerken naast elkaar opgesteld, maar hebben niets met elkaar te maken en verschillen in voorkomen.
De linker toont de vier evangelistensymbolen in de hoeken. De zerk betreft een hergebruikte, want het is overduidelijk schoongehakt en voorzien van een nieuwe tekst, met een compleet familieverhaal:
Ao 1545 de 4 september sterf den eersamen man Claes Claesen hier begraven
Ao 1549 den 12 september sterf den eerbr Aef mr Iacob Roelef va Dalens wijf hier by hoer eerste man begraven
F.G.E.
Ao 1599 de 5 augustij sterf Aef meister Iacobs docr Ghisbart Frans zoe Ens [v]rou besorgster van den econemie ontrent 6 iaer binnen Franeker ende ..eert Ghisbarts docr des selfs iaer [de]n 8 september en legen hier begra
[Ao 1]615 de ... novembr sterf de eerbare Griet Tonis do laest wedue va w Gysbert Frans Ens ende is hier begrave
Claes Claessen Of Klaas Klases is overleden op 4 september 1545. Hij was gehuwd met Aef of Aafke, die op 12 september 1549 overleed. Zij was nog even kort hertrouwd met Meester Jacob Roelofs van Dalen, de rector van de Latijnse school in Franeker.
Hun dochter Aef of Aafke Jacobs van Dalen trouwde met Ghysbert Fransz. Ens oftewel Gijsbert Franses Ens. Zij overleed op 5 augustus 1599. Hun dochtertje overleed eveneens in 1599 op 8 september.
Na het overlijden van Aafke (1545) hertrouwde Jacob Roelofs met Jetske Siebes.
Gijsbert Franses hertrouwde na het overlijden van Aafke (1599) met Grietje Teunis.
Gijsbert Franses was aan het einde van de zestiende eeuw Commandeur over de personen bij de Raad tot dienst van den Lande, de burgerij tot dienst van den Landschappe uitgemaakt.
Na het overlijden van Gijsbert Franses, overleed als laatste hier begraven Grietje Teunis (Griet Tonis) op .. november 1615.
Zodoende werd de zerk een zerk van de familie Ens, een bekende burgerfamilie in Franeker. Het is dan ook hun wapen (Fr. halve adelaar / penning en vleugel) die we zien, waarbij de initialen staan voor Frans Gysberts Ens.
We komen Frans Gijsberts Ens in 1634 tegen als stadsbode van Franeker
75.
De rechter zerk heeft de zogenaamde leeftijdskoppen, de vier fasen van het leven, in de hoeken staan.
Het betreft een grafzerk van de wetenschappelijke familie Hoierius. Als eerste wordt Willem Lambertsz. Hoierius genoemd:
Ao MVC LIII den 1 maij sterf den eerbareb man meister Willem Lambert soen Hoierus V I licentiatus
Hij zal rond 1498 geboren zijn en was getrouwd met Martje Ates.
Willem Lamberts was licentiaat in de beide rechten.
Hij overleed op 1 mei 1553.
Zijn zoon Lambertus Willems Hoierius was nog geleerder dan zijn vader. Hij was chirurgijn. We zien dit ook terug in zijn wapen met Fr. halve adelaar en clysteerspuit. Hieronder zijn initialen L(ambertus) G(uilielmi) H(oierius).
Hij overleed twee jaar na zijn vader, op 18 november 1555:
Int iaer MVC LV den XVIIJ novebris sterf den eerbare Lambert Willem soen Hoierus hier begraven
Hoc Lambertus habet socium cum patre sepulchrum
Hoieri us docto doctier ipse patre
L.G.H.
Heus puer, heus iuvenis, queq: e: monet ipse senectus:
nemo sibi vitae tempora certa putet
cu mihi vernaret iuvenili in corpore vires
ista velut fumus, bullaq: vana fugit
hanc igitur vera studiose quaerite vitam
qua cu caelicolis nunc sine fine fruor
In dit zesregelig gedicht wordt de jeugd er door hem op gewezen, dat de duur van het leven hier op aarde onbekend is, dus verspil het niet.
Dertig jaar later overleed de vrouw van Willem Lamberts, Martje Ates, op 20 februari 1585:
Ao 1585 den 26 februarij sterf de eerbare Maertzen Aete docr mr Willem Lambert zo Hoierius zijn wijf
En ten slotte ligt ook de dochter van Willem en Martje, Fokeltje Willems Hoierius, hier begraven. Zij overleed op 19 december 1617:
Ao 1617 de 19 december sterf die eerbare Foekel Wyllems dr Hoyerius Hoeyte Douves Styckenbuir zijn wijf.
Zij was gehuwd met Hoite Douwes Stickenboer, die al op 14 april 1589 was komen te overlijden. Gedacht wordt dat het zijn huismerk is dat we tussen 'AE' en '84' zien staan. Deze aanduidingen blijven echter onverklaard
76.
De volgende zerk is een van fraaiste beeldhouwwerken met perspectiefwerking van Claes Jelles, die het in 1602 maakte voor Rienck van Camminga.
Rienk Franses van Camminga overleed op 8 maart 1598. Hij was de zoon van Frans van Camminga en Fetje Siebrens van Stinstra en huwde met Margaretha van Botnia (Griet Bottinga). Ze kregen vier kinderen. In 1586 was hij burgemeester van Franeker
Int iaer ons her 1598 de 8 marty sterf de edele erentvheste Rienck va Camminga
Quis cubet hic si forte rogas uno accipe verbo,
Et cui tuta fides, nobilis ille fuit.
Indole praeclara, magno de stemmate, sed quae
Rarae virtutes undique condecorant,
In dominum sincerus amor, custodia recti,
In patriam et pressos praestita sponte fides.
Ook de wapens en versierselen zijn gaaf bewaard gebleven, zodat we boven het helmteken nog een uitkomende leeuw kunnen waarnemen. Eronder de wapens van Cammingha en Botnia (ruit).
In de hoeken ook telkens wapens van de ouders. Linksboven Cammingha en Minnema, linksonder Stenstra en IJdtsma. Rechtsboven Botnia en Hottinga en rechtsonder Stania en Heemstra.
Later is de steen hergebruikt door de familie Jakles uit Bolsward, gelukkig met instandlating van de steenhouwerskunst. Het epithaphium - zoals we hierboven nog aantreffen - zal tussen 1806 en 1820 over gebeiteld zijn.
Zijn overleden den 8 september 1806 de juffer Iacoba Iohanna Iakles, dochter van Pier Iakles en Alida Brouwer van Bolsward, oud ruim 16 jaren, den 3 December 1812, de WelEerwaardige Heer Bernardus Brouwer T.C.P. en pastoor alhier oud 65 jaren.
Den 31 julij 1816, Mejufrouw Alida Brouwer, huisvrouw van Pier Jakles van Bolsward, oud ruim 63 jaren, en liggen alhier begraven.
Den 6 april 1820 stierf te Bolsward den Heer Pier Jakles in den ouderdom van 86 jaren in leven lid van den raad aldaar, en ligt alhier begraven.
We hier dus als eerste Jacoba Johanna Piers Jakles staan. Zij was een dochter van Pier Jakles en Aletta / Alida Dirks Brouwer en in Bolsward gedoopt op 9 april 1790.
Ze werd slechts 16 jaar en overleed op 8 september 1806.
Enkele jaren later overleed Bernardus Brouwer, zoon van Dirk Brouwer en Maria Elisabeth Tijman. Hij werd pastor en priester in de rooms-katholieke gemeenschap. Hij kwam als 65-jarige te overlijden op 3 december 1812.
Veertien jaar na het overlijden van hun dochter, overleden ook vader Pier Jakles en moeder Alida Dirks Brouwer.
Alida, dochter van Dirk Brouwer en Henderina Overmars en gedoopt op 26 april 1751 in de Mozes- en Aäronkerk te Amsterdam, overleed op 21 juli 1816.
Vier jaar later overleed ook haar man Pier, zoon van Jakle Piers en Sibbeltje Dirks, waarmee ze op 6 januari 1788 trouwde. Hij overleed als 86-jarige op 6 april 1820. Pier, rond 1734 geboren, was raadslid in Bolsward
77.
De volgende opgestelde grafzerk is die van het paar Juw van Dekama en Kathry Hottingha.
We zien hier onder een driepas boog het helmteken met de uitkomende leeuw. Daaronder het alliantiewapen van beiden. Het vlak wordt aan beide zijden geflankeerd door halve zuilen. Deze lopen, iets breder, door naar beneden waar we de tekst uit Ecclesiasticus 38 kunnen lezen:
Memento iudicy mei
Sic enim erit 8e tuum
Mihi heri tibi hodie
Ecclesiasticie 38
In vers 23 van Ecclesiasticie, dat menigeen kent als Jezus Sirach, wordt dit vers ook geschreven als "Memento iudicij mei • Erit enim tale etiam tuum • Mihi heri & tibit hodie". Vertaald staat er: Gedenk aan mijn oordeel, want zo zal ook het uwe zijn; mij gisteren en u heden.
In de buitenrand lezen we het volgende:
Int jaer ons heren MVC en XXIIJ de XXVIJ dach octobris sterf de eerntveste heerschip Jw va Dekama
Int jaer ons heren MVC ende XXXIX de XV dach may sterf die eerbare Kathry Hottingha sy huijsvrow
Juw Hettes van Dekema was een zoon van Hette Juws van Dekema en Wikje Ruurds van Albada. Hij is tweemaal getrouwd. Voor Trijntje van Hottinga was hij met een tot dan toe onbekend gebleven vrouw getrouwd. Zij is inmiddels geïdentificeerd als Ydt Unia. Hij was rond 1510 grietman van Baarderadeel en overleed op 27 oktober 1523.
Zijn tweede vrouw Catharina Jarigs van Hottinga, waarmee hij in 1479 huwde, was een dochter van Jarig van Hottinga, van Nijland - grietman van Hennaarderadeel en Swobke van Sjaarda of Sjaerdema. Ze is rond 1451 geboren en was een zus van Juw Hottinga (heerschap in Franeker) en Here Hottinga (hoveling in Wommels). Ze overleed op 15 mei 1539.
Met haar kreeg hij zeven kinderen, vier zoons en drie dochters. Met Ydt had hij twee dochters gekregen.
De zerk werd in 1542 gehouwen en is een ontwerp van B. G., die we inmiddels kennen als Benedictus Gerbrands .
Fraaie vierpassen geven - voor zover bekend, want twee vrouwenschilden zijn oningevuld gebleven - de oudere generaties weer
78.
Wanneer we de blik weer even naar het midden richten zien we nog een deel van het koor en schip met aan het einde het orgel. In het koor liggen inderdaad nog fraaie gebeeldhouwde zerken.
De herinneringssteen aan Jacobus Amersfoordt is een tekstuele. We kunnen de volgende tekst lezen:
Placidus quiescit meliorem
sper ans. diem
heic. situs est
Jacobus Amersfoordt
theol. doctor
primum in athenaeo harderoviceno
liter orientalium
deinde in athenaeo Franequerano
theologiae professor
ibidemoque bibliothecae praefectus
natus Amstelodami D. XXIV Novembr a MDCCLXXXVI
denatus Franequer AE.D. XXIII Octobr a MDCCCXXIV
In memoriam coniugis sanctissimi
doctissimique
moerens vidva
P.
Jacobus Amersfoordt werd geboren in Amsterdam op 24 november 1786.
Hij studeerde tussen 1801 en 1805 aan de Latijnse school en daarna aan het Athenaeum, beiden in Amsterdam. Hier ontvlamt al zijn weetlust in zowel de Oosterse als Westerse Letterkunde.
In 1808 startte hij zijn studie in Leiden, waar hij op 26 april 1813 bevorderd werd tot proponent. Hij was medeoprichter van een Oostersch studentengezelschap Literis Orientalibus sacrum.
Twee jaar later werd hij op 8 april 1815 doctor in de godgeleerdheid, met het proefschrift Dissertatio theologica de variis lectionibus Holmesianis locorum quorundam Pentateuche Mosaici.
Hij startte zijn carrière bij de op 2 augustus 1815 opgerichte Geldersche atheneum in Harderwijk met zijn inaugureele rede Oratio de studio literarum Arabicarum. Tevens kreeg hij ƒ 500 jaargeld om een aantal preken in het Frans te geven.
Nog geen drie jaar later werd deze atheneum opgeheven en vertrok Amersfoordt naar Franeker, waar hij de naar Leiden vertrekkende W.A. van Hengel ging vervangen. Tevens ging hij - om zijn inkomsten te verhogen - de lessen logica en methaphisica van de hiermee stoppende prof. Tholen overnemen.
Zijn oratie Oratio de religionis christianae popularitate, uitgesproken op 7 oktober 1818 bij aanvaarding van deze functie, werd in Franeker gedrukt bij G. Ypma. Daarnaast ook in Leeuwarden bij J.W. Brouwer.
In 1821 werd hij bibliothecaris, vanwege het vertrek van De Wal naar Groningen en kreeg hij tevens tot 10 juni 1823 de rol van rector van Frieslands athenaeum in zijn schoot geworpen.
Ook na het afleggen van de rol van rector magnificus sprak hij op 10 juni 1823 een oratie uit Oratio de certo in Naturali quoquo Theologia agnoscendo. Deze werd nog niet gedrukt, omdat hij eerst zijn notities nog verder wilde verwerken.
Na een bezoek aan het feest ter gelegenheid van het 250-jarig bestaan van het Leidens Ontzet, kwam 8 oktober ziek thuis. De daar opgelopen ziekte was ondanks de Geneeskunde dusdanig dat hij op 23 oktober 1824 om 14.30 eraan overleed.
Hij was nog maar 38 jaar, "in den leeftijd des verzamelens", zoals J.W. de Crane het omschreef.
Hij was op 2 mei 1816 getrouwd met Elizabeth Constantia Huysinga. Zij was bij zijn overlijden zwanger van hun vierde kind.
Hij werd begraven in de academiekerk en toen deze in 1850 werd afgebroken, werden zijn resten overgebracht naar deze kerk.
In 1925 werd zijn "fraaije Verzameling Boeken, in onderscheidene Talen en Wetenschappen", door H.W. Hanzenberg jr in Leiden vanaf 31 oktober te koop aangeboden
79.
De volgende - druk aandoende - merkwaardige, strak-Gotisch grafzerk vraagt om een rustige beschouwing om het beeldhouwwerk te doorgronden.
In de hoeken treffen we de vierpassen met evangelisten, met linksboven de adelaar van Johannes, rechtsboven de engel van Mattheus, linksonder de leeuw van Marcus en rechtsonder de stier van Lucas.
Het gehele middenvak is gevuld met beeld. Aan weerszijden staan kolommen die elk in het midden zijn ingesnoerd.
Er bovenop zien we - als rouwelement - een kinderfiguur met een ondersteboven gehouden fakkel. Deze zijn boven met elkaar verbonden, waarbij in het midden een dierschedel hangt.
In het midden van het middenvak zien we een zeer groot gekroond helmteken met een omgewende uitkomende leeuw, waarnaast een vrouwelijke wildeman staat, die de twee alliantiewapens daaronder aan linten vasthoudt.
De wapens zijn vrijwel zeker van de stichters van het slot, het echtpaar Douwe Aylva (Sjaerdema) en Edwer Sjaerdema.
Links de leeuw van Douwe en rechts het oude Sjaerdema-wapen, met pijl, 1½ lelie en 3 sterren.
Helaas is het gotische randschrift met fraaie woordafscheidingsfiguren erg afgesleten dat we dit niet bevestigd kunnen krijgen.
Hier lecht begrave ... Eedve[r?] [Siae?]... a... II starf ... aer ...here ... en ... VIII novebris reqescat
Er wordt gedacht dat het gaat om Edwer Sikkes Sjaarda, een rond 1426 geboren dochter van Sikke van Sjaerda en Botje van Hobbema, die trouwde met Douwe Tjeerds van Aylva. Ze overleed op 8 november 1510
80.
Het orgel van Franeker is gebouwd in 1842 door de gebroeders L.J. en J. van Dam. Ze maakte hiervoor gebruikt van de materialen (pijpwerk) van het vorige orgel van Johannes Radeker. Omdat Radeker ook dit materiaal hergebruikte, kunnen we dus nog materiaal uit 1528-1534 tegenkomen, toen Johannes van Covelens en Hendrik Niehoff aan hun orgel werkten
81.
Een eveneens lastig leesbare epitaaf of rouwbord treffen we vervolgens aan. "Vita Circense Curriculum" staat er in ieder geval boven.
D.S.
Aeternae Memoriae
Cl. v. Menelai Winsemii
Med. Anat. Botan.
Per annos XXIII Profess. celeb.
Fratris un. et desider. maest. P.C.
Jactet Apollineos subtilis Graeciae mystas,
Extollat Coos Pergameosque senes,
Roma suum graiis componat libera celsum,
Et sibi bis natum vendicet Hippocratem,
Hic tibi pergameum donavit Frisia civem,
Hic dedit et Cois te quoque posse loqui.
Hic tibi Romani detexit dogmata celsi,
Nomen ut e graiis duceret et latio.
Pierus Winsemius
Illustr. ord. historiogr. el. et histor. prof.
Het betreft een "in eeuwige herinnering"-monument voor Menelaus Winsemius, in opdracht van zijn broer Pierius, de beroemde Friese geschiedschrijver, gemaakt.
Menelaus is geboren op 25 Januari 1591 in Leeuwarden, als zoon van praeceptor Haijo Piers (Pierius) Winsemius en Thomula Menemia. Andere stellen dat hij in Winsum, Baarderadeel geboren is, waarmee de latinisering als familienaam ook verklaard is. Eerder was zijn geboortejaar al eens - foutief - op 1593 gezet. Echter de familie komt inderdaad uit Winsum, maar de kinderen zijn in Leeuwarden geboren. Hij trouwde op 11 juli 1613 met Christina Mulerius, oudste dochter van Dr. Nic. Mulerius, die hij zag als vriendschappelijk raadsman.
Hij werd hier in maart 1616 hoogleeraar in de geneeskunde.
Christina overleed op 12 mei 1637.
Menelaus stierf zo'n twee jaar later op 15 Mei 1639. Opmerkelijk genoeg had hij de dag ervoor nog de Pruis Joh. Heinscher gepromoveerd en bij zijn epulum doctorale aanwezig geweest.
Ze kregen geen kinderen
82.
De laatste zerk die we hier laten zien, is er ook een die oud en versleten is. Het betreft dan ook een van de oudste exemplaren van de hardstenen grafzerken. Het Gotisch schrift dat hier in de rand is aangebracht is bijzonder fraai en complex.
Met dezelfde systematiek van het eveneens complexe zerk van Edwer Sikkes Sjaarda proberen we de versleten opbouw te doorgronden.
In de hoeken ontwarren we kwartierwapens binnen een kader dat oogt als de bekende vierpassen, het zijn echter zogen. Op de wapens zelf is niets meer te herkennen.
Ook dit - iets smallere - middenvak is geheel met beeld gevuld.
Bovenin - het deel boven het driepas boog - zien we twee engelfiguren met vleugels, armen en benen.
Daaronder het helmteken waaraan het alliantiewapen hangt, dat van onderen wederom wordt ondersteund door engelen.
Het alliantiewapen laat tekens van Hottinga en Sjaerdema zien.
Twee specialisten, ze waren restaurateurs van muurschilderingen, Gerard Jansen en zijn zoon waren als eerste eind 1943 in staat om een stukje van het randschrift te ontcijferen: die erba[re] frow Swob Hottinghe.
In een oorkonde van haar moeder wordt haar naam geschreven als Suob Zyarda.
Het randschrift is later aangevuld tot Int iaer ons heere M ... starf die eerbare frow Swob Hottingha.
Swopkje Douwes van Sjaarda was een dochter Douwe Tjaards van Aylva en Edwer van Sjaarda. Ze was gehuwd met Jarig Hottinga.
Deze Swob Hottinghe is, sinds 1475 weduwe van Jarich Hottinga, in 1512 overleden.
Maar mogelijk betreft het de grafzerk van haar dochter Barber Hottingh[a].
De zerk wordt gedateerd op 1541.
Van deze Swob is het oude Friese gezegde Swob's lauwa afkomstig, een listige, valse en bedrieglijke belofte.
Als weduwe woonde Swob in de Hottinga-stins. Deze was bezet ten tijde van Vetkoper en Schieringerstrijd door Douwe Sjaerdema, die vanuit deze stins aanvallen op Sneek en Bolsward ondernam. Deze bestookten op hun beurt de stins.
Na drie weken zou Wiebe Sjoerds van Grovestins een bedrieglijk gesprek gaan voeren met Swob. Swob doorzag zijn snode plannen en antwoorde Wiebe op zijn vraag of hij een vrijgeleide beloofd werd, waarop zij antwoorde, "Ja, neef Wiebe! het is beloofd." Wiebe liep haar vervolgens tegemoet, terwijl Swob zwaar leunend op twee sterke mannen, zich ziek en zwak veinzend de stins binnenging.
Na Swobs teken aan de jongelieden werd Wiebe vastgegrepen, werd de valbrug opgehaald en werd Scherne Wiebe, zoals hij ook wel werd genoemd, gevangengezet.
Met een gevangenenruil op 20 april 1481 kwam Wiebe weer vrij. In ruil voor zijn vrijlating moest hij Tjaard Groestra en zijn vrouw, een bastaardzoon van Douwe Sjaerdema, vrijlaten.
Over de deskundigheid van de specialist kunstenaar-restaurateur Gerard Jansen uit Den Haag en werkzaam voor het Rijksbureau voor monumentzorg, ontstaan "in onze tijd" toch enige bedenkingen.
G. B. F. Jansen is in 1949 onderscheiden tot ridder in de orde van Oranje-Nassau. Tevens was hij drager van de onderscheiding Pro Ecclesia et Pontifice. Gerhard Jansen overleed in de nacht van zaterdag op zondag in 's-Gravenhage op 77-jarige leeftijd op 5 februari 1956.
Gerhardus Bernardus Franciscus Jansen werd op 9 december 1878 als zoon van Gerardus Franciscus Xaverius Jansen (1835-1896) in Zevenaar geboren
83.
Na het rondje rechtsom gelopen te hebben, komen we erachter dat de opzet van zerken zodanig is, dat we het met de klok mee hadden moeten lopen.
De opstelling is namelijk in kunsthistorische ontwikkeling, waarbij getracht is de chronologie te respecteren.
Ook met de plaatsing van de zerken op de grond in het koor, is rekening gehouden met de belangrijkheid van stenen.
Door dit overzicht zijn ook de werken van de verschillende makers, de beeldhouwers inzichtelijk geworden.
Zo heeft men van B.G. - Benedictus Gerbrands - negen werken teruggevonden tussen de periode 1532 en 1542.
Ook van Vincent Lucas zijn er negen gevonden in de periode 1554 - 1563. Steenhouwer Vincent Lucas is een zoon van Lucas Gerbrands en Trijntje. Hij huwde tweemaal. De eerste keer met Jeltje en rond 1564 met Fokeltje Luitjens.
J.A. maakte een zerk in 1568.
D.B. maakte een zerk in 1571.
C.Y. maakte een zerk in 1572.
Claes Jelles maakte er tussen 1602 en 1605 vier à vijf zerken. Claes is rond 1560 geboren. Deze steenhouwer is gehuwd geweest met Sjoukje P(ieters?) en in 1598 met Maaike Dominicus. Hij werkte verder ook mee aan het Franeker stadhuis.
Jelle Claesz. maakte er tussen 1607 en 1615 vijf.
T.R. maakte een zerk in 1611.
Mogelijk maakt H.A., dit zou kunnen gaan om Hendrik Atses, drie zerken tussen 1614 en 1624.
J.D., dit is Jacob Douwes, maakte tussen 1627 en 1635 drie zerken.
Gabbe Gerbens maakte er tenslotte nog twee in 1630
84.
Bij uitgang (ingang) liggen inmiddels enkele zaken klaar voor de bijeenkomst van vanavond. Het betreft merchandise van de "Academie van Franeker."
Disputationes exercitti gratia, een inventarisatie van disputaties verdedigd onder Sibrandus Lubbertus, prof. theol. te Franeker, 1585-1625 verscheen in 1985 bij de VU uitgeverij. De geannoteerde bibliografie van Ferenc Postma met ongeveer 90 disputaties, geeft een overzicht van de tussentijdse proeve van studenten die onder leiding van Lubbertus hun in druk uitgegeven stellingen verdedigen
85.
Famke yn Frjentsjer over Hyke Sophia Kuperus gaat over het weesmeisje dat opbloeit in het weeshuis. Het boek werd in 2003 uitgegeven door Utjouwerij Venus
86.
En wie wil nu niet een Academie Hoodie
87?
Wij verlaten - na deze boeidende tour over grafzerken en de mensen 'daaronder' - de Martinikerk en Franeker.
Via de A31, N383, N398 en N393 zijn we binnen een half uurtje weer terug in Ouwe Syl. We kunnen daarom nog even rustig nagenieten van deze dag.
En we gaan ons natuurlijk nog even voorbereiden op de laatste volle dag in Friesland. Want na morgen vertrekken we.
noten:
1.
PC Franeker Geschiedenis;
Delpher:
Gedenkboekje : uitgegeven ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van de Permanente commissie voor het houden der jaarlijksche Franeker kaatspartij / J.D. van der Meij, A. Steltman. - [s.n.] : Telenga, [1928]. - p.
39;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 02-08-1893 De Kaatsvereeniging te Franeker. 1853-1893;
OVT (onvoltooid verleden tijd): VPRO, 1-6-2003 10.00-11.00 Annelies van der Goot Historisch nieuws: 150 jaar PC in Franeker: kaatsen met eindredacteur van het boek 150 jier PC Pieter Breuker 00:57:15-01:04:40;
De fiifde woansdei : 150 jier PC (1853-2003) / Pieter Breuker, Jan Pieter Janzen (einred.). - Franeker : Van Wijnen, 2003. - ISBN 90-5194-257-5. - p. 51, 52, 154;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 02-08-1883 Eene talrijken en feestelijk geatomde schare, manmen;
2.
AlleFriezen:
Tjeerd Annes Keikes geboorte - Stemgerechtigden 1824 - huwelijk - overlijden Grietje - overlijden;
Delpher:
Leeuwarder courant, 29-02-1828 Advertentie / Tjeerd Annes Keikes;
Leeuwarder courant, 17-01-1843 Publicatie;
De Heerenveensche koerier : onafhankelijk dagblad voor Midden-Zuid-Oost-Friesland en Noord-Overijssel, 17-02-1950 Drie uit een Oude Heerenveense Familie : Als kustvaarder, jeneverstoker en graveur kwamen zij aan de kost / WHK.;
Leeuwarder courant, 25-05-1896 Ingezonden / P.J. de Roos;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-07-1972 T.A. Keikes graveuren grandeur ;
Wikipedia Willem II der Nederlanden;
Wikipedia Napoleon III;
rkd Tjeerd Keikes;
Stads- en dorpskroniek van Friesland / G.A. Wumkes. - deel II (1800-1900). - Leeuwarden : Eisma, 1934 p. 498;
Met dank aan Pieter Breuker voor de correcties, telefoongesprek 04-06-2021;
3.
Gemeente Amsterdam Stadsarchief:
A. Martin Bevolkingsregister 1874-1893 - Beeldbank Archief van de Dienst Bouw- en Woningtoezicht: bouwtekeningen Oldenbarneveldtplein, Van 15-17, 1890;
AlleFriezen:
A. Martin geboorte - huwelijk - overlijden - Kostgangers 1876 - 1904 Ke-Mu - Bevolkingsregister 1876 - 1904;
rkd Albert Martin;
Fries Museum Albert Martin;
4.
AlleFriezen:
Willem van Erp geboorte - huwelijk - overlijden - Bevolkingsregister 1876 - 1904;
Delpher:
Leeuwarder courant, 01-10-1861 Advertentie Kagchels in alle soorten;
Leeuwarder courant, 31-12-1881 Binnenland Nijverheid;
Leeuwarder courant, 16-05-1896 Binnenland De zilveren bal der Franeker kaatspartij;
Ciseleren (informatiebord Nederlands Zilvermuseum Schoonhoven);
5.
AlleFriezen:
P.J. de Roos geboorte - huwelijk1 - huwelijk2 - overlijden Grietje - overlijden Wopkje - overlijden Romkje - overlijden;
Delpher:
Leeuwarder courant, 25-05-1896 Ingezonden / P.J. de Roos;
Leeuwarder courant, 27-06-1928 Familiebericht Pieter Jelle de Roos;
Met dank aan Pieter Breuker voor de correcties, telefoongesprek 04-06-2021;
6.
AlleFriezen:
Bote Gosses Bruinsma geboorte - huwelijk - overlijden;
Afbeelding:
B. G. Bruinsma,
Delpher:
Het 70-jarig jubleum der P.C. (in: Sportblad voor Friesland, jrg 2, 1923-1924, no 19, 08-08-1923);
Kaatshistorie.nl : Geschiedenis van het kaartsen in woord en beeld Op syk nei Bote Bruinsma / Theo Kuipers;
Met dank aan Pieter Breuker voor de literatuurverwijzing, telefoongesprek 04-06-2021;
7.
Delpher:
Gedenkboekje : uitgegeven ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van de Permanente commissie voor het houden der jaarlijksche Franeker kaatspartij / J.D. van der Meij, A. Steltman. - [s.n.] : Telenga, [1928]. - p.
19;
8.
De fiifde woansdei : 150 jier PC (1853-2003) / Pieter Breuker, Jan Pieter Janzen (einred.). - Franeker : Van Wijnen, 2003. - ISBN 90-5194-257-5. - p. 52;
AlleFriezen:
Johannes Wijngaard Bekker geboorte - huwelijk - overlijden;
Afbeelding:
J. W. Bekker (tot 1860 cie-lid),
Delpher:
Gedenkboekje : uitgegeven ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van de Permanente commissie voor het houden der jaarlijksche Franeker kaatspartij / J.D. van der Meij, A. Steltman. - [s.n.] : Telenga, [1928]. - p.
21;
Historisch Centrum Franeker Johannes Wijngaard Bekker;
9.
AlleFriezen:
Th. IJpma geboorte - huwelijk 1 - huwelijk 2 - overlijden;
Afbeelding:
Th. IJpma,
Delpher:
Leeuwarder courant, 23-01-1894 Particuliere Correspondentie.;
De mummies van Wieuwerd / J. M. Droogendijk. - p. A 56 (in: Voor 't jonge volkje; een geïllustreerd tijdschrift voor de jeugd, Deel 91, 1925)
Catalogus eener verzameling wel geconditioneerde en grootendeels fraai gebonden meest regtsgeleerde en geneeskundige boeken, toebehoorende aan de stichting van A. F. Schurman te Franeker : welke worden verkocht door den boekhandelaar Th. Ypma te Franeker ... op den 18 december 1849. - Franeker : J.F. Jongs, 1849;
10.
AlleFriezen:
A. B. Kuipers geboorte - huwelijk - overlijden;
AlleGroningers:
A. B. Kuipers overlijden;
De fiifde woansdei : 150 jier PC (1853-2003) / Pieter Breuker, Jan Pieter Janzen (einred.). - Franeker : Van Wijnen, 2003. - ISBN 90-5194-257-5. - p. 52;
Frysk wurdboek : frysk-nederlânsk, Hânwurdboek fan é Fryske taal : mei dêryn opnommen list fan Fryske plaknammen list fan Fryske gemeentenammen / J. W. Zantema, W. Visser. - Fryske Akademie, nr 631. - Drachten/Ljouwert : A.J. Osinga Uitgeverij, 1999 [11e druk]. - ISBN 90-6066-440-X. - p. 1170 wein;
Afbeelding:
A. B. Kuipers en secretaris (tot 1860 cie-lid)
Delpher:
Gedenkboekje : uitgegeven ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van de Permanente commissie voor het houden der jaarlijksche Franeker kaatspartij / J.D. van der Meij, A. Steltman. - [s.n.] : Telenga, [1928]. - p.
21;
Leeuwarder courant, 28-06-1836 Advertentie;
Nederlandsche staatscourant, 05-06-1849 Nederlanden. / Van Bosse;
Leeuwarder courant, 13-11-1857 Advertentie;
11.
AlleFriezen:
Jan Bogtstra geboorte - overlijden;
Afbeelding:
Jan Bogtstra;
12.
De fiifde woansdei : 150 jier PC (1853-2003) / Pieter Breuker, Jan Pieter Janzen (einred.). - Franeker : Van Wijnen, 2003. - ISBN 90-5194-257-5. - p. 28, 52;
Delpher:
Nieuw Amsterdamsch handels- en effectenblad, 17-06-1861 Advertentie Nederlandsche Hypotheekbank;
Provinciale Drentsche en Asser courant, 05-08-1893 Binnenland;
13.
Delpher:
Gedenkboekje : uitgegeven ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van de Permanente commissie voor het houden der jaarlijksche Franeker kaatspartij / J.D. van der Meij, A. Steltman. - [s.n.] : Telenga, [1928]. - p.
21-
22;
14.
De fiifde woansdei : 150 jier PC (1853-2003) / Pieter Breuker, Jan Pieter Janzen (einred.). - Franeker : Van Wijnen, 2003. - ISBN 90-5194-257-5. - p. 52;
15.
De fiifde woansdei : 150 jier PC (1853-2003) / Pieter Breuker, Jan Pieter Janzen (einred.). - Franeker : Van Wijnen, 2003. - ISBN 90-5194-257-5. - p. 52;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 24-07-1883 Dertig-jarige kaatspartij / Jan Bogtstra, T. IJpma;
Delpher:
Leeuwarder Courant, 24-07-1883 Advertentie Dertig-jarige kaatspartij / Jan Bogtstra, T. IJpma;
Leeuwarder Courant, 25-07-1884 Advertentie Kaatspartij te Franeker / Jan Bogtstra, T. IJpma;
Leeuwarder Courant, 19-07-1889 Advertentie Kaatspartij te Franeker / Jan Bogtstra, T. IJpma;
Leeuwarder Courant, 11-05-1891 Advertentie Attentie S. V. P. / A. H. Cohen J.Zoon;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 02-08-1893 De Kaatsvereeniging te Franeker. 1853-1893;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 16-07-1896 Kaatsen;
De Telegraaf, 24-11-1919 Kaatsen : De Permanente Commissie en de Nederl. Kaatsbond.;
16.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 09-01-2003 Eerste paal voor PC-Monument Franeker / Catrinus van der Veen (foto);
Leeuwarder Courant, 11-02-2003 Eerste Pc-Toren Landt Op Pootjes / Catrinus van der Veen (foto);
Leeuwarder Courant, 15-05-2003 Wennen Aan 'Twin Towers' Van Pc-Monument / Gitte Brugman; Wietze Landman (foto);
Leeuwarder Courant, 17-05-2003 Kaatslegende Hotze Schuil Opent Pc-Monument Franeker / Dick Manshande (foto);
Leeuwarder Courant, 30-06-2003 Een PC-toren is 8 centimeter hoger;
Leeuwarder Courant, 25-07-2003 Raadselachtige torens bij het heilige Sjûkelân / Peter Karstkarel; Catrinus van der Veen (foto);
17.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 25-07-2003 Raadselachtige torens bij het heilige Sjûkelân / Peter Karstkarel; Catrinus van der Veen (foto);
18.
Gedenkboekje : uitgegeven ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van de Permanente commissie voor het houden der jaarlijksche Franeker kaatspartij / J.D. van der Meij, A. Steltman. - [s.n.] : Telenga, [1928]. - p. 23;
Delpher:
Leeuwarder courant, 02-02-1830 Mengelwerk Geschiedenis der kanselarij te Leeuwarden / v. L.;
Algemeen Handelsblad, 02-08-1883 Allerlei Het kaatsfeest in Franeker;
'n Bloemlezing uit Paulus Scheltema's Twaalfduizend Friesche spreekwoorden, gezegden, anecdoten : aangevuld en verklaard /
[Jacob Tjebbes Hepkema] (bewerking). - Heerenveen : Nieuwsblad van Friesland, [±1900] p. 3;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 10-02-1933 Feuilleton. De Jonge Priiskeatser / Nynke fen Hichtum;
Leeuwarder courant, 24-02-1940 XXVI De avonturen van Hippo, het zeepaardje uit Makkum;
19.
Delpher:
Brief fen Seakeleboer oer de jier-keatserij to Frjentsjer / Seakele (in: Friesch volksblad, jrg 6, 1881-1882, no 267, 14-08-1881);
20.
Delpher:
Leeuwarder courant, 02-02-1830 Mengelwerk Geschiedenis der kanselarij te Leeuwarden / v. L.;
21.
Delpher:
Leeuwarder courant, 13-10-1902 Friesche Heraldiek II. Profecy van Watze (Valerius) Camminga;
22.
Delpher:
Interessante vraag van W. Faber:
Leeuwarder courant, 10-09-1894 Ingezonden [Kalahey] / W. Faber;
Antwoord Dr. T.J. de Boer:
Leeuwarder courant, 13-09-1894 Ingezonden Camga - Siaerdama [Kalahey] / Dr. T.J. de Boer;
Antwoord Johs. Wenning IJz.:
Leeuwarder courant, 17-09-1894 Ingezonden Profetie van Valerius Camga (Watze van Cammingha.) [Kalahey] / Dr. T.J. de Boer;
23.
Delpher:
Leeuwarder courant, 24-11-1913 Opkomst en bloei der oude Friesche steden. XXXIV : Franeker X. Het Sjaerdemaslot / P. Janzen Szn;
Geïllustreerde gids voor Franeker en omstreken / W. Westra (samensteller). - Nederlandsche reisgidsen, no. 8. - Franeker : Westerbaan's boekhandel, [1906] p. 70;
Kalahey / P. Sipma, p. 86-87 (in: Tijdschrift It Beaken jrg 20 (1958) p. 80-89);
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-04-1958 "It Beaken" earet dr. Postma treflik;
24.
AlleFriezen:
Aldrig Sjoek burgerboek -
Ondertrouwregister Gerecht Franeker -
Trouwregister Hervormde gemeente Franeker
;
Delpher:
Leeuwarder courant, 07-02-1756 advertentie Bonnema;
Leeuwarder courant, 27-08-1757 advertentie Bouw-land;
Opvoeding en onderwijs in de 17de en 18de eeuw in het Groene Weeshuis te Groningen / Jacob Johannes Woldendorp. - Groningen : Wolters, 1935 p. 94;
25.
De fiifde woansdei : 150 jier PC (1853-2003) / Pieter Breuker, Jan Pieter Janzen (einred.). - Franeker : Van Wijnen, 2003. - ISBN 90-5194-257-5. - p. 131;
Stads- en dorpskroniek van Friesland / G.A. Wumkes. - deel I (1700-1800). - Leeuwarden : Eisma, 1930 p. 258;
Met dank aan Pieter Breuker voor de correcties, telefoongesprek 04-06-2021;
26.
Langenouw is Langnau (im Emmental) Bezirk Signau
Schweizer Familienforschung auf dem Internet Kanton Bern (BE);
Online-Inventar des Staatsarchivs des Kantons Bern Archivplansuche - Kirchenbücher - K Langnau Kirchenbücher der Kirchgemeinde Langnau im Emmental (1555-1875) - K Langnau 8 Taufrodel (1726-1744) - index N p. 350:
Niclauß Zaugg gedoopt p. 246 [onderaan];
Met dank aan Hermann Niebaum, mailcontact Pieter Breuker, 26-06-2021.
Hij schrijft over de zogenaamde u-Bögen, het kriebeltje boven de u, dat "ze werden geplaatst om het verschil tussen u en n zichtbaar te maken";
AlleFriezen:
Nikolaas Sjoeck burgerboek - ondertrouw - huwelijk - dochter - zoon - zoon - dochter - dochter;
Nicolaas Soeck geboorte - huwelijk - Lidmaten;
Titia Ulbes Noordenbos overlijden - Memories kantoor Franeker;
Beknopte geschiedenis en verkorte genealogie van het geslacht Greydanus / M. R. Idema Greidanus, noot 72 (in: Maandblad van het Genealogisch-heraldisch Genootschap: "De Nederlandsch Leeuw." XLVIIe Jaargang, 1930),
kolom 376,
kolom 377;
Delpher:
Het geslacht Greydanus, Greijdanus, Greidanus, Pluym Greidanus, Idema Greidanus, van Wimersma Greidanus / M. R. Idema Greidanus. -
p. 496,
p. 500;
Leeuwarder courant, 22-06-1763 advertentie Afbreeken;
Leeuwarder courant, 14-03-1767 advertentie [bovenaan];
Leeuwarder courant, 19-10-1768 advertentie Huizinge;
Leeuwarder courant, 29-07-1769 advertentie Cornelis Scheltema;
Leeuwarder courant, 10-01-1770 advertentie G. Deketh, noemt de castelein Aldrik Soek;
Leeuwarder courant, 10-01-1770 advertentie Cornelis Scheltema weet het beter met Nicolaas Sjoek;
Leeuwarder courant, 27-06-1770 advertentie G. Deketh komt er ook achter en noemt de castelein Nicolaas Soek;
Leeuwarder courant, 29-07-1939 Vanwaar de naam Sternse-Slotland? : Vijf eeuwen geleden werd het Sjaerdema-slot gebouwd : Sedert honderdvijftig jaar werden hier jaarlijks feesten gevierd / T.O.;
Leeuwarder courant, 06-07-1774 advertentie J. Salverda moet ook nog even wennen en noemt de castelein N. Sjouk;
Leeuwarder courant, 07-09-1776 advertentie Cornelis Scheltema opeens weer aanzetten met N. Soeck;
Leeuwarder courant, 05-10-1776 advertentie E. Drabbe komt met de castelein N. Soek;
Leeuwarder courant, 21-12-1776 advertentie A. Alma doet met N. Sjoeck ook een duit in het zakje;
Leeuwarder courant, 21-11-1778 advertentie G. Lourens gaat voor Soeck;
Leeuwarder courant, 17-03-1784 advertentie AB. Wiarda verzint Sjuk;
Leeuwarder courant, 19-12-1914 Opkomst en bloei der oude Friesche Steden. XLIX. Franeker XXV. De Academie V / P. Janzen;
Leeuwarder courant, 07-12-1793 advertentie Greidland;
Leeuwarder courant, 28-12-1793 advertentie Weduwe en zoon;
Leeuwarder courant, 30-08-1794 advertentie J. F. M. Herbell;
Wikipedia Universiteit van Franeker;
27.
Het Koningrijk der Nederlanden voorgesteld in eene reeks van naar de natuur geteekende schilderachtige gezigten / J.L. Terwen. - 3 delen. - Gouda : Van Goor, [1858-1862] Franeker / Ludwig Rohbock (tekenaar); J.G. Riegel (graveur). - Darmstadt : G.G.Lange, 1858;
TUDelft Beeldbank Franeker / Ludwig Rohbock (tekenaar); J.G. Riegel (graveur). - Darmstadt : G.G.Lange, 1858;
rkd Ludwig Rohbock;
Wikipedia Ludwig Rohbock;
Delpher:
Leeuwarder courant, 26-09-1939 Ingezonden stukken De Bogt van Guné / J. Wierda;
28.
Delpher:
Leeuwarder courant, 24-11-1913 Opkomst en bloei der oude Friesche steden. XXXIV : Franeker X. Het Sjaerdemaslot / P. Janzen Szn;
Leeuwarder courant, 29-07-1939 Vanwaar de naam Sternse-Slotland? : Vijf eeuwen geleden werd het Sjaerdema-slot gebouwd : Sedert honderdvijftig jaar werden hier jaarlijks feesten gevierd / T.O.;
Wikipédia Méditations métaphysiques;
Wikipédia René Descartes;
29.
Keatsmuseum geschiedenis;
30.
Delpher:
Leeuwarder courant, 06-04-1860 Advertentie Klaarkampster weeshuis;
31.
AlleFriezen:
Albartus Telting geboren - gehuwd - overleden;
Anna Cornelia Henrietta Huguenin geboren - gehuwd - overleden;
Het Klaarkampster weeshuis te Franeker van 1597 tot 1897 : een bijdrage tot de geschiedenis der weezenverpleging in Friesland / A. Hallema. - Leiden : Sijthoff, [1929] Mr. Albartus Telting [foto];
HCF - Historisch Centrum Franeker Albartus Isaacs Telting;
HCF - Historisch Centrum Franeker Anna Cornelia Henrietta Huguenin;
HCF - Historisch Centrum Franeker Maria Allardi;
Archieven.nl Familie Telting;
32.
Met dank aan Mieke Hulsbosch en Rob Eekhout voor de vertaling, mailcontact 22 - 23-7-2021;
33.
Wikipedia Tiendaagse Veldtocht;
Wikipedia Belgische Revolutie;
34.
Archieven.nl Familie Telting - Korte familiegeschiedenis;
Biografisch portaal van nederland Albartus Telting;
dbnl Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 2 / P.J. Blok, P.C. Molhuysen. - Leiden : A.W. Sijthoff, 1912 [Telting, Mr. Albartus], p. 1415-1416;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-09-1963 Mr. Albartus Telting een eeuw geleden gestorven : Groot geleerde, die zijn carrière prijsgaf aan de belangen van Franeker en de Friese cultuur / A. Hallema;
35.
Parlement.com Mr. A. Telting;
Overheid.nl Handelingen Tweede Kamer 1846-1847 16 juli 1847 - Wetboek van Strafregt. (Beraadslaging over Boek I, Titel V.) 53STE ZITTING, p. 380, 381;
Overheid.nl Handelingen Tweede Kamer 1846-1847 17 juli 1847 - Wetboek van Strafregt. (Beraadslaging over Boek I, Titel V.) 54STE ZITTING, p. 384;
36.
Archieven.nl Familie Telting - Korte familiegeschiedenis;
Brieven van John Bowring, geschreven op eene reize door Holland, Friesland en Groningen : voorafgegaan door Iets over de Friesche letterkunde, en gevolgd door Iets over de Hollandsche taal en letterkunde van den zelfden / John Bowring; A. Telting, A. van Halmael Jr. (vertaling uit het Engelsch). - Leeuwarden : Suringar, 1830. - p. 2-3;
37.
Archieven.nl Familie Telting - Korte familiegeschiedenis;
Het Klaarkampster weeshuis te Franeker van 1597 tot 1897 : een bijdrage tot de geschiedenis der weezenverpleging in Friesland / A. Hallema. - Leiden : Sijthoff, [1929] p. 250;
Biografisch portaal van nederland Albartus Telting;
dbnl Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 2 / P.J. Blok, P.C. Molhuysen. - Leiden : A.W. Sijthoff, 1912
[Telting, Mr. Albartus], p. 1415-1416;
38.
Delpher:
Het nieuws van den dag : kleine courant, 07-12-1886 Advertentie Aanbesteding;
Europeana Tekening van het Okkingahuis in Franeker door M. Hofstra + omschrijving;
HCF - Historisch Centrum Franeker A-08-02-02014 - Tekening van "het Okkinga huis" door M. Hofstra;
HCF - Historisch Centrum Franeker A-08-02-02012 - tekening Ockingastins;
HCF - Historisch Centrum Franeker A-08-02-02013 - foto Ockinga stins, ± 1885;
39.
Delpher:
De standaard, 30-12-1886 Aanbestedingen;
Leeuwarder courant, 24-05-1901 Uit de Provincie Franeker;
40.
Wikipedia Ockingastins;
Wikipedia Rijksmuseum Amsterdam;
Wikipedia Rijksmuseumgebouw;
Wikipedia Fragmentengebouw;
41.
Museum Martena - Collectie De Tuinkamer, Museumstukken aanraken en gebruiken in De Hugueninkamer van Museum Martena;
42.
Delpher:
Leeuwarder courant, 16-05-1927 Opening Badhuis te Franeker.;
43.
Delpher:
Leeuwarder courant, 22-01-1930 Het Klaarkampster Weeshuis te Franeker.;
44.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-09-1954 Klaarkampster weeshuis in Franeker wordt gesloten;
45.
Stichting Het Klaarkampster Weeshuis Historie - 1954;
46.
Mens & Dier in Steen & Brons / René en Peter van der Krogt Eise Jeltes Eisinga;
Krantenbank Zeeland:
Provinciale Zeeuwse Courant, 20-04-1994 In Franeker draaien planeten rond een houten zon : Eise Eisinga bereikte vurige hoogten / Anko de Jong; Wietze Landman (foto's);
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-02-1994 'Vurige hoogten' : Eise Eisinga 250 jaar geleden geboren / Anko de Jong; Wietze Landman (foto's);
Nieuwsblad van het Noorden, 14-04-1994 Wonderkind Eise Eisinga 250 jaar geleden geboren / Anko de Jong; Wietze Landman (foto's);
47.
Informatiebord Eise Eisinga Planetarium over "De handschriften van Eise Eisinga";
48.
rkd Henk Lampe;
rkd Artifort;
49.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-02-1994 Jubileumboek en beeld rond 250 jaar Eisinga;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-03-1994 Van Vollenhoven onthult monument / Catrinus van der Veen (foto);
50.
Informatiebord "De herinrichting van de Franeker binnenstad";
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 27-01-2006 Een smoel voor het Franeker Martiniplantsoen / Peter Karstkarel;
51.
De krant van toen:
Franeker Courant, 18-01-2017 Oortwolk / Asing Walthaus;
Leeuwarder courant, 20-01-2017 Een fontein van onsterfelijkheid / Robert Jan Speerstra;
Franeker Courant, 05-04-2017 Herinrichting Breedeplaats speerpunt Franekeradeel / Peter Karstkarel;
Franeker Courant, 25-04-2018 Franeker Oortwolk-fontein bijna klaar;
Leeuwarder Courant, 18-05-2018 Vandaag gaat het spuiten beginnen / Jantien de Boer;
Franeker Courant, 27-06-2018 De Oortfontein;
Leeuwarder Courant, 25-10-2019 Bijzondere perkjes in Franeker vernield / Maria del Grosso;
Friesch Dagblad, 02-11-2019 Extra kosten Oortfontein;
Wikipedia Jan Hendrik Oort;
11fountains Speech Jean-Michel Othoniel;
11fountains Een glimp van De Oortwolk;
Informatiebord 'De Oortwolk';
52.
Informatiebord 'De Oortwolk';
Wikipédia Jean-Michel Othoniel;
53.
De krant van toen:
Franeker Courant, 24-07-2019 Hongaren in afgelegen Franeker;
Wikipedia Onder professoren;
54.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 28-09-1985 Universiteit te Franeker 1585-1811: veelzijdige inhoud, gedegen behandeling / Sytse Jan van der Molen;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 09-07-2018 Franeker kust Academie-mummie wakker / Elizabeth Vogelzang;
55.
Biographisch woordenboek der Nederlanden, bevattende levensbeschrijvingen van zoodanige personen, die zich op eenigerlei wijze in ons vaderland hebben vermaard gemaakt / A.J. van der Aa; K.J.R. van Harderwijk en G.D.J. Schotel (voortgezet). - Haarlem : van Brederode, 1852-1878. - Deel 17-1 [Abraham Frederik van Schurman];
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 13-07-2016 Brugse kant voor de jurk van Anna Maria van Schurman / Geert Veldstra;
rkd Abraham Frederik van Schürman;
Museum Boijmans van Beuningen kelkglas / Abraham Frederik van Schürman;
Zerk 1 (gedenksteen) / Protestantse Gemeente Franeker. Met dank aan kerkrentmeester en Yteke Waltje (Kerkelijk Bureau), mailcontact 14-06-2021;
[1963] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1963;
Delpher:
Utrechtsche courant, 04-09-1809 Familiebericht / M. P. van Eys;
Opregte Haarlemsche Courant, 24-04-1828 Advertentie / S. van der Zee (secretaris Kerkvoogd);
Leeuwarder Courant, 10-06-1828 Advertentie / Mr. J.J. Wiersma;
Opregte Haarlemsche Courant, 22-08-1829 Advertentie;
De historische bizonderheden van IJlst / H.J. Busé. - [Heerenveen] : [Hepkema], [1908] p. 27;
Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst : deel 9 De provincie Friesland / Rijkscommissie tot het opmaken en uitgeven van een inventaris en eene beschrijving der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. - 's-Gravenhage : Algemeene Landsdrukkerij, 1933 p. 91;
Gelders Archief:
Louisa van Stuijvesant huwelijk - overlijden 1 - overlijden 2;
56.
Martinikerk Franeker, folder pagina 1 en 2;
Delpher:
De standaard, 31-07-1936 De St. Maartenskerk te Franeker : Een interessante reeks oude familiegraven;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 26-01-1940 Nogmaals de restauratie van de Martinikerk te Franeker : Na de beslissing van de Provinciale Staten;
Leeuwarder Courant, 30-12-1939 Friesland in 1939 : Algemeen overzicht;
Leeuwarder Courant, 08-10-1940 Aanbesteding betonfundeering St. Martinikerk te Franeker;
Leeuwarder Courant, 11-10-1940 Verschuiving tijdstip van aanbesteding betonfundeering St. Martinikerk te Franeker;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 17-10-1940 Uitslag aanbesteding;
Nieuwsblad van het Noorden, 30-10-1940 Verkoop en aanbesteding;
Het Vaderland : staat- en letterkundig nieuwsblad, 08-07-1940 Franekers St. Martini wordt gerestaureerd;
De Telegraaf, 09-07-1940 "Martini" te Franeker wordt gerestaureerd;
Nieuwsblad van het Noorden, 13-05-1942 De restauratie van de Martinikerk te Franeker;
57.
Delpher:
Het Vaderland : staat- en letterkundig nieuwsblad, 26-09-1942 De Martinikerk te Franeker;
Friesche courant, 29-05-1943 Uit de Provincie - Franeker;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De restauratie van de Martinikerk te Franeker / Herm. v.d. Kloot Meijburg. - p. 16;
De Graafschap-bode, 09-01-1920 Winterswijk;
De Graafschap-bode, 12-08-1921 Winterswijk;
De Graafschap-bode, 04-02-1927 Winterswijk;
De Graafschap-bode, 17-01-1930 Winterswijk;
De Graafschap-bode, 06-03-1931 Winterswijk;
De Graafschap-bode, 22-06-1934 Winterswijk;
De Graafschap-bode, 15-01-1937 Winterswijk;
De Graafschap-bode, 24-03-1939 Winterswijk;
De Graafschap-bode, 25-11-1935 Winterswijk - 25 jaar geheelonthouding;
Zutphensche courant, 11-06-1937 Winterswijk;
Twentsch dagblad Tubantia en Enschedesche courant, 21-02-1938 30-Jarig bestaan Alg. Ned. Bouwvakarbeidersbond, Afd. Winterswijk. [foto];
De Graafschap-bode, 21-02-1938 De afdeeling Winterswijk van den Alg. Ned. Bouwvakarbeidersbond jubileert. [foto];
Zutphensche courant, 29-04-1938 Winterswijk;
Utrechts volksblad : sociaal-democratisch dagblad, 19-07-1939 Familiebericht - dankbetuiging;
Zaans volksblad : sociaal-democratisch dagblad, 19-07-1939 Familiebericht - dankbetuiging;
Het volk, 19-07-1939 Familiebericht - dankbetuiging;
De Graafschap-bode, 21-07-1939 Winterswijk;
Gelders Archief / AlleFriezen:
Johan Gerhard Schoppers, geboren als zoon van Berend Schoppers en Janna Geertruida Sikking in Woold / Winterswijk, gehuwd op 05-09-1919 te Winterswijk met Everdina Hendrika Pampiermole (dochter van Everdina Hendrika Hiddink en Hendrik Jan Pampiermole en overleden op 17 april 1952 te Zutphen), overleden overleden op 30-5-1943 als metselaar te Leeuwarden.
Bartus Wiersma (57), aannemer te Franeker, deed hiervan aangifte;
kind 1;
kind 2;
kind 3;
58.
[1735] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1735;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 34 - no. 22;
59.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19413;
[1609] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1609;
Geïllustreerde gids voor Franeker en omstreken / W. Westra (samensteller). - Nederlandsche reisgidsen, no. 8. - Franeker : Westerbaan's boekhandel, [1906] p. 27;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 33 - no. 21;
60.
Delpher:
Leeuwarder courant, 29-04-1940 Iets over Friesche zerken en zerkhouwers / [A.L. Heerma van Voss];
61.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19483;
[1636] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1636;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 24-25;
62.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19487;
[1607] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1607;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 22-23 - No. 2;
De geschiedenis der Martini of Groote Kerk te Franeker / Anne Hallema. - [s.n.] : Telenga's Drukkerij, 1931 p. 240-p. 241 - nr 9;
Leeuwarden 1435-1935 : gedenkboek / A. van der Minne. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1935 p. 21;
63.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19489;
[1604] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1604;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 22;
64.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 294.408;
[1673] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1673;
65.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19496;
[1884] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1884;
66.
KB nationale bibliotheek Waeijen, Johannes;
KB nationale bibliotheek - door Waeijen, Johannes;
KB nationale bibliotheek - over Waeijen, Johannes;
67.
rkd Nicolas Dings;
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 17-04-2019 Nógmaals groots uitpakken in de Martinikerk / Nynke Bruinsma;
Leeuwarder Courant, 31-05-2019 Vrije vogels / Dirk van Ginkel;
rkd Gerard van Honthorst;
ArtSalonHolland Portret van Amalia van Solms (1632) - Gerard van Honthorst;
Amalia van Solms kwartierstaat;
Wikipedia Tulpenmanie;
Wikipedia Ornithologie;
68.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19498;
[1747] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1747;
André Buwalda: Zerkenlijst met makers - Jelle Claes;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 32;
Holländischer Kirch- und Schulen-Staat, Deel 1 / Henrich Ludolff Benthem. - Franckfurt und Leipzig : in Verlegung Nicolaus Försters, 1698 p. 528;
Collectio monumentorum rerumque maxime insignium, Belgii Fæderati / Phileleutherum Timareten. - Amstelodami : Josephi Brouning, 1684 p. 428-429;
69.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19424;
[1669] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1669;
mailcontact 21-06-2021 Hessel de Walle;
Nieuw Woordenboek der Nederlantsche en Latynsche Tale / S. Hannot (samensteller); D. van Hoogstraten (editor). - Amsterdam/Dordrecht : Hendrik Boom en de weduwe van Dirk Boom en François Halma / Dirk Goris, 1704. - Carmen Exequiale;
Holländischer Kirch- und Schulen-Staat, Deel 2 / Henrich Ludolff Benthem. - Franckfurt und Leipzig : in Verlegung Nicolaus Försters, 1698 p. 523-524;
Collectio Monumentorum verumque maxime insignium Belgii / Phileleutheros Timaretes [Theodoor Jansson van Almeloveen, pseudoniem]. - Amstelodami : Josephi Brouning, 1684. - p. 425;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 31;
AlleFriezen:
Jan Feykes Feykema ondertrouw - huwelijk 1724 - dopeling Feicke - lidmaat 1730 - huwelijk - lidmaat 1766 - dopeling Gerryt - Quotisatie kohieren 1749;
70.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19426;
[1610] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1610;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 26, 30-31 No. 7;
De geschiedenis der Martini of Groote Kerk te Franeker / Anne Hallema. - [s.n.] : Telenga's Drukkerij, 1931 p. 249-250 nr 22;
71.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19423;
[1699] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1699;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 30;
Tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden; veertiende deel; vervattende het vervolg der beschryving van Friesland. / Simon Stijl; Thomas Salmon, 1787 p. 463 stelt dat Agricola op 17 september 1598 is overleden;
Geïllustreerde gids voor Franeker en omstreken / W. Westra (samensteller). - Nederlandsche reisgidsen, no. 8. - Franeker : Westerbaan's boekhandel, [1906] p. 71;
72.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19432;
[1660] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1660;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 29-30;
de Bijbel Jakobus 4, 14;
Bijbel en kunst Jakobus 4, 14;
Het Nieuwe Testament, ofte Alle boecken des Nieuwen Verbondts onses heeren Jesu Christi. - Leyden, P.A. van Ravesteyn, 1637. - Fol:455;
73.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 311.041;
[1671] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1671;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 24, 29, no. 13;
74.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19438;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19439;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19440;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19441;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19442;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 294.392;
[1635] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1635;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 27;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-10-1971 Pronkstukken;
75.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19445;
[1656] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1656;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 27-28 - no. 10;
Delpher:
Eerste aanvulling op de archief-collectie Mr. Telting / J. Wierda. - [s.l.] : [s.n.], [1936] p. 12;
Register van het Archief van Franeker / A. Telting. - Franeker : Telenga, 1867 p. 87, no. 303;
76.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19444;
[1659] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1659;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 28 - no. 11;
77.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19492;
[1697] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1697;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 34, No. 26;
AlleFriezen:
Bernardus Brouwer overlijden;
Pier Jakles ondertrouw Aletta Brouwer - huwelijk Aletta Brouwer;
Gemeente Amsterdam Stadsarchief:
Jacoba Joanna doop (ouders Pier Jakles en Alida Brouwer);
Alida Brouwer doop;
Biographisch woordenboek der Nederlanden, bevattende levensbeschrijvingen van zoodanige personen, die zich op eenigerlei wijze in ons vaderland hebben vermaard gemaakt : opgemaakt, uit handschriften, een groot aantal van de beste schrijvers in verscheidene talen over die onderwerpen handelende, en medegedeelde berigten : van de oudste tijden af tot heden toe : deel 1 / J.A. de Chalmot. - Amsterdam : Johannes Allart, 1798-1800. - p. 307;
Frisia nobilis, of Lyk- en graf- sampt mengeldigten, enz. op diverse Friesche edelen uit de familien van: Adelen, Æbinga, Albada, Andringa, Aylva, Bonga, Bootsma, Botnia ... / Foeke Sjoerds. - Leeuwarden : Wigerus Wigeri, 1755. - p. 53;
Collectio monumentorum rerumque maxime insignium, Belgii Fæderati; : e templ. et locis pub. urbium et academ. a primordiis reipub. hucusque deductaauqlis nunquam antehac devulgata: exhibens monumenta multa gloriosissima ... nec non alia ... multasque historias monumenta illustrantes ... & res curiosas. Carmina et cætera Belgica Latinè reddita. / Phileleutherum Timareten. - Amstelodami. : Josephi Brouning, 1684. - p. 424;
De geschiedenis der Martini of Groote Kerk te Franeker / Anne Hallema. - [s.n.] : Telenga's Drukkerij, 1931. - p. 233;
78.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19447;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19448;
[1644] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1644;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 27, No. 9;
Sapientia Iesu filij Sirachi, siue liber De vniuersa virtute, interpretatione latina expositus a Ioach. Camerar. cum quorundam locorum notatione / Joachim Camerarius; Ernst Vogelin. - Lipsiae : [Ernst Vogelin], 1568. p. 81;
Ecclesiasticus seu sapientia Jesu Siracidae / Matthias Berg. - Helmstadium : Lucius, 1580. p. 203;
Bijbel en kunst Jezus Sirach 38, 23;
Juw Hettes Dekema, de laatste potestaat van Friesland / H. Baerdt van Sminia. - Workum : Brandenburgh, 1856. - p. 8-9;
[De Vrije Fries. - Zevende deel, 1856: Juw Hettes Dekema, de laatste Potestaat in Friesland / H.B. van Sminia. - p. 257-273; p. 261-262];
Iets over Sjaardemaleen in verband met de geschiedenis van eenige huizen te Franeker / I. Telting. -
[Leeuwarden : Wed. J.R. Miedema], [1886]. - Bijlage B. p. 49;
[De Vrije Fries. - Zestiende deel, 1886: Iets over het Sjaardemaleen, in verband met de geschiedenis van eenige huizen te Franeker / I. Telting. - p. 535-609; p. 583];
79.
Delpher:
Het protestantsche vaderland : biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland / H. Visscher, L.A. van Langeraad (bewerking). - Utrecht : Kemink, 1903-1918. - p. 138, 139 en 140;
De studie van de Oostersche talen in Nederland in de 18e en de 19e eeuw / Jan Nat. - Purmerend : Muusses, 1929 [proefschrift]. - p. 141;
Korte levensschets van de Hoogleeraar J. Amersfoordt / Mr J. W. de Crane (in: Algemeene Konst- en Letter-bode voor het jaar 1824, No. 53 Vrijdag den 24sten December, p. 394-399);
Opregte Haarlemsche Courant, 25-10-1825 Advertentie;
AlleFriezen:
Jacobus Amersfoordt overlijden;
80.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19479;
[1617] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1617;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 25, No. 6;
81.
Orgelsite Franeker, Martinikerk;
Protestantse Kerk / PKN Franeker Van Dam-orgel;
Jochem Schuurman Orgel Franeker;
Peter ten Kate Het orgel van de Martinikerk in Franeker;
82.
Dominicus Cannegieter B13 / Martin Engels;
[1797] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1797;
Vaderlandsch-, geschied-, aardrijks-, geslacht- en staatkundig woordenboek / Jacobus Kok. - Amsterdam : Johannes Allart, 1794. - Twee-en-dertigste Deel : W p. 212;
Frieslands Hoogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker / W.B.S. Boeles. - Tweede deel. - Leeuwarden : A. Meijer, firma H. Kuipers en J.G. Wester, 1889. - p. 96;
Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek (NNBW) Winsemius (Menelaus);
Geschiedenis der Geneeskunde : De geneeskundige hoogleeraren aan de Franeker Hoogeschool en het Athenaeum 1585-1843 : IV Menelaus Winsemius / J. W. Napjus;
83.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 11450-19486;
[7980] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 7980;
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 23-24, No. 3;
De Vrije Fries / C. Boschma, J.H. Brouwer, J.J. Kalma, W. Kok, S. van Tuinen. - Zes en veertigste deel. - Leeuwarden : N.V. de Handelsdrukkerij van 1874, 1964: Zestiende eeuwse zerkhouwers in Friesland / W. Dolk. - p. 205-213;
De geschiedenis der Martini of Groote Kerk te Franeker / Anne Hallema. - [s.n.] : Telenga's Drukkerij, 1931. - p. 251-p. 252, No. 25;
Delpher:
Geschiedenis van Oud-Sjaerdema en Sjaerdema-slot te Franeker en hunne bewoners / Dominicus Cannegieter. - Franeker : Telenga, 1902 p. 33, p. 34, p. 44;
Oudfriesche oorkonden / P. Sipma. - Oudfriesche taal- en rechtsbronnen, 2e deel. - 's Gravenhage : Nijhoff, 1933 p. 254;
Eindverslag van de restauratie van de gewelfschilderingen in de Laurenskerk van Alkmaar 2003-2001 / Willem Haakma Wagenaar (tekst), Edwin van den Brink (samenstelling, productie). - Utrecht : Haakma Wagenaar & van den Brink restauratie, 2012
p. 18, 19, 21, 23, 28;
Delpher:
Het nationale dagblad : voor het Nederlandsche volk, 22-10-1941 Restauraties der Groote Kerk te Alkmaar In 1944 kunnen zij Voltooid zijn!;
Dagblad van het Oosten : Almelo's dagblad, 01-10-1942 Oude schoonheid komt tot nieuwen luister : De restauratie van Alkmaar's St. Laurens vordert gestadig;
Haarlemsche courant : nieuwsblad voor Noord-Holland, 06-01-1944 Oude muurschilderingen in de Groote Kerk. [foto G. Jansen];
Het volk, 17-01-1944 Deel van wandschildering in de Bavo blootgelegd [foto Gerhard Jansen];
Arnhemsche courant, 29-01-1949 Beschilderde gemetselde graven bij opgravingen te Sluis ontdekt : Afbeeldingen van Christus, Maria en de engelen;
Algemeen Handelsblad, 04-01-1949 Onderscheidingen;
Algemeen Handelsblad, 06-02-1956 Schilder en restaurateur Gerhard Jansen overleden;
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 06-02-1956 Gerhard Jansen overleden;
Nieuwsblad van het Zuiden, 07-02-1956 Kunstschilder Gerhard Jansen overleden;
rkd Gerhard Jansen;
Kranten Regionaal Archief Alkmaar:
Alkmaarsche courant, 26-09-1941 De restauratie van de Groote kerk;
84.
De Vrije Fries / C.J.Guibal, M.P. van Buijtenen, A. Wassenbergh, H. Halbertsma. - Veertigste deel. - Leeuwarden : Noord-Nederlandse Boekhandel, 1950: De opgezette grafzerken in de Martinikerk te Franeker / A.L. Heerma van Voss. - p. 20-22;
[1669] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1669;
[1697] / Hessel de Walle. - Plaats: Franeker, Boeknummer 1697;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-10-1971 Pronkstukken;
85.
Academie van Franeker Geschiedenis van de Academie;
Academie van Franeker Disputationes Exercitii Gratia;
Academie van Franeker Famke yn Frjentsjer;
86.
Academie van Franeker Sibrandus Lubbertus;
87.
Academie van Franeker Bestel hier uw Academie Hoodie;
internetraadpleging: 20-5 - 27-6-2021
|
|
|
PC, Franeker
|
|
Claercampstate, Franeker
herinneringssteen Telting en Huguenin, Claercampstate, Franeker
|
|
Voorstraat - Martinikerk, Franeker
Museum Martena, Franeker
Eisinga 250 | 1994 | Henk Lampe, Franeker
Eisinga 250 | 1994 | Henk Lampe, Franeker
Martinikerk, Franeker
De Oortwolk | 2018 | Jean-Michel Othoniel, Franeker
Grand Café De Doelen, Franeker
Klaarkampster Weeshuis 1597-1997 | 1997 | Gosse Dam, Franeker
toren Martinikerk, Franeker
toren Martinikerk, Franeker
|
|
beschilderde pilaren schip Martinikerk, Franeker
|
|
van Schurman - Martinikerk, Franeker
Douwe van Sjaerdema | 1482 - Martinikerk, Franeker
|
|
Rienk Taeks | 1501 - Martinikerk, Franeker
Sieds en Foppe Heres van Donia | 1475 - Martinikerk, Franeker
Marie | 1418 - Martinikerk, Franeker
Epitaaf Camminga - Martinikerk, Franeker
|
|
Van der Waeijen - Martinikerk, Franeker
|
|
Theodorik Mantgum - Martinikerk, Franeker
|
|
Hero van Ockingha - Martinikerk, Franeker
|
|
Froucke Hottinga - Martinikerk, Franeker
|
|
Gerardus Agricola - Martinikerk, Franeker
|
|
Jarich Dekama en Catrina van Kamstra - Martinikerk, Franeker
|
|
Van Vervou - Martinikerk, Franeker
|
|
Cristoff Karls - Martinikerk, Franeker
schip - Martinikerk, Franeker
Claes Claesen | Hoierius - Martinikerk, Franeker
|
|
Rienck van Cammingha - Martinikerk, Franeker
|
|
Juw van Dekama en Kathry Hottingha - Martinikerk, Franeker
|
|
koor en schip - Martinikerk, Franeker
|
|
Jacobus Amersfoordt - Martinikerk, Franeker
|
|
Edwer Sikkes Sjaarda - Martinikerk, Franeker
|
|
Van Dam-orgel en schip - Martinikerk, Franeker
|
|
Vita Circense Curriculum "Menelaus Winsemius" - Martinikerk, Franeker
|
|
Barber Hottingh[a] - Martinikerk, Franeker
|
|
Disputationes exercitti gratia - Martinikerk, Franeker
hoodie - Martinikerk, Franeker
|
|
|
Dag 7: Feinsum, Stiens, Britsum, Koarnjum, Jelsum, Leeuwarden
kaart 7
|
We zijn alweer aanbeland bij de laatste volle dag van deze vakantieweek. We gaan vandaag langs de oostelijke oever van de voormalige Middelzee rijden en hopen daarbij nog een groot deel van de middag door de hoofdstad te kunnen dwalen.
We starten de route door via Hijum naar Feinsum te rijden om vervolgens naar het zuiden af te zakken.
|
Feinsum
De Brédyk voert ons over de Feinsumer Feart naar de Holdingawei. Deze weg loopt rechtstreeks naar de voormalige Holdingastate, dat tussen 1801 en 1832 is verdwenen. Het dorp Feinsum wordt tegenwoordig als lintbebouwing gezien. Er waren echter drie terpen te vinden. Iets ten noorden van de Holdingastate een huisterp aan de Iestdyk. Dan de Holdingaterp en ten zuiden hiervan de Mellingaterp. Zo'n 200 meter ten westen van de Holdingastate ligt de kerk.
De lintbebouwing aan de Holdingawei is west-oost georiënteerd, de stuwwal met terpen langs de Middelzee noord-zuid.
Feinsum draagt sinds 1 januari 2009 de Friese naam. We kwamen de plaats al eerder tegen onder zijn oude naam Finkum
1.
Oudtijds kwam het dan ook voor als Finkom of Fincum (13e eeuw), Finckum (1335, 1468, 1498), Feintium(ma) (1481), Fynctum (1506), Veynkum, Veijnkum, Feinttum of Fynghum, Fijnghum (1511), Finthium (1523), Fintzum (1536), Finckum (1540), Fynkum (1541), Fincu of Finckum (1545), Fincku (1556), Finckum of Fincku (1568), Vynthum (1570), Finkum (1570), Finlion (1578, 1579), Vintkium, Vintkum (1580), Finckum (1605, 1613, 1617, 1622, 1628, 1630, 1664), Fincku (1618 en 1665), Fincum (1682), Finkum (1791) en Feintjum (1840). We komen daarnaast ook nog suggesties als Fikkum, Fintkjum of Vintkium tegen
2.
Een overtuigende naamverklaring zijn we niet tegengekomen.
Andere tijden in Finkum / Foeke Bijma. - [s.l.] : [s.n.], 2019
|
Het eerste waar men op moeten letten bij binnenkomst van het dorp is links de doodlopende weg. Dit was voorheen de doorlopende weg naar Stiens.
Halverwege het lintdorp komen we naast de "spoorbomen" een beeld tegen dat ons - net als in Hijum - moet terugbrengen naar de tijd dat hier het tracé van de lokaallijn It Dockumer Lokaeltsje van het Noord-Friesche Locaalspoorweg-Maatschappij (NFLS) lag.
Dit beeld getiteld Tiidreizgje is wederom van Hans Jouta. Het beeld werd door Dorpsbelang gekozen als onderwerp voor een kunstobject. Het werd op zaterdag 24 mei 2014 onthuld door Rinske van der Meulen-van der Ende, wethouder Kunst en Cultuur van de gemeente Leeuwarderadeel. Door de toevoeging van het skatebord wordt er verbinding gemaakt met het heden, alsof de trein hier elk moment weer kan stoppen
3.
We lopen even een stukje over het fietspad, het voormalige tracé en langs de speeltuin met jeu-de-boulesbaan om uit te komen bij het jachthaventje, de voormalige loswal of It spoardok waar de vrachtboten hun lading losten
4.
De speeltuin It Spoardok werd in 1991 geopend. Deze ligt namelijk op de gelijknamige opvaart
5.
Aan de Feinsumer Feart krijgen we nog een blik op de voormalige spoorbrug, dat voortaan als fietspadbrug dienstdoet.
Op de hoek Feinsumer Feart met de jachthaven treffen we ook nog een merkwaardig zwart object aan. Deze zwarte variabele driehoek lag jarenlang op de zolder van de familie Tjallema. Een oud-inwoner van Feinsum, Skelte Hoogland heeft het laten restaureren, waarna hij het hier op 12 september 2017 onthulde. Het object werd gebruikt als ijssneeuwschuiver. Wanneer het goed gevroren had en het ijs tien tot twaalf cm dik was, gingen acht tot tien mannen na een sneeuwbui een baan trekken over het ijs. Aangezien de vaarten de wegen waren waarover alles vervoerd werd, was het 's winters met vorst met de schaats de ideale manier om snel ergens te komen. Vanaf een ijsdikte van vijftien cm nam een paard met winterbeslag de taak van de mannen over
6.
Deze historische houten sneeuwschuiver werd tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw gebruikt. Voor een informatiebord bij de schuiver werd door Doarpsbelang € 1058 subsidie bij B&W van Leeuwarderadeel aangevraagd en ontvangen
7.
Belangrijk in dit kader is dan om te weten dat de Feinsumerfeart, in verslagen Finkumervaart genoemd, onderdeel uitmaakt van de Noordelijke Friesche Elfstedenroute. De schaatsers gaan van hier naar Bartlehiem - , de Dokkumer Ee
8.
Richting de brug krijgen we de gelegenheid om het uitzicht geframed vast te leggen in vele talen, sjoch.
We treffen hier ook het gedicht Feinsumerfeart van Janneke Spoelstra (1962) aan. Dit is nummer 13 van de Literatuerrûte Ljouwerteradiel.
De prachtige meandering van de vaart wekt en bevestigt de suggestie dat deze een slenk was van de Bordine (de Boorne) en Middelzee en dus onder invloed stond van de dagelijkse eb en vloedstroming
9.
Nadat de Zuider-Ee wegens dichtslibbing van de Middelzee ter hoogte van Leeuwarden niet meer kon afvloeien en nadat in 1398 de Hooge dijk de Middelzee afsloot, werd deze vaart gebruikt om bij Oude Leije het overtollige water te lozen. Ook de waterweg van Leeuwarden naar het wad werd Finkumervaart, Oude Rijd en Kadijkstervaart. Sindsdien klagen de schippers en Leeuwarden - nu midden in het land liggend - eeuwenlang om bredere en diepere vaargeulen naar zee. Dus naar Dokkum, Franeker en Lemmer
10.
De zich naar landstad ontwikkelende Leeuwarden riep voor de stedelijke versterking in een brief van 17 maart 1498 de hulp in van de omliggende dorpen, waaronder Finkum
11.
In 1901 wordt op straffe van een boete van ƒ50 of 9 dagen cel het voorstel gedaan om voortaan de stoomboot te verbannen van deze vaarroute. Dit verbod zal jarenlang standhouden
12.
Halverwege de dertiende eeuw begon het klooster Klaarkamp tussen Finkum en Hallum met de inpoldering van delen van de Wijdemeer. Dit zal gegaan zijn om drooggevallen delen aangezien er in deze periode nog geen droogmakerijen waren. Mét behulp van deze hulpmiddelen werd het meer voor 1664 drooggemalen
13.
Honderd meter verderop na het voormalige spoorweg en huidige fietspad treffen we op een terp van rond het begin van de jaartelling de Sint Vituskerk aan die tussen 1200-1250 is gebouwd. Sommigen bronnen geven aan dat het ontstaan van Feinsum waarschijnlijk is ontstaan rond een uithof van het even verderop gelegen Mariëngaarde in Hallum
14.
Maar gezien de ontstaansperiode van de terp van rond het begin van de jaartelling is, lijkt dit niet waarschijnlijk.
Wel aannemelijk is dat de Sint Vituskerk begonnen is als uithof van het klooster Mariëngaarde
15.
Uiteraard nemen we ook een kijkje bij de kerk. De deur blijft voor ons gesloten, maar we zijn wel in staat om een paar blikken door de ramen te nemen.
Naar verluidt loopt zowel de toren als kerk in 1515 flinke rook- en brandschade op toen leden van de bende van de Zwarte Hoop er een veilige schuilplaats zochten.
Ze werden echter door de mannen uit Leeuwarden uitgerookt en kwamen daarbij allen om het leven.
Een ander verhaal vertelt echter dat juist de Zwarte Hoop de brand stichtte om een bezetting van de toren door Gelderse soldaten tot een einde te brengen
16.
De Zwarte Hoop of Swarte hoep, een bendenaam voor de 5000 plunderende soldaten van hertog Albrecht van Saksen die sinds 1499 de macht in Friesland had gekregen, zorgt hier wederom voor naamsverwarring met de Arumer Zwarte Hoop. Gerlof Piers Donia (Grutte Pier) was ook slachtoffer geworden van de Zwarte Hoop. Met hulp van hertog Karel van Gelre boden ze weerstand als de Arumer Zwarte Hoop. De Gelderse mannen werden daarom ook wel "Gelderse Friezen" genoemd.
Leeuwarden stond (samen met Franeker) aan Albrechts kant, zodat we ervan uit mogen gaan dat het verhaal dat de mannen uit Leeuwarden de Gelderse soldaten, de Arumer Zwarte Hoop in de toren uitrookten de juiste is
17.
- - - - .
Het is trouwens niet helemaal duidelijk waar de naam de Zwarte Hoop vandaan komt. Gedacht wordt wel, omdat ze met de Hertog van Brunswijk waren meegekomen, dat ze een zwart laken na zijn overlijden hadden gekregen als teken van rouw. En andere verklaring wordt gezocht in de belabberde gezondheidssituatie van deze mannen in de winter. Ze waren namelijk aan de kant gezet door de hertog en kregen dus ook niet meer betaald
18. Mogelijk is het een combinatie van beide verklaringen.
|
In 1822 is de kerk financieel gered door de rijke boer Jacob Jans Twijnstra. Deze Twijnstra (1784-1849) had op 25 juli 1794 de eerste steen gelegd van de boerderij op Poelhuizen 2. Op 12 februari 1822 werd aangekondigd dat er een executoriale verkoop zou gaan plaatsvinden. Nadat een timmerman uit Stiens niet betaald werd bleken er nog meer schulden te zijn, zodat een executionele verkoop volgde. De kerk met bezittingen, de pastorie en school werden verkocht. Op 29 april wordt getracht de verkoop te voorkomen door de armenadministratie te scheiden van de kerkadministratie. Twijnstra kocht in oktober 1822 de kerk (zonder toren) voor ƒ 305, de pastorie voor ƒ 485, het schoolhuis voor ƒ 333
19.
Anders verhaalt blijft het vijf jaar lang in bezit van Twijnstra, koning Willem I bemiddelt in de zaak en zorgt dat het rijk de kerk overneemt.
ir. J.J.M. Vegter, architect - rijksbouwmeester - stedenbouwkundige (1906-1982) / Suzanne Fischer ism Marieke Kuipers. - [s.l.] : [eigen beheer Erven Vegter], [2012]. - ISBN 978-90-74071-00-0
|
De gemeente mocht er weer hun diensten draaien, waarbij de gebruikskosten voor hun rekening kwamen. De toren werd bezit van de burgerlijke gemeente.
Bij de ingrijpende renovatie tussen 1962 en 1964, onder leiding van de architect ir. J.J.M. Vegter, werd nog even gehoopt dat het rijk nog steeds eigenaar zou zijn. Documenten die dat aantoonden zijn echter nergens aangetroffen, zodat ook van de gemeenschap een bijdrage nodig was
20.
Jo Vegter, voluit Johannes Jacobus Margarethus Vegter werd als zoon van schoolhoofd Johan Georg Christoph Vegter en Wilmkje Everts geboren in Sappemeer op 16 september 1906. Hij overleed in Gorssel op 7 augustus 1982. Tussen 1958-1971 was hij rijksbouwmeester en stedenbouwkundige.
We zien dat de kerk een rechte sluiting heeft. Oorspronkelijk had het een halfrond koor. Deze is vermoedelijk in de zeventiende eeuw komen te vervallen
21.
Hervormde Kerk Finkum, Poortje noordzijde / A.J. van der Wal (fotograaf). - 09-1944
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 24.206 (CC BY-SA 3.0)
|
De deur aan de zuidzijde van het schip had drie bovenraampjes of bovenlichtjes. Allen zijn dichtgemetseld. Een van de redenen van deze lage deurtjes - die ook wel Noormannenpoortjes worden genoemd - is het telkens verhogen van de terp.
De profilering van de spitsboogvormige deurpost aan de noordzijde is uit de hand gemaakt
22.
Rond de jaren 20 van de twintigste eeuw werd er boven de deur nog een witte memoriesteen waargenomen, waarin nog enigszins een beeldwerk valt te ontwaren.
Vermoedelijk is deze nu vervangen door een glas-en-lood-ruit.
Een tekening die gepubliceerd is in 1912 spreekt dit echter tegen. Ook vermeldt een verklarend verhaal hierover niets.
Een foto uit de periode van de renovatie 1962-1964 toont ook nog een vaag wittig iets
23.
Opvallend en niet verwonderlijk is ook dat de toren uit de laatste kwart van de dertiende eeuw nauwelijks versieringen heeft
24.
De herenbank die we door het raam in het koor kunnen zien is afkomstig uit de hervormde kerk van Hurdegaryp. Twee gewrongen zuilen met loofornamenten dragen aan de voorzijde de overhuiving
25.
In het verhoogde koor zijn er nog negen rijk gebeeldhouwde grafzerken met alliantiewapens en medaillonkoppen in de hoeken te zien. Hieronder zijn ook grafkelders van de families Grovestins en Holwerda te vinden
26.
Door het raam zien we er ook nog een in het schip liggen. De grote zerk voor de herenbank weegt maar liefst 5500 kilo. Hieronder werd in augustus 1912 ook een grafkelder gevonden. Deze werd later volgestort
27.
Op deze steen zijn ontbreken stukken tekst die tussen vierkante haken zijn aangevuld. Er staat dan het volgende te lezen:
Ao 1569 de 6 augusti sterf de edele erent[veste] ionc[heer] Tiaerd van Holdinga out 50 iaer
Ao 1581 de 1 april sterf den [edele] erentveste ionc[heer] Ian va Holdinga out 23 iaer
Ao 1585 de 29 november sterf [iuffouw] Anna van Unnama syn wyf out 65 iaer
Hier legge begrave 3 kindere van de [edele] erent[veste] ionc[heer] Frederich van Grovesteyn en [iuffrow] Gratiana van Holdinga syn wyf
Ao 1641 de 13 ianneuary sterf de wel[eedele] erentrycke [iuffro] Graetciana va Holdinga laest weduw va de [heer] Huich Ruys yn leve raed ordonnaris yn de howe va Utrecht olt yn t 80 iaer
Tjaard Wilkes van Holdinga ( - 6-8-1569) is een zoon van Wilke van Holdinga en Graats van Cammingha. Hij trouwde met Anna Jans van Oenema.
Anna Jans van Oenema ( - 29-11-1585) is een dochter van Janke van Oenema en Tetje van Wyboltsma. Zij trouwde met Tjaard Wilkes van Holdinga.
Jan Tjaards van Holdinga ( - 1-4-1581) is een zoon van Tjaard Wilkes van Holdinga en Anna Jans van Oenema.
Graats Tjaards van Holdinga ( - 13-1-1641) is een dochter van Tjaard Wilkes van Holdinga en Anna Jans van Oenema. Ze trouwde eerst met Frederik Wiebes van Grovestins en later met Huig Ruys.
Frederik Wiebes van Grovestins (rond 1560 - 12-6-1603) is een zoon van Wiebe Idserts van Grovestins en Hielkje Piebes Oentzema. Hij begon zijn carrière als klerk van het bisdom Utrecht, waarna hij kapitein werd in het Staatse leger. Zodoende was hij in 1600 onder leiding van Maurits van Oranje bij de veldslag van Nieuwpoort. Bij het beleg van Ostende raakte hij tijdens een uitval van de belegerden in juni 1603 zijn been kwijt. Hij overleed tussen juni 1603 en 12 juli 1603 aan zijn verwondingen.
Huig Ruys (±1559 - ) trouwde met Graats Tjaards van Holdinga. Hij zat in de "raad in den hove van Utrecht"
28.
|
Voorheen had het schip een stenen gewelf. Sporen hiervan zijn nog terug te vinden, nadat het in de zestiende eeuw - zo dacht men lange tijd - is vervangen door een tongewelf
29.
Recent onderzoek toont aan dat dit tongewelf is gemaakt van grenenhout uit Noorwegen, dat volgens houtonderzoeker Paul Borghaerts tussen 1680 en 1681 is gekapt. We kunnen de ouderdom en vervanging van het tongewelf nu dus plaatsen aan het einde van de zeventiende eeuw. De stijlen zijn echter van hergebruikt Duits eiken, dat mogelijk uit de vijftiende eeuw stamt
30.
De twee fraaie sleutelstukken die beschilderd zijn in rood en goud van de zware trekbalken zijn echter onttrokken aan ons zicht
31. Misschien moeten we hierbij denken aan de balkeinden zoals we zagen in Aduard .
Net als vele Hommema's voor hem is Roelof Hessels Hommema hier ook geboren. Hij was het neefje van zijn ooms de Hommema-broers van de Hommema-sate in Hijum dat in hun voetsporen trad.
Roelof Hessels Hommema (Finkum, 24-2-1791 - Sint Anna Parochie, 15-1-1854) was een zoon van Hessel Lolkes Hommema en Lijsbeth Roelofs. Vader Hessel (1733-1792) was in 1765 veroordeeld tot 1 maand water en brood, nadat hij op 24 september tegen Dirk van der Meer, zijn zoon en zijn vrouw Sijke Offringa op een bepaalde (godslasterende) manier had gezegd: "Du biste de Vader, dû biste de Zoon, du biste de Heilige Geest".
Roelof trouwde op 4 april 1816 met Trijntje Willems Wassenaar. Op zijn grafsteen stond verder vermeld dat hij in leven beroemd vervaardiger van Gezigt- en Natuur- en Sterrekundige werktuigen. Net als zijn ooms trachtte hij uitvindingen te doen en herstelde hij klokken en horloges. Ook sleep hij lenzen voor zowel telescopen als brillen. Dat laatste verkocht hij door aan de zogenoemde fijndoekspoepen, de paapse of katholieke Tüötten (uitspraak: Tjutten) of handelslui die met hun koopwaar langs de huizen liepen.
Hij verzon en maakte ter vervanging van de ouderwetse kalfslederen graanzeef een metalen versie. Met in de inrichting van een smidse creëerde hij nieuwe vondsten. Samen met zijn vriend Piebe Geerts Gelder hield hij zich bezig met elektrische ontlading tijdens onweer. De donderdraak werd dan opgelaten en dat leidde soms tot levensgevaarlijke situaties. Tegenwoordig plukken de nazaten nog steeds de vruchten van deze gewaagde investeringen. Het familiebedrijf Hommema houdt zich nog steeds onder meer bezig met bliksembeveiliging
32.
|
Wanneer we vanaf Hessel Lolkes Hommema (1733-1792) een paar generaties teruggaan via diens vader Lolke Hessels Hommema (1762-1812) en grootvader Hessel Lolkes Hommema (1733-1792) komen we uit bij zijn overgrootouders Lolke Hessels Hommema (1709-1753) en Akke Lolkes Fopma of Acke Lolkes Fopma (1707-1758). Naar het overlijden van Acke krijgen we door de verkoop van goederen inzicht in hun bezit
33.
Naast de "kostelijke vrouwenkleding" spreken vooral de rijtuigen en chaisen tot de verbeelding sinds we het Depot van het Nationaal Rijtuigmuseum in Nienoord hebben bezocht.
We vervolgen de weg naar de plek waar ooit de Holdinga State stond. Wanneer en waarmee de bouw van dit pand gestart is wordt niet duidelijk. Wel is duidelijk dat de Holdinga's er sinds het begin van de zestiende eeuw woonden. Old Holdingha te Ee wordt als oude stamhuis van de familie gezien. Daarna wonen er andere families.
Vanaf de herfst 1764 worden in het hof van de state een grote hoeveelheid zware Yperen-, Esken-, Abely-, Elsen-, Willigen- en Hagedooren-boomen oftewel iepen, essen, abelen, wilgen en meidoorn verkocht. Vijf jaar later worden er ongeveer 200 stuks iepen, essen en abelen aangeboden waarvan de stammen 20 à 30 voeten zijn. In 1801 wordt de state verkocht waarna het tussen dan en 1832 wordt afgebroken
34.
Vanaf eind jaren zeventig van de negentiende eeuw wordt er terpaarde gewonnen van de diverse aanwezige terpen. Zo wordt er op 7 maart 1878 terpaarde van de Oudeterp onder Finkum aangeboden.
Op 6 augustus 1879 is men bezig de oude terp te Finkum af te graven. Ook op 26 februari 1884 is men daar nog bezig. Op 25 juni 1888 ruimt men de overtollige aarde op de oude Terp te Finkum op.
Vervolgens wordt er beste terpaarde op 02-11-1888 aangeboden van de Terp aan de Weg in Finkum (Hijum sectie B. no 813, no 260, no 261, no 263), een weiland ten noorden van perceel I, ook aan de weg en vlakbij de Finkumervaart (Hijum sectie B. 226). Het was van wijlen Jacob Piers Smit te Finkum. Hij was op 84-jarige leeftijd overleden op 21 maart 1886. Hij was op 3 juni 1824 als tweeëntwintigjarige gehuwd met de vier jaar oudere Antje Heidanus. Zijn ouders waren Pier Dirks Smit en Jetske Jacobs van der Meer die hem op 18 februari ter wereld brachten in Stiens.
Ook de terp Mellinga te Finkum komt aan de beurt. Op 20 maart 1895 wordt van deze terp de vruchtbare gronden aangeboden
35.
De Friesche kleihoeve : bijdrage tot de geschiedenis van den cultuurgrond vooral in Friesland en Groningen met veertien kaarten / O. Postma. - Leeuwarden : Noord-Nederlandsche Boekhandel, 1934
|
En dan is er nog de huisterp aan de Iestdyk.
De naamverklaring van het Iest-deel is interessant.
Het boekje De Friesche kleihoeve geeft hierover een uitleg. Maar voor daarop te komen wordt inzichtelijk gemaakt hoe we zijn gekomen tot normalisatie van de oppervlakte aanduidingen in ons leefgebied. Werden eerste werkbare termen gehanteerd als schar, gras, diemath, demat of koegang (benodigde oppervlakte om een koe te kunnen laten grazen. Dit kon dan onderverdeeld worden in kalfsgrazen en lamsgrazen et cetera), morgen of juk (bouwland dat door een paar ossen op een ochtend geploegd kon worden), mud of schepelzaad (het benodigde zaad voor een gebied), deimt, mad, mansmad of dagmad (zoveel als een persoon in een dag kon maaien), scutenstal (het benodigde gebied voor een wagenvracht of schuit hooi), lopenstal (waar een lopen zaad inging) of fierderstal of verstal (een kwart lopenstal)
36.
Probleem voor de belastingvrager was dat al deze vlaktematen verschilden per gebied, grondsoort of omgeving. Het zijn immers natuurlijke maten, gebaseerd op ervaring in deze verschillende omgevingen. En niet elke bodem levert dezelfde hoeveelheden en behoeft verschillende tijden om te bewerken. Dat zijn gegevens die belangrijk zijn voor de eigenaar.
Een kunstmatige normalisatie gooide roet in dit natuurlijk proces.
De gebruikte kavels met registratie in het kadaster, waarbij het eigenaarschap is vastgelegd biedt veel informatie om vergelijkingen te maken. Zodoende komt de Drentsche esch in beeld. Ook Gaast en Ferwoude kennen percelen die daaraan doen denken, maar hebben niet een gelijkluidende veldnaam gekregen.
De percelen aan de Iestdyk doen ook denken aan dit soort kavels. De Iestdyk en iestwei dragen wel "ies" in hun naam
37.
denarius 134-138 nOJ gevonden te Wierhuizen (Groningen)
Of het roeischip, dat hier te zien is, ook op de exemplaren van Feinsum staan is niet duidelijk.
bron: Noordelijk Archeologisch Depot G 2008-II.314l
|
Naast de genoemde terpen zijn er ook nog andere afgegraven. In een terp aan de oostzijde van de Brédyk werden rond 1921 negen romeinse denariën van zilver gevonden. Ze werden geschonken door Mej. S. Twijnstra uit Utrecht en kregen de administratieve nummers A. 1373-1381. Op de denariën treffen we Hadrianus (117-138 nOJ) en Antoninus Pius (138-161 nOJ) aan. Van de Hadrianus zijn soortgelijke gevonden in Boer, Den Ham, Wierhuizen, Lutjewijtwerd, Westerwijtwerd, Winsum en Leeuwarden
38.
Naast vele andere vondsten is een andere eveneens romeinse vondst opvallend. Die treffen we aan in de terp Juckema. Het gaat om grote leerfragmenten van drie sandalen. In een put werd op vijf meter diepte ook delen van een schoen uit diezelfde periode gevonden, nu vergelijkbaar met typen uit Noord-Engeland. De Juckema-state is in 1750 afgebroken. Hiervan is echter nog wel een tekening van Jacob Stellingwerf bekend
39.
De denariën die door Sjoukje Twijnstra zijn geschonken zullen waarschijnlijk door haar vader zijn gevonden. Hij was voor zijn huwelijk immers hier landbouwer. Maar misschien gaat de vondstperiode nog verder terug, gezien het langdurig verblijf van deze familie in dit dorp.
Sjoukje Jacobs Twijnstra werd op geboren 3 juli 1882 in Sint Jacobiparochie, Het Bildt. Haar ouders zijn Jacob Twijnstra en Tjerkje Wassenaar.
Jacob Twijnstra of Twynstra, landbouwer en woonachtig te Finkum, zoon van Tjeerd Jacobs Twijnstra en Sjoukje Ulbes Noordenbos, trouwde op 20 juni 1877 met Tjerkje Klazes Wassenaar, de dochter van Klaas Arjens Wassenaar en Aafje Dirks Wassenaar. Ze vertrokken naar Sint Jacobiparochie, waar hun dochter Sjoukje werd geboren.
In 1883 krijgt hij als bekroning een prijs op de Tentoonstelling van Zaaigranen voor zijn "Platte Boonen".
Tijdens de provinciale keuring van hengsten en veulendragende merriën met veulen kreeg hij op 11 september 1889 in Franeker voor de merriën de premie van ƒ 100 toegekend.
In 1891 ontving hij voor zijn tarwe, witte prolific de zilveren prijs.
Op de harddraverij in Murmerwoude won zijn paard met pikeur G. de Wit ƒ 50.
Jacob Twijnstra blijkt daarnaast een invloedrijk man. Hij was sinds 1885 wethouder en daarmee lid van het dagelijks bestuur van de gemeenteraad 't Bildt. En als lid van de bond van A. K. en S. (BAKS of NBvKS, de (Nederlandsche) Bond voor Algemeen Kies- en Stemrecht) bekend met de noden van de arbeiders, voorstander van "gelijk recht voor arm en rijk". Verder zat hij in het bestuur van de Bildtsche Vereeniging van landeigenaren, dat in juni 1890 is opgericht. In november 1892 trachtte hij een volmacht voor het Waterschap het Oud Bildt binnen te slepen.
Hij nam deel aan de Bildtsche Coöperatieve Stoomzuivelfabriek „Koudeweg", te Sint Jacobiparochie, gemeente het Bildt.
Net voordat Sjoukje elf jaar zou worden kwam haar vader op 38-jarige leeftijd op 2 mei 1893 te overlijden door een korte maar hevige ongesteldheid. De zathe Kroonenburg (Kronenburg), groot 42 ⅓, waarvan ⅓ weiland zal snel te huur aangeboden worden. Ze verhuisden op 22 juni 1893 naar Leeuwarden. Koud twee jaar later, op 11 juni 1895 kwam ook haar moeder op 38-jarige leeftijd te overlijden.
Oom Auke Gerhards van der Meij (man van Brechtje Klazes Wassenaar) komt in 1905 voor als voogd over Sjoukje.
Mej. S. Twijnstra woont in 1906 en 1907 in de Parkstraat 23 in Utrecht. Ook wonen wed. J. Peeting-Meinesz, de verpleegster mej. E.E. Peeting en cand. tandarts. mej. C. Postma op dit adres. Ze verkoopt op 30 september 1907 een huis en erf in Sint Annaparochie voor ƒ1700.
In 1915 laat Hôtel "Groot Berg-en-Dal" weten dat zij in het hotel heeft gelogeerd. In dat jaar woont ze in de Ramstraat op nummer 15. Ze heeft daar ook telefoon, namelijk nummer 2656. Dit wordt in 1931 nummer 12656.
In 1923 komen we haar nog steeds tegen in de Ramstraat 15. Dit is hemelsbreed 700m naar het noordoosten van haar vorige woonhuis. Een kilometer lopen.
Hoewel ze dus in 1931 in het telefoonboek staat is haar adres kwijt bij de theosofische beweging, waarvan ze lid is. Het jaar erop viert mej. IJtje van Netten (lid van de Nederlandsche Vereeniging van Huisvrouwen) als dienstbode haar jubileum omdat ze 12½ jaar in dienst is bij Twijnstra.
De landvrouw Mej. S. Twijnstra overleed op 74-jarige leeftijd op 10 mei 1957 te Utrecht in haar huis in de Ramstraat. Hier woonde ze met haar huisgenoot A. Willemse. Na haar overlijden is ze gecremeerd
40.
We gaan nog even verder terug in de tijd voor wat betreft de vondsten.
Uit de periode voordat de Romeinen in beeld waren kwamen er voorwerpen naar boven. Wat te denken van bijvoorbeeld de hoogst zeldzame bronzen pijlpunten. Of de brilvormige dubbelspiralen fibula's. In de terp Juckema werd in 1904 een strijdbijl met een steel van circa 25 cm gevonden. De steel van deze zogenaamde francisca of frankische werpbijl is inmiddels verloren gegaan.
Een ander opvallend en tot de verbeelding sprekende vondst is dat van barnsteen. Dit is transparant goudkleurig versteende hars van naaldbomen. Ook de vele vondsten van bewerkte hertshoorn zijn opvallend in dit gebied
41.
De Hege Hearewei brengt ons verder naar het zuiden. Deze weg was dan ook de weg waaraan de states en zathes lagen, veilig achter de hoge zeedijk. De huidige hoofdweg, de Brédyk is de lage oudere zeedijk
42.
Beiden uit de tijd van de Middelzee.
Waren we naar rechts over de Feinsumer Feart gegaan, dan waren we langs twee nog zichtbare huisterpen gekomen. Op de tweede stond ooit de Eminga Stins
43.
Over deze Eminga Stins, slot of state is bijna niets bekend. Er woonde tussen Finkum en Hijum een landheer, Syds Emingen of Syds van Eminga - een voornaam katholiek en zoon van Pybe van Eminga en Perck Sijbrants, waarmee de verbinding in de naam ligt. Hier in de buurt ligt ook de Aebinga State.
Beschryvinge van de heerlyckheydt van Frieslandt / Christianus Schotanus
tekst pagina 187
|
Beide werden schijnbaar bewoond door twee zussen die elkaar het licht in de ogen niet gunde vanwege verschillende inzichten. Dit zorgde naar verluidt voor een geweldige krijg in die periode tussen beide zussen. Schotanus veronderstelt daarover: de stinsen van Eminga ende Aebinga niet verre van malckanderen - 't eene behorende aen Steens, 't ander onder Hyum - plegen tegen malckanderen in oorlogh te staen. Het slot is ieder geval al vóór 1786 afgebroken
44.
De ligging van de stins is interessant omdat het een enclave vormde van de parochie Stiens binnen het bereik van het dorp Finkum
45.
Een mooi voorbeeld om zelf je identiteit te bepalen. Een enclave-gedachte kan immers pas ontstaan, wanneer een aaneensluitend gebied in gezamenlijkheid heeft bepaald dat er een gezamenlijke machtsfactor is. Wereldlijk en kerkelijk macht en gezag waren in het geval van de Eminga dezelfde.
In 1543 wordt het land, het akkercomplex ten noorden van Feinsum Emeghe op die Ees genoemd
46, waarmee de link met de uitleg van de Iest in Iestdyk ook is gelegd.
Het was in 1511 een pachtboerderij, die Eminga state. En dat bleef ook zo. De stinswier lag naast de boerderij. De familienaam van de bewoners is er aan ontleend en zorgde zodoende ook voor identiteit. Zo kwam er in 1418 ene Syric Emengha fon Stenze voor
47.
Maar wij rijden naar het zuiden over de Hyltsjebrêge. De Hyltsjebrêge is een vernoeming naar het gezin van Hyltsje Rienks dat hier aan de overkant woonde, zo halverwege de twintigste eeuw
48.
In de bocht van de Hege Hearewei krijgen we zicht op de plek van de "Mellinga State", waar de terp Mellinga in 1895 nog werd afgegraven. De state is rond 1740 afgebroken. In 1864 werd op Mellinga-State (eigenlijk pleats), bewoond door A.H. Rienks, een nieuwe boerenhuizinge en schuur gebouwd, waarbij Kuikstra de architect was. Hessel Arjen Rienks zou datzelfde jaar de eerste steen leggen. De oude gracht ligt nog steeds om het erf
49.
 
Faramond, of Historie van Frankrijk / Gautier de Coste de la Calprenède; Catharina van Mellinga (vertaling uit het Frans)
deel 1 - deel 2
|
We kunnen Catharina van Mellinga, een van Frieslands beroemde vrouwen, nu natuurlijk niet onvermeld laten. Ze was de dochter van Nicolaas en Idtske IJpckema. Haar moeder hertrouwde in 1649 met Theodorus Scheltinga. Theodorus volgde zijn vader in 1653 op als raadsheer in het Hof van Friesland.
Ze was de vertaalster van het twaalfdelige Franstalige werk Faramond, ou l'Histoire de France van Gautier de Coste de la Calprenède uit 1661-1670. Ze vertaalde het in het Nederlands en liet het in 1669 in twee delen uitgeven bij Samuel van Haringhouck in Bolsward onder de titel Faramond, of Historie van Frankrijk
50.
Enkele eeuwen later woonde hier ook kunstenaar Saakje Miedema-Bierma. Tussen 27 en 29 september 1991 werd haar werk, schilderijen, tekeningen, beeldhouwwerk, voor het eerst in openbaar tentoongesteld in - hoe kan het ook anders - de kerk waarop ze uitkeek. Ze had schilder- en tekenles gehad van Meinte Walt en beeldhouwer Jaap van der Mey.
Ze kwam op 31 oktober 1969 te overlijden door een noodlottig ongeval met haar auto-ongeluk in 1969 in Noordhorn. Ze werd slechts 41 jaar. Ze was de dochter sinds 20 oktober 1928 van Jan H. Bierma en Doetje Bierma-Swart, waarmee ze in Stiens woonde. Ze was op 5 maart 1949 getrouwd met Jentje J. Miedema en moeder van Doet en Baukje. Ze was bestuurslid van de Vereniging Noordelijk Scheppend Ambacht en lid van Oranje Nationaal Gondelfeartkommisje en Karmasters
51.
Ook wij zien achterom kijkend de Sint Vituskerk over het land.
Voor Miedema was Ulbe Hoekstra tot 1901 de bewoner. Daarna kwam Pieter Joutes Miedema hier wonen van 1901-1918. Gevolg door Joute Pieter Miedema tot 1949
52.
Vervolgens voert deze Hege Hearewei ons Stiens binnen.
noten:
1.
Feinsum.info Feinsum (Finkum);
Canon Finkum, p. [3-5];
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 162;
2.
Ljouwerteradiel beneamd : toponimen Ljouwerteradiel troch de ieuwen hinne / D.T. Reitsma; Documentatiestichting Leeuwarderadeel (Stiens). - [Stiens] : Documentatiestichting Leeuwarderadeel, 2011 - p. 6, 123-124;
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 116;
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 77;
Plaatsengids.nl Feinsum;
3.
Andere tijden in Finkum / Foeke Bijma. - [s.l.] : [s.n.], 2019. - p.3;
informatiebord "Kunst in Leeuwarderadeel." van Gemeente Leeuwarderadeel bij beeld;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 26-05-2014 Spoornostalgie in Feinsum / Laurens Aaij (foto);
4.
Fryslân = Friesland : ±1926-1934 : schaal 1:25.000 / Anoek van der Leest, Meindert Schroor, Huib Stam (samenstelling, redactie); Thijs Caspers (eindredactie). - Grote historische topografische atlas. - Tilburg : Nieuwland, 2006. - ISBN 90-8645-006-7. - No 74 (verkend 1929);
informatiebordje, simmer 2000;
5.
Historie-Feinsum, p. [2];
6.
informatiebord september 2017;
Skelte Hoogland onthult “trijehoek” Feinsumer Feart en lees verder;
7.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 28-06-2017 Informatiepaneel bij sneeuwschuiver;
8.
Ljouwerteradiel beneamd : toponimen Ljouwerteradiel troch de ieuwen hinne / D.T. Reitsma; Documentatiestichting Leeuwarderadeel (Stiens). - [Stiens] : Documentatiestichting Leeuwarderadeel, 2011 - p. 21;
Feinsum.info Haven It Spoardok;
Het boek van de Ee / Erik Betten; Richard Bos (kaartjes). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2014. - ISBN 978-90-820738-9-8. - p. 28;
9.
Canon Finkum, p. [2];
10.
Het boek van de Ee / Erik Betten; Richard Bos (kaartjes). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2014. - ISBN 978-90-820738-9-8. - p. 17-18;
Frieslands hoofdwaterwegen in den loop der tijden / J. Keuning, p. 52, 54 (in: Tijdschrift voor economische geographie; orgaan der Nederlandsche Vereeniging voor Economische Geographie, jrg 32, 1941, no 3, 15-03-1941);
De kartografie van Friesland tot 1600 / J. Keuning. - Leiden : Brill, 1914. - p. 33;
11.
Het Beurs- en Waaggebouw te Leeuwarden : 1880-1930. - [Leeuwarden : s.n.], [1930]. - p. 8;
Oudfriesche oorkonden / P. Sipma. - 's Gravenhage : Nijhoff, 1933. - p. 205-p. 206;
12.
Voorstel van Gedeputeerde Staten tot wijziging van het reglement van politie op de waterstaatswerken, in onderhoud en beheer bij de provincie Friesland (Prov. blad no. 72 van 1901) / Provincie Friesland. - Leeuwarden, H.G. de Groot, 1902. - p. 10-11;
Aanvaringsrecht : eene toelichting tot het binnenaanvaringsreglement. Deel II / W.A.C. van Dam. - Rotterdam, Brouwer, 1927. - p. 65;
13.
Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 82, 94;
14.
Stichting Alde Fryske Tsjerken Sint-Vituskerk;
15.
Levende stenen : Vijftig jaar Alde Fryske Tsjerken / Hans Willems. - [Leeuwarden] : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2020. - ISBN 978-94-92052-61-2. - p.30;
16.
Canon Finkum, p. [3];
Historie-Feinsum, p. [1];
Levende stenen : Vijftig jaar Alde Fryske Tsjerken / Hans Willems. - [Leeuwarden] : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2020. - ISBN 978-94-92052-61-2. - p.30;
17.
Delpher:
Archief voor de geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht : bijdragen. - Twintigste deel, 1893. - Utrecht : Van Rossum, 1893. - p. 125;
Hedendaagsche historie of Tegenwoordige staat van alle volkeren; XXIVste deel Behelzende de beschryving der Vereenigde Nederlanden, en wel in't byzonder van Friesland. / Jan Wagenaar, Thomas Salmon. - 1786. - p. 39;
"Dy Tesck-laow to Achelim, ney Greata Watses rioecht; dat is: de wet op het dorschen van het raap- of kool-zaad te Achlum, naar de bepalingen van Groote Watze, in den jare 1559 gegeven aan Juw ter Wisga; vergezeld van ophelderingen en van eenige bijdragen, aangaande de kostumen en personen, daarbij vermeld". / [P.C. Scheltema]. - [Utrecht] : [P.C. Scheltema], [1823]. - p. 102;
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 183;
18.
It aade Friesche terp of Kronyk der Geschiedenissen van de vrye Friesen / Johannes Hilarides, J. van Leeuwen [ed]. - Leeuwarden : Proost, 1854 p. 434;
19.
Canon Finkum, p. [3-4];
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort: Poelhuizen 2, Finkum;
Friesche kalenderkroniek over de jaren 1809-1824 en 1825-1842 / G.A. Wumkes. - [S.l.], [1913-1914]. - p. 12, 25;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-06-1954 Tussen Flie en Lauwers De klok in de toren van Finkum moet zwijgen;
Jacob Jans Twijnstra genealogieonline;
20.
Levende stenen : Vijftig jaar Alde Fryske Tsjerken / Hans Willems. - [Leeuwarden] : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2020. - ISBN 978-94-92052-61-2. - p.30;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-06-1954 Tussen Flie en Lauwers De klok in de toren van Finkum moet zwijgen;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-09-1961 Kleine gemeente zorgde al voor groot bedrag Finkumer kerkje zal worden gerestaureerd;
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 27-06-1964 Kleine gemeente zorgde al voor groot bedrag Restauratie Finkumer kerk vrijwel voltooid Grote financiële offers van burgers;
Dit verhaal hangt mogelijk samen en is veroorzaakt door de veranderde geldstromen sinds 1580. Het geld ten behoeve de armenzorg raakt een keer op en gaat sinds 'overname' door Willem I in 1822 dus over van de geestelijke gemeenschap naar de wereldlijke gemeenschap.
De kerkelijke goederen in Friesland : beschrijving van de ontwikkeling van het recht omtrent de kerkelijke goederen in Friesland tot 1795 / L.J. van Apeldoorn. - Leeuwarden : Meijer & Schaafsma, 1915. - p. 411;
21.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 436;
22.
Onze oude dorpskerken : tachtig schetsen van dorpskerken in Nederland / Herm. van der Kloot Meijburg. - Rotterdam : W.L. & J. Brusse, 1912. - p. IX, 158-159 [tekeningen ingangen];
23.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 436;
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 116;
Onze oude dorpskerken : tachtig schetsen van dorpskerken in Nederland / Herm. van der Kloot Meijburg. - Rotterdam : W.L. & J. Brusse, 1912. - p. 158-159 [tekeningen ingangen];
Documentatiestichting Leeuwarderadeel FINKUM0322;
24.
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 24;
25.
Finkum, de hervormde kerk / G. Yedema. - 1990;
26.
Historie-Feinsum, p. [1];
27.
Historie-Feinsum, p. [2];
28.
[1562] / Hessel de Walle. - Plaats: Finkum, Boeknummer 1562;
De Friese Regimenten Frederick van Grovestins / Jeroen Punt, André A. Buwalda;
29.
Stichting Alde Fryske Tsjerken Sint-Vituskerk;
30.
Levende stenen : Vijftig jaar Alde Fryske Tsjerken / Hans Willems. - [Leeuwarden] : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2020. - ISBN 978-94-92052-61-2. - p.30-31;
blog Borghaerts HoutDateRing SAFT Kerken, 23-6-2018 / Paul Borghaerts;
31.
Levende stenen : Vijftig jaar Alde Fryske Tsjerken / Hans Willems. - [Leeuwarden] : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2020. - ISBN 978-94-92052-61-2. - p.30;
32.
Parlementaire herinneringen - en memoriaal : dagboek van Jhr. Mr. F. J. J. van Eysinga, minister van staat, lid en voorzitter van de Eerste Kamer der Staten-Generaal, raadsheer in het Hof te Leeuwarden (31 December 1818-16 April 1901) / Willem Jan Marie van Eysinga. - 1937. - p. 78-79;
Tijdschriften Regionaal Archief Alkmaar:
100 jaar Köster (in: Oud Alkmaar | 2005 | 1 september 2005 | pagina 26-pagina 27);
Hommema 194 Hommema;
Stads- en dorpskroniek van Friesland / G.A. Wumkes. - deel I (1700-1800). - Leeuwarden : Eisma, 1930 p. 218;
33.
Stamboom Griffioen Jellema Friese Adel / Joke Koster (in: Genealogie online). - Hessel Lolkes Hommema, Lolke Hessels Hommema, Hessel Lolkes Hommema, Lolke Hessels Hommema;
34.
Stinsen en States in Friesland Holdinga State te Finkum;
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 72, 162;
Delpher:
Leeuwarder courant, 15-09-1764 advertentie;
Leeuwarder courant, 08-11-1769 advertentie;
35.
Stads- en dorpskroniek van Friesland / G.A. Wumkes. - deel II (1800-1900). - Leeuwarden : Eisma, 1934 p. 418, p. 434, p. 483, p. 521, p. 578;
Delpher:
Leeuwarder courant, 02-11-1888 advertentie;
AlleFriezen:
Jacob Piers Smit geboren - gehuwd - overlijden;
Tresoar:
Fries Kaartenkabinet, 13-01 010622 Kaartje van het noordelijk gedeelte van Leeuwarderadeel met de plaatsen Hijum, Finkum en Stiens., 1766;
36.
De Friesche kleihoeve : bijdrage tot de geschiedenis van den cultuurgrond vooral in Friesland en Groningen met veertien kaarten / O. Postma. - Leeuwarden : Noord-Nederlandsche Boekhandel, 1934. - p. 17-18;
37.
Delpher:
Leeuwarder courant, 03-08-1931 Sporen van oud-communaal grondbezit in Friesland. III. Finkum.;
Leeuwarder courant, 19-06-1935 Landerijnamen in Tietjerksteradeel. VII. Eestrum. [met kaartje 'Voorbeeld van een Friesche esch.'] / S.J. v.d. Molen;
De Friesche kleihoeve : bijdrage tot de geschiedenis van den cultuurgrond vooral in Friesland en Groningen met veertien kaarten / O. Postma. - Leeuwarden : Noord-Nederlandsche Boekhandel, 1934. - p. 31-33;
38.
Vijf en Negenstigste Verslag van den toestand en de handelingen van het Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde te Leeuwarden, over het jaar 1922-1923. - Algemeene Ledenvergadering van 27 Oct. 1923, p. 26;
39.
NADNuis 24B-15;
Historisch Centrum | Leeuwarden Stiens;
40.
Delpher:
Het adresboek der stad Utrecht, 1906, Deel: 1906-1907, 1906 p. 143;
Het adresboek der stad Utrecht, 1907, Deel: 1907-1908, 1907 p. 146;
Naamlijst voor den telefoondienst 1915, p. 692;
Het adresboek der stad Utrecht, 1920, Deel: 1920, p. 178;
Het adresboek der stad Utrecht, 1923, Deel: 1923, p. 193;
Naamlijst voor den interlocalen telefoondienst 1931, p. 897;
Theosophia; maandblad gewijd aan broederschap en aan de studie van godsdienst, wijsbegeerte, wetenschap en occultisme, jrg 27, 1931, no 11, 1931, p. 470-471;
Maandblad van de Nederlandsche Vereeniging van Huisvrouwen, jrg 20, 1932, no 12, 1932, p. 332-333;
Landbouw-courant, 05-07-1883 Friesche M. v. L.;
Nederlandsche sport, jrg 8, 1889, no 372, 14-09-1889 Provinciale keuring;
Staatsalmanak voor het Koningrijk der Nederlanden, 1890, 1890 Bestuur der Gemeenten (Friesland) 't Bildt;
Staatsalmanak voor het Koningrijk der Nederlanden, 1892, 1892 Bestuur der Gemeenten (Friesland) 't Bildt;
Nederlandsche staatscourant, 13-03-1890 No. 131 Bildtsche Coöperatieve Stoomzuivelfabriek „Koudeweg";
Leeuwarder courant, 25-08-1891 Tarwe;
Leeuwarder courant, 09-06-1892 Particuliere Correspondentie.;
Leeuwarder courant, 01-11-1892 Advertentie;
Leeuwarder courant, 28-02-1893 Bildtsche Vereeniging van landeigenaren;
Leeuwarder courant, 04-05-1893 Particulier Correspondentie.;
Leeuwarder courant, 02-06-1893 Zathe Kroonenburg onder St. Jacobiparochie.;
Leeuwarder courant, 17-06-1895 Familiebericht;
Leeuwarder courant, 03-07-1895 Familiebericht;
Friesch volksblad, jrg 15, 1890-1891, no 778, 11-01-1891 Het ontstaan der Vereeninging "Broedertrouw" en hare werking. XIII;
Provinciale Geldersche en Nijmeegsche courant, 15-08-1915 Gelogeerde in Hôtel "Groot Berg-en-Dal";
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-05-1957 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-05-1957 Familiebericht;
Erfgoed Fundaasje Bildtse plaatsen - Brood en wijn;
Familie van der Meij P766 Auke Gerhards van der Meij;
Alle Friezen:
Sjoukje Twijnstra geboren - geboren - verhuizing - verkoop;
Jacob Tjeerds Twynstra huwelijk - overleden;
Tjerkje Klazes Wassenaar huwelijk - overleden;
WieWasWie:
Sjoukje Twijnstra overleden;
41.
Delpher:
Het Friesch museum van oudheden te Leeuwarden / [J. Hepkema]. - Heerenveen : Hepkema, [1904]. - Het IJzeren Tijdperk, p. 105 bronzen pijlpunten, spiraalvormige fibula. - Zuiver Merovingische en Karolingische Oudheden, p. 109 francisca of frankische werpbijl (± 6e eeuw nOJ) in terp Juckema o.d. Finkum. - Hooger-op, p. 119 barnsteen;
Nederland en zijne bewoners / G.L. Kepper. - Doesburg : Van Schenk Brill, [1901]. - p. 165 opvallend veel (ivm andere plaatsen) voorwerpen van hertshoorn, hele horens;
Catalogus der meest belangrijke voorwerpen, met uitzondering der schilderijen, in het Friesch museum te Leeuwarden / P.C.J.A. Boeles. - Meijer & Schaafsma, 1908. - p. 23 mantelspeld [no 155-157]; p. 34 riemtong [no 287-288]; p. 39 speer [no 332]; p. 40 werpbijl 'francisca' [no 339];
42.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 436;
43.
Andere tijden in Finkum / Foeke Bijma. - [s.l.] : [s.n.], 2019. - p. 23;
44.
Stinsen en States in Friesland Eminga Stins te Finkum;
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 25-08-1926 Blijde dagen voor Roomsch Friesland II. Uit de geschiedenis der Parochie Wijtgaard.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-05-1954 Steen van de Paapse Lere in Ureterp kwam van de Friese Klei : Huis dateert uit 1766; de vaart van na 1658;
45.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 161-162, 173;
Beschryvinge ende nieuwe caerten van de heerlijckheydt van Frieslandt tusschen 't Flie ende de Lauwers
Beschryvinge van de heerlyckheydt van Frieslandt tusschen 't Flie end de Lauwers, met nieuwe caerten van 't landschap in't algemeen soo oud als nieuw end de drie gedeelten in't besonder als mede de grietenien end steden / Christianus Schotanus. kaart, 187;
46.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 173;
47.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 173;
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1, p. 192-193;
48.
Andere tijden in Finkum / Foeke Bijma. - [s.l.] : [s.n.], 2019. - p.22;
49.
Delpher:
Leeuwarder courant, 25-03-1895 Advertentie;
Leeuwarder courant, 11-03-1864 Advertentie;
Historisch Centrum | Leeuwarden STIENS1490 (foto Mellinga State / Y. de Boer, 1997);
Historisch Centrum | Leeuwarden Stiens;
50.
Delpher:
Leeuwarder courant, 16-04-1932 Voor het Thee-uur - Uit ons archief. Beroemde Friesch vrouwen II. Catharina van Mellinga;
51.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-02-1949 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-11-1969 Vrouw uit Stiens bij Noordhorn verongelukt;
Nieuwsblad van het Noorden, 01-11-1969 Bij inhalen dodelijk verongelukt;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-11-1969 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-09-1991 Yn Feinsum neilitten wurk Saakje Miedema / Sikke Doele;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 27-09-1991 Exposities;
Leeuwarder Courant, 04-11-1969 Familieberichten;
AlleFriezen:
Saakje Bierma geboren;
AlleGroningers:
Saakje Bierma overlijden;
52.
Historisch Centrum | Leeuwarden STIENS1490 (foto Mellinga State / Y. de Boer, 1997);
internetraadpleging: 25-8-2021, 23 - 24-10-2021, 23-11-2021, 27 - 28-11-2021
|
|
|
Tiidreizgje | 2014 | Hans Jouta, Feinsum
|
|
voormalige spoorbrug NFLS, nu fietspadbrug, Feinsum
|
|
uitzicht ...sjoch..., Feinsum
Feinsumer Feart (oostwaarts), Feinsum
Feinsumer Feart (westwaarts), Feinsum
speeltuin, fietspad, beeld en spoorbomen, Feinsum
|
|
Sint Vituskerk oost/noordzijde, Feinsum
exterieur zuidzijde Sint Vituskerk, Feinsum
exterieur noordzijde Sint Vituskerk, Feinsum
herenbank en grafzerk interieur Sint Vituskerk, Feinsum
interieur Sint Vituskerk, Feinsum
windvaan interieur Sint Vituskerk, Feinsum
|
|
Mellinga pleats, Feinsum
Sint Vituskerk, Feinsum
|
|
Stiens
In wike en in dei / Baukje Miedema. - Boalsert [Bolsward] : Koperative Utjowerij, 1985. - ISBN 90-6570-151-6
|
In de bocht van de Hege Hearewei waar de oprijlaan naar Mellinga pleats gaat, treffen we een onderdeel aan van de Literatuerrûte Ljouwerteradiel. Het citeert een deel uit de roman In wike en in dei van Baukje Miedema. We krijgen hier onder het genot van vergezichten het dilemma van het niet kunnen kiezen onder ogen, wanneer je het telkens maar van de andere kant blijft bekijken.
Baukje Miedema is docent bedrijfseconomie en Fries en is geboren in Stiens op 8 januari 1955
1.
Ze is naast schrijver ook hovenier en heeft in Murns of Mirns, naast Oudemirdum een kruidentuin met theeproeverij die bezocht kan worden: Krûdetún 'De Reidikker'.
De Literatuerrûte Ljouwerteradiel (route - folder nl / fr) is geïnitieerd door Kultuerried Ljouwerteradiel, sinds 2017 opgevolgd door Stichting Cultuur Regio Stiens vanwege de gemeentelijke herindeling
2.
Wanneer we al even door de kom van Stiens rijden komen we opeens ter hoogte van de Juckemaleane een volkstuinencomplex tegen. Zoiets verwacht je meestal aan de rand van een dorp, niet bijna in het midden. Tenzij..., tenzij het volkstuinencomplex er inderdaad eerst aan de rand van het dorp lag en er nieuwbouw omheen is gebouwd.
Er staat echter een informatiebord over de vele states en stinsen hier in de omgeving, met wat details over de Burmaniastate. De borden kwamen tot stand op initiatief van de Documentatiestichting Leeuwarderadeel in samenwerking met de Kultuerrie en gemeente Leeuwarderadeel. Sponsorgelden zijn gebruikt om de plaatsing van de borden te realiseren.
Dit is dus de plek waar Burmaniastate heeft gestaan. Van deze state is een tekening van J. Stellingwerf bekend. Hieruit blijkt dat Jhr. Frans Julius Johan Heringa van Eijsinga het in 1723 bewoonde
3.
Voor het verhaal van deze stins moeten echter iets verder terug in de tijd, aangezien het voordat het Burmania ging heten eerst Hayema of Hayama genoemd werd. De ligging van de stins ten opzichte van de kerk suggereert een hoofdelingenfamilie, die beide hebben opgebouwd. In 1468 komt het voor als starcke platse, toen het werd bewoond door Douwe Aebinga die uit Hijum kwam. Zoon Take nam Hayama hws ende landen later over. Nadat Take overleed hertrouwde zijn vrouw Saepcke Werpsdr van Ytsma met Douwe Renicksz van Burmania. De kleinzoon van Douwe, Sybren Herez van Burmania erft het van Saepcke. Hij woonde er in ieder geval in 1580 en 1596. Georg van Burmania, de zoon van Sybrens broer Upcke, kreeg daarna de sleutel. De broers Upcke en Sybren waren beiden overgestapt op het nieuwe geloof. Ze worden dan ook beiden genoemd in een lofdicht van Gellius Snecanus Frisius als voorvechters van het zuivere Evangelie en s'lands vrijheid puri Evangelii et Patriae libertatis vindices:
Upco et Sibrandus fratres Burmannia honesti
Quos doctrina, genus divitiaeque beant.
Vos eadem ut copoulat studiis aequalibus aetas
Sic rogo servator jungat amor (sc. aequali) sibi.
4
Deze Carel Georg van Burmania of Georgius van Burmania leefde van circa 1570 tot 1634. Een andere bron zegt dat hij rond 1570 juist met Lucia van Dekema / Luts Dekema is getrouwd.
Hij woonde er van 1622 tot zijn sterven op 10 december 1634
5.
Hij had in 1614 in eigen handschrift Der oude vrije Friesen Spreeckwoorden genoteerd
6.
De Burmania-sprekwurden : santjinde-ieuske Fryske sprekwurden ferklearre en yn har tiid besjoen / Frederik Johan van der Kuip. - FA, nr. 950. - Ljouwert/Leeuwarden : Fryske Akademy, 2003. - ISBN 90-6171-950-X
|
Maar er waren meer studenten die dit soort handschriftverzamelingen aanlegden en van elkaar overschreven. Er is dus een bonte verzameling boekjes met spreekwoorden op alfabet gerangschikt met - al naar gelang hoe men in het leven stond - wel of niet opname van bepaalde spreekwoorden. Ook werden de boekjes overgenomen en verder aangevuld door anderen, zodat er meerdere handschriften te vinden zijn in een boekje.
7.
Anthonia Feitsma had zich er in 1956 al eens over gebogen in:
Oude Friesche Spreeck-woorden, Franeker 1641, synoptysk mei: Friesche Bywirden, Hs. Gabbema, mei dêroan taheakke Oantekeningen fan Franciscus Junius F.F. en Janus Vlitius / útjown fan A. Feitsma. - Estrikken, 11; ISSN 0921-7657. - Grins [Groningen] : Frysk Ynstitut, 1956
Frits van der Kuip schreef er in 2003 zijn dissertatie over.
Helemaal zeker is het dus niet of deze handschrift van de Burmaniastate-bewoner Georgius van Burmania is.
Een suggestie zou kunnen zijn dat de initialen C.G. v B. voor Cornelius Gulielmi F[ilius] a Beveren Dordracenus (1591-1663) staan
8.
Een andere suggestie is dat de C. voor collegit, verzamelaar staat, of voor copia. Dat een verzameling op alfabet staat is daarvoor een aanwijzing. Immers, je kunt pas alfabetiseren, nadat alle spreekwoorden voorhanden zijn. Bij deze suggestie staat tevens dat de Georgius uit Georgius van Burmania tevens Jurjen in het Fries is
9.
Het handschrift wordt in 1641 anoniem in druk uitgegeven
10.
Na het overlijden van Georgius van Burmania neemt zijn broer Sibrand Upckez van Burmania het over. Lang woonde deze er niet meer, hij overleed in 1639. In 1640 staat het op naam van zijn weduwe Wick van Ockinga. Het werd toen de Burmania staten genoemd
11.
Het huis is een eenvoudig eenlaags pand, al suggereert de aanbouw met dakkapel dat er mogelijk een doorloop is op zolder-niveau. Deze gedachte geeft ruimte voor een bovenverdieping met ramen waarbij de vloer tussen beide raampartijen gesitueerd is. Het zijn kruisvensters met beneden luiken en boven glas in lood. Dwars op de aanbouw is nog een aanbouw te zien dat net weer hoger is. De voorzijde heeft een opkamer en kelder met ramen. De uitbouw achter de opkamer, doet denken aan een steunbeer. Het zou echter ook een verdedigingsonderdeel kunnen zijn, gezien het smalle raam of schietdeel. Het erf is omgracht en heeft een waterpoort. Hierop een wapen in vier delen. Boven de poortdeur het jaartal 15 88. Opvallend genoeg zijn alle luiken voor de ramen van het huis dicht
12.
Vervolgens ging het huis over aan Watze van Burmania. Op 15 december 1664 droeg hij bij de lijkstatie van stadhouder Willem Frederik van Nassau-Dietz als kapitein de kist. Hij komt als militair om op zee op 27 februari 1691
13.
Juffr. Rins van Burmania wordt de volgende eigenaar. De state wordt in deze periode nog omschreven als "eene groote adelijcke huisinge." In 1700 wordt het echter gebruikt door Palle Douwes
14.
In 1722 wordt de state verkocht aan Frans Julius Johan van Heringa van Eysinga. En Jacob Stellingwerf maakte in deze periode zijn tekening
15.
Tot 1749 blijft het in ieder geval als "ongerept" aanwezig
16.
In 1757 is er al sprake van het hornleger van het voormalige Burmania State, wanneer er zware bomen worden verkocht
17.
Rond 1800 is er een boerderij gebouwd, door Van der Aa in zijn uitgave van 1840 "eene deftige boerenhoeve" genoemd, dat in 1864 is verlengd en belangrijk is vernieuwd. Hiervan staat tegenwoordig alleen nog bollenschuur en ernaast een soort van bungalow. Maar ook deze zal binnenkort verdwijnen voor nieuwbouwwoningen
18.
De grachten om de boerderij hadden aan het einde van de negentiende eeuw een grote aantrekkingskracht op de jeugd. Ze kwam er dan ook regelmatig slootjespringen. Ze liepen daarvoor ook over het land van de bewoners, die er op een gegeven moment genoeg van hadden. Met dreigende taal Ieder wachte zich voor de gevolgen verbood G. Th. de Groot voortaan deel te nemen aan deze activiteiten en over de Landen en Hieminge te lopen. Gerrit Thomas de Groot, geboren op 1 oktober 1849 in Minnertsga, woonde sinds 1874 als landbouwer in Stiens met zijn vrouw Adriaantje Arjens Schat (Sint Annaparochie, 5-9-1849 - Huizum, 19-2-1920). Ze kregen vier dochters en daarnaast woonde zijn broer als knecht ook bij hun in. Ook de dienstbode woonde er. Gerrit Thomas de Groot overleed op 12 december 1901, 52 jaren oud
19.
Enkele jaren na zijn dood wordt in december 1904 in de Briel het land, 5½ pondm terpbouwland en boerderij van de voormalige Burmania-state verkocht. Dit komt neer op ongeveer 5½ * 36,74 are = 202 are. Een are is 100 m² (10 x 10 meter). Dus totaal 20.200 m²
20.
Gebied Burmaniastate te Stiens
bronnen: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort Kadastrale kaart 1811-1832:
Kadastrale kaart 1811-1832: minuutplan Hijum, Friesland, sectie B, blad 01 (MIN02039B01)
|
We komen dan ook tot de conclusie dat dit gebied inclusief het volkstuinencomplex moet zijn en zo binnen de straten Hege Hearewei, Lege Hearewei en Venusskulp zal liggen. Zodoende ligt deze terp dan ook door de eeuwen heen aan de Middelzee. Met eerst de Lege Hearewei als eerste poging het land te scheiden van het water, gevolgd door de Hege Hearewei. Waarna de andere, steeds verder uitstulpende dijkwerken hapjes uit de opslibbende gronden in de Middelzee namen.
En gelukkig vinden we de kadastrale kaart die deze conclusie bevestigd
21.
Waarna meteen de vraag rijst, of en hoe de grachten als opvaart verbonden waren met de Stienservaart.
Er was echter nog iets bijzonders aan de hand tijdens de finale verkoop van de boerderij met land, dat zelden gebeurd. De samengevoegde percelen stonden op een bedrag van ƒ 9695,10. Dit bedrag werd vervolgens nog 41 keer verhoogd, zodat het uiteindelijk op ƒ 14.000 kwam te staan. Dat is ƒ 4304,90 meer. De kopers waren K.J. Kalma uit Britsum, Joh. Kalma en J.J. Boelstra uit Stiens en R. Boelstra uit Leeuwarden
22.
D.S. v.d. Weij hield er tot aan het einde van 1919 een stalhouderij. Hij woonde in Stiens met de in Sint Jacobi Parochie geboren Ytje Kuiken, waarmee hij tien jaar eerder op 31 juli 1909 als voerman trouwde. Hij werd in Stiens geboren op 7 januari 1884. Zijn ouders waren voerman Simon van der Wey en Sjoukje van den Berg. Dirk zal op 9 augustus 1962 op 78-jarige leeftijd in Sint Annaparochie overlijden
23.
In de jaren 20 is het eigendom van voerman G. van der Ploeg die er met een ander gezin woont. Hij heeft in 1920 de stalhouderij van D.S. v.d. Weij overgenomen. De gracht is dan net grotendeels gedempt. Geert van der Ploeg geeft aan dat hij naast voerman ook boerenknecht en gardenier is. Hij werd als zoon van potschipper Gerben Andries van der Ploeg en Wentje Symens Bouma geboren op 10 juli 1873 te Blija. Hij trouwde als boerenknecht met de geboren en getogen Stiense Korneliske Wagenaar op 25 mei 1899. Op 76-jarige leeftijd overleed hij in Stiens op 4 februari 1951
24.
"Het was een stelpboerderij", vertelt Murk Faber (1950), die het kan weten. Zijn vader Oege Faber kocht de boerderij namelijk in 1947 en hijzelf is er geboren.
Oege Faber (27) trouwt met Lipkje Huizinga (23) uit Finkum op 9 juli 1949. Hij is op 4 september 1921 in Nijlân geboren.
Hun zoon Murk wordt er tussen 12 en 24 juni 1950 geboren.
Plangebied Hege Hearewei 2 in Stiens / Y. Boekema. - Weesp : RAAP Archeologisch Adviesbureau, 2017
|
"Maar in 1965 is het dak eraf gehaald omdat het slecht werd", vertelt Murk verder. Het woongedeelte werd omgebouwd tot een soort bungalow en de rest werd een droogschuur voor de tulpen- en gladiolenbollen. Oene Faber haalde met drie anderen de teelt naar Stiens, nadat elders in het land door intensieve teelt droogrot was opgetreden. Oege nam hierbij het grootste deel voor zijn rekening, zo vanaf 1956. Hij teelde toen al tulpen.
De laatste stukjes omgrachting zijn in de jaren negentig dichtgegooid.
In 1990 zou Oene op 69-jarige leeftijd de eremedaille in goud verbonden aan de Orde van Oranje-Nassau ontvangen, vanwege zijn werken als voorzitter van de "landinrichtingscommissie voor de ruilverkaveling Leeuwarderadeel".
Verder was hij sinds de jaren zeventig tot 1994 betrokken bij de FNP (Fryske Nasjonale Partij) in allerlei functies. Daarna hield zijn inmenging niet op.
Hij kwam op 27 november 2006 te overlijden in Stiens.
Tot 2017 woonde zijn vrouw Lipkje nog in de bungalow
25.
Dat jaar zijn er in opdracht van de familie op 10 plekken grondboringen gedaan op een diepte tussen de 150 en 365 cm als archeologische verkenning. Het rapport beschrijft een vrij schoon voornamelijk kleiig met deels zanderige ondergrond. Onder de resten van de terp bevindt zich vanaf een diepte tussen 1,5 en 2,1 meter de getij-afzettingen van lichtgrijze klei. Men verwacht tussen een diepte van 0,25 en 2,5 meter nog onverstoorde archeologische resten aan te kunnen treffen betreffende de grachten, terplagen en funderingsresten van de state
26.
Mogelijk volgt er later misschien meer interessante informatie wanneer er meer onderzoek is gepleegd.
Er worden tijdens graafwerkzaamheden in 1967 aan de Lege Hearewei bij de firma H. Honderd op nummer 11-13 ook in de rond 1915 gedempte gracht die naar de weg liep, potscherven, dakpannen, een borstel en een stuk pijp gevonden. H.M. Staal, de boekhouder van Honderd die ernaast woonde op nummer 15 en tevens amateur-oudheidkundige was in Stiens haalde het uit de grond. Op de grachtwal kwam tevens een riolering in een muurtje uit. Deze liep door naar een ander muurtje met stenen vloer. Dit geheel was gebouwd met kloostermoppen en lag op anderhalve meter diepte. De heer Honderd heeft ze verzameld en opgestapeld bij zijn rijwielwerkplaats.
De opkomende gedachte was dat dit gebouw mogelijk de woning was van een onderhorige van de Burmaniastate
27.
H.M. Staal, die ook verzamelt, komt in zeventiger jaren samen met Tiemen Helperi Kimm uit Middelstum (St. Augustinusga, 27-9-1930 - Dalfsen, 16-1-2017), S.S. Mensonides (Warffum) en M. Kloetstra (Noordbergum) terecht in de wereld waarin ook falsificaten van archeologische stukken rondgaan. Daarnaast verzamelde hij - inmiddels woonachtig aan de Langebuurt 47 - ook historische foto's met daarop onbekende mensen. Foto's met sjees of chais trekken daarbij de aandacht, wat weer niet gek is aangezien hij met Doede voor de sjees in 1988 de prijs kreeg voor het schoonste geheel
28.
Schuin aan de overkant van de Lege Hearewei staat de kerk en toren.
A. Wilkeshuis-Baas brengt ons met een sage à la de Drentse Ellert en Brammert naar de naamgeving en kerk van Stiens.
Twee reuzen gingen een kanaal graven vanuit een nieuw dorp boven Leeuwarden. Ze groeven met de helften van een doorgezaagde praam. Eenmaal vergiste de kleine reus zich met het weggooien van de aarde. Daar bleef het liggen als kleiheuvel of terp bij de Burmania-stins. Het ligt er nog steeds.
Nadat het graven van het kanaal af was, waren ze moe en wilde ze rusten. Ze zochten steun voor hun vermoeide ruggen om tegen aan te leunen. De keus viel op de toren van een van de nieuwe dorpen. Maar... deze was niet bestand tegen hun brede ruggen en brak. En zo kreeg Britsum (britsen is Fries voor breken) zijn naam. Vermoeid liepen ze naar het volgende nieuwe dorp. Deze bleek bestand tegen de zwaarte van de reuzen en doorstond het rusten. Behaaglijk strekten ze de ruggen tegen de grijze stenen en zuchten gelijktijdig "O, wurge, wurge" (Och, wat ben ik moe!). Aan deze verzuchting dankt de vaart die ze groeven nog steeds zijn naam: De Wurge.
De toren heeft hun rusten glansrijk trochstien (doorstaan), zodat de het dorp nog steeds Stiens heet
29.
Waarschijnlijk heeft ze deze inzending gebaseerd op twee verhalen afkomstig uit het werk verzameld door Waling Gerrits Dykstra
30.
Waling Dykstra berijmde ze als volgt:
Dat doarp, waens tsjerke britsen wie'
Krekt as in spoennen doas;
Dêr de iene in iepen kin fen hie,
In de oare in tsjokke noas;
Dat moast - elk stimde deryn ta -
De namme mar fen Britsum ha.
In der de slatters raesten hien'
Sa nochlik as op fear,
Towyl de tsjerke 't hie forstien,
Dat wier dat doarp ta 'n ear,
In derom wier min 't dalik iens:
Dat moast de namme ha fen Stiens
Do waerd er oan de nye feart
Yet eak ien namme jown;
Elk hie dy reuzen kreunen heard,
Ien oere wol yn 't roen.
Der hiet dy feart de Wirge nei,
Lyk as er hiet on hjoed de dei.
Deze laatste drie coupletten komen uit de sage Stiens in Britsum.
31
Ali (Aaltje) Wilkeshuis-Baas (1902-2003) en haar man Cees (Cornelis) Wilkeshuis (1896-1982) hebben in de jaren vijftig een bloemlezing geschreven voor het Nijverheids- en het Voortgezet Lager Onderwijs voor meisjes, getiteld Iris, waarvan twee delen verschenen. Ze woonden in Deventer aan de Laan van Borgele 5. Cornelis, geboren in Harlingen op 9 december 1896 en overleden te Deventer op 30 april 1982, was pedagoog en schrijver voor de jeugd en onderscheiden met Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Zijn leven was Het Kind gewijd. Zijn vader, eveneens Cornelis Wilkeshuis, had aan de Heiligeweg in Harlingen een drukkerij met winkel (in 1964 de firma Houbein), waar onder meer een krant werd uitgegeven.
Zijn oeuvre bestond uit een vijftigtal titels die ook prijswinnend werden vertaald. Een Openbare Basisschool in Deventer draagt nog steeds zijn naam: Cees Wilkeshuisschool.
Aaltje is op 13 september 1902 geboren te Nijelamer als dochter van plaatselijke schoolmeester en op 2 februari 2003 overleden in Wolvega.
Halverwege de jaren 20 was ze onderwijzeres aan de meisjesschool aan het Hofplein te Leeuwarden. Ze ontmoette Cees, die onderwijzer was aan de jongensschool van de Leeuwarder Schoolvereniging, in 1925 in de boekwinkel van Meijer en Schaafsma aan de Voorstreek 34. We zullen er vanavond nog vanuit de verte een blik op werpen. In 2012 zal de opvolger, de Noord Nederlandsche Boekhandel sluiten.
In 1929 trouwden ze. In 1936 zal het eerste boek van Cees uitkomen, getiteld "Het gezin aan de veenplas" in de reeks In de vacantie voor meisjes in de leeftijd 8 tot 12 jaar. Het speelt zich af in de streek waar Ali opgroeide, Weststellingwerf. In 1927 had hij het toneelstuk "Haantje als detective" geschreven, een propagandastukje en spel in drie bedrijven, dat werd opgevoerd tijdens de feestelijke propaganda-avond bij Schaaf, georganiseerd door de Leeuwarder afdeeling van de Nederlandsche Padvinders ter gelegenheid van haar 15-jarig bestaan. Het spel was geschikt bevonden voor jongens van 12-16 en ouder, waarbij de keuze van moppen beschaafd zijn.
Ali stond als sterke vrouw naast haar artistieke man, was proeflezer en hielp bij de drukproeven van zijn boeken. Ze was tevens zijn inspiratiebron. De sage doet kleinzoon Robert Stein, universitair hoofddocent Middeleeuwse Geschiedenis, denken aan het boek Zwart op Wit van zijn grootvader Cees Wilkeshuis, dat in 1964 uitkwam. Dit betreft een jubileumboek van de uitgever Van Goor Zonen, die 125 jaar bestaan
32.
We gaan ons dan nu ook maar gauw begeven naar die sterke toren, die de ruggen van de reuzen konden ondersteunen. Maar we moeten nog wel even uitsluitsel geven over het ontstaan het volkstuinencomplex.
Naar het zich laat aanzien is deze pas in 1993 ontstaan en aangelegd, ter vervanging van die aan It Grien, die moesten wijken voor sportvoorzieningen. Tijdens het aanleggen van het parkeerterreintje voor de volkstuintjes kwam er grond vrij, dat gebruikt is om weer een deel van de zomers toch al droogstaande stinsgracht te dempen en egaliseren
33.
Om op de terp van de rondom groene hof, kerk en toren te komen, moeten we door een "draaien". De huidige tourniquet, kruisboom, draaiom, kearewaer of draaikruis is niet meer het houten kruis van zo'n honderd jaar geleden.
De onze is aan alle kanten afgerond, zodat er minder kans op fysieke beschadiging aan ons lichaam bij een onverhoopt ongelukje. Z'n zwaarhouten voorganger was juist voorzien van ijzeren beslag met punten. En nog oudere variant had ook punten aan de onderzijde van het kruis. Ook toen al was het daar omheen liggend rooster van ijzeren staven in een houten rooster verdwenen.
Deze voorziening was er immers voor om het vee van het kerkhof te weren. En... de duivel, die liep immers ook op hoeven. Vandaar ook dat het een duivelsrooster of duvelsroaster, duivelskruis of duvelskrús werd genoemd.
Daarnaast was een extra moeilijkheidsgraad dat de tourniquet alleen maar draaide met de zon mee. Zo werd voorkomen dat de duivel de heilige aarde van ontheiliging werd gevrijwaard. As de roaster klear is, scil de vivel net ter stea komme, luidt dan ook het oude spreekwoord dat "indien een zaak geregeld is zoals het behoort, niemand daar inbreuk op kan maken en zullen er zich geen moeilijkheden meer voordoen" betekent
34.
Een soortgelijk iets, de Kjirrewjirre kwamen we in Kimswerd tegen. Herinneringen komen we tegen in Brantgum en Vrouwenparochie .
Rondom het hof tussen twee bomenrijen een ommegang, waarover bijvoorbeeld de overledene met de zon mee drie rondjes om de kerk werd gedragen, in de naam van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest
35.
Het oude processiepad had sinds 1779 125 lindebomen met als binnenafscheiding een ijzeren hekwerk uit 1802. In 2016 staan hiervan nog 111 bomen
36.
Of er tussen de 14 verdwenen bomen nog spreeuwenslachtoffers zitten is niet bekend. Wel is duidelijk dat er rond de twintigste eeuwwisseling een probleem is met hoeveelheid bos in dit deel van Friesland. Tijdens het verdwijnen van de states, stinzen en andere buitenplaatsen, verdwenen ook telkens de honderden bomen die hierbij stonden. Ten noorden van de wat we nu de A31 noemen, blijken de lindebomen rondom deze kerk de enige serieuze nachtelijke beschermingsplek te zijn voor honderdduizenden spreeuwen.
Overdag verspreiden deze nuttige vogels zich over de vlakke en boomloze velden van Noord-Friesland. Hier verzorgen ze ons voedsel door het eten van de grauwe slakken van de granen, de luis van de erwten te halen, de hoeveelheid grasrupsen en sprinkhanen in toom houden. Op het omgeploegde bouwlanden pikken ze schadelijke gedierte weg. Zelfs het vee bevrijdden ze van vervelende insecten.
Echter alle bomenpartijen van enige omvang zijn in deze omgeving de afgelopen decennia gekapt.
Rond 1900 keren ze daarom 's avonds massaal terug naar de kruinen van deze kerkhofbomen. Hierdoor heeft heel Noord-Friesland profijt van deze vogels, echter het nadeel ligt geconcentreerd rondom de kerk. Ze produceren namelijk dusdanig veel lawaai met hun gesjilp en gepiep dat de hele nacht duurt dat de bewoners 's nachts geen oog meer dicht doen in deze zomerse periode. Daarnaast produceren ze zoveel mest, dat de grond op een guano-bedding lijkt. En wanneer na een zomerse dag een verfrissend regenbuitje meestal de aangename aardgeur geosmine of petrichor verspreidt, spoelt het hier rondom de kerk alle poep van de bladeren en ontstaat er een ondragelijke stank van spreeuwenmest.
De bewoners gingen om hun eigen leed te verzachten elke zomer de strijd aan in een spreeuwenoorlog, waarbij allerlei middelen vanaf het schemeren werd ingezet. Geweren, pistolen, lawaai makende oude theestoven en zwervers, de naam van het vuurwerk van dat moment. Het haalde niets uit, ze kwamen gewoon terug. Het enige dat verlichting zal brengen, zo is de suggestie is het aanleggen van nieuwe bomengroepen, verdeeld over het land
37.
Wij betreden het hof via de noordzijde en kijken dan ook meteen op het oudste deel van de tufstenen noordmuur van het schip van de Sint-Vituskerk (24542) met zijn zes ramen, de nu dichtgemetselde spaarvelden. Deze vormen samen met de zes ramen in de zuidmuur het symbolische aantal van de twaalf apostelen
38.
Deze zes rondbogige spaarvelden hebben elk een klein gedicht rondbogig venster.
Onder het eerste spaarveld (vanuit links geteld) zien we de doorgang naar een afgebroken zijkapel. Ook aan de zuidzijde heeft zo'n zijkapel gezeten.
Onder het derde spaarveld treffen we een eveneens gedicht romaanse ingang. Rechts hiervan twee gotische spitsbogige ingangen, eveneens gedicht
39.
Hervormde Kerk, Sint-Vituskerk
Gevels, plattegrond, doorsneden en details / K. Wolthuis. - 02-1975
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 24542 (CC BY-SA 3.0)
|
We lopen ons rondje om de kerk en komen weer vele bijzonderheden tegen. We laten een aantal de revue passeren.
Allereerst een zerk van Grietje Landmeter. Zij was de echtgenoot van Jelle Troelstra en is in Lemmer op 19 april 1836 geboren. Ze overleed hier in Stiens op 12 mei 1871, net 35 jaar geworden.
Zij was de oudste dochter van hoofdonderwijzer Dirk Laurens Landmeter en Haukje Teitsma.
Gedenkschriften : Deel 1 Wording / P.J. Troelstra. - Amsterdam : Querido, 1931 (derde druk; 1e druk 1927)
|
In aanloop naar hun huwelijk wisselden ze in ruim 130 brieven, geschreven tussen april 1854 en mei 1859, met elkaar hun gedachten en gevoelens uit. Hieruit blijkt dat ze al jong zich zorgen maakte over haar gezondheid. Hiervan was Jelle Troelstra dan ook op de hoogte.
In '57 schrijft hij haar dat van een huwelijk voorlopig nog geen sprake kan zijn, aangezien hij nog wel drie jaren bezig is om een behoorlijke betrekking te verwerven, waarna een merkwaardig opmerking volgt waaruit blijkt dat hij van de ernst van haar ziektebeeld op de hoogte is. Of ze is tegen die tijd hersteld of bezweken.
Ze trouwden op 4 mei 1859, het verloop aan het lot overlatend. Zeven kinderen zou ze baren. In maart 1871 zou haar laatste kind ter wereld komen. Vader kwam daarop al vlot met de verlossende boodschap dat hij eindelijk een geschikte woonlocatie voor zijn gezin had weten te bemachtigen. Op 12 mei 1871 begon de verbouwing aan het gekochte huis van Krol. De dag dat ze overleed. Ze zou er dus nooit wonen
40.
In het koor treffen we moderne ovale raamlittekens aan. Ze zijn namelijk inmiddels alweer dichtgemetseld, aangezien ze van binnenuit stoorden
41.
Wanneer deze ovale ramen zijn dichtgemetseld wordt niet duidelijk. Mogelijk bij de restauratie van de kerk die in 1974 begon en in 1976 afgerond werd. Het koor werd toen weer vrijgemaakt
42.
Volgens een volksverhaal schijnt er op dit kerkhof een eigenaardig grafsteen voor te komen van Pieter Jurjens en Baukje Pieters. Wij komen het echter niet tegen.
Op hun steen uit 1750 staat het volgende te lezen:
Een Ljip, een Schries, een Tjirk
Staen op deese zirk
Daaronder staan de drie vogels: de kievit, de pluvier of griet, grutto en de tsjirk, tureluur of kluun uitgehouwen.
Dit waren tevens de namen van drie boerderijen op het Oudland, ten oosten van Stiens, die geschonken werden aan de diaconie en armvoogdij van Stiens na hun dood.
Hun overlijden werd na een eeuw herdacht en in 1871 werd de steen hersteld.
Later dacht men dat het om drie personen ging met die namen die hier begraven lagen: Liep, Ljikpke of Lipke, Griet of Grietje en Tjerk of Tierk. De drie vogels zouden dan hun namen uitbeelden
43.
Het eeuwfeest dat op de 13e november met dankbare vreugde werd gevierd vond plaats in het armengesticht. Drie vlagen werden gehesen en vanaf elf uur werden de armen getrakteerd op een overvloed aan eten en drinken. Vervolgens liep men naar het kerkhof aan de overkant om de weldoener te eren. Om 5 uur werden de armen uitgenodigd met hun begeleiders en aangevuld met gemeenteleden om onder leiding van de leraar H. van Berkum een godsdienstige feestviering te ondergaan. Van Berkum besprak daarbij Hebreeën 13, vers XVI, over de weldadigheid.
Het feest werd na nogmaals onthaald te zijn, afgesloten met gemeenschappelijk gezang, beurtgezang van de arme kinderen en toespraak
44.
In 1892 werd de steen van Pieter Jurjins en Baukje Pieters in de krant nog eens gememoreerd
45.
De boerenplaats Ljip komt ook voor als Ljipplaats, evenals dat Schries ook als Skries geschreven voorkomt
46.
Dit kan aangevuld worden met informatie uit Billetten van verkoping der vastigheden van de pastorien die volgens Staats-Resolutie van den 4 Juny 1762 bevonden zijn suppletie van noden te hebben. met gegevens over de pastorielanden. Ook van het Dorp Stiens. Hierin komen bouwlanden op het Oudland voor als de Tryvoet, de Modderkamp, de Wirge Horne (nu Hoarne, aan de Wurge), de Lip. Hieraan doen de namen herinneren als Truurd (een streekje huizen, nu Truerd) en de Wurge (het besproken vaarwater).
De Lip moet "Ljip" zijn, die genoemd wordt op de grafsteen:
In Ljip en in Skries en in Tsjirck
Stanne op disse zirk.
Aan de lezing dat de vogelnamen de namen van de boerderijen waren wordt getwijfeld, aangezien er in het testament slechts twee boerderijen voorkomen 47.
En waarom staan deze namen dan niet genoemd in het testament?
Dat de schenking aan de diaconie en armvoogdij gedaan werd, kwam doordat Pyter Jurjens, een rijke boer, kinderloos sterf. Hij kreeg wel een zoontje bij zijn eerste vrouw, die in het kraambed stierf, maar deze werd slechts vijf weken. Ook zijn vijftien jaren durende tweede huwelijk zorgde niet voor een nazaat.
In 1833 werd van de schenking een armenhuis gebouwd, het earmhûs. Hiervoor werd ƒ 11.875 betaald. Dit werd voor de komst van het nieuwe bejaardenhuis op dezelfde plek afgebroken.
In 1958 werd het bejaardenhuis Pyter Jurjens Hôf (in 1996 afgebroken) en de straat, de Pyter Jurjenstrjitte waar het stond naar Pyter Jurjens vernoemd. De straat loopt - heel toepasselijk - vanuit de Pieter Jellessingel, dit is de ringweg om het kerkhof, naar het oosten. Het voorstel om de straat te hernoemen, het droeg voorheen de naam Schoolstraat, werd in de vergadering van 13 mei 1958 zonder hoofdelijke stemming aangenomen. De bouw van het bejaardentehuis kostte meer dan een half miljoen gulden.
De huurprijzen waren in 1968 per maand ƒ 490 (eenpersoonskamer) en ƒ 735 (echtparen) en worden naar verwachting dat jaar met 4 tot 7 procent verhoogd.
In 1961 spant onder andere de Pieter Jurjens-stichting zich in om een verpleegtehuis te bouwen voor bejaarde zieken, die niet in een tehuis verzorgd kunnen worden
48.
grafzerk Pieter Jurjens uit 1750. Bron: archief Tresoar, [7819] / Hessel de Walle;
|
Op de herstelde zerk staat het volgende te lezen:
Anno 1712 is den Eersame
Pyter Iurjens
Getrouwt aen
Maryke Piers
en in den Heere gerust in het
60ste Iaar syns Ouderdoms op
den 13 November 1750
ende leydt alhier Begraven
[de gebeeldhouwde drie volgens]
Een Liep, Een Schrie, Een Tjirk
staen op dese Zierk
49
Het is allereerst een raadsel waar de naam Baukje Pieters in de berichten vandaan komt. Dat dit onjuist zal zijn, wordt ook geconstateerd en aangeven door anderen
50.
De stamboom van Pieter Jurjens is vervolgens niet zo complex om in te vullen. Hij is op 4 oktober 1691 als Pytter in Stiens gedoopt.
Zijn ouders waren Jurjan Pijtters en Tjietske Haantjes. Ze huwden op 11 juni 1690. Beiden kwamen ze uit Stiens. Jurjan was voor Tjietske eerder getrouwd op 6 maart 1684 met Doutjen Sybes, die echter jong stierf. Ze kregen nog wel dochtertje Tryntje, die ze op 19-02-1688 lieten dopen. Dit huwelijk bleek echter uiteindelijk kinderloos.
Onze Pieter Jurjens huwde - zoals de zerk vermeld - op 4 april 1712 met Marike Piers uit Miedum. Op 22 november 1716 doopten ze hun kind Jurjen.
Zijn beide dierbaarste overleden al kort op de geboorte.
Kort daarop overleed ook zijn vader.
Uit de erven van vader kreeg hij alles en daarnaast van zijn schoonvader ook nog iets.
Enkele jaren later op 19 mei 1720 hertrouwde hij met een welgestelde Stienser boerendochter Tjamke Johannis, waarmee het bezit nog verder toenam. Na 15 jaar kinderloos huwelijk, overleed Tjamke
Hij komt uiteindelijk op 13 november 1750 te overlijden. Ze lagen alle drie, Pyter, Maryke en kind Jurjen, ten noorden van de toren begraven, rij 4 nrs 19, 20, 21.
Rechts van Pyter ligt zijn vrouw onder de steen met de tekst:
Anno 1716 op 5 december is in den Heere gerust de eerbare Maijke Piers in haar leven huisvrouw van Pyter Jurjens, oud 22 jaren en leit alhier begraven.
Links van Pyter ligt zijn zoon: Anno 1717 op de 12de januari is in den Heere gerust de eerzame Jurjen Pyters, de zoon van Pyter Jurjens, oud 7 weken en drie dagen en leit alhier begraven.
Zijn vader Jurjen werd gedoopt op 13 mei 1655 door de ouders Pieter Jurjens en Trijn Willems, beiden uit Stiens, die op 8 augustus 1647 met elkaar trouwden. Jurjens vader overleed in de herfst van 1672, Jurjen was toen 17
51.
Pieter Jurjens koopt op 31 oktober 1726 een huis (ten zuiden ligt de Truerderdyk, de Steege ten westen, de sloot ten noorden en de hele Steegh te oosten) en op 20 oktober 1727 vijf ponden grasland op de Lijpe
52
Uit zijn testament blijkt inderdaad dat hij steenrijk was. Naast de schenkingen aan de diaconie en armvoogdij, krijgen ook de enige mensen uit zijn omgeving, huishoudsters, landarbeiders en schoonfamilie een deel.
De verdeling van goederen tussen de diaconie en armvoogdij zou nog enkele jaren op zich laten wachten. Want zoals het gezegde gaat Mandegoed is schandegoed. We komen dit nog tegen bij "in de mande bezitten" en "mandelig". Hiermee wordt aangegeven dat goederen dat men (nog) samen bezit leidt tot ruzie en narigheid. Pas in juni 1756 werd het bezit opgedeeld. Men had het bezit verdeeld in twee porties waarover beiden het eens waren. Deze werden verloot.
53.
Wel komen op dit kerkhof de bijzondere en opvallende zerk tegen van Abe de Witte. Hij is geboren op 24 januari 1938 en onlangs overleden op 21 januari 2015. Op een zijpilaar lezen we Der is gjin ein oan it lêste ein | Der is allinne in ivich nij begjin by God. De zerk valt op vanwege zijn glasschilderij met bloemen, landschap en horizon.
Ook op het dankbericht van zijn vrouw Janny de Witte-de Groot, met wie hij op 15 augustus 1962 trouwde en kinderen Alie, Gertrüd en Simon komen de bloemen terug.
Abe was boer in zijn werkzame leven. Hij is geboren op de boerderij in Makkum en bracht zijn jeugd door in Piaam. Hij was dan ook altijd buiten. Abe was stil van zichzelf en hij was gastvrij en aanwezig wanneer er elders iets te doen was. De rustige en stille genieter. Dat vinden we terug in het glasschilderij
54.
Wanneer we om het koor zijn gelopen zien we aan de zuidmuur duidelijk de sporen van het voormalige gewelfde aanbouwsel. De gedachte aan een zijbeuk of zijarm, zodat we kunnen spreken van een kruiskerk moeten we laten varen. Daarvoor zijn de aanbouwsporen te laag
55.
Een volgend uitgesproken en krachtig monument komen we al snel tegen.
De sinne mei al har krêft en ljocht nimt ús mei troch de dei.
De moanne wekket yn it tsjuster, som net te sjen mar is der altiten.
De planeten draai op eigen krêft, mar bliuwe yn 'e buert.
De stjerren sweve om sinne, moanne en planeten mar fiele de sinne.
Sa hawwe wy allegearre ús eigen plakje binnen de sinnestrielen.
[...]
Sietske van Hoek-Robijn is geboren op 29 oktober 1956 als dochter van Frans Robijn (Feinsum, 16-5-1925 - Leeuwarden, 10-4-2011) en zijn vrouw W. Robijn-van der Meulen, waarmee hij op 14 mei 1952 trouwde. Ze overleed na een ernstige ziekte op 28 januari 2007, net 50 jaar. Haar doorzettingsvermogen spreekt tot de verbeelding bij haar naasten
56.
Vlakbij de ingang van de kerk komen we een ornament op het graf van Bouwe Jans de Vries tegen. Bouwe werd op 4 juli 1910 in Stiens geboren als zoon van landbouwer Jan de Vries en Berber Terpstra. Hij overleed op 18 februari 1996. Het beeld is werk van Ids Willemsma, van hem kwamen we deze reis al meer werk tegen.
Bouwe trouwde als groentekweker op 32-jarige leeftijd te Huizum, gemeente Leeuwarderadeel op 30 juni 1943 met de 28-jarige in Franeker geboren Grietje Smits. Dit huwelijk werd ontbonden op 26 februari 1948 met alle wettelijke gevolgen van dien. Bouwe, gardeniersknecht bleef woonachtig in Stiens en Grietje, dienstbode woonde in Britsum en vervolgens in Leeuwarden.
Bouwe zou jarenlang rondleider en gids op bestelling van de Sint Vituskerk worden. Dat verklaart mogelijk het beeld en zijn oriëntatie, "een sleutelgat" met zicht op de kerk en kerkdeur. Ook was hij lid van Toonkunstkoor Concordia
57.
De oude toegang in de zuidmuur van het schip - het toegangspad loopt er rechtstreeks naar toe - bleek bij de renovatie van 1974-76 een rijk geprofileerde omlijsting te bevatten.
Hervormde Kerk, Sint-Vituskerk
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort (CC BY-SA 3.0)
|
vanuit het zuidoosten
Wallema (fotograaf)
1925-1943 -
OF-04644
|
gedeelte zuidgevel
A.J. van der Wal (fotograaf)
10-1975 -
171.131
|
Deze is weer in originele staat teruggebracht.
De restauratie van de kerk tussen 1974-'76 was onderdeel van een extra werkgelegenheidsprogramma uit 1973. De noodzaak was mede gelegen in de ontstane schade tijdens de novemberstorm van 1972 die over Nederland raasde. In mei van 1974 werden er weer tal van projecten vrijgegeven, waaronder de eerste fase van de restauratie van de hervormde kerk te Stiens. Men werd aangespoord om de werkzaamheden uiterlijk 1 augustus te beginnen.
De begroting voor de uitvoering staat op ƒ 1.500.000. Hiervan neemt de overheid (verdeeld over het rijk, provincie en gemeente) 90% voor haar rekening. Van de bevolking wordt dus de resterende ƒ 150.000 gevraagd. Meteen werd er een commissie opgericht en acties ontketent.
Ook voor de tweede fase werd subsidiëring aangevraagd door het Regionaal Coördinatie College voor Openbaar Werken in Friesland. De derde fase werd ook voorgedagen maar nog niet vrijgegeven in het kader van verruiming van de werkgelegenheid.
In september '75 werd er een braderie georganiseerd met een rommelmarkt en Frans café om het gat in de eigen bijdrage te vullen. Dit wordt door het Prins Bernhardfonds aan het eind van het jaar met ƒ 20.000 aangevuld voor zowel de kerk als orgel.
Woensdag 6 oktober 1976 droeg de architect Roelof Kijlstra van bureau Van Manen en Zwart te Drachten officieel de kerk weer over aan de kerkvoogdij. Hij gaf tevens het lijvige restauratieboekwerk met alle gedane werkzaamheden. De Commissaris der Koningin mr. Hedzer Rijpstra heropende vervolgens het Godshuis.
Dominee Hendrik Brouwer sprak als eerste in zijn kerk, waarbij de sage van de reuzen werd verhaald. Ze mochten nu weer uitrusten tegen de toren. Dat was enkele jaren geleden niet meer mogelijk.
Het orgel werd door de firma Bakker en Timminga te Leeuwarden uit de kerk verwijderd en hersteld weer teruggeplaatst. Organiste Griet Tolsma-Calsbeek uit Lekkum mocht als eerste achter plaatsnemen, na ontvangst van de sleutel van de orgelgalerij uit handen van de kerkvoogd Geale Geerlings. Ze speelde zes stukken, waaronder Suite du deuxième ton van Louis-Nicolas Clerambault. Mevrouw Adamse-Deelsma vertolkte na een waarschuwende toespraak van de stuwende fondsenwerver, de burgermeester Hendrik Boschma, samen met de organiste een aria van Bach.
Kerkvoogd Jouke de Vries sloot de bijeenkomst af met de mededeling dat zijn gemeente nog een schuld van ƒ 100.000 in te lossen had.
Ten slotte mocht de kerkvoogdij bij het 'nieuwe monument' bij het gemeentehuis, de gelukwensen van het publiek in ontvangst nemen
58.
De rondleider en gids Bouwe vertelde altijd het terloops gebrachte grapje over de rozige altaarsteen, dat hier sinds de hervorming in 1573 dienstdoet als dorpel of zo men wil drempel, dat bij de huidige ingang ligt. Deze werden eerder omschreven als rood zandstenen deksels van sarcofagen, die dienstdoen als vloerstenen voor beide ingangen
59.
De restauraties bleek voor de toren ook diverse verrassingen in petto te hebben.
Hervormde Kerk, Sint-Vituskerk
De kerk van Stiens in 1723 / J. Stellingwerf, J. Eekhoff (tekenaren)
bron: Historisch Centrum | Leeuwarden THAD405
|
Maar laten we beginnen met wat basisgegevens. Deze toren is gebouwd tussen circa 1670-1680
60 en is in 1898 hersteld met een zadeldak
61. De toren is 34 meter hoog. De toren staat enigszins uit het lood
62.
Deze gegevens worden al snel vertroebeld door bouwjaren omstreeks 1400
63.
En in 1942 noemde men de vijftiende eeuw als bouwperiode van de toren. Toen was men niet tevreden over de in hun ogen onvakkundige restauratie van 1898. Het begon alweer ernstig verval te vertonen zodat er weer een nieuwe restauratie nodig was.
Volgens A. Baart, architect te Leeuwarden, heeft op uitnodiging van de kerkvoogden een rapport geschreven. Het blijkt dat de toren in 1898 ommetseld is met een klein harde steen in harde specie. Deze zijn door vorst aan de zuid- en westkant over ongeveer de helft van de oppervlakte los komen te zitten. Daarnaast zijn er nog andere zaken die bij een grote restauratie zouden moeten gebeuren, maar gezien de huidige moeilijke tijd maar even moeten wachten.
Een van de werknemers die gewerkt had aan de restauratie van 1898 was J.S. Dijkstra. Nadat Jan Sakes Dijkstra hier wekenlang op de hoge steigers stormen en andere gevaren van velerlei aard had doorstaan, werd hij een dag uitgeleend voor een andere gevaarlijke klus bij de kerk. Er moest namelijk een put gegraven worden. Werkman Dijkstra was hiermee op 2 januari 1899 druk mee bezig, toen hij zag dat er om drie 's middags scheuren waren ontstaan. Deze had hij een collega aangewezen en gezegd dat deze niet gevaarlijk waren. Om efficiënter te kunnen werken wilde hij dit later laten inzakken. Toen dat moment gekomen was, haalde hij zijn collega G. van der Woude erbij die hem naar boven zou halen. Echter juist om dat moment viel er plotseling een aardmassa bovenop hem. Van der Woude werkte meteen veel aarde rondom Dijkstra weg, maar er dreigde een tweede instorting. Van der Woude was genoodzaakt om de kuil te verlaten, terwijl hij Dijkstra nog hoorde zeggen "nu ben je aan mijn hoofd toe."
Nadat Van der Woude de kuil had verlaten stortte inderdaad de kuil in.
Met alle mogelijke middelen werd er gegraven naar Dijkstra om zijn leven te redden. In het donker groef men bij schemerden lampjes door, maar pas op elf uur was men staat om zijn inmiddels ontzielde lichaam naar boven te halen. Men gaat ervan uit dat hij rond vier uur was overleden.
Heel Stiens treurde over zijn overlijden, niet in het minst zijn ziekerige vrouw met groot gezin.
Jan Sakes Dijkstra werd 53 jaar. Hij werd in Finkum geboren op 12 maart 1845 als zoon van Sake Douwes Dijkstra en Klaaske Simons Hovinga. Hij huwde als 25-jarige met de 21-jarige Janke Lieuwes Jellema op 6 april 1870. Ze kregen zeven kinderen. Dochter Sjoerdje werd 28 april 1871 geboren, zoon Sake op 23 november 1872 - hij werd werkman, zoon Lieuwe 16 augustus 1874 - hij werd werkman, zoon Douwe op 3 november 1876 - was arbeider, dochter Klaaske op 21 maart 1880, zoon Pieter op 26 oktober 1882 in Stiens en dochter Sytske op 20 januari 1888.
Drie weken na het overlijden van Jan kwam de volgende slag in het gezicht van Dijkstra's weduwe. Omdat zijn putgraversklus niet was verzekerd, kreeg ze geen verzekeringsuitkering. Was het dodelijk ongeluk gebeurd tijdens de restauratiewerkzaamheden, dan zou ze wel in aanmerking komen voor de verzekerde som van ƒ 1000, maar nu niet.
Zowel zijn overlijden als het niet uitkeren van het verzekeringsgelden verspreiden zich over alle media in Nederland. Over dat laatste wordt schande gesproken.
Een van zijn kinderen studeert voor Onderwijzer, maar moet nog twee jaar voordat hij zijn examen kan doen. Met een oproep van de predikant, J.C. Raamsdonk, het hoofd van de school, D. Kok en winkelier J. Tangsma hopen ze voldoende gelden in te zamelen om in de studie te kunnen voorzien.
Ook R. de Ruiter uit Harlingen start een actie om de ziekelijke weduwe en haar gezin te helpen.
Vele bedragen worden gestort, zodat er op 7 maart opgeteld uiteindelijk ƒ 656,14½ was gedoneerd.
Weduwe Janke zou zes jaar later op 56-jarige leeftijd in Stiens op 10 januari 1905 ook komen te overlijden.
Zoon Pieter werd op 12 december 1901 als kwekeling ingeschreven in het militieregister. Hij was toen 1.631 meter en had grijze ogen. Zijn haar was donkerblond. Hij had een smal aangezicht met een dikke neus en spitse kin. Op 5 maart 1902 werd hij ingelijfd bij het 1e regiment infanterie. Hij kreeg op 25 juli 1903 groot verlof om op 1 oktober overgeplaatst te worden naar het 9e regiment infanterie. Op 5 augustus 1905, 28 september 1907, 21 augustus 1909 kreeg hij weer groot verlof. Op 1 augustus 1910 "Over bij de Landweer".
Pieter zou op 9 september 1909 als 26-jarige en onderwijzer woonachtig in Gorinchem maar net verhuist naar 's-Gravenhage, in Zeist trouwen met de op 11 oktober 1883 in Enschede geboren Johanna Hendrika op 't Holt. Zij is de dochter van de predikant (en bij het huwelijk met Pieter inspecteur levensverzekeringsmaatschappij) Abel op 't Holt (Dalfsen, 25-2-1856) en Hillechien Dun (Onstwedde, 4-2-1860).
Ze kregen drie kinderen. Een dochter en twee zonen. In Molendijk (Hoogeveen) werd hun jongste zoon Abel tussen 12 en 18 mei 1916 geboren.
Pieter zou op 79-jarige na een geduldig gedragen lijden in Bussum overlijden op 27 oktober 1961, waar hij ook begraven is.
Pieter was u.l.o.-onderwijzer aan de Chr. kopschool aan Zee tot eind 1926. Met de Chr. kopschool aan Zee wordt de in januari 1921 opgerichte Vereeniging voor Christelijke ULO (uitgebreid lager onderwijs) bedoeld, waarbij op 1 juni 1922 in de lokalen van de openbare school te Noordwijk aan Zee een Christelijke Kopschool, de bovenbouw van de lagere school werd begonnen.
Daarna vertrokken ze naar Wolfheeze (gemeente Renkum)
64.
We kunnen dus concluderen dat de inzamelingactie zijn vruchten heeft afgeworpen.
Dat de toren zonder zadeldak heeft bestaan wordt ook beschreven door Jacob Tjebbes Hepkema (1845-1919), die tussen 1894 en 1917 door Friesland reisde. Hij zag een stompe toren, hoog en fors waarvoor net als voor de toren van Deinum gold: "Fen âlds tsjinne ik de séman en nou de lânman". Als baken voor de zeelieden op de Middelzee. Hieruit kunnen we ook concluderen dat Hepkema hier tussen 1894 en 1897 geweest moet zijn. Hij beschrijft zijn reis naar Steins in nummer II: Van Leeuwarden (Jelsum, Cornjum en Britsum) over Stiens, de Bildtdorpen, Wier, Berlikum, Beetgum en Marssum. Een ritje van 40 km, 8 uur lopen en p.m. 5 uur rijden
65.
|
Wie was Jacob Tjebbes Hepkema?
Jacob Hepkema
(1845-1919)
Cornelis Halbertsma,
(1859-1935),
fotograaf
Leeuwarden, ca 1885
bron: Tresoar Fries Fotoarchief,
collectie Ryksargyf Fotos
18977
(CC BY-SA 1.0)
Jacob Tjebbes Hepkema werd geboren in Oudeschoot op 30 mei 1845 als zoon van herbergier Tjebbe Jacobs Hepkema en Pietertje Durks van der Gaast. Hij trouwde als 30-jarige boekdrukker op 1 augustus 1875 met 22-jarige Richtje Minderts Hoekstra (1853-1939), de dochter van Mindert Everts Hoekstra en Tjeerdtje Ynzes Oetsma, waarmee hij twee zonen (Tjebbo Japix en Mindert Evert) en een dochter (Tjeerdje Regiena) kreeg.
Na een opleiding aan de Rijkskweekschool in Haarlem tussen 1867 en 1870 werd hij onderwijzer in Doniaga. Hij ontdekte dat hij schrijven leuk vond en goed kon.
Zo schreef hij de toneelstukken Fiouer rotten în ien Falle en Lean nei wirken dat zijn betrokkenheid bij het lot van de arbeidersklasse ten toon spreidde.
Omdat hij ook vond dat hij als onderwijzer te weinig verdiende, solliciteerde hij bij een krant in Doetinchem. Maar deze ging failliet. Hij vond een nieuwe betrekking bij Drukkerij Hingst in Heerenveen. Met opgedane ervaring in Doetinchem greep hij na de afschaffing van het prijsverhogende Dagbladzegel in 1869 zijn kans om in samenwerking met Drukkerij Hingst het Nieuw Advertentieblad te starten. Hij wist namelijk dat een krant niet duur mocht zijn. In zijn krant - na 1901 voortgezet als Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant - liet hij ook de gewone man aan het woord.
Ook was hij een journalistieke vernieuwer. Deze vernieuwing kwam naar voren bij de berichtgeving in wat later de Hogerhuiszaak is gaan heten. Hij ging naar de nieuwsplek, sprak met de mensen en stelde zoals in dit geval een eigen onderzoek in naar de daders. Hij bracht de onzorgvuldigheid van de werkwijze van de politie aan het licht. Met zijn aantijgingen van klassenjustitie maakte hij er sociale kwestie van. Daarna steunde hij de acties om de veroordeelden vrij te krijgen.
De vergelijkingsgedachte met misdaadverslaggever Peter R. de Vries (1956-2021) kan dan ook niet onderdrukt worden.
Zijn manier van werken, als "emotioneel-betrokken en beheerst-afstandelijk" samen te vatten, zorgde voor een gestage groei van de oplage. Het was gebaseerd op de vanuit de Verenigde Staten en Engeland opkomende new journalism.
Zijn aanpak zal op velerlei vlakken navolging vinden. Onder andere bij De Telegraaf, waar in 1978 de leerlingverslaggever De Vries ging werken.
Jacob Tjebbes Hepkema overleed op 13 juli 1919 in Leeuwarden.
Zijn redactie herinneren "Bovenal de oude historie van het Friesche gewest had zijne belangstelling. Geen moeitevol onderzoek, geen studie was hem te veel, om tal van bijzonderheden, welke steden, dorpen, stichtingen en bijzondere personen en gebeurtenissen in Friesland betroffen, op te diepen en te boek te stellen."
Zijn begrafenis in Oudeschoot vond plaats onder grote belangstelling. Dominee S. Winkel van Heerenveen "herdacht hem als een man van meer dan gewonen aanleg en beteekenis, zich onderscheidende door stoere werkkracht, eenvoud en oprechtheid." Hij had een rijk gedachteleven en begreep de samenhang der dingen. Hij zag een idee niet alleen voor zijn geestesoog, maar werkte deze ook ten volle uit.
Dominee Cuperus van Lekkum sprak zijn hulde uit over zijn liefde voor het gewest, de taal en geschiedenis, waarbij de huldiging ter nagedachtenis aan de Gebroeders Halbertsma werd aangehaald, dat door zijn toedoen op ruimere schaal heeft kunnen plaatsvinden.
Zijn buurman en intieme vriend Wiersma schetste zijn inzicht en kennis: "Zijn geest omvatte, wat anderer geest niet omvatten kon; zijn oor hoorde klanken, die een ander oor niet hoorde; zijn blik drong door en doorschouwde wat een ander niet te doorschouwen wist. Hij kende iedereen, en iedereen kende - maar doorgrondde hem niet zoo gauw - den heer Hepkema."
66
|
Wat dat betreft zijn onze dagreizen niet origineel.
Ook wat betreft de in 1898 aangebrachte torendak was de architect A. Baart niet te spreken. Vooral over de bedekking van het dak met eternietplaten in ruitvorm aan de zuidkant was hij niet te spreken. Maar goed, ze zitten nog vast, dus een directe noodzaak voor aanpak is er nog niet.
De noodzakelijk geachte restauratie zou dus nog vijftien op zich laten wachten.
Hervormde Kerk, Sint-Vituskerk
detail noord en west-gevel
09-1944
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 24.221 (CC BY-SA 3.0)
|
Tijdens de restauratie van 1957 kwam er een rijk geprofileerde vroeg-Gotische ingangspartij tevoorschijn. Hierin bleken ook twee beeldnisjes te zitten
67
die versierd zijn met voetstuk en baldakijn
68.
Het zou dus zomaar kunnen dat beide beschermheiligen van de kerk Vitus en Anna, de moeder van Maria en grootmoeder van Jezus, hier ooit hebben gestaan. Eerder werd gedacht dat het om Maria zou kunnen gaan aangezien de verering in de 14e eeuw in Friesland toenam. Daarnaast bevindt zich namelijk in de toren de grote luidklok dat aan haar gewijd is
69.
Een andere ontdekking dat voor een raadsel zorgde was de vondst van een skelet in de toren. Omdat dit een onverwachte vondst was, werd naast de Oudheidkundige Dienst uit Amersfoort ook justitie ingeseind. De eerste kon echter geen oudheidkundig bodemonderzoek meer verrichten, omdat de oorspronkelijke bodemgesteldheid niet meer aanwezig was. Wel kon vastgesteld worden dat het om een begraving zou moeten gaan. Een ander opvallendheid was dat de vermoedelijke vrouw van hoge leeftijd, fors en rijzig geweest is. Opvallend is verder de positie van het stoffelijk overschot. Ze was begraven in de oost-west richting, met haar hoofd aan de westzijde. Dus in de asrichting van de toren, recht voor de doorgang van de toren naar de foartsjerk. En ze lag op geringe diepte onder de torenvloer.
Met de uitgangspunten, het gereedkomen van de (eerste) toren volgens de Maria luidklok in 1381 en het niet meer begraven in de toren naar de Hervorming zo rond 1580, kan gesteld worden dat ze ergens tussen 1381 en 1580 hier begraven is.
Uit vergelijkbare vondsten in bijvoorbeeld de dertiende-eeuwse toren van Sliedrecht en in de tuftoren van de abdijkerk te Elten, blijkt dat de aanzienlijkste uit dorp of stad zich juist hier hun laatste rustplaats wensten
70.
Tijdens de restauratie tussen 1974-76 waarbij het de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek onder leiding van drs Herrius Halbertsma opgravingswerkzaamheden had verricht, bleek dat de kerk een westwerk heeft gehad, waarbij deze voormalige tufstenen toren ingebouwd was en twee zijruimten had. Deze verdiepingen en torenkapellen stonden in open verbinding met het schip. We kwamen dit fenomeen al eerder tegen in Hijum, Lichtaard en Waaxens. Een westwerk wordt in het Duits ook wel Westwerk of Westbau genoemd. In het Frans wordt dit aangeduid met Eglise-porche.
Hij concludeerde tevens dat de kerk omstreeks 1100 gebouwd moet zijn en dat de huidige bakstenen toren met muren van twee meter dikte er sinds de dertiende eeuw staat. Deze toren was een bouwwerk dat tevens dienstdeed in tijden van strijd
71.
Bovenin de toren hangen drie klokken. De al aangehaalde uit 1381, een van Arent van Wou uit 1509 en een van Gregorius van Hall uit 1607
72.
De Van Wouklok heeft een reliëf met Madonna tussen knielende figuren en een beeldje van Sint Vitus
73.
De klok met Madonna of Maria weegt rond de 700 kg en heeft een Latijnse tekst, dat vertaald ons het volgende vertelt: Ik heet Maria, in de tijd van Gerloft, pastoor van deze kerk, ben ik in het jaar van de heer in 1381 gegoten.
De klok van Van Wou weegt 1587 kg. De afbeelding betreft Madonna en kind
74.
Naast het jaar 1381, luidt de Latijnse opschrift "Vocor Maria. trib: Gherlofpt persona huis ecce. A.D. 1381 fusa sum." Hierbij moeten trib lezen als temporibus, huis als hujus en ecce als ecclesiae.
Op de klok van Van Wou staat "Anno Domini MCCCCC ende 17 daarbij, toe goeth Arent van Wou mij.
Salvator Anna is mijne name, mijne geluite is Gode bequame. Onder Her Vijan pastoor".
En op de klok van Van Hall staat: "Anno Domini MDCVII Gregorius van Hall goth mi. Gregorius Rhetus bin ick genaant over den dooten betaamt den levendige roepe ick tot de dienst Godes"
75.
Op 1 april 1901 wordt de noodklok 's ochtends vroeg uit alle macht geluid door de broer van een vijftienjarige die elke 's ochtend de koeien melkt bij boer Tolsma. Zijn broertje had even daarvoor gemeld dat daar brand was. In allerijl rent de bevolking van Stiens naar de kerk om te vragen waar de brand is. "Bij Tolsma!" De bevolking spoedt zich naar Tolsma, maar zien geen brand. Ze rennen door naar de schuur en zien daar de 15-jarige jongen rustig een koe melken. Hij riep lachend naar de verschikte mannen "April forgek!"
Deze 1 aprilgrap werd binnen een week in alle media over het land verspreid
76.
Een enkele krant mist de aanvulling of de kwajongen een pak slaag kreeg 77 of tenminste een ferme draai om de oren 78. Of geeft aan dat zo'n fopperij te ver gaat 79.
Hervormde Kerk, Sint-Vituskerk
Memoriesteen Philips van Boshuysen en Anna van Eysingha / C. Gombault (fotograaf). - 1932 | 09-1944
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / OF-04654 | 24.225 (CC BY-SA 3.0)
|
We hebben geen enkele open deur aangetroffen tijdens onze rondgang. We missen zodoende de levensgrote grafzerk of memoriesteen van Philips van Boshuysen en zijn vrouw Anna van Eysingha die we hier in de kerk kunnen aantreffen.
Philips komt in 1652 te overlijden en Anna in 1655. Hij was grietman van Het Bildt.
De zerk staat nu rechtop tegen de muur, maar lag voorheen in het koor op de grafkelder
80.
Philip van Boshuysen of Boshuizen kwam in 1584 als zoon van Arent van Boshuysen en Gertruid van der Aa ter wereld. Hij huwde als kapitein op 27 september 1635 met de dochter van Juw van Eysinga en Rinske van Gratinga, de in 1594 geboren Anna Juws van Eysinga. Anna was daarvoor sinds 20 september 1618 getrouwd geweest met de ritmeester Hero of Here Oepkes van Burmania of Burmannia, die in 1632 voor Maastricht sneuvelde. Philip overleed in september 1652 en Anna op 10 maart 1655
81.
Anna was (ten tijde dat ze gehuwd was met Philips van Boshuysen) vanaf 1640 erfgename en tot haar dood eigenaar van de Juckema-state.
In 1652 stichtte ze in Leeuwarden (Jacobijner Kerkhof 7) het Boshuizen-gasthuis. De binnenhof, omsloten door eenvoudige huisjes, was nog op initiatief van haar man gedaan
82.
Philip tekende op 23 juli 1640 de resolutie waarbij graaf Willem van Nassau tot stadhouder van Friesland werd verkozen.
Hij paragrafeerde namens de Staten van Friesland op 23 april 1642 de approbatie van het octrooi voor de Oost-Indische Compagnie
83.
Door wie deze zerk is gehouwen wordt niet duidelijk. De kwartierwapens op zerk zijn er in 1912 opnieuw ingehakt
84.
Wij maken ons rondje om de kerk af, door nog een kijkje te nemen in het noordwestelijk deel van het kerkhof. Hier treffen we een merkwaardig familiegraf aan bestaande uit zeven kleine zerkjes met daarop een vijfpuntige ster. Aan het hoofd nog een rechtopstaande zerk met daarop Sevenster Familiegraf en wapen. Op de achterzijde staat een telescoop dat zicht geeft op de onbekende donkere ruimte. Dit symboliseert de onderzoekende geest van menige Sevenster-familieleden.
De voornaamste reden dat dit familiegraf er is gekomen is de herdenking aan Petronella Maria Hommema , die haar drie zoons Sijbe, Arjen en Lieuwe de opvoeding gaf, zodat ze konden uitgroeien tot zuivelchemicus, denker / publicist en oprichter van een elektrotechnisch bedrijf.
Aan de voet een ouder aandoende platte zerk met informatiebord. Dit betreft een breukdeel van de oudste Sevenstersteen op dit kerkhof.
Sijbe Sijbes Sevenster is geboren te Stiens op 14 april 1813 en overleden te Stiens op 11 september 1875.
Hij was op 19 mei 1836 gehuwd met Grietje Lieuwes Boersma, geboren te Stiens op 19 maart 1816 en overleden te Stiens op 19 oktober 1845.
Onder de ster aangegeven met nummer 3 liggen zij begraven.
Hij huwde daarna als 35-jarige op 29 juni 1848 met 30-jarige Marij Hendriks Bierman, geboren in 's-Gravenhage
85.
Hervormde Kerk, Sint-Vituskerk
de verdeling van het familiegraf Sevenster
|
Sijbe Sijbes Sevenster (1813-1875) kreeg met Grietje vier kinderen en met Marij een levenloos kind.
Dit zijn Antje (24-03-1837), Lieuwe (24-01-1839), Sybe (26-12-1840) en Afke (06-12-1843).
Dit familiegraf is van Sijbe (1813-1875) en zijn nazaten.
Sijbe Sevenster (26-12-1840) trouwt op 11 mei 1876 met de op 7 mei 1845 in Sint Annaparochie geboren 31-jarige Petronella Maria Hommema
86.
Sijbe overlijdt op 21 februari 1886 en Petronella op 2 september 1916 in Leeuwarden.
Zij liggen onder de ster aangegeven met nummer 1.
Sijbe en Petronella kregen op 18 mei 1877 Sijbe, op 19 juni 1878 Marij, op 19 februari 1881 Arjen en op 26 mei 1882 Grietje als kinderen.
Petronella zette na het overlijden van Sijbe in 1876 de boerderij voort. De kinderen waren nog jong. Toen er een protestmeeting op touw werd gezet tegen de gevangenzetting van Domela Nieuwenhuis rond 1887 was Petronella de enige boer die voor de meeting land beschikbaar durfde stellen.
Antje (24-03-1837) huwde op 7 juni 1860 met Klaas Klazes Rienks en overleed in Hallum op 15 december 1914.
Klaas werd in Finkum geboren op 20 februari 1836 en overleed in Hallum op 23 februari 1912.
Zij liggen onder de ster aangegeven met nummer 4.
Klaas en Antje kregen op 8 oktober 1869 Grietje. Ze overleed op 28 maart 1870. Zij ligt onder de ster aangegeven met nummer 5.
Op 18 juni 1871 kregen ze weer een dochter die ze ook weer Grietje noemden
87.
Afke (06-12-1843) huwde op 10 juni 1869 met Yde Sijtzes Hamstra en overleed op 12 december 1892, slechts 49 jaar.
Yde Sijtzes Hamstra overleed al op 34-jarige op 27 juli 1882.
Op 15 maart 1870 krijgen ze Sytze Hamstra, hij overlijdt op 20 mei 1870. Ook hij wordt begraven onder de ster aangegeven met nummer 5. Op 13 mei 1871 wordt Grietje geboren, gevolgd door Margaretha op 17 mei 1873. Op 7 juli 1875 krijgen ze Sytse, gevolgd door Sybe op 1 september 1877. Op 28 juli 1880 wordt Hendrik geboren. Ook hij overlijdt kennelijk jong, want op 12 maart 1882 wordt Hendrik geboren
88.
De kleinzoon van Sijbe (1813-1875) en zoon van Sijbe (1840-1886), Sijbe (18-05-1877) overleed op 7 november 1959 te Leeuwarden.
Hij trouwde op 19 mei 1900 met Renske D. Bouma, geboren te Vrouwenparochie op 8 februari 1879 en eveneens in Leeuwarden overleden op 19 september 1948.
Zij liggen onder de ster aangegeven met nummer 7.
Ze krijgen op 12 december 1901 hun eerste zoon, Sybe. Ruim tien jaar later, op 23 februari 1912 wordt dochter Geertruida geboren
89.
Zus Marij (Maria) van Sijbe (1877-1959) komt op 6-jarige leeftijd te overlijden op 21 februari 1885. Zij ligt onder de ster aangegeven met nummer 6
90.
En tenslotte vinden we onder de ster aangegeven met nummer 2 het stel Sijbe Sijbes Sevenster en Elizabeth H. Wassenaar.
De koopman Sybe (12-12-1901) trouwt op 19 mei 1925 met de 22-jarige Elizabeth H. Wassenaar, geboren op 8 augustus 1902 te Hijlaard.
Tijdens het overlijden van vader Sijbe Sevenster (1877-1959) waren Sijbe en Elizabeth gevestigd te Altedena (Californië, Verenigde Staten), een dorp ten noorden van Los Angeles dat tegen de bergwand ligt.
Hier startte hij een fabriek, een joint venture, onder dezelfde naam als die in Leeuwarden, Zoffmanns Laboratories, het laboratorium van de Deense bioloog Zoffmann aan de De Mérodestraat, dat hij overnam.
Elizabeth overlijdt op 13 november 1967 te Leeuwarden, Sybe twee jaar later op 9 december 1969, ook te Leeuwarden.
Sybe wint als Siebe Seventer ongeveer ƒ 43 als een van 49 Friese kaatsers van naam (seniores of spelers boven 20 jaar) in het kaatsseizoen van 1924 tot en met 21 september op Friese bodem.
In een artikel na zijn overlijden wordt zijn bekendheid binnen de kaatskringen dan ook genoemd. Zevenmaal vertegenwoordigde hij de Leeuwarder Kaatsclub op de Bondspartij in Franeker. Daarna zette hij zich in voor de kaatsvereniging "Het Plein", waarvan hij vervolgens voorzitter en ten slotte erevoorzitter werd.
Ze krijgen in 8 juni 1928 Sijbe en op 25 april 1935 Hessel. Hessel overleed op 12 april 2021
91.
Ook zoon Sijbe (1928) valt bij een jongenswedstrijd in 1938 voor de kampioenswedstrijd voor scholen in de prijzen met school 13b. Twee en drie jaar later werden ze in hun groep met 13b winnaar. Hij is dan inmiddels 13 jaar. Ook kwamen ze, Gjalt Hoving, Siebe Sevenster en Albert Veldkamp, dat jaar (1941) bij de P.C. Schoolkaatsen als beste uit de bus.
92.
Arjen (Stiens, 19-02-1881), het jongere broertje van Sijbe (1877-1959), zou op 25 juli 1973 in St. Annaparochie komen te overlijden. Hij trouwde met Dieuwke J. Hoitsma, geboren en overleden in Sint Annaparochie op 29 december 1879 en 1 november 1961. Ze vernoemde hun oudste zoon traditioneel getrouw ook naar zijn vader. Deze Siebe werd in Wier geboren op 18 oktober 1905 en overleed in Bennekom op 22 november 1994. Hij was getrouwd met Dientje Meuter die op 19 mei 1906 te Waterlandskerkje (Zeeuws-Vlaanderen) ter wereld kwam en overleed op 4 maart 1984, eveneens te Bennekom.
Vooruitgang en armoede / Henry George; Harm Kolthek jr. (vertaling van Progress and poverty). - Gouda : Mulder, 1938
|
Zowel Arjen als zoon Siebe lieten hun gedachten gaan over de inrichting van de maatschappij, met daarbij het Georgisme, een vernoeming van de leer van de Amerikaanse econoom en filosoof Henri George (1839-1897), als leidraad. Dit leidde tot vele pennenvruchten, waarbij zoon zich liet inspireren door vader en bouwde met zijn eerste werk uit 1969 over sociale ethiek Creatieve gerechtigheid door grondrecht voort op zijn vaders laatste werk uit 1948 Het vraagstuk van de grond: Het sociale vraagstuk. Arjen had in zijn huis te Sint Annaparochie een grote poster hangen van Domela Nieuwenhuis met de tekst "Drinkende arbeiders denken niet, denkende arbeiders drinken niet."
Beiden, Arjen en Siebe, zaten in de redactie van Ons Erfdeel, het orgaan van de vereniging of partij Recht en Vrijheid. Arjen was onder meer in 1925 lijsttrekker van de Grondpartij, een voorganger van Recht en Vrijheid, voor de verkiezingen van de Tweede Kamer in 1925.
Arjen Seventer heeft aan het eind van de Uniawei, waar hij de eerste 20 levensjaren vlakbij woonde, een gedenkteken gekregen, dat gemaakt is door Jerre Hakse. Het werd op zaterdagmiddag 4 oktober 1975 officieel overgedragen aan de gemeente Leeuwarderadeel. De wethouder en voorzitster van de Culturele Raad van Leeuwarderadeel Pietje Stolte-van der Meulen onthulde het beeld. Onder begeleiding van het muziekkorps en de drumband gingen de genodigden naar "De Hege Stins", waar met familie en geestverwanten een herdenkingssamenkomst werd gehouden. Simy Sevenster-de Jong, aangetrouwde kleindochter, droeg van Piter Jelles Troelstra het gedicht De Silder voor, dat ook te lezen is op het voetstuk van het beeld. De uit Franeker afkomstige Cornelis S. Roersma hield een emotioneel betoog over Arjen, die hij als een oudere broer beschouwde en die volgens hem veel voor de georganiseerde drankbestrijding in Friesland heeft betekend. De burgemeester van Oude Pekela Sake van der Ploeg duidde het beeld, door zijn blijdschap te tonen van het zien van een werktuig, de zeef. Hij zag Arjen als een vrije denker en vrij mens.
Ook Siebe bleef zich bezighouden met de grondprijs.
Het is eigenlijk een onderwerp dat tot op heden actueel is gebleven.
Andere zoon Jan van Arjen en Dieuwke viel ook niet ver van de boom en schreef in 1985 De Stenen Man : Caspar de Robles, stadhouder van Friesland, Groningen en Ommelanden van 1572-1576
93.
De graven van Arjen en Dieuwke en Siebe en Dientje kunnen we tegenkomen wanneer we het kerkhof weer verlaten. Direct naast het pad bij nummer 16 zijn, voordat in 1998 het vernieuwde familiegraf werd aangelegd, gedenktekentjes in Friese geeltjes opgetrokken
94.
Jerre Hakse is geboren in Leeuwarden op 15 april 1937. In 2020 stopte hij op 83-jarige leeftijd met zijn atelier en galerie "De Prins van Waldeck" in de Grote Kerkstraat op nr 18. In de jaren '70 maakte hij enkele beeldhouwwerken die in de openbare ruimte staan
95.
Voor ons is het de hoogste tijd om even een bezoekje te brengen aan De Smalle Brug voor een hapje en drankje.
Voordat we deze naam verklaren, er is hier namelijk geen brug of water te zien, moet er nog een vraag over de kerk beantwoord worden. Want waarom is deze kerk gewijd aan Sint-Vitus?
Uit het onderzoek van drs Herrius Halbertsma was gebleken dat het voorheen een Westwerk had.
Naast de Stienser kerk was ook de Oldehoofster kerk in Leeuwarden aan Sint-Vitus gewijd. Evenals die van Finkum, Oostrum, Wetzens, Wijns en Terzool. Vitus was ook de heilige van Corvey, een vernoeming naar het in Frankrijk liggende moederklooster in Corbie.
Volgens Halbertsma, die ook bij de opgraving van Corvey, een negende-eeuwse kloosterkerk in Westfalen aanwezig was, moeten we deze verbinding zoeken in het feit, dat de Friezen van Oostergo ten tijde van Lodewijk de Vrome "opstandig" waren geweest. Als straf werden hun goederen verbeurdverklaard. Mogelijk werd deze goederen vervolgens eigendom van Corvey, waarna de kerk werd gebouwd.
Corvey aan de Wezer werd door Benedictijnen nabij de stad Höxter gesticht, in naam van Lodewijk de Vrome (778-840), de zoon van Karel de Grote (747-814).
Het had ook bezittingen in Westerwolde, Wedde, Onstwedde, Vlagtwedde, Sellingen en Vriescheloo. Ook in Winschoten, waar de naam Sint Vitusholt voorkomt, lagen mogelijk bezittingen.
De kerk van Naarden in het Gooiland was aan St. Veit gewijd en werd zelfs St. Vijts mannen genoemd.
In het begin van de kersteningsperiode werd vanuit Meppen deze oude heidense nederzettingen in Westerwolde met tempeltjes en altaren "overgenomen" en aan de keizer geschonken, waarna het in handen van Corvey kwam.
In een handschrift van aartsbisdom Utrecht staat dat ene Gerrolt uit het geslacht van de Cammingha's de kerk op Nijenhof verrijkte met landerijen, die vervolgens onder het patronaat van de Abdij van Corbeye aan de Wezer in Westfalen werden geplaatst.
In 1149 werden vier priesters van de Sint Mariakerk ongehoorzaam bevonden, omdat ze de inkomsten van de Prebenden niet aan Corbeye afstonden. De priesters vonden dat de opbrengsten van de kerkgoederen, gegeven door Friezen, toekwamen aan degenen die het altaar bedienden en niet aan de abdij dat vijftig uur oostwaarts lag.
Al met al blijft het echter grotendeels giswerk. Zelfs vervalsingen, zoals die van Traditiones Corbeienses, worden niet geschuwd om een punt maken.
Misschien is de conclusie van M.P. van Buijtenen in 1949 wel het beste, deze kwestie laten rusten tot er nieuwe gezichtspunten komen.
Twintig jaar later doet hij in 1971 zelf een duit in het zakje door met een voorstelling van een penetratie van het Christendom in Friesland via twee fronten te komen. Een linie via Leeuwarden en Stiens door Corvey en de ander via Franeker en Tzum en mogelijk ook Skingen door het klooster Prüm
96.
En nu maar eerst even een cappuccino.
Het Grand Cafe De Smalle Brug, de Smelbrege - zoals ook de straat aan de westzijde van de kerkterp heet, bestaat al sinds 1579, zo wordt gedacht. Zeker is dat het al enige jaren voor 1625 bestond. Het begon met een brouwerij aan de Stienservaart. Vervolgens als pleisterplaats voor boeren, burgers en handelsreiziger. En nu alweer enige decennia aangevuld met toeristen.
De naam van de straat is een vernoeming naar de bruggen die over de Stienservaart lagen. De Stienservaart liep hier voor de behuizing langs met aan de oostzijde een weg. De vaart is nog prima in het straatbeeld te volgen. Het liep waar we nu op het terras kunnen zitten door naar het noorden om met de Skilwei naar het westen af te buigen waar het de korenmolen als eindpunt had. Naar het zuiden is de vaart te volgen onder het grasmat en stoep van de Langebuorren. Aan het eind van het (parkeer)plein liep het achter de panden langs om recht in het verlengde van de Uniawei uit te komen. Hier sloot het aan op de bestaande vaart dat oostwaarts in verbinding staat met de Dokkumer Ee.
We komen een eerste demping tegen in 1801. De bedoeling is dat er een strijkdam in de Stienser Vaart wordt aangebracht bij de Brug van Coudenburg en vervolgens het droogmaken van 300 à 400 Roeden.
De vaart werd later - wegens stankoverlast, onderhoudskosten en door vrachtverkeer over de weg - gefaseerd gedempt. Als eerste zien we voor de horecagelegenheid een fraaie pijp ontstaan. Een boogbrug over de gehele breedte, ruim 30 meter, tussen de bruggen voor het pand. Deze boogbrug is in 1856 aangelegd. Vanaf 1923 werd het eerste stuk gedempt. Tijdens de uitbreiding van het vliegveld bij Leeuwarden door de Duitsers in 1941 werd met de vrijkomende aarde vanaf de Smalle Brug tot aan de molen bij Vrouwenparochie gedempt.
Op de minuutkaart van het centrum zien we de bruggetjes ook liggen
97.
Een van de oudst bekende openbare verkopen van de herberg van het echtpaar Jan Pieterszoon en Griet Cornelisdochter is uit 24 juni 1626. Nanne Claeszoon werd de nieuwe eigenaar tot 1632. Nanne trouwt in 1634 met Anna Minnes. Ze krijgen in Stiens in 1637 Dyucek, in 1639 worden Claes, Lysbetie, Folckert en Aeltie op dezelfde dag gedoopt. Het zou zeer opmerkelijk zijn wanneer dit een vierling betreft. Vierlingen kwamen in deze periode wel voor. Dordrecht liet haar vierling Costerus van 9 juni 1621 vastleggen op een schilderij. 400 jaar na de doop op 16 oktober 1613 van de vierling van Kapelle of Biezelinge in Zeeland werd er aandacht aan besteed.
Albart Goslijckszoon verkocht het in 1646. Hij kwam uit Aldtsjerk (Oudkerk), maar huwde in 1630 de in Stiens wonende Claeske Jans. Hij woonde toen trouwens in Ouwesyl (Oude Bildtzijl). Ze kregen in Stiens in 1631 Goslick en in 1632 nogmaals, in 1635 Grietke, in 1641 Antie, in 1646 Sipck, in 1649 Maettie. In 1657 trouwt hij nogmaals, nu met Antie Wijgers. In 1658 krijgen ze Jan, waarna hij in 1665 komt te overlijden.
De silveren rinkelbel : in wondelike skiednis út de lêwste helte fen de achttsiende ieu / Waling Dykstra. - Frentsjer : Drukkerij v/h Fa. T. Telenga, 1908
[ook te lezen als De zilveren rinkelbel : een volksverhaal uit de laatste helft der 18de eeuw]
Dit verhaal speelt zich af bij deze herberg.
|
Nanne Claeszoon kocht het in 1652 weer terug.
Rond 1700 hing er een uithangteken aan de herberg, met daarop 'de roscam'.
Gerke Gerbens vindt in Reinouw Dirks op 13 november 1713 zijn vrouw. Ze krijgen in 1715 Gerben en in 1722 Pyter.
In 1721 worden ze eigenaar van de herberg.
Waarschijnlijk komt Reinouw te overlijden, want op 3 februari 1726 trouwt Gerke Gerbens met Tietje Ruurds. Hetzelfde jaar 1726 wordt Imke geboren. In 1730 wordt nogmaals een Gerben gedoopt. Dit impliceert dat Gerben uit 1715 tussen 1723 (na de geboorte van Pyter) en 1730 is overleden. In 1734 wordt er weer een kind gedoopt. Deze is echter naamloos. In 1741 krijgen ze tenslotte Grytje.
Het gezin bestaat dan uit Gerke en Tietje met de kinderen Pyter, Imke en Grytje. Dit aantal komt overeen met de volkstelling in 1744.
In 1736 laten het echtpaar Gercke Gerbens en Meijnouw Dirx het pand ingrijpend verbouwen. Mogelijk gaat het hier om Tietje Ruurds ipv Reinouw Dirks.
Mogelijk ontstaat dan het formaat dat we nog steeds kunnen aanschouwen. De toevoeging van een doorreed, een stalling voor 16 paarden laten zien dat de inmiddels alweer verdwenen doorreed toen is ontstaan.
De komst van de Noord-Friesche Lokaalspoor zal een doorreed overbodig gaan maken.
Eigenaren
1874 - 1881 | Doeke Jacobs Deinema
1881 - 1891 | Sytze Ouwes Bottinga
1891 - 1911 | Pieter Fierstra
1912 - 1921 | A. de Jager
1921 - 1947 | W.O. Smits
1947 - 1973 | O.W. Smits
1964 - 1965 | J. Klooster (uitbater)
'De Smalle Brug'
1973 - 1982 | I.M. Brandsma
1982 - 1994 | Sjoerd en Wietske Kleiterp
1994 - 2017 | Klaas en Pietie Pekel
2017 - | Symen en Eline de Vries
|
Echter, deze doorreed zal wel andere functionaliteiten - modernere varianten - gaan faciliteren
98.
Een poging om de bewoners van dit centraal gelegen ontmoetingsplek in het dorp vast te stellen, strandt al gauw, wegens gebrek aan openbaar beschikbare informatie. Pas aan het eind van de negentiende eeuw kan met zekerheid deze bewoners worden vastgesteld.
En zo komen we 22 november 1874 een advertentie van D. Deinema tegen, die op verzoek op woensdag 25 november 1874 het toneelgezelschap van Hallum Kunst Adelt heeft uitgenodigd om de voorstelling van J.J. Cremer, getiteld Emma Berthold, een spel in 5 bedrijven en 7 afdelingen te komen spelen.
De 20-jarige in Dronrijp geboren Doeke Jacobs Deinema trouwt op 26 oktober 1871 met 21-jarige in Cornjum geboren Klaaske Harmens Gelders. Ze zijn achterneef en -nicht van elkaar.
Hun ouders zijn Jacob Doekes Deinema & Baukje Pieters Dijkstra en Harmen Arjens Gelders & Elisabeth Jans Deinema.
De vaders van Jacob en Elisabeth Deinema zijn de broers Doeke Jacobs Deinema en Jan Jacobs Deinema. Hun vader is Jacob Doekes Deinema.
Doeke en Klaaske krijgen een maand na hun huwelijk hun eerste baby, Jacob, op 28 november 1871.
De bedrijvigheid stelt mogelijk een volgende zwangerschap uit, want Harmen wordt pas ruim vier jaar later geboren op 29 januari 1876.
Baukje wordt hetzelfde jaar nog geboren op 24 december 1876.
Ruim een jaar later volgt Atje op 11 februari 1878.
En weer ruim een jaar later komt Sjoerdtje ter wereld op 11 mei 1879.
Als laatste wordt hier Wytske op 16 augustus 1880 geboren. Ze wordt echter niet oud.
Hierna vertrekt het gezin naar Heerenveen om in de Korenbeurs logement- en stalhouder te worden.
Emma Berthold : toneelspel in vijf bedrijven en zeven afdeelingen / J.J. Cremer. - Den Haag : Belinfante, 1870
|
Daar wordt op 24 januari 1882 hun laatste dochtertje geboren, dat wederom Wytske als naam krijgt.
Ze zullen uiteindelijk naar Fair Oaks in de VS vertrekken.
Naast de gebruikelijke verkopingen en veilingen, vinden er dus ook voorstellingen plaats in het logement. Het tweede toneelstuk van Jacob Jan Cremer, Emma Berthold was tussen 5 juli en 3 augustus 1865 geschreven en beleefde op 9 november 1869 bij de opening van de nieuwe schouwbrug in Arnhem haar première. 18 februari 1871 kwam het in Leeuwarden. En in 1874 dus te Stiens.
De voorstelling gaat over de strijd tegen laster, met een scherpe verdeling van het mensdom in deugdzame en ellendige.
Er vond ook weleens een ernstig voorval plaats waarbij de zaak tot aan het Provinciaal Gerechtshof in Friesland om een uitspraak vroeg.
Het hof acht toch bewezen dat de 27-jarige schipper Banke van der Zwaag op de avond van 15 augustus 1875 rond 10 uur moedwillig de dienstmeid Sytske Jansen in de gelagkamer van Deinema met een mes haar linkerschouder heeft verwond. De kwetsuur zou binnen 20 dagen genezen zijn. Daarvoor werd Van der Zwaag "veroordeeld tot cellulaire gevangenisstraf voor de tijd van vier maanden, een geldboete van ƒ 15 of bij wanbetaling drie dagen cellulaire gevangenisstraf en in de kosten in eersten aanleg en hoger beroep gevallen."
Doeke Jacobs Deinema en Klaaske Harmens Gelders zullen van 1874 tot 1881 logementhouder zijn totdat ze het op 12 mei 1881 overdragen aan S.O. Bottinga
99.
Ze waren pas vijf dagen getrouwd toen Sytze Ouwes Bottinga en Marijke IJsbrands van der Wal het logement overnamen. Sytze, geboren in Rijperkerk was 28 en Marijke, alhier geboren was 33 jaar. Kinderen zouden ze niet krijgen. Marijke zou in Stiens op 57-jarige komen te overlijden. Sytze zou in Huizum overlijden toen hij 80 jaar was.
Tien jaar, van 1881 tot 1891, zouden Sytze Ouwes Bottinga en Marijke IJsbrands van der Wal het logement bestieren.
Pardon, hij was hôtelhouder.
Begin 1882 komt de heer Bottinga uit Harlingen, erelid van verschillende Rederijkerskamer een declamatorium houden. Het zal afgewisseld worden door muziek en na afloop is het bal.
Aan zaalverhuur voor verkoop doen ze kennelijk niet. We komen geen advertenties tegen.
Ze worden wel dépôthouder te Stiens voor de verkoop van een "waschmiddel voor schapen" tegen de wormvlieg (maar ook teken, luizen en wormen).
Vlak voor de verkoop van het logement, op 4 mei 1891, probeert hij nog het biljart met toebehoren te verkopen.
Zij dragen het op 12 mei 1891 over aan P. Fierstra.
Na de verkoop maken ze zelf wel regelmatig gebruik van de diverse locaties om de graslanden te verhuren of gras te verkopen.
In 1924 verkoop hij zijn huisje met erf, plaatsje en tuin no. 133 a/d Schoolstraat in de Schrans (de huidige Emanuel Murandstraat) onder Huizum.
Sytze had in Huizum (Leeuwarderstraat no.1) een huishoudster Jeltje K. Reitsma. Zij overleed te Huizum op 70-jarige leeftijd als huishoudster op 10 april 1933.
Na het overlijden van Sytze op 12 september 1933 bracht zijn stelphuizinge en weilanden totaal ƒ 15.282,60 op
100.
Pieter Fierstra en Baukje Klazinga krijgen de sleutels van het logement op 12 mei 1891 van Sytze Ouwes Bottinga overgedragen.
Ook dit stel was pas getrouwd. Ze waren namelijk op 8 mei 1891 in het huwelijksbootje gestapt. De in Bornwird geboren Pieter als 33-jarige en Baukje, geboren in Ferwerd als 31-jarige.
Tijdens het krijgen van hun drie kinderen, Klaas in 1892 (hij werd slechts 8 weken oud), Tietje in 1893 en Trijntje in 1897, noemt Pieter zich herbergier.
Hij organiseert een maatsbiljartpartij, liet het Oost-Indisch specialiteiten-gezelschap van Sandi, Sivil en Amat met acrobatie en muziek, dat vreemd maar eigenaardig klonk, een voorstelling geven. Het echtpaar Hartman zong daarbij duetten. Daarnaast waren er de openbare verkopingen, vergaderingen en toneelvoorstellingen met een afsluitend bal. Bijvoorbeeld het bekroonde stuk "Frij" van Schuitmaker of de klucht De leste joun van Zijlstra. Maar dus ook vergaderingen waarin de liberale kiesvereeniging "Leeuwarderadeel" zichzelf besloot op te heffen. Midden in de samenleving dus.
Rondom de bovenpost van de hoofdingang zien we gebruiksaanduidingen van het gebouw verschijnen. Eveneens terrasachtige functionaliteiten bovenop de pijp.
In de periode dat zij het pand beheren vinden we op de bestaande foto's een overkapping van de vaart, een ongeveer 30 meter lange stenen Piep of pijp tussen beide voormalige bruggen aan weerszijden van het logement. Deze is begin januari 1856 aanbesteed bij het afbreken van de oude brug en werd met de demping van de vaart door het dorp in 1926 weer afgebroken.
Pieter komt tijdens het werken op 29 oktober 1911 aan het begin van de nacht plotseling te overlijden. Tijdens de bediening van de leden der sociëteit zakte hij plotseling in elkaar en was meteen overleden.
Pieter Fierstra en Baukje Klazinga waren zodoende van 1891 tot 1912 de drijvende kracht van het logement
101.
Vanaf 27 mei 1912 komen we volgende logementhouder tegen, die zich kastelein noemt. Hij gaat eerst het biljart verkopen. Ate Annes de Jager was dan ook als 25-jarige handelaar gehuwd op 15 mei 1909 met de 24-jarige herbergierster Dieuwke Humalda.
Ze krijgen twee dochters, Grietje werd al in Leeuwarden geboren. Dieuwke wordt hier op 25-12-1912 geboren, waarbij vader aangeeft caféhouder te zijn, terwijl Dieuwke zonder beroep door het leven gaat.
Daarna vinden de gebruikelijke bijeenkomsten als openbare verkopingen, organisatievergaderingen en aandelenvergaderingen plaats. Er wordt door derden dansles gegeven. En er worden culturele avonden georganiseerd.
Op 12 mei 1920 kondigt Caféhouder A. de Jager aan dat hij op die datum verhuist naar Schalk Burgerstraat no. 17 Leeuwarden - dit nummer bestaat met nr. 19 niet meer en vormt nu De la Reystraat.
Ze verhuizen op 14 mei 1920 van Stiens naar Leeuwarden waar hij zich laat inschrijven als handelsreiziger.
Tien jaar later wonen ze er nog.
Ate zal op 62-jarige leeftijd als handelsreiziger overlijden op 23 februari 1946.
Vanaf 1932 wonen ze aan Transvaalstraat 24.
Dieuwke zal daar op 85-jarige leeftijd op 10 april 1970 overlijden.
Het Logement A. de Jager draaide van 1912 tot 1920
102.
W. Smits meldt zich in advertenties vanaf 22 mei 1920. Het koffiehuis van Smits ook. De publieke verkopen en vergadering lopen ook gewoon door. Het café Smits volgt eind juli, vlot gevolgd door hotel W. Smits. Eind september komen we de algemeen gebruikte aanduiding "ten huize van" W. Smits weer tegen. Maar ook in de herberg van W. Smits wordt nog gehanteerd.
Begin februari 1921 komt het fanfarekorps "Studio" twee avonden spelen. Een avond voor gehuwden en een voor ongehuwden. Dan is dat maar duidelijk.
Zelf was de op 27 juni 1880 in Beetgum geboren zoon van gardenier Oepke Smits en Reindertje van Althuis, Wytze Smits als 31-jarige op 16 mei 1912 getrouwd met de te Warga geboren 29-jarige Berber de Wal. Zij was een kind van landbouwer Jelle Klazes de Wal en Martzen Sjoerds Roorda geboren te Wargo op 11 maart 1883.
Wijtse Oepkes was in 1899 wagenmaker. Bij de geboorte van Martzen op 2 november 1913 en van Oepke op 12 mei 1916 te Beetgum, was Wytze timmerman. Ze vertrokken op 3 mei 1920 vanuit Beetgum naar Stiens. Bij hun inschrijving te Stiens staat hij genoteerd als caféhouder. Bij het huwelijk van Martzen op 28 juni 1939 was Wytze 59 jaar en caféhouder.
Voor de Kermis van 4 en 5 mei 1921 is er een bergplaats voor Fietsen onder contrôle aanwezig.
Een paar dagen later zien we een advertentie verschijnen, waarin kenbaar wordt gemaakt dat in de zaal van Smits een gouden slotje met koralen is gevonden.
Ruth : Stik yn twa utkomsten : Nei motiven ut de novelle fen S. Kloosterman / Douwe Kalma. - Ljouwert : W.A. Eisma, 1924
|
En in de koude periode van het jaar worden er voorstellingen binnen gepland, zoals bijvoorbeeld de uitvoering van Jongfrysk Toaniel van het toneelstuk in twee bedrijven getiteld Ruth. Douwe Kalma (1896-1953) legt vooraf de novelle van Simke Kloosterman (1876-1938) nader toe.
In het voorjaar wordt tijdens een ringrijderij georganiseerd waarbij Smits het nodige faciliteert.
En zo volgen de seizoenen elkaar op.
Tussen de bedrijven door wordt tussen 1925 en 1926 de vaart gedempt tussen de pijp bij Smits en de brug van U. Terpstra.
Zoon Oepke heeft tussen 1933-'34 ervaring als kelner opgedaan in Sneek.
Voor 15 december 1937 is de zaal geboekt voor een propaganda-revue voorstelling van het N.V.V. Daar fris je van op, kameraad van Willem van Iependaal en organisatie Ru Mulder, met o.a. Jacq. Presser, Masha Polak, Cor W. de Groot en Daan van Ollefen Jr. Op 8 december laat de burgemeester van Leeuwarderadeel weten dat de voorstelling wordt verboden, vanwege "tal van passages als strijdig met de openbare orde, onaanvaardbaar moeten worden geacht". Opgemerkt wordt door het Klein-Kunst Gezelschap "De Toverbril" dat vervolgens meer Friese burgemeesters terug beginnen te krabbelen - de voorstelling wordt in het hele land opgevoerd - of delen uit scenes geschrapt willen zien. En dat in het "vrije" Friesland.
In deze scenes komen de volgende zinnen voor. Op de vraag van Koekeloeres, die als buikspreker optreedt: "Zeg op! Waar maken de ooievaars in de diergaarde ruzie over?"
Daan antwoordt: "Wie er Hofleverancier mag worden !!"
In een anti-oorlog-scène komt "de onbekende soldaat" aan het woord:
"Mij rest aan u het wachtwoord nog te geven:
Een woord voor u. Een woord voor hen, die leven
Betrekt de wacht. Het woord luidt: Doden waakt!
Omdat de levende z'n plicht verzaakt ......"
Ook deze moest verwijderd worden.
Het zal leiden tot een Kamervraag.
Tegenwoordig worden er films over gemaakt, in Nederland bijvoorbeeld de in 2008 gemaakte zwarte komedie Vox populi en wereldwijd de satirische speelfilm Don't look up uit 2021, waarin het wegkijken wordt aangekaart.
Het personeel van het horecabedrijf bestond in 1948 uit J. Hoekstra, R. Kroodsma-Elzinga, M. IJnema en G. Hoekstra.
Op 10 juli 1948 komt de vrouw van Wytze Smits, Berber de Wal te overlijden op 65-jarige leeftijd.
Een week na het overlijden wordt er meteen een flink Dagmeisje gezocht.
Oepke Smits trouwt op 1 september 1949 met de dochter van Sjouke Hoekstra en Foekje Faber, de op 28 mei 1929 geboren 20-jarige Jiskje Hoekstra.
We zien dat Oepke in 1950 de zaak heeft overgenomen, als kastelein O. W. Smits. Een verzoek van hem om de sluitingstijden van de herbergen et cetera in het weekend en op feestdagen met een uur te verruimen, van 22.00 naar 23.00, werd met het argument "dat de behoefte daaraan over het algemeen nimmer was gebleken" van de B. en W. collegetafel geveegd.
Oepke en Jiskje krijgen vier kinderen: Foekje, Wijtze, Sjouke en Bernard.
Vader Wytze (Wijtze) overlijdt op 23 augustus 1956 te Leeuwarden.
Op 31 maart 1964 gaat J. Klooster de zaak huren en uitbaten met behoud van de naam Smits
103.
Jappie (Jacob) Klooster is de op 30 september 1943 geboren zoon van de in 1939 op 19-jarige leeftijd met de 18-jarige Pietje Schreiber getrouwde A.J. Klooster.
Jappie huwde ook als 19-jarige in 1963 met de eveneens 19-jarige Klaske Weening. Zij is geboren op 8 juli 1943.
In de vroege ochtend van 25 maart 1965 worden ze door hard geschreeuw van buiten gewekt. Ook worden er steentjes tegen de ruiten gegooid. Het is rond kwart over vijf en ze lagen nog maar net op een oor. Ze hadden het druk gehad en daarom waren de schoonouders met hun tienjarig zoontje komen helpen. In de achterzaal was een propaganda-feestavond geweest van de afdeling Volksonderwijs Stiens-Hijum. Er werd toen ook voor de vijftigste keer de voorstelling Skat, ik ha de trein forsitten opgevoerd met na afloop dansen. Dit duurde voort tot twee uur.
Ook in de bovenzaal was het feest met de jaarvergadering van Hobaco.
Ze ruimden tot half vier op en gingen slapen. Maar met schreeuwende en stenen gooiende arbeiders bij bushalte lukte dat niet. Ze kregen al gauw door dat er iets mis was, een scherpe brandlucht was te ruiken. In hun slaapkleding en op blote voeten zochten ze door de dichte rook een uitgang en waarschuwden ze de ouders en broertje van Klaske. Door de ramen met veranda kwamen ze naar buiten. De ouders en zoontje kwam via het raam en aangrenzend plat dak met dezelfde ladder naar beneden. Jappie en zijn schoonvader liepen door het glas en liepen zo snijwonden op. Enkele mannen hadden er al een wankele ladder tegen de veranda gezet, zodat ze naar beneden kon klauteren.
De koster A. Bakker van de tegenoverliggende kerk had inmiddels de brandweer telefonisch gewaarschuwd en na de eigen brandweer kwam ook het korps uit Leeuwarden helpen.
Jappie realiseerde zich opeens dat de hond, hun witte dwergpoedel, nog binnen was. Teruggaan voor een reddingspoging was echter geen optie.
Nadat de brand geblust was, bleek dat het hele interieur, inclusief biljard-tafel als verloren beschouwd kon worden. Maar ook het uitgeleende meubilair voor de toneeluitvoering van C. Siccama was verwoest, evenals het drumstel van Studio Stars, een medaillekast van de zangvereniging Frisia Cantat.
Dankzij de mannen bij de bushalte, waaronder P. van Gelder waren de mensen gered. Een van hen wist achter welk raam het echtpaar Klooster sliepen en had een handvol grint er tegenaan gegooid.
Ze hebben tijdelijk onderdak gekregen bij de buren.
Gelukkig was Oepke Smits verzekerd, zodat het pand weer snel in operationele staat gebracht kon worden.
Jappie Klooster laat zijn klanten weten dat hij voorlopig niet in staat is om zijn bedrijf uit te oefenen en komt er te zijner tijd nader op terug. Tevens bedanken het echtpaar iedereen die hun tijdens en na de brand geholpen heeft.
Na dit dieptepunt volgde een half jaar later een hoogtepunt. Want Klaske was tijdens de brand al zo'n drie maanden zwanger.
Op 19 augustus 1965 wordt Petrus, met roepnaam Peter, geboren.
Later krijgen ze nog Jolanda en Mona.
Vanaf 10 september 1965 heropenen ze het Café-restaurant met slijterij van Wed. Smit aan de Harlingerweg 9 in Franeker.
Later zal hij furore maken met zijn discotheek bar dancing bodega Don Pedro.
Jappie zal uiteindelijk onverwacht te Franeker op 11 november 1991 komen te overlijden.
Klaske overleed 11 jaar later op 20 september 2002.
Oepke besloot om het hotelgedeelte niet terug te laten komen en uiteraard werd de zaak meteen gemoderniseerd. De focus komt vooral op zaalverhuur en het café-restaurant te liggen, waarbij ook een slijterij zit. De zaak werd 7 april 1966 weer geopend.
Oepke stopt 15 oktober 1973 met deze eeuwenoude gelegenheid en verkoopt het aan I. Brandsma, die het 19 oktober 1973 weer opent.
Op 2 december 1978 stopt Oepke Smits met zijn zaak Smit's Automatiek Stiens.
Oepke overlijdt zeer onverwacht op 5 december 1983 en Jiskje op 5 maart 2015
104.
In de jaren zeventig van de twintigste eeuw zal de kastelein Ingo Brandsma na overname van Café Smits het De Smalle Brug gaan noemen. De opening vindt plaats op 19 oktober 1973.
De in Kollum wonende Ingo Menzo Brandsma was op 13 december 1968 in Leek getrouwd met de in Tolbert wonende Antje Roffel.
Hij woonde tot dat moment in de Voorstraat 65 en zij in de Adriaan Simmelinkstraat 18.
Ze gingen vervolgens in de Halbersmastrjitte 12 te Kollum wonen.
Vijf jaar later begonnen ze met het uitbaten van De Smalle Brug.
Ingo wil in 1978 weer een cafetaria-café-hotel beginnen tegenover de kerk, een paar panden zuidelijker van De Smalle Brug. Dit voorstel wordt door de raad van Leeuwarderadeel afgewezen.
Op zijn beurt wees hij in september '79 een consumptieverkoop in de sporthal van de hand, zodat Stiens op een avond kon kiezen uit twee toneelvoorstellingen: Lijen mei de leafde een komedie van Alan Ayckbourn, vertaald door Marten H. Gerbrandy en hertaald door Anty Westerling en Als de klok waarschuwt, een vrolijk mysterie in 3 bedrijven van R. en C.H. Feenstra. De laatste voorstelling had Ingo in huis gehaald.
In december 1979 krijgen ze hun derde dochter Krista.
Nadat ze in 1982 De Smalle Brug hadden overgedragen aan de familie Kleiterp, Stiens hadden verlaten en terug waren gekeerd naar Kollum ontsnapte hij in 1996 ternauwernood aan een gasexplosie die was ontstaan in de marktkraam waarin hij als 50-jarige op dat moment werkzaam was.
Ingo Menzo Brandsma werd op 15 juli 1945 als zoon van Eduard Brandsma en Gertud Ludwig geboren te Bad Essen en overleed op 27 november 2009 te Kollum.
Antje Roffel werd op 24 augustus 1945 als dochter van Derk Roffel en Willemina Drent geboren te Tolbert en overleed op 29 februari 2016 te Leek.
Ze kregen drie kinderen: Miranda, Yvonne en Krista
105.
1982 - 1994 | Sjoerd en Wietske Kleiterp
We zien van de familie Kleiterp elk jaar een nieuwjaarsgroet verschijnen in een advertentie.
Sjoerd werd te Nijega geboren tussen 2 en 8 juni 1939 als zoon van Evert Kleiterp (1914-1995) uit Nijega en Sijtske Wouda (±1917-1978) uit Oudega die op 4 maart 1939 met elkaar getrouwd waren.
Sjoerd ontving zijn diploma Afd. Machine-Bankwerken in juli 1955.
Hij trouwde enkele jaren later met Wietske van der Heide.
In november 1960 kregen ze in Siegerswoude hun dochter Antje
106.
1994 - 2017 | Klaas en Pietie Pekel
Op 1 oktober 1994 starten Klaas en Pietie Pekel met de Smalle Brug. Ze hadden het idee om de gezelligheid van het oude dorpscafé weer terug te brengen met ruimte om een lekker hapje te eten. Aangezien Klaas chef-kok en keukenmanager op bijna alle continenten is geweest en vele internationale prijzen binnen heeft gesleept, betekent een lekker hapje als een uitsmijter ook echt bijzonder smaakvol is.
De serre is binnen 3 maanden in de gewilde richting verbouwd. En langzaamaan werd de rest van het gebouw onder handen genomen en aangekleed met veel hout, glas in lood en de vele voorwerpen uit al die landen waar hij geweest is.
Ze openen het dinsdag 22 november 1994 om 20.00 in het bijzijn van hun voorgangers Sjoerd en Wietske Kleiterp.
Klaas Pekel is de op 11 november 1952 geboren kleinzoon van de landbouwer Sjoerd Joost Kooistra die in Stiens geboren (01-03-1896), getogen, gewerkt, geleefd en gestorven (12-11-1971) is en Elizabeth Zijlstra (Berlikum, 18-04-1896 - 02-12-1957). Hij kwam hier dan ook als kind al.
Zijn moeder Johanna Kooistra (1920-1996) trouwde als 24-jarige op 24 februari 1945 met de in Ried geboren en wonende groentehandelaar 25-jarige Hedzer Pekel (1920-1997).
Zowel Klaas als Pietie Bouma zijn geboren in Franeker. Haar ouders zijn Wietze Bouma en Ynskje Petronella Engwerda, die beiden als 28-jarige trouwden te Oosterwierum op 19 april 1950. Ynskje (was geboren Oosterwierum, ±1922) overleed op 1 juni 1978. Wietze (was geboren Franeker, 17-11-1921) overleed op 21 september 2002.
Vanwege hun pensioen stoppen ze er in 2017 mee. Ze vinden in Sijmen en Eline de Vries de nieuwe opvolgers
107.
2017 | Symen en Eline de Vries
Symen (of Sijmen, Simon) de Vries en Eline Lettinga worden vanaf eind 2017 de nieuwe opvolgers.
Eline Itske Lettinga (Cornjum, 27-04-1972) haar moeder was Marijke Lipje Bouma (Stiens, 15-4-1947 - Harns, 11-12-2011). Marijke trouwde met de veehouder Gerrit Lettinga (Hantum, 21-01-1947) te Leeuwarderadeel op 28 juli 1971.
Hoewel ook nu nog steeds de mannen in de kijker staan, is het in dit geval natuurlijk opvallend dat beide vrouwen, zowel Eline Itske Lettinga (met moeder Marijke Lipje Bouma) als Pietie Bouma dus gerelateerd zijn aan een familienaam Bouma. De vraag is echter, zijn ze ook familie?
Dit blijkt - na ontdekking van nog meer vrouwelijke Bouma familienamen, die we tegenkomen bij het uitlopen van de diverse Bouma-takken tot de invoering van de familienaam - niet het geval te zijn
108.
We zijn inmiddels wel klaar met lunchen en besluiten weer verder te rijden. En dus pakken we de wagen en rijden langs de gedempte vaart van de Langebuorren. Halverwege is ten westen van de onzichtbare gedempte vaart een parkeerterrein of plein gemaakt voor het voormalige raadhuis, dat omgetoverd moet worden tot een multifunctioneel centrum (mfc)
109.
Wij parkeren hier nog even op het plein om te gaan winkelen, nu we er toch zijn. En we vinden altijd wel iets leuks. Zo nu ook weer.
Op het plein schuin voor het voormalige raadhuis staat sinds de fusie het gedenkteken Leeuwarderadeel. Want met deze gemeentelijke herindeling komt er een einde aan een bestuurlijke indeling die voor Leeuwarderadeel van 1242 tot 2017 gold en voor het Noordertrimdeel van 1943 tot 2017.
Nog een paar van dit soort efficiencyslagen en het gemeentebestuur en provinciaal bestuur zijn eender. De opkomst van burgerraden in dorpen, de wijk- en dorpsraden zijn navenant. Waarbij de zogenaamde efficiencyslagen 'teniet' worden gedaan. En dat is niet geheel vreemd. Bewoners van hun leefgebied willen hun zegje kunnen doen en invloed hierop houden. De grote van deze bijeenkomsten kennen een natuurlijke begrenzing, waarvan we al eeuwen weten .
In Friesland zijn er zo'n 200 dorpsraden of dorpsbelangen. En daarvan is bijna iedere bewoner ook lid. In Nederland zijn het er zo'n 1100.
Alex Brenninkmeijer, voorzitter adviescommissie Burgerbetrokkenheid beveelt dit soort burgerfora aan, zodat bestuurlijk Nederland met hun praktische aanbevelingen aan de slag kan. Immers de bottum-up draagvlak is er al. Tegenstellingen zijn geslecht
110.
Kaart van de grietenij Leeuwarderadeel, met in het midden de stad Leeuwarden.
Leeuwerder Deel D' Eerste Griettenije van Ooster Goo / B. Schotanus à Sterringa (kartograaf); Johannes Hilarides [= Jan Jacabs (=Jaapix)] (tekenaar). - 1685
bron: Historisch Centrum | Leeuwarden THAD011 / Wikipedy
|
Topografische gemeentekaart van Leeuwarden, grenzen per 1-1-2018
Topografische gemeentekaart. Resolutie: 400 pixels/km. Kaartbeeld samengesteld uit de open geodata van de Top10NL en Top25namen (Kadaster), Creative Commons-BY licentie. Gebouwvlakken uit open geodata BAG extract. Wegen uit de OpenStreetMap, OpenStreetMap community. Reliëfschaduw uit de Actuele Hoogtekaart AHN2. Samenstelling en kleurenschema: Jan-Willem van Aalst, met QGIS. - 2021.
bron: Wikipedia gemeentekaart (CC BY-SA 4.0)
|
Fascinerend is dan ook te zien dat Leeuwarderadeel als Grietenij nu - weliswaar ten oosten en westen iets uitgebreid - weer terug is. Maar dan onder de naam Gemeente Leeuwarden. Bestuurlijke vooruitgang.
Dit Gedenkteken Stiens-Leeuwarderadiel wordt als blijvende herinnering op 14 december 2017 om 16:00 uur onthuld door waarnemend burgemeester Joop Boertjens in Stiens. Het is gemaakt door "het DecoBedrijf", eventstylers die voorzien in een op maat gemaakte aankleding
111.
Het bestaat uit een object gemaakt van cortenstaal. Drie tabsoplopende dragers ondersteunen het dorpsrichtingsbord en wapen van de gemeente Leeuwarderadeel. Het wapen betreft een gevierendeeld wapen. Deze is uiteraard roestrood, het origineel niet. Het eerste van zilver beladen met drie groene klaverbladen, staande 1 en 2. Het tweede, derde en vierde van lazuur beladen met een klimmende leeuw van goud, getongd van keel. Het schild gedekt met een gouden kroon. Hierbij is lazuur (licht)blauw en keel rood.
Het getal drie is bij alles aanwezig. In het trimdeel, in het Fries trimdiel en in het Aldfrysk trimdel, staat trim voor thrim, tryn oftewel trije, drie. Aan de oostzijde van de Middelzee lagen dus de drie delen van Leeuwarderadeel: Noardertrimdiel / Noordertrimdeel, Middeltrimdiel / Middentrimdeel en Sudertrimdiel / Zuidertrimdeel. Het Middentrimdeel werd de latere hoofdstad Leeuwarden.
Het Noordertrimdeel werden gevormd door Stiens, Feinsum, Oude Leie, Jelsum, Koarnjum, Britsum en Hijum. En deze (minus Stiens) zien we dan ook terug op het gedenkteken
112.
Vanaf het parkeerterrein lokt het doorkijkje ons naar de Ljipstrjitte waar we op een wegversmalling stuiten. Tijdens de opknapbeurt van de Fûgelbuert, dat in de buurt het "DDR-blok" genoemd, kwam eerst een zwerfkei en later een kunstwerk. Het kunstwerk mocht de buurt zelf kiezen. Er was echter geen geld voor gereserveerd, dus werd er naarstig gezocht naar sponsoren.
Het zou nog enkele jaren duren, maar in 2015 liet de buurtvereniging Fugelflappers Fûgels van Johannes Douwinga (ontwerp) & Farid Hasnoui (uitvoering) plaatsen. Ook dit beeld is gemaakt van cortenstaal. Het werd op zaterdag 10 oktober 2015 onthuld door Toussaint Nota, Johannes Douwenga, Farid Hasnaoui en Sven Zondervan. De acht vogels die we hier zien vertegenwoordigen de acht straten van Plan-West: Kwartelstrjitte, Ljipstrjitte, Ljurkstrjitte, Skriesstrjitte, Snipstrjitte, Tjirkstrjitte, Wilsterstrjitte en Wylpstrjitte. Plan-West was opnieuw ingericht door de firma Nota Infra uit Sneek onder begeleiding van gemeenteambtenaar Zondervan
113.
We lopen weer terug naar het parkeerterrein, krijgen een vergezicht van een toren dat boven de bomen uitkomt voorgeschoteld en lopen zuidwaarts de Langebuorren, ook wel aangeduid als Langebuurt of Langeweg in.
Ter hoogte van waar de vaart voor de demping achter de huizen ging lopen - vanwege de noordgrens van de inmiddels afgegraven terp Wydrum, valt ons het pand op nummer 33 op. Het lijkt symmetrisch ontworpen en gebouwd, maar in werkelijkheid is dat niet zo.
Het betreft een notariswoning, met voorheen het kantoor notaris Van Sloterdijk. Daarna het domein van de familie F.N. Oreel
114.
Het pand is in 1907 gebouwd. De aanbesteding van het te bouwen heerenhuis, onder leiding van architect H. H. Kramer te Leeuwarden, vond plaats in mei 1907. Het werd gegund aan de laagste inschrijvers, te weten Riemersma en v.d. Zee te Leeuwarden. Zij hadden ingeschreven op ƒ13.490 om het notariskantoor voor Th. H. van der Meulen te bouwen. Er waren totaal elf inschrijvingen, waarbij de hoogste inschrijving - door L. Fokkens te Britsum - ƒ16.200 was. Dit is zo'n 20% meer
115.
De op 10 november 1865 te Leeuwarden geboren Theodorus Hajonides van der Meulen liet zich op 23 april 1902 inschrijven in de gemeente Leeuwarderadeel, nadat hij uit 's-Hertogenbosch kwam. Hij was namelijk bij K.B. van 15 maart 1902 no. 22 benoemd tot notaris binnen het arrondissement Leeuwarden, met standplaats Stiens, gemeente Leeuwarderadeel. Hij verbleef voor de verhuizing naar no 256, het huidige Langebuorren 33, op no 201
116.
Hij verlooft zich in mei 1903 met Apollonia Artje Elisabeth Oosterhoff, waarmee hij op 16 september 1903 trouwt.
In 1914 zoekt hij een candidaat-notaris dan wel klerk.
Hij stopt per 1 april 1916, en krijgt op zijn eigen verzoek eervol ontslag bij K.B. van 3 maart 1916 no. 41. Hij is dan 50 jaar.
Theodorus Hajonides van der Meulen werd 62 jaar. Hij overleed op donderdag 28 juni 1928 te Apeldoorn. Hij werd die zaterdag om 13.30 te Stiens begraven. De begrafenis was sober, er werd bij het graf niet gesproken. Wel hadden vele inwoners zich rond het kerkhof geschaard.
De door Van der Meulen gevonden candidaat-notaris T. Sluis neemt na zijn vertrek in 1916 voorlopig de zaken waar. Dit zal duren tot 5 juni 1916, wanneer bij K.B. no. 45 J. L. van Sloterdijck wordt benoemd. Deze in Leeuwarden op 5 november 1873 geboren Johannes Leonardus van Sloterdijck trouwt op 1 september 1910 met de 29-jarige Lucia Petronella Gratama, eveneens in Leeuwarden geboren. Hij is een zoon van advocaat Willem Augustinus van Sloterdijck en Doetje Wilhelmina Salverda.
Voor 1919 gaat de nieuwe notaris op zoek naar een geroutineerde klerk. Deze vindt hij in A.H. Been. En wegens de benoeming en vertrek van Sluis naar Koudum, moet hij in november '20 op zoek naar een nieuwe candidaat-notaris en klerk
117.
Een merkwaardige lastercampagne, in deze periode aangeduid als een circulaire, wordt geïnitieerd door een bakkersknecht te Huizum tegen onder andere Van Sloterdijck. De gedaagde, de 53-jarige Tj v. S. wou echter slechts een voor hem belangrijke zaak aan het rollen brengen. De zaak van Tjeerd van Slooten (1880-1955) staat 14 maart 1934 op de rol. De rechter bestraft deze eenvoudige belediging met ƒ 10 boete of 5 dagen hechtenis.
Welk punt hij wil maken wordt niet duidelijk
118.
W. A. van Sloterdijck neemt de standplaats bij K.B. over vanaf 1 januari 1956. Hij zal per 1 juli 1957 kantoor met wonen gaan houden aan de Uniaweg nummer 13.
Johannes zijn vrouw Lucia zou op 20 juli 1962 te komen overlijden.
Op zijn vereeuwingsfeest laat zijn dochter de gymnastieklerares L. P. van Sloterdijck die tegenover hem woont weten dat er slechts tweemaal een uurtje een receptie is. Anders wordt het te druk.
Johannes Leonardus van Sloterdijck wordt 101 jaar en overlijdt ondanks zijn hoge leeftijd toch nog onverwachts in Stiens op 3 februari 1975
119.
Um 1800: Architektur und Handwerk im letzten Jahrhundert ihrer traditionellen Entwicklung / Paul Mebes. - München : Bruckmann, 1908
Deel 1 - Deel 2
|
Vervolgens is het pand overgenomen door het gezin Foppe N. Oreel (4e generatie Oreel) en Mr. Marijke Hellema (curatrice) met hun nog in Leeuwarden geboren zoontje Sytse. Ædzer, Jiskje en Gerbrich werden hier geboren
120.
Architect H. H. Kramer (1850-1934) te Leeuwarden, we kwamen al werk van hem tegen in Slappeterp , bouwde dit pand in de Um 1800-stijl, die op dat moment haar hoogtepunt beleefde
121.
We lopen de winkelstraat, de Langebuorren verder naar het zuiden uit. Hier wordt de blik gevangen door een hoge bi, in het Engels een bicycle, al werd deze in Nederland eerst nog aangeduid als vélocipède, de klassieke fiets
122.
Het staat dan ook op de overkapping van Bike Totaal Haijma. De zaak van Haijma behelst inmiddels een aantal panden met naast fietsen ook 'schaatsen en skeelers' en 'witgoed'.
Een andere blikvanger is het monument Piter Jelles monument dat op de plek staat, waar voorheen het café Rustenburg stond. Het gaat hier ook lichtjes omhoog. Het wordt dan ook op een oude plattegrond aangeduid als Heegh
123.
Het café Rustenburg had ook een doorreed. Vanaf oktober 1932 probeerde de bewoner en eigenaar Groenveld het uit de hand te verkopen. De gemeente benutte deze gelegenheid met het doel om het af te breken om ruimte te creëren voor verkeersverbetering. Dit gebeurde dan ook in 1933. Tevens bood dit de mogelijkheid voor het Piter Jelles-Komité om het Piter Jelles monument hier te laten neerzetten
124.
Onder zijn beeld, waarop hij in de richting van de kerk en zijn vroegere woonhuis kijkt, lezen we het volgende:
Oan de Neitins fen Piter Jelles
Frysk dichter en skriuwer
Fen de Friezen 20.4.1933
(Aan de nagedachtenis van Pieter Jelles, Friesch dichter en schrijver, van de Friezen 20.4.1933)
De beeldhouwer Tjipke Visser had in november '32 de kommissie laten weten het beeld te willen maken. De tekening van de bij te leveren bloembakken die daarvoor in eerste instantie gemaakt is, werd het echter niet. Nadat de kommissie en Visser een bezoek hadden gebracht aan de plek waar het zou moeten komen te zijn, bedacht hij een ander en beter passend variant
125.
Visser maakte het beeld van zandsteen in zijn eenvoudige atelier in een statig huis aan de Binnenkant 28 aan de Waalseilandsgracht te Amsterdam en hakte zijn hoofd in hoogreliëf uit zoals Troelstra er uit zag toen hij ongeveer vijftig jaar was met de uitstraling van de "dromerige gevoeligheid, de stilte in-zich-zelf-gekeerdheid van de dichter die zich bezinnend van de daad afwendt naar de verbeelding." Hij ziet er minder uit als strijder en meer als dichter, gevoelsmens.
Begin april was het beeld klaar en kon het vervoerd worden naar Stiens om daar ingemetseld te worden.
Tjipke Visser komt oorspronkelijk uit Workum, waar hij op 12 december 1876 als zoon van houthandelaar Tjebbe Visser en Wiepkje Hiemstra is geboren in de zogenaamde Workumer Kamer, waarin tegenwoordig het Kerkelijk Museum gevestigd zit. De Kamer is aangelegd door de familie Potma, waarvan zijn moeder afstamt.
Als jongen trok hij er bij onstuimig weer met zijn zeilboot op uit. Aangetrokken door de vrijheid. Dit is hij zijn hele leven blijven doen, waarbij de zeilboot een eigen jacht werd.
Na de H.B.S. in Kampen ging hij in 1896 in Amsterdam studeren aan de Rijksnormaalschool voor tekenonderwijzers. Vooral van leraar Huybers heeft veel geleerd. Daarna volgde hij aan de Academie voor Beeldende Kunsten, nog een jaar de naaktklasse. In 1900 ging hij naar Parijs om de klassieken te bestuderen, waarbij de Egyptenaren in het Loevre hem boeiden. Hij bekwaamde zich in de avonduren op de Industrieschool in het Gebouw voor de Werkenden Stand in boetseren waar hij les kreeg van Mendes da Costa. Vervolgens is hij nog even terug geweest in Workum, maar daar kon hij niet worden wie hij wilde. Te afgezonderd. Vanaf 1902 was hij als tekenmeester werkzaam in Edam.
|
In Edam beitelde hij beeldjes van de Volendammer visschers. Hiermee hield hij in Amsterdam een succesvolle expositie in het Binnenhuis aan de Raadhuisstraat 46, Het Amsterdamse Atelier voor Woninginrichting, een verkooplokaal voor kunstnijverheid dat in 1900 is opgericht door H.P. Berlage (architect), Willem Hoeker (zilversmid) en Jac. van den Bosch (meubelontwerper). Maar ook bij Sint Lucas (kunstenaarsvereniging) en Arti (Maatschappij Arti et Amicitiae), waarvan hij lid was. Dit bleek zo succesvol dat hij na vijf jaar vrij kunstenaar kon worden en zijn Edammer werkzaamheden opzegde, waar hij als gemeenteambtenaar verplicht moest wonen. Zijn uitgebreide materiaalkennis en het gebruik daaruit komt bij voorbeeld 'zeldzaam fraai' tot uiting in zijn uit letterhout gesneden Visch, waarbij de tekening van het hout gebruikt is om de schubben weer te geven. Het hout wordt letterhout genoemd, omdat de vlekjes aan Chinese lettertekens doet denken. Het wordt tevens als een van de mooiste houtsoorten ter wereld genoemd en komt veelal uit Suriname.
Door zijn materiaalkennis had hij ook een bepaalde visie op het beeldhouden. En dan met name over het ongestraft reproducties van een ontwerp maken onafhankelijk van het materiaal. Een gipsen beeld maken en dit vervolgens aanbieden om in hout, marmer of brons uitgevoerd te leveren, tegen uiteraard verschillende prijzen. Een grotere ketterij kon hij zich niet voorstellen, laat hij opgewonden weten.
Hij vertrok in 1907 naar Bergen (NH). Hier sloot hij zich aan bij de Bergense School. Deze kunstenaars vroegen succesvol met een kleine kunsthandel aandacht voor hun werk. Samen met Graadt van Roggen zette Tjipke Visser daarmee Bergen op de Nederlandse kaart.
In de winter van 1908-1909 huurde hij in Parijs een atelier en maakte zich de techniek van bronsgieten en ciseleren eigen. Tevens maakte hij er een honderd penseelschetsen van naakt en het Parijse café- en straatleven.
Hij trouwde als 38-jarige op 2 september 1915 met de op 31 augustus 1896 te Bergen (NH) geboren en dus 19-jarige Maria Anna Hoeben.
We zien haar terug in het beeld Zinnebeeld voor vrijheid en vrede waarvoor ze model stond. Van dit 60 cm hoge bronzen beeld worden er in 1941 drie exemplaren gegoten. Door de koper van een, het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten (DVK) wordt het stelselmatig aangeduid als Holland, met symbolen voor "Vrijheid" en "Vrede". Ze staat op een slang, het symbool van de duistere aardse machten, al lijkt het meer op een in een eendenkop uitmondende golf. In haar rechterhand houdt ze een duif, symboliserend de vrede. Uit haar linkerhand vliegt de vogel - een meeuw (vleugels) of een gansachtige (kop) - op in vrijheid.
Ze kregen op 10 november 1915 in Amsterdam hun dochter - die later ook bekend zou worden als kunstenaar - Marijeke Tjikpke Visser.
Zijn vrouw Maria overleed niet veel later op 18 december 1915. Ze woonden in deze periode aan de Middenweg 86 te Amsterdam.
Hij voerde veel opdrachten uit en werkte zowel vanuit Bergen als Amsterdam. Zo maakte hij in het jaar 1916 de zandstenen gedenksteen van Dr. Winkler Prins voor de H.B.S. in Veendam als "Geschenk der oud-leerlingen in het jaar 1916 aangeboden ter gelegenheid van het 50-jarig herdenkingsfeest."
Hij hertrouwde als 49-jarige op 20 februari 1926 te Bergen met de 44-jarige Johanna de Geus die in Oterleek was geboren op 20 oktober 1881. Zij overleed op 10 oktober 1945.
In 1934 hervat hij zijn wintercursus beeldhouwen in zijn lichte en hoge atelier aan de Binnenkant. In dit pand waren ook kantoren gevestigd. Deze moest je eerst passeren voordat je het trapje omhoog bereikte dat naar de deur van zijn atelier leidde.
Aan het einde van de winter van 1937 poseert Nobelprijswinnaar Prof. Dr. P. Debije voor hem in zijn eenvoudige atelier om het bronzen masker te maken dat de Nederlandse regering van iedere winnaar laat maken.
Op de inventariskaart van het portretmasker met een hoogte van 65 staat dat de ogen uitgeboord zijn, de neus gebogen is, hij een kleine snor heeft met achterovergekamd haar. Hij heeft een onderkin, dikke lippen en een kuiltje in de kin. Het masker was in 1937 voor ƒ 5000 verzekerd.
Zijn atelier in Bergen stond aan de Zuidlaan 1. 't Eeck Hout heeft dan ook een mooi plaquette van hem in de muur zitten.
Hij zou in het rusthuis "Westerwolde" aan de Eeuwigelaan te Bergen, waar hij nog maar net twee weken verbleef, op 22 januari 1955 komen te overlijden. Zijn asurn is in het familiegraf naast de kerk te Workum geplaatst, waarvoor zijn dochter in 1942 een grafmonument maakte
126.
Nadat het hoofd van Piter Jelles Troelstra was ingemetseld kon donderdagmiddag 20 april 1933 op zijn 73ste geboortedag het monument onthuld worden.
Toespraken waren er natuurlijk ook. Jan Wallings Dijkstra, de voorzitter van het huldigingscomité, heette de weduwe van Troelstra en zijn zoon, de kunstschilder Jelle Troelstra en andere familie welkom en hield een rede.
Rispinge : âlde en nije fersen / Pieter Jelles [Troelstra]; Ids Wiersma (tekeningen)
Ljouwert : van der Velde, 1920. - Oarde print
|
Hij bracht ermee hulde aan de zanger van Rispinge. Het koor Frisia Cantat zong twee verzen van het Friese volkslied. Vervolgens mocht de heer B. Algra, jeugdvriend, het beeld onthullen door het lint door te knippen. Jaep Winkelman uit Amsterdam hield als voorzitter van de Boun fen Fryske Selskippen bûten Fryslân zijn huldigingsrede. Beiden uiteraard in het Fries. Het koor zong nog een lied van de dichter It Alderhûs, waarna Dijkstra het beeld overdroeg aan de gemeente. De burgemeester van Leeuwarderadeel, J. G. Jansonius, nam het beeld met een dankwoord in ontvangst, waarna de genodigden van het gezelschap zich naar de kerk begaven om de rede van dr. G. A. Wumkes, provinciaal bibliothecaris, te horen. Dit werd voorafgegaan door orgelspel van G. Stam uit Leeuwarden en J. L. de Jong uit Heerenveen en zang van het koor.
Ten slotte werd er 's avonds aan de overkant bij W.O. Smits in een zaal de toneelvoorstelling In Stienser jonge opgevoerd door de rederijkerskamer Halbertsma en het zangkoor. De twee oud-Stienser R. Brolsma en S. D. de Jong hadden zijn leven bewerkt als een toneelspel, waarmee de huldigingsdag ten einde kwam
127.
We lopen nog even een stukje de Uniawei op, maar zien dat we daar het winkelgebied uit lopen.
Op het pleintje bij de Tjrikstrjitte waarop nu een wimpelmast staat dat vergezeld wordt door drie schuin afgesneden palen, stond vanaf de opening op donderdagmiddag 22 oktober 1981 van de gereconstrueerde Uniawei en Langebuorren het beeld It Each fan Stiens van Ids Willemsma. De burgemeester Pieter Soepboer van Oostdongeradeel had de eer om het te onthullen, omdat hij als wethouder van Leeuwarderadeel de reconstructie had voorbereid.
Door een volgende vernieuwing en nieuwbouw van de Zuiderpoort moest het weer verdwijnen en kwam het tijdelijk in de opslag. Sinds 31 januari 2013 staat dit beeld uit 1981 op de hoek Lege Herewei en Brédyk/Moundyk.
Wanneer je nu door het oog kijkt kun je de kerktoren van Stiens zien, precies volgens de bedoeling van het werk
128.
We wandelen weer terug naar het monument en lopen It Achterbosk in en slaan meteen af naar It Kleaster, waar we het steegje Galge aantreffen. Op deze noordpunt van de afgraven terp doet dit buurtje Wydrum, met zijn dichtbebouwde kleine en oude panden sfeervol authentiek aan als de woonkern van de terp.
Zo weten we van Jelle Jansen, die op 26 oktober 1658 overleed, dat hij op Wydrum woonde.
Mogelijk is de terp Wydrum een vernoeming naar de oorspronkelijk eigenaar. Het komt in de Oudfriese Oorkonden voor als Withrin (> Withrum > Wydrum). Of andersom, want in 1441 wisselt Abele Mayngha een stuk land met het klooster Klaerkamp in Wydrumma hammerk in Thyalsma land, om vervolgens voor te komen als Abele Mayngha Wydrum.
En dat dit Wydrumma hemryck bij Steenss [Stiens] ligt wordt ook bevestigd in een stuk uit 1508.
Tussen de middeleeuwen en zestiende eeuw behoorde het bij de Uniastate. Na de sloop van de state werd het opgesplitst in twee delen. Meijer werd eigenaar van het noordelijk deel en het zuidelijk deel werd eigendom van Olivier.
Het dorp of buurtschap komt dan ook voor als Wydmeraburen
129.
It Kleaster komt uit op de Aldlânsdyk (Oudlandsdijk) dat naar de kerk toe Kakkewei / Kakewei gaat heten. Troelstra memoreerde deze weinig poëtische naam in zijn Gedenkschriften
130.
Al vlot bereiken we weer de Pieter Jellessingel en kerk. Het hoekhuis op nummer 13 is in 1879 gebouwd. De fotograaf Doeke Deinema woonde daar
131.
Op de andere hoek staat de St. Vitushûs (24541), de voormalige herberg Het Lands Welvaren, met een bijzondere doorreed.
Het Lands Welvaren lag aan de Rijdweg op de Langebuurt. Pieter Jacobs Hoogstra (12-1-1810) was in ieder geval vanaf 1836 herbergier en kastelein en gebruikte een jaar later de naam. Zij verlieten Stiens als gezin op 12 mei 1853. Vanaf 1852 wordt het voor vijf jaar verhuurd. We zien U. A. Bouma verschijnen. In 1864 P.J. de Jong. Vanaf 1878 is men het van plan te verkopen. Dit is aan het eind van het jaar echter nog niet gelukt, zodat er weer een poging wordt gedaan om het voor vijf jaar te verhuren. H. Woudstra gaat het doen. In 1889 komen we W. Laverman tegen. In 1910 moet de eigenaar K. Huizinga het te koop aanbieden wegens zijn gezondheid. In december staat het bod vóór finale toewijzing op ƒ 3887. Hendrik Mulder uit Wolvega neemt het over voor ƒ 3987. In 1957 komen we Æ. van der Woude tegen als eigenaar. Op 4 februari 1964 neemt G. Bootsma het over. In 1966 beveelt B. Nicolai een dansavond aan. In 1969 is Hans Faber de uitbater. Vanaf 1976 tot 1981 komen we het tegen als een Verenigingsgebouw, waarna het St. Vitushûs gaat heten
132.
We lopen Langebuorren weer in om onze wagen op het plein op te zoeken, zodat we onze reis kunnen voortzetten naar het volgende dorp.
Wanneer we halverwege de Uniawei rijden, komen we nog een fraai herenhuis met hoektoren tegen dat in 1910 met Jugendstil-vormen is gebouwd
133.
Dit pand staat ongeveer in de noordwesthoek van het terrein waarop de voormalige Unia-state stond.
Een aantal bewoners zijn er bekend. Griet Unia gebruikte het in 1640. Baucke Bauckes (1650-1721) zal het met zijn vrouw Antje Arjens Fopma vanaf 1698 bewoond hebben. De eigenerfde zal daarbij ook de naam Unia toevoegen. Later woonden nog enkele generaties Hommema.
De state is vóór 1870 afgebroken. Vanaf dat jaar wordt er geen terpaarde meer afgegraven van de hornleger (hieraan was het stemrecht gekoppeld)
134.
We rijden het dorp uit via de Wythusterwei en bemerken te laat bij het verlaten van de bebouwde kom, dat we tevens over de Stienservaart komen.
noten:
1.
Tresoar sirkwy Miedema, Baukje;
2.
Stichting Cultuur Regio Stiens Wie zijn wij;
3.
Stinze Stiens Stinze-State;
4.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 169-170;
De collectie Burmania-Eysinga / S.A. Waller Zeper. - p. 120-121 (in: De Vrije Fries, nummer 27, 1924, p. 119-176;
Delpher:
Frisia Nobilis / Foeke Sjoerds. - Leeuwarden : Wigerus Wigeri, 1755. - p. 60 (regel 29-32) - uit 55-61;
5.
Koninklijke Bibliotheek Burmania, Carel Georg van;
Delpher:
Nederlandsch geslacht- stam- en wapen-boek. : Eerste deel / Abraham Ferwerda, Jacobus Kok. - Amsterdam : Dirk Meland Langeveld, 1785 Van Burmania.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-01-1990 'Stenen Pypke' verbond Dekemahof met de wereld / Tom Sandijck;
6.
Archive.org:
Systematische Catalogus der Provinciale Bibliotheek van Friesland: Bewerkt en Uitgegeven op Last / Provinciale Bibliotheek van Friesland. - W. Eekhoff, 1881 p. 1796;
7.
Friese spreekwoorden, verzameling 1614 / Martin Engels;
Frysk ut de 17de ieu / A. Feitsma, p. 17-32 (in: Us Wurk, IV, 1955) [en] Oanfollingen by: Frysk út de 17de ieu / A. Feitsma, p. 102 (in: Us Wurk, VI, 1957);
Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen De Burmania-sprekwurden : santjinde-ieuske Fryske sprekwurden ferklearre en yn har tiid besjoen / Frederik Johan van der Kuip. - FA, nr. 950. - Ljouwert/Leeuwarden : Fryske Akademy, 2003. - ISBN 90-6171-950-X. - p. 72-73. - pdf;
8.
Friese spreekwoorden, verzameling 1614 / Martin Engels;
9.
Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen:
De Burmania-sprekwurden : santjinde-ieuske Fryske sprekwurden ferklearre en yn har tiid besjoen / Frederik Johan van der Kuip. - FA, nr. 950. - Ljouwert/Leeuwarden : Fryske Akademy, 2003. - ISBN 90-6171-950-X. - p. 72-73. - pdf;
10.
Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen:
Calendarium van de Nederlandse taal : De geschiedenis van het Nederlands in jaartallen / Nicoline van der Sijs. - Den Haag : Sdu Uitgevers, 2006. - ISBN 90-12-11737-2. - p. 104;
11.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 170;
Stinsen en States in Friesland Burmania State te Stiens / J. Leemburg;
12.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 170;
Stinsen en States in Friesland Burmania State te Stiens / J. Leemburg;
13.
Stinsen en States in Friesland Burmania State te Stiens / J. Leemburg;
De Friese Regimenten Watze van Burmania / Jeroen Punt, André A. Buwalda;
14.
Stinsen en States in Friesland Burmania State te Stiens / J. Leemburg;
De collectie Burmania-Eysinga / S.A. Waller Zeper. - p. 123, noot 5 (in: De Vrije Fries, nummer 27, 1924, p. 119-176;
15.
Stinsen en States in Friesland Burmania State te Stiens / J. Leemburg;
16.
De collectie Burmania-Eysinga / S.A. Waller Zeper. - p. 123, noot 5 (in: De Vrije Fries, nummer 27, 1924, p. 119-176;
17.
Stinsen en States in Friesland Burmania State te Stiens / J. Leemburg;
18.
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 3-1-2020 Voormalige bollenschuur maakt plaats voor hofje / Geert Veldstra;
Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden / A.J. van der Aa. - 13 delen. - Gorinchem : Jacobus Noorduyn, 1839-1851. - Tweede deel: B. - 1840. - p. 841;
Delpher:
Leeuwarder courant, 05-02-1864 Advertentie;
19.
Delpher:
Leeuwarder courant, 10-03-1899 Advertentie;
Leeuwarder courant, 14-03-1899 Advertentie;
AlleFriezen:
Gerrit Thomas de Groot geboren - overleden;
Adriaantje Schat overleden;
20.
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 17-12-1904 Afloop Verkoopingen.;
Wikipedia Pondemaat, Are;
21.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort Kadastrale kaart 1811-1832:
verzamelplan Hijum, Friesland (MIN02039VK1);
Kadastrale kaart 1811-1832: minuutplan Hijum, Friesland, sectie B, blad 01 (MIN02039B01);
22.
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 17-12-1904 Afloop Verkoopingen.;
23.
Delpher:
Leeuwarder courant, 24-12-1919 Advertentie;
AlleFriezen:
Dirk van der Wey geboorte - huwelijk - overleden;
24.
De collectie Burmania-Eysinga / S.A. Waller Zeper. - p. 123, noot 5 (in: De Vrije Fries, nummer 27, 1924, p. 119-176;
Delpher:
Leeuwarder courant, 24-12-1919 Advertentie;
AlleFriezen:
Geert van der Ploeg geboorte - huwelijk - overleden - huwelijk dochter Wentje;
25.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 31-08-1996 Bouw op terp Stiens stuit op kritiek;
Leeuwarder courant, 26-06-1999 Stiens kan niet meer zonder forensen;
Friesch Dagblad, 3-1-2020 Voormalige bollenschuur maakt plaats voor hofje / Geert Veldstra;
Delpher:
Leeuwarder courant, 05-02-1864 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-03-1993 Stinsgracht Stiens voor een deel gedempt;
Bildtsche courant, 28-06-1949 Burgerlijke Stand Leeuwarderadeel;
Bildtsche courant, 22-07-1949 Burgerlijke Stand Leeuwarderadeel;
Bildtsche courant, 30-06-1950 Burgerlijke Stand Leeuwarderadeel;
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 29-07-1963, Stiens vormt centrum met droogschuur Teelt van glodiolenbollen heeft kans in Friesland / Van een onzer verslaggevers;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-07-1974 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-11-1990 Koninklijk goud voor Oege Faber;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 27-09-1974 Adhesie voor rapport Landbouwschap over indijking Zwarte Haan;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-04-1994 Raad wacht nog even met aanpak sportveld Hijum;
Mensenlinq Overlijdensbericht Oege Faber;
26.
Plangebied Hege Hearewei 2 in Stiens / Y. Boekema. - 10-11-2017. - Weesp : RAAP Archeologisch Adviesbureau, 2017;
Rapport Deborah2, LEHEH, 5-12-2017 i.o.v. Fam. Faber;
27.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-01-1967 Te Stiens oude fundamenten blootgelegd;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-09-1991 Advertentie Opheffingsuitverkoop;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-04-1981 Familiebericht;
28.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 27-05-1972 Verzamelaar Kimm over falsificaties: Oera Lindaboekaffaire II gericht tegen mr. Boeles? / Van een onzer redacteuren;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-03-1982 Photo's uit oerpake's tijd;
Er kwam uiteraard respons:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-04-1982 Photo's uit oerpake's tijd;
De krant van toen:
De Feanster, 15-9-1988 In Surhuisterveen Ballonfeest werd een unieke happening ...;
De Ommelanden : band 1 / Heleen van Baalen, Weiko Piebes. - Veendam : Staalboek, 2022. - ISBN 978-90-72938-59-6. - p. 330, 379;
29.
Delpher:
De courant Het nieuws van den dag, 17-08-1932 Reuzen in Friesland. : Hoe verschillende namen ontstaan zijn. / A. Wilkeshuis-Baas;
Ze schreef ook:
De courant Het nieuws van den dag, 18-07-1931 Uit het oude Friesland De Oldehove. / A. Wilkeshuis-Baas;
De Telegraaf, 02-01-1932 Voor de huiskamer Het moedertje van Husum. : Een oud verhaal uit Friesland. / A. Wilkeshuis-Baas;
De courant Het nieuws van den dag, 16-06-1932 Voor het kind. De trotsche boer. : Een oud Friesch verhaal. / A. Wilkeshuis-Baas (verscheen ook in 'Onze kinderkrant' van De locomotief, 16-07-1932);
De courant Het nieuws van den dag, 06-08-1932 Voor het kind. De Friesche vlag. : Hoe zij ontstaan is. / A. Wilkeshuis-Baas;
De Telegraaf, 08-09-1932 Roode paddenstoelen De straf voor Roodjas. / A. Wilkeshuis-Baas;
De courant Het nieuws van den dag, 10-09-1932 Voor het kind. Boschbessenvrouwtje. : Hoe de kinderen bessen vonden. / A. Wilkeshuis-Baas;
De courant Het nieuws van den dag, 04-05-1933 Voor het kind. Anneke's geitje was in gevaar. : Bijna in den put verdronken. / A. Wilkeshuis-Baas (verscheen ook in 'Kinderhoekje' van Deli courant : Dagblad voor Sumatra, 13-05-1933);
De Telegraaf, 22-03-1934 De kinder-Telegraaf Kaalhalsje's paaschei Een kippenhistorie. / A. Wilkeshuis-Baas (verscheen ook in De courant Het nieuws van den dag, 24-03-1934) en in De locomotief, 27-03-1937);
De locomotief, 31-03-1934 Onze kinderkrant Drie Kabouters op Stap. : Op zoek naar een Paaschei. / A. Wilkeshuis-Baas;
Een fraaie houtsnede van Nicolaas Bulder (1898-1964) van de reuzen is te vinden in dit boek:
Friesche mythen en sagen / J.P. Wiersma, Nic. J.B. Bulder. - Zutphen : Thieme, 1937 p.67;
30.
Delpher:
Uit Friesland's volksleven van vroeger en later : volksoverleveringen, volksgebruiken, volksvertellingen, volksbegrippen / bijeengebr. door Waling Dykstra. - Leeuwarden : Suringar, [1892-1896]
p. 11: Reuzen in Friesland
p. 121: De vermoeide vaartgravers;
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 22-23;
31.
De frysce huesfrjeun : grienmank yn rym in onrym. - Freantsjer [Franeker] : E. Ippius Fockens, 1851. - p. 29-32;
32.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-05-1982 Familiebericht;
NRC Handelsblad, 03-05-1982 Familiebericht;
wie is wie in overijssel Cees Wilkeshuis (1896-1982);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-04-1964 C. Wilkeshuis: tientallen jeugdboeken met wortels in Friesland;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-04-1964 Jubileumturf "Zwart op wit";
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 21-04-1927 De propaganda-avond van de Padvinders;
Het paradijzen eiland, 193x Nr 30-32 Haantje als detective;
Mailcontact 06-12-2021 Robert Stein, kleinzoon Ali Baas;
Tzum literair weblog, 09/02/2012 Nieuws: Noord Nederlandsche Boekhandel houdt opheffingsuitverkoop / Bart Temme;
33.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-09-1991 Belastingstijging door tekort Leeuwarderadeel;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-03-1993 Stinsgracht Stiens voor een deel gedempt;
34.
Delpher:
Gedenkschriften / P.J. Troelstra. - Querido, 1931. - p. 55;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 19-05-1934 Oude kruisen rondom het Stienser kerkhof. : Om het vee en den duivel te weren. / S.J. v.d. Molen;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-03-1988 Ronde kerkhofspad met 'duvelskrús' en '-roaster' / Pieter Koene de Jong (redactie Met Raad en Daad);
De Sint Vitus Kerk te Stiens / U. Zwaga (samenstelling). - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1985. - tweede druk. - p. 14;
Tresoar Fries Fotoarchief:
Leugenbank en zgn. "dúvelskrús" tegenover het logement 's Lands Welvaren te Stiens. De man rechts op de foto is Ynte Kingma uit Stiens, overleden in 1972: LWL01726;
met dank aan Ger Boersma Documentatiestichting Leeuwarderadeel voor de foto, mailcontact 18 - 21-12-2021 en bemiddeling Johan Steendam (Tresoar), Ids de Jong (Fries Historisch en Letterkundig Centrum);
35.
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 19-05-1934 Oude kruisen rondom het Stienser kerkhof. : Om het vee en den duivel te weren. / S.J. v.d. Molen;
36.
De Sint Vitus Kerk te Stiens / U. Zwaga (samenstelling). - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1985. - tweede druk. - p. 14;
Hierin wordt het aantal van 112 lindebomen genoemd.
Informatiebord 'Grote of Sint Vituskerk' / Plaatselijk Belang Stiens ism Documentatiestichting Leeuwarderadeel, ingang zuidzijde;
Hierin wordt het aantal van 125 lindebomen genoemd, waarvan er in 2016 nog 111 over zijn.
37.
Delpher:
Leeuwarder courant, 04-08-1902 Landbouwkroniek. CCXCI. Vogelbescherming;
Wikipedia Geosmine;
De geur van regen na een zomerdag / Raoul du Pré (in: de Volkskrant, 25 juli 2008);
38.
Protestantse Gemeente te Stiens De Grote of Sint Vituskerk;
39.
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 17;
40.
Gedenkschriften : Deel 1 Wording / P.J. Troelstra. - Amsterdam : Querido, 1931. - p. 21-22, 30, 43-44, foto woonhuizen, foto moeder, 73;
41.
De Sint Vitus Kerk te Stiens / U. Zwaga (samenstelling). - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1985. - tweede druk. - p. 6;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort: Sint-Vituskerk, 1932 OF-04655 / C. Gombault (fotograaf);
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort: Sint-Vituskerk, 1932 OF-04656 / C. Gombault (fotograaf);
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort: Sint-Vituskerk, 09-1944 24.219;
Historische centrum | Leeuwarden: Sint-Vituskerk Stiens, ca 1900 STIENS2930;
Historische centrum | Leeuwarden: Sint-Vituskerk Stiens STIENS2434;
42.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-06-1982 Spanning tussen liturgie en monument / Durk van der Ploeg;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-09-1984 Open dag in Stienser Sint Vituskerk;
43.
Delpher:
Uit Friesland's volksleven van vroeger en later : volksoverleveringen, volksgebruiken, volksvertellingen, volksbegrippen / bijeengebr. door Waling Dykstra. - Leeuwarden : Suringar, [1892-1896]
p. 141: Een oud grafschrift.;
Folklore in de Nederlandse overleveringen / K. ter Laan. - Amsterdam : Hafkamp, 1949 p. 268: Een oud grafschrift.;
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 21;
44.
Delpher:
Leeuwarder courant, 18-11-1851 Leeuwarden, den 17 November.;
46.
Delpher:
Leeuwarder courant, 13-02-1892 Particuliere Correspondentie. Stiens.;
46.
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 31-05-1929 Het „Tjirkennest” van Jorwerd en de „Tjirk” van het Stienser Oudland.;
47.
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 19-04-1940 Over menschen, dingen en gebeurtenissen. : Strijd om het bezit / B....a.;
Billetten van verkoping der vastigheden van de pastorien die volgens Staats-Resolutie van den 4 Juny 1762 bevonden zijn suppletie van noden te hebben. / Je. v. Sminia. - Leeuwarden : Willem Coulon, 1762 Lip;
Bloemlezing uit de kerkgeschiedenis van Stiens / J. Dikboom. - [s.l.] : [eigen beheer], 1977. - p. 38 noot **;
48.
Documentatiestichting Leeuwarderadeel Historische figuren;
Historisch Centrum | Leeuwarden: Documentatiestichting Leeuwarderadeel, Bejaardencentrum 'Pyter Jurjens Hof' te Stiens STIENS4624 - STIENS4666;
Historisch Centrum | Leeuwarden: Notulen van de gemeenteraad van Leeuwarderadeel | 13 mei 1958 | pagina 5;
Historisch Centrum | Leeuwarden: Notulen van de gemeenteraad van Leeuwarderadeel | 13 mei 1958 | pagina 7;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-05-1958 De „weldoener van Stiens", Pyter Jurjens, vernoemd : Bejaardencentrum kreeg zijn naam;
Nieuwsblad van het Noorden, 08-06-1961 Overkoepelend verpleegtehuis in Bergum;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 27-01-1968 Stijging van vijf tot tien procent Tarieven bejaardencentra in Friesland verhoogd;
49.
[7819] / Hessel de Walle. - Plaats: Finkum, Boeknummer 7819;
50.
Delpher:
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 21;
51.
Bloemlezing uit de kerkgeschiedenis van Stiens / J. Dikboom. - [s.l.] : [eigen beheer], 1977. - p. 27-30, 38;
AlleFriezen:
grootvader optie 1:
Pieter Jurjens uit Stiens huwelijk op 08-08-1647 met Trijn Willems uit Stiens - doop kind Jurien op 21-05-1648 - doop kind Eetske op 03-06-1649 - doop kind Eetske op 20-07-1650 - doop kind Eetske op 19-04-1652 - doop kind Jurjen op 13-05-1655 - doop kind Willem op 16-10-1659 - doop kind Martjen op 14-04-1661 - doop kind Willem op 12-03-1665;
vader optie 1:
Jurjan Pijtters uit Stiens huwelijk op 09-03-1684 met Doutjen Sijbes uit Stiens - doop kind Tryntje op 19-02-1688;
vader optie 2:
Jurjan Pijtters uit Stiens huwelijk op 19-01-1690 met Tjietske Haantjes uit Stiens - doop kind Pytter op 04-10-1691;
optie 1:
Pieter Jurjens uit Stiens huwelijk op 04-04-1712 met Marike Piers uit Miedum - doop kind Jurjen op 22-11-1716;
optie 2:
Pieter Jurjens uit Stiens huwelijk op 19-05-1720 met Tjamke Johannis uit Stiens - doop kind Jurjen op 16-11-1721;
52.
Delpher:
Inkelde nijsgjirrige lânnammen to Stiens, p. 127-128 (in: It beaken; meidielingen fan de Fryske Akademy, jrg 2, 1939-1940, 1939);
53.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-12-1977 boeken Met de natte vinger door de kerkelijke archieven van Stiens;
Protestantse Gemeente te Stiens:
Bloemlezing uit de kerkgeschiedenis van Stiens / J. Dikboom. - [s.l.] : [eigen beheer], 1977;
Bloemlezing uit de kerkgeschiedenis van Stiens / J. Dikboom. - [s.l.] : [eigen beheer], 1977. - p. 38;
54.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-08-1987 Familiebericht;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 14-03-2015 Familieberichten;
In Memoriam : Abe de Witte / Jaap C. Overeem, p. 7 (in: Twaklank, jaargang 20, februari 2015);
55.
De Sint Vitus Kerk te Stiens / U. Zwaga (samenstelling). - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1985. - tweede druk. - p. 5;
56.
Mensenlinq Sietske van Hoek-Robijn;
Mensenlinq Frans Robijn;
genealogieonline Sietske Robijn;
genealogieonline Frans Robijn;
57.
AlleFriezen:
Bouwe de Vries geboorte - huwelijk;
Wikipedy Ids Willemsma;
Delpher:
Nederlandsche staatscourant, 10-03-1948 Gerechtelijke aankondigingen Echtscheidingen;
Nederlandsche staatscourant, 30-03-1948 Gerechtelijke aankondigingen Echtscheidingen;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-09-1984 Open dag in Stienser Sint Vituskerk [foto met rondleider Bouwe de Vries];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 20-12-1994 Het rijke leven van Griet Talsma : Snakkerbuurster bespeelt orgel Stiens 40 jaar;
58.
De Sint Vitus Kerk te Stiens / U. Zwaga (samenstelling). - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1985. - tweede druk. - p. 6;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-05-1974 Werk voor 1 augustus starten Nieuwe werken voor werkgelegenheid;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-09-1974 Stiens in actie voor behoud van eeuwenoude kerk;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-02-1975 Werken voorgedragen voor subsidiëring door Den Haag;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-03-1975 Tweede lijst met vrijgegeven werken;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-09-1975 Braderie in Stiens voor restauratie van hervormde kerk;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-09-1975 Voor f 35 miljoen aan werken voorgedragen en deels vrijgegeven;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-12-1975 Prins Bernhardfonds schenkt f 20.000 voor restauratie kerk Stiens;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-06-1976 Jaarverslag Prins Bernhardfond: Vorig jaar bijna 160.000 gulden naar Friesland;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-10-1976 Na restauratie schuld van f 100.000 Mr. Rijpstra heropende hervormde kerk Stiens;
YouTube Clerambault, Suite du deuxieme ton;
59.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-09-1984 Open dag in Stienser Sint Vituskerk [foto met rondleider Bouwe de Vries];
De Sint Vitus Kerk te Stiens / U. Zwaga (samenstelling). - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1985. - tweede druk. - p. 5;
Nieuwe gids voor Leeuwarden en omstreken / Vereeniging tot Bevordering van het Vreemdelingenverkeer. - W. Eekhoff & Zn., 1900. - p. 68-69;
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 21;
60.
Informatiebord 'Grote of Sint Vituskerk' / Plaatselijk Belang Stiens ism Documentatiestichting Leeuwarderadeel, ingang zuidzijde;
61.
De Sint Vitus Kerk te Stiens / U. Zwaga (samenstelling). - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1985. - tweede druk. - p. 5;
62.
Protestantse Gemeente te Stiens De Grote of Sint Vituskerk;
63.
Protestantse Gemeente te Stiens De Grote of Sint Vituskerk;
De Sint Vitus Kerk te Stiens / U. Zwaga (samenstelling). - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1985. - tweede druk. - p. 5;
De Sint Vitus Kerk te Stiens / S. Kooy-Jacobsma. - Stichting Alde Fryske Tsjerken, maart 2013. - p. 2;
64.
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 04-11-1942 De toren te Stiens. : Restaurantie dringend noodig.;
Winschoter courant, 06-01-1899 Omtrent het vreeselijk ongeluk;
Leeuwarder courant, 09-01-1899 Treurig voorval te Stiens;
Harlinger courant, 11-01-1899 Ingezonden;
De standaard, 07-02-1899 Treurig voorval te Stiens;
Het volksdagblad, 28-01-1899 Geen schadeloosstelling.;
AlleFriezen/Het Utrechts Archief:
Jan Sakes Dijkstra geboren - gehuwd - overleden
kinderen:
Janke Lieuwes Jellema overleden
Sjoerdje - huwelijk
Sake - huwelijk - 2e huwelijk
Lieuwe - huwelijk
Douwe - huwelijk - 2e huwelijk
Klaaske - huwelijk
Pieter - Militieregisters - huwelijk - inschrijving Johanna Hendrika op 't Holt
Sytske - huwelijk;
Delpher:
De standaard, 13-09-1909 Familiebericht getrouwd;
Provinciale Drentsche en Asser courant, 19-05-1916 Provincie-Nieuws Hoogeveen;
Trouw, 31-10-1961 Familieberichten;
Delpher:
Noordwijk in den loop der eeuwen / J. Kloos. - Noordwijk : Dorsman, 1928 p. 406, noot 613;
Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken:
Leidsch Dagblad, 12 mei 1972 Noordwijkse Chri. Mavo bestaat 1 juni 50 jaar;
Delpher:
Leeuwarder courant, 12-01-1899 Advertentie [Verkoop steigerhout];
65.
Delpher:
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 21;
66.
Wikipedy Jacob Hepkema;
Wikipedia Jacob Hepkema;
Jacob Hepkema en de introductie van de moderne journalistiek in Friesland / Pier Abe Santema, p. 86, 94 (in: TMG Journal for Media History 8 (1): 86–96);
Wikipedia Peter R. de Vries;
AlleFriezen:
Jacob Tjebbes Hepkema geboorte - Militieregisters - huwelijk - inschrijving - overlijden;
Richtje Minderts Hoekstra overlijden;
Historisch Centrum | Leeuwarden: Hepkema versus Hepkema (I): Dat rotjoch was er nu eenmaal / Paul Bron (in: Leovardia Historisch tijdschrift voor Leeuwarden en omgeving, september 2010, nummer 33. - ISSN 1568-4288. - p.14);
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 15-07-1919 Jacob Hepkema. † / Redactie;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 15-07-1919 Familiebericht;
Leeuwarder courant, 18-07-1919 Begrafenis J. Hepkema.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 18-07-1919 Begrafenis van J. Hepkema.;
67.
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 04-11-1942 De toren te Stiens. : Restaurantie dringend noodig.;
De Sint Vitus Kerk te Stiens / U. Zwaga (samenstelling). - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1985. - tweede druk. - p. 8;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-09-1984 Open dag in Stienser Sint Vituskerk [foto met rondleider Bouwe de Vries];
68.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-10-1957 In de toren van Stiens gevonden skelet moet normaal begraven zijn : Tufstenen kerk prikkelt tot diepgaande studie / H.H.;
69.
Protestantse Gemeente te Stiens De Grote of Sint Vituskerk;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-09-1984 Open dag in Stienser Sint Vituskerk [foto met rondleider Bouwe de Vries];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-10-1957 In de toren van Stiens gevonden skelet moet normaal begraven zijn : Tufstenen kerk prikkelt tot diepgaande studie / H.H.;
70.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-10-1957 In de toren van Stiens gevonden skelet moet normaal begraven zijn : Tufstenen kerk prikkelt tot diepgaande studie / H.H.;
Nieuwsblad van het Noorden, 25-10-1957 Bijgezet binnen de torenmuren Raadselachtige vondst te Stiens / Van een bijzondere medewerker;
71.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-05-1975 Spade bewijst: toren Stiens had ,westwerk';
Duizend jaar bouwen in Nederland : Deel 1 De bouwkunst van de middeleeuwen / S.J. Fockema Andreae, E.H. ter Kuile. - Amsterdam : Allert de Lange, 1948. - p. 139;
72.
Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 289;
73.
De Sint Vitus Kerk te Stiens / U. Zwaga (samenstelling). - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1985. - tweede druk. - p. 15;
74.
Informatiebord 'Grote of Sint Vituskerk' / Plaatselijk Belang Stiens ism Documentatiestichting Leeuwarderadeel, ingang zuidzijde;
75.
Protestantse Gemeente te Stiens Toren, klokken en uurwerk;
Friesche klokke-opschriften, met andere van elders vergeleken, en met aanteekeningen, vertaling, registers en platen voorzien / G.H. van Borssum Waalkes, p. 164 (in: De Vrije Fries nummer 16 (1886), p. 145-307);
76.
1 aprilgrap gaat in alle pers in Nederland rond
Delpher:
Het nieuws van den dag : kleine courant, 04-04-1901 Gemengd Nieuws.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 06-04-1901 Korte Mededeelingen.;
77.
Delpher:
Dagblad van Noord-Brabant, 06-04-1901 Aprilgrap.;
De Maasbode, 07-04-1901 Aprilgrap.;
78.
Delpher:
Dragtster courant, 10-04-1901 Een 15-jarige koemelkersjongen.;
79.
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 06-04-1901 't Was 1 April;
80.
Informatiebord 'Grote of Sint Vituskerk' / Plaatselijk Belang Stiens ism Documentatiestichting Leeuwarderadeel, ingang zuidzijde;
De Sint Vitus Kerk te Stiens / U. Zwaga (samenstelling). - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1985. - tweede druk. - p. 14;
Nieuw placaat en charter-boek van Vriesland. - Leeuwarden : Hermanus Post, 1793 - Vyfde deel, Eerste deel
p. 454;
81.
[7824] / Hessel de Walle. - Plaats: Stins, Boeknummer 7824;
Delpher:
Leeuwarder courant, 23-02-1881 De Ambassadeur Willem van Haren;
Leeuwarder courant, 03-09-1930 Het Grietmanschap van Het Bildt voor 300 jaar.;
Leeuwarder courant, 04-09-1930 Het Grietmanschap van Het Bildt voor 300 jaar.;
AlleFriezen:
Hero van Burmannia en Anna van Eijsinga ondertrouw - huwelijk;
Philips Boshuysen en Anna van Eijsinga ondertrouw - huwelijk;
komt ook voor als Pilipis van Boschuysen en Ph. van Boshuisen;
Adelyk en aanzienelyk wapen-boek van de zeven provinciën; waar by gevoegt zyn een groot aantal genealogiën van voornaame adelyke en aanzienelyke familiën / Abraham Ferwerda (samensteller). - Leeuwarden : Abraham Ferwerda en Gerrit Tresling, 1760. - p. 25;
Stamboek van den Frieschen, vroegeren en lateren, adel, uit oude en echte bescheiden en aanteekeningen, en met bijvoeging van de wapens der onderscheidene geslachten, opgemaakt / door M. de Haan Hettema en A. van Halmael Jr. - Leeuwarden : Meindersma, 1846. - p. 100;
Genealogie van het geslacht van Eysinga. - 's-Gravenhage, 1889 [Overdruk uit: Jaarboek van den Nederlandschen adel, 1888]. - p. 67;
André Buwalda: Friese kapiteins (42): Philip van Boshuizen;
82.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 171;
Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst : Deel 9 De provincie Friesland / Rijkscommissie tot het opmaken en uitgeven van een inventaris en eene beschrijving der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. - 's-Gravenhage : Algemeene Landsdrukkerij, 1930 p. 194;
83.
Nieuw placaat en charter-boek van Vriesland. - Leeuwarden : Hermanus Post, 1793 - Vyfde deel, Eerste deel
p. 458-459, p. 477-478;
84.
Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst : Deel 9 De provincie Friesland / Rijkscommissie tot het opmaken en uitgeven van een inventaris en eene beschrijving der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. - 's-Gravenhage : Algemeene Landsdrukkerij, 1930 p. 229;
85.
AlleFriezen:
Sijbe Sijbes Sevenster (1813-1875) 1e huwelijk - 2e huwelijk;
explicatiebord;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 09-10-1998 Familie Sevenster eert beppe Petronella en haar zonen / Marius Dussel; Paul Janssen (foto);
De naam familienaam Sevenster kan worden gezien als een adresnaam, waarbij het een verwijzing kan zijn naar de kleine groep sterren van de sterrebeeld Stier. De associatie met het boerenleven lijkt dan niet ver weg. Als beeldspraak kan het van toepassing zijn op de zeven wijzen, de zeven keurvorsten. Het kan dan als adresnaam gebruikt worden als naam van bijvoorbeeld de hofstede. Om te weten wat de reden is van de aanname van deze naam (met alle mogelijke schrijfvarianten door de tijd heen) zullen we moeten weten wat de omstandigheden van deze eerste naamaannemer is.
bronnen:
Nederlandse Familienamenbank: Sevenster verklaring - documentatie;
86.
AlleFriezen:
Sijbe Sijbes Sevenster (1840-1) huwelijk;
explicatiebord;
87.
AlleFriezen:
Antje Sijbes Sevenster x Klaas Klazes Rienks huwelijk en kinderen;
explicatiebord;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-02-1981 fries mozaiek - Georgisme oplossing voor kwalen economie? Arjen Sevenster, boer en maatschappijhervormer;
88.
AlleFriezen:
Afke Sijbes Sevenster x Yde Sijtzes Hamstra huwelijk en kinderen - overlijden;
Yde Sijtzes Hamstra geboren - huwelijk - overlijden;
explicatiebord;
89.
AlleFriezen:
Sybe Sevenster x Renske Bouma huwelijk en kinderen;
explicatiebord;
90.
explicatiebord;
91.
AlleFriezen:
Sijbe Sijbes Sevenster x Elizabeth H. Wassenaar huwelijk en kinderen;
explicatiebord;
Mensenlinq Hessel Sevenster;
Delpher:
Leeuwarder courant, 30-09-1924 Wat de oudere Friesche kaatsers gewonnen hebben.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-12-1959 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-12-1969 Sijbe Sevenster (67) gisteren overleden;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 09-10-1998 Familie Sevenster eert beppe Petronella en haar zonen / Marius Dussel; Paul Janssen (foto);
92.
Delpher:
Leeuwarder courant, 14-07-1938 Sport en Spel Kaatsen voor den schoolwedstrijd;
Leeuwarder courant, 22-07-1940 Schoolwedstrijd te Leeuwarden : 99 parturen namen deel;
Leeuwarder courant, 07-07-1941 Schoolkaatsdag Leeuwarden;
Franeker courant, 29-07-1941 Negende P.C.Schoolkaatsen;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-12-1959 Familiebericht;
93.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-07-1969 Siebe Sevenster schreef een boek over „Creatieve gerechtigheid door grondrecht" „Wie grond gebruikt moet het in eigendom hebben" / Van een onzer redacteuren;
"Het vraagstuk van de grond: Het sociale vraagstuk" verscheen in het Bildtsche courant, tussen 12-03-1948 en 16-06-1948;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 27-01-1971 fries mozaiek - Sevenster en 't Georgisme Ien kear komt der gerjochtigheit, dat kin net oars;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-04-1975 Gedenkteken in Stiens voor Arjen Sevenster;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-10-1975 Gedenkteken voor Arjen Sevenster in geboortedorp Stiens;
Trouw, 22-07-1977 Podium De Georgisten en de grondpolitiek / Siebe Sevenster;
Trouw, 29-02-1980 Uit brieven van lezers Schaarste / Siebe Seventer;
Sample fersen / Piter Jelles Troelstra. - Holder-rige 5. - Ljouwert : De Tille, 1981. - ISBN 90-246-4374-0. - De Silder p. 310-311;
Wier is it en Wier sil it bliuwe / Simy Sevenster-de Jong. - Wier : Stichting Freonen Terp en Tsjerke Wier, 2017. - p. 504-505, 507;
Repertorium kleine politieke partijen 1918-1967: Grondpartij, Recht en Vrijheid, Arjen Sevenster, Informatie over de bronnen bij Recht en Vrijheid;
94.
explicatiebord;
95.
rkd Jerre Hakse;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 29-10-2020 Kunstenaar Jerre Hakse (83) stopt / Gitte Brugman;
Boekhandel Bloks Gesigneerd, Jerre Hakse, schilder / H. van den Meulen;
96.
Delpher:
Nieuwsblad van het Noorden, 11-11-1975 Straks oude luister volledig terug Kerk van Wedde: Eens hoofdkerk Westerwold / H. Halbertsma;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-05-1975 Spade bewijst: toren Stiens had ,westwerk';
Wikipedia Lodewijk de Vrome, Karel de Grote;
Delpher:
Leeuwarder courant, 08-04-1916 Opkomst en bloei der oude Friesche Steden. LXXVI. Leeuwarden. III / P. Janzen;
Winschoter courant, 03-05-1919 Oud-Westerwolde. IX. Christendom / H. S.;
Winschoter courant, 16-07-1921 Oud-Westerwolde. LXVI. Westerwolde kerkelijk. (2.) / H. S.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 15-06-1939 St. Veit en de St. Veitsdans. In de Stienser toren / Ds. J. Kalma (met foto's klokken);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-07-1950 Veel duister opgeklaard Dicht op Leeuwardens kerkgeschiedenis gedrurende de later Middeleeuwen / P.;
St. Vitus van Oldehove : episoden uit de strijd om Leeuwardens Kerk, 1146-1580 / M.P. van Buijtenen, p. 4 (in:
Archief voor de geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht. - acht en zestigste deel, Utrecht : Van Rossum, 1949, p. 1-165);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-02-1971 In lezing voor Kon. Akademie: Dr. Van Buijtenen verdrijft Drenten uit Fries gebied / Van een onzer redacteuren;
97.
Documentatiestichting Leeuwarderadeel - Dorpen - Stiens Café De Smalle Brug. - 2017;
Grand Cafe De Smalle Brug, Over ons;
Historisch Centrum | Leeuwarden:
Plattegrond van Stiens omstreeks 1800 van Pyt Kramer, STIENS5151;
Kadastraal netteplan van de gemeente Hijum, Sectie B 1, (1891), 1910 LWL_KAD0162;
Delpher:
Leeuwarder courant, 09-05-1801 Advertentie Coudenburg;
Historisch Centrum | Leeuwarden:
Logement Fierstra met doorreed, ca 1900 STIENS4597;
Cafe Fierstra met jeugd op voorgrond, ca 1905 STIENS2841;
98.
Documentatiestichting Leeuwarderadeel - Dorpen - Stiens Café De Smalle Brug. - 2017;
Historisch Centrum | Leeuwarden Ooit hing in Stiens bij Café De Smalle Brug de 'Roskam' uit / Jan Faber;
Grand Cafe De Smalle Brug, Over ons;
AlleFriezen:
Nanne Claes x Anna Minnes
huwelijk,
Dyucek,
Claes,
Lysbetie,
Folckert,
Aeltie;
Regionaal Archief Dordrecht: Vierling Costerus / Cees Esseboom. - 2012;
Zalig Zeeland: 16 oktober 1613 - de doop van een vierling;
AlleFriezen:
Albart Goslijcks x Claeske Jans
huwelijk,
huwelijk,
Goslick,
Goslick,
Grietke,
Antie,
Sipck,
Maettie,
Albert Goslinghs x Antie Wijgers
huwelijk,
Jan,
overlijden;
AlleFriezen:
Gerke Gerbens x Reinouw Dirks huwelijk - Gerben - Pyter;
Gerke Gerbens x Tietje Ruurds huwelijk - Imke - Gerben - dopeling - Grytje;
Volkstelling 1744;
Delpher:
Leeuwarder courant, 09-03-1936 Herinneringen. / d. J. [verdwijnen van 4 van de 5 café's met komst NFLS - 1 den Briel, 2 dorpsherberg op Achter het Bosch, 3 Koudenburg, 4 Rustenburg (plek Troelstra-monument, herbergier R.B.Groenveld)];
99.
Delpher:
Leeuwarder courant, 17-02-1871 Advertentie;
Leeuwarder courant, 22-11-1874 Advertentie toneelvoorstelling in herberg te Stiens van D. Deinema;
De standaard, 05-11-1875 Rechtzaken.;
Leeuwarder courant, 13-05-1881 Advertentie S.O. Bottinga, overdracht herberg te Stiens van D. Deinema;
Letterkundig woordenboek voor Noord en Zuid / K. ter Laan. - Den Haag/Djakarta : G.B. van Goor Zonen's Uitgeversmaatschappij, 1952 (tweede druk) [J.J. Cremer];
AlleFriezen:
Doeke Jacobs Deinema geboren 28-11-1850 te Dronrijp - huwelijk - overlijden;
kinderen:
Jacob (1871) -
Harmen (1876) -
Baukje (1876) -
Atje (1878) -
Sjoerdtje (1879) -
Wytske (1880)
Wytske (1882);
Minuut-akten (1903);
Jacob Doekes Deinema huwelijk
De ouders van Jacob Doekes Deinema zijn Doeke Jacobs Deinema en Grietje Jans Twijnstra;
Doeke Jacobs Deinema huwelijk
De ouders van Doeke Jacobs Deinema zijn Jacob Deinema en Lijsbet Rollingswier;
Elisabeth Jans Deinema huwelijk
De ouders van Elisabeth Jans Deinema zijn Jan Jacobs Deinema en Atje Symens Kuipers;
Jan Jacobs Deinema huwelijk
De ouders van Jan Jacobs Deinema zijn Jacob Doekes Deinema en Lijsbeth Symens Rollingswier;
J.J. Cremer;
100.
AlleFriezen:
Sytze Ouwes Bottinga geboren 18-12-1852 Rijperkerk - huwelijk 7-5-1881 - overlijden 12-09-1933 Huizum;
Marijke IJsbrands van der Wal geboren 20-04-1848 Stiens - huwelijk 7-5-1881 - overlijden 13-01-1906 Stiens;
Sytze Ouwes Bottinga ouders: Ouwe Jetzes Bottinga en Ytje Sytzes Osinga
Marijke IJsbrands van der Wal ouders: IJsbrand Romkes van der Wal en Lijsbeth Jacobs Hoogstra;
Jeltje Reitsma overlijden 10-04-1933 Huizum;
Delpher:
Leeuwarder courant, 13-05-1881 Advertentie S.O. Bottinga, overdracht herberg te Stiens van D. Deinema;
Leeuwarder courant, 14-02-1882 Advertentie;
Leeuwarder courant, 19-06-1882 Advertentie;
Leeuwarder courant, 04-05-1891 Advertentie;
Leeuwarder courant, 15-05-1891 Advertentie P. Fierstra, overdracht herberg te Stiens van S. Bottinga;
Leeuwarder courant, 07-02-1924 Advertentie;
Leeuwarder courant, 29-04-1933 Familiebericht;
Leeuwarder courant, 28-11-1933 Verkoopingen;
101.
Historisch Centrum | Leeuwarden:
Smelbrege noordelijk deel met bruggetjes en cafe op achtergrond. / Jan Ulbes Terpstra (Fotograaf), ca 1900 STIENS2940;
Smelbrege met logement Fierstra. De grote witte deuren zijn van de doorrreed; de dorpsvaart loopt onder de pijp door, 1910 STIENS0594;
Tresoar:
cafe te Stiens, ca 1906 43588;
De Smallenbrug te Stiens, ca 1906 23289;
Logement Fierstra De Smallenbrug te Stiens, ca
1900 – 1950 LWL02775;
Logement Fierstra De Smallenbrug, 22 te Stiens, ca
1900 - 1925 X127;
Logement P. Fierstra De Smallenbrug, 22 te Stiens, ca
1900 - 1925 X177;
Delpher:
Leeuwarder courant, 04-01-1856 Aanbesteding bij geslotene briefjes;
Leeuwarder courant, 15-05-1891 Advertentie P. Fierstra, overdracht herberg te Stiens van S. Bottinga;
Leeuwarder courant, 29-04-1892 Familiebericht;
Leeuwarder courant, 10-12-1896 Particuliere correspondentie.;
Leeuwarder courant, 22-06-1900 Advertentie P. Fierstra, kastelein te Stiens;
Leeuwarder courant, 22-03-1905 Advertentie;
Leeuwarder courant, 25-03-1905 Uit de Provincie. Stiens;
Leeuwarder courant, 09-04-1909 Uit de Provincie. Stiens;
Franeker courant, 15-12-1910 Particuliere correspondentie.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 01-11-1911 [plotseling overlijden] P. Fierstra, kastelein te Stiens;
Franeker courant, 02-11-1911 Uit eigen Gewest.;
Leeuwarder courant, 31-10-1911 Familiebericht;
Friesch Maatschappij van Landbouw en Veeteelt (in: Nederlandsch weekblad voor zuivelbereiding en veeteelt; orgaan voor veehouders, boter- en kaasfabrikanten en handelaren in zuivel-officieel orgaan van de Vereeniging "Het Rundveestamboek Noord-Holland", jrg 17, 1911-1912, no 46,13-02-1912);
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 11-01-1926 De demping der Stienservaart;
Het Noorden in woord en beeld, jrg 1, 1925-1926, no 49, 05-03-1926 Werkverschaffing te Stiens De demping der Stienservaart (foto met nog aanwezige pijp);
De lêste joun : kluchtspil / D.H. Zijlstra. - Ljouwert : Eisma, 1908;
"Frij" : bikroand toanielstik yn fjouwer útkomsten / Y.C. Schuitmaker. - [S.l.] : Friesche Propaganda-Commissie der Nederlandsche Vereeniging tot Afschaffing van Alcoholhoudende Dranken, [1909];
AlleFriezen:
Pieter Fierstra (kastelein) - zoon van Klaas Pieters Fierstra en Trijntje Doekes Dijkstra, - huwt zonder beroep (1891) met Baukje Klazinga, kinderen:
Klaas (1892),
Tietje (1893) en
Trijntje (1897) - overlijden;
102.
Historisch Centrum | Leeuwarden:
Logement de Jager in het begin van de 20ste eeuw, ca 1910 STIENS1717;
Zijkant logement de Jager, ca 1915 STIENS4594 [deze foto zal na de demping van 1926 genomen zijn];
Tresoar:
Logement De Jager te Stiens, ca 1900 - 1925 LWL01717;
De Smallenbrug te Stiens met café, ca 1921 23215;
Delpher:
Leeuwarder courant, 27-05-1912 Advertentie;
Leeuwarder courant, 30-05-1912 Advertentie A. de Jager, kastelein te Stiens;
Leeuwarder courant, 28-05-1918 Advertentie A. de Jager, kastelein te Stiens;
Leeuwarder courant, 05-03-1919 Advertentie;
Leeuwarder courant, 12-05-1920 Advertentie;
Leeuwarder courant, 31-12-1929 Advertentie;
Leeuwarder courant, 31-12-1932 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-04-1970 Familiebericht;
AlleFriezen:
Ate Annes de Jager (caféhouder) geboren 01-07-1883 zoon van Anne Daniels de Jager (overleden) (weduwnaar van Tjitske Brouwer) en Dieuwke Jans Dekinga - huwt (1909) met herbergierster Dieuwke Pieters Humalda - verhuizing 1920 - overleden
kinderen:
Grietje Dieuwke (1910),
Dieuwke (1912);
103.
Tresoar:
Deelnemers aan de Landbouwhuishoudcursus voor Hotel Smits te Stiens, 12-09-1927 LWL01798;
vaart gedempt, met cafe te Stiens, ca 1950 - 1999 LWL01465;
vaart gedempt, met cafe garage te Stiens, ca 1950 - 1999 LWL01469;
Historisch Centrum | Leeuwarden:
Hotel Smits gezien vanaf de Pieter Jellessingel. STIENS3123;
Hotel Restaurant W.Smits, ca 1930 STIENS4593;
Oep Smits achter de tapkast van Hotel Café Restaurant Smits STIENS4602;
Oep Smits en zijn vrouw achter de tapkast van Hotel Café Restaurant Smits STIENS4603;
Smelbrege met gedempte vaart, op achtergrond café, ca 1930 STIENS1465;
Pieter Jellessingel met gezicht op Hotel Smits. STIENS1208;
Hotel-café-restaurant-garage Smits. STIENS1469;
Delpher:
Leeuwarder courant, 22-05-1920 Advertentie;
Leeuwarder courant, 31-05-1920 Advertentie;
Leeuwarder courant, 31-07-1920 Advertentie;
Leeuwarder courant, 07-08-1920 Advertentie;
Leeuwarder courant, 30-09-1920 Advertentie;
Leeuwarder courant, 14-10-1920 Advertentie;
Leeuwarder courant, 03-02-1921 Advertentie;
Leeuwarder courant, 02-05-1921 Advertentie;
Leeuwarder courant, 09-05-1921 Advertentie;
Leeuwarder courant, 23-08-1921 Advertentie Smits, kastelein te Stiens;
Leeuwarder courant, 24-09-1921 Advertentie W. Smits, kastelein te Stiens;
Leeuwarder courant, 21-11-1921 Advertentie;
Leeuwarder courant, 29-04-1922 Advertentie;
Leeuwarder courant, 24-11-1925 Dempingsplannen te Stiens [foto];
Leeuwarder courant, 03-06-1927 Parrticuliere correspondentie. Berlikum - W. Smits, kastelein te Stiens;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 29-05-1929 Burgerlijke stand [ouders Jiskje];
Franeker courant, 21-03-1929 Advertentie Smits, kastelein te Stiens;
Leeuwarder courant, 01-06-1929 Burgerlijke stand [ouders Jiskje];
Leeuwarder courant, 05-01-1932 Advertentie W. O. Smits, kastelein te Stiens;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-05-1947 Advertentie W. O. Smits, kastelein te Stiens;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-07-1948 Familiebericht [Berber de Wal];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-07-1948 Advertentie [Dagmeisje];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-08-1949 Familiebericht [huwelijkaankondiging];
Bildtsche courant, 30-08-1949 Burgerlijke Stand Leeuwarderadeel;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 22-05-1950 Advertentie O. W. Smits, kastelein te Stiens;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 30-06-1950 Raad Leeuwarderadeel Commissie kleuterschool Britsum had geen succes;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-01-1957 Advertentie O. Smits;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-01-1957 Advertentie Hotel Smits;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 09-04-1957 Advertentie Café Smits;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-10-1973 Advertentie Café Smits - overdracht van O. Smits (gesloten 15-10-1973) naar J. Brandsma (open vanaf 19-10-1973);
Daar fris je van op, kameraad! : Reeds 105 gezellige bijeenkomsten aangevraagd (in: Vereenigt u; orgaan van den Nederlandschen Bond van Arbeiders in het Landbouw-, Tuinbouw- en Zuivelbedrijf, jrg 29, 1937, no 21, 16-10-1937);
De gezellige bijeenkomsten in Friesland. : Een aantal burgemeesters verbood de opvoering / IJ. (in: Vereenigt u; orgaan van den Nederlandschen Bond van Arbeiders in het Landbouw-, Tuinbouw- en Zuivelbedrijf, jrg 30, 1938, no 1, 08-01-1938);
Wat volgens sommige Friese burgemeesters strijdig is met de openbare orde! (in: Vereenigt u; orgaan van den Nederlandschen Bond van Arbeiders in het Landbouw-, Tuinbouw- en Zuivelbedrijf, jrg 30, 1938, no 1, 08-01-1938);
Het verbod onzer revue in Friesland. (in: Vereenigt u; orgaan van den Nederlandschen Bond van Arbeiders in het Landbouw-, Tuinbouw- en Zuivelbedrijf, jrg 30, 1938, no 3, 05-02-1938);
Personages uit de voorstelling komen terug in Lord Zeepsop / Willem van Iependaal (pseudoniem van Willem van der Kulk). - Zeist : De Torentrans, [1937];
AlleFriezen:
Wytze Smits geboren - bevolkingsregister Menaldumadeel Dienstboden 1890-1899 - getrouwd - bevolkingsregister Menaldumadeel Beetgum 1910-1921 - Bevolkingsregister, familienamen Sinnema, D. - Sijtsma - overleden;
Berber de Wal geboren - getrouwd - overleden;
Martzen geboren - getrouwd;
Oepke geboren - Gezinskaarten, alfabetisch geordend op de achternaam van het gezinshoofd, alsmede de dienst- en werkboden;
104.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-05-1948 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-03-1949 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-05-1963 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-03-1964 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-10-1964 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-03-1965 Hotel Smits te Stiens uitgebrand [foto];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-03-1965 Hotel-café W. Smits in Stiens uitgebrand : Bewoners konden zich ternauwernood redden; hele inventaris verwoest [foto];
Nieuwsblad van het Noorden, 25-03-1965 Brand verwoest hotel te Stiens;
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 26-03-1965 Hotel Smits te Stiens door brand verwoest;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-03-1965 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-08-1965 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-09-1965 Advertentie;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-04-1966 Stiens kan weer terecht in vernieuwd café Smits [foto];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-10-1969 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-10-1973 Advertentie Café Smits - overdracht van O. Smits (gesloten 15-10-1973) naar J. Brandsma (open vanaf 19-10-1973);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-12-1978 Advertentie [sluiting SAS];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 22-10-1986 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-11-1991 Familiebericht [Jappie Klooster];
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 06-12-1983 Familieberichten [overlijden Oepke];
Leeuwarder courant, 10-03-2015 Familieberichten [overlijden Jiskje];
Mensenlinq Jiskje Hoekstra;
Graftombe Klooster [Jappie Klooster];
105.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-12-1968 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-04-1972 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-10-1973 Advertentie Café Smits - overdracht van O. Smits (gesloten 15-10-1973) naar J. Brandsma (open vanaf 19-10-1973);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-12-1978 PvdA-motie over ZPC aangehouden;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-12-1979 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-05-1980 Advertentie "De Smalle Brug";
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-12-1981 Advertentie fam. I. Brandsma - café-rest. "De Smalle Brug" - Stiens;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 28-11-1978 Protest in Stiens tegen vestiging van cafetaria bij kerk;
Leeuwarder courant, 01-09-1979 Grote belangstelling toneelavond Stiens;
Leeuwarder courant, 07-06-1996 Drachten ontsnapt aan gasexplosies;
Dagblad van het Noorden, 02-03-2016 Familieberichten;
Toanielferiening De Trije Doarpen Lekkum, Miedum & Snakkerbuorren Toneelstukken Lijen mei de leafde;
mensenlinq Ingo Menzo Brandsma;
Genealogische verkenningen van Jaap Niemeijer: noordelingen Willemina Drent;
106.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-12-1982 Advertentie fam. S. Kleiterp - café-rest. "De Smalle Brug" - Stiens;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-01-1995 Fries Mozaiek Internationale 'chef' thuis in Stiens / Teake Zijlstra ["De Smalle Brug" overgenomen door Klaas Pekel en Pietie op 1-10-1994 van Sjoerd en Wietske Kleiterp];
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 04-05-1995 Familieberichten;
De Feanster, 24-08-1978 Familieberichten;
AlleFriezen:
Evert Kleiterp x Sytske Wouda huwelijk;
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 09-06-1939 Familieberichten;
De Heerenveensche koerier : onafhankelijk dagblad voor Midden-Zuid-Oost-Friesland en Noord-Overijssel, 11-07-1955 Jonge technici kregen in Drachten hun diploma's;
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 17-11-1960 Burgelijke Stand;
107.
AlleFriezen:
Sjoerd Joost Kooistra huwelijk - huwelijk dochter;
Graftombe Sjoerd Joost Kooistra - Elizabeth Zijlstra;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 24-04-1920 Leeuwarderadeel;
Leeuwarder courant, 26-06-1997 Familieberichten;
Leeuwarder courant, 24-09-2002 Familieberichten;
Leeuwarder courant, 30-08-2017 Nieuwe eigenaren Smalle Brug;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-12-1957 Familiebericht [k2a6];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-11-1952 Familiebericht [k1a3];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-01-1995 Fries Mozaiek Internationale 'chef' thuis in Stiens / Teake Zijlstra ["De Smalle Brug" overgenomen door Klaas Pekel en Pietie op 1-10-1994 van Sjoerd en Wietske Kleiterp];
Franeker courant, 24-03-1950 Burgelijke standen;
Franeker courant, 28-04-1950 Burgelijke standen;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-04-1975 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-06-1978 Familiebericht;
108.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 30-08-2017 Nieuwe eigenaren Smalle Brug;
Friesch Dagblad, 30-08-2017 Nieuwe eigenaar voor historisch café Sijmen en Eline de Vries - grand café en eetcafé "De Smalle Brug" - Stiens;
Friesch Dagblad, 12-09-2017 Grand café of kindcentrum in gemeentehuis Symen de Vries - grand café en eetcafé "De Smalle Brug" - Stiens;
1. Pietie Bouma (Franeker, )
2. Wietze Catrinus Bouma (Franeker, 17-11-1921 - 21-9-2002) x Ynskje Petronella Engwerda (Oosterwierum, ±1922 - 1-6-1978)
3. Catharinus (Catrinus) Fransis Bouma (Tzum, 14-07-1884) x Tietje Jans Jorritsma (Hitzum, ±1886)
4. Franciscus Bouma (Franeker, 04-03-1846) x Doedtje Tedes de Vries (Miedum, ±1847)
5. Wytse Cornelis Bouma (Achlum, 15-05-1814) x Ybeltje Tjiepkes Jorna (Warga, ±1810) | Tede Oeges de Vries (Ried, ±1805) x Hiltje Bouwes Bouma (Lekkum, 17-12-1814)
6. Kornelis Wytses Bouma x Froukje Martens Hofstra | Bouwe Jetses Bouma x Doetje Harmens Poelsma
bronnen:
openarchieven
Wietze Catrinus Bouma overlijden;
AlleFriezen:
Catharinus Fransis Bouma ouders - huwelijk;
Franciscus Bouma ouders - huwelijk;
Wytse Kornelis Bouma ouders - huwelijk;
Kornelis Wytses Bouma / Cornelis Wijtzes huwelijk;
Hiltje Bouwes Bouma ouders - huwelijk;
Bouwe Jetses huwelijk;
1. Eline Itske Lettinga (Cornjum, 27-04-1972)
2. Marijke Lipje Bouma (Stiens, 15-4-1947 - Harns, 11-12-2011) x Gerrit Lettinga (Hantum, 21-01-1947)
3. Pieter Sipke Bouma (Vrouwenparochie, 4-7-1906 - ) x Itske Bouma (Sint Annaparochie, 8-12-1907)
4. Doede Bouma (Vrouwenparochie, 16-3-1884 - Stiens, 10-10-1977) x Sijtske Jensma (Marrum, 10-9-1885 - Stiens 7-7-1955) | Dirk Bouma (Sint Jacobiparochie, 3-12-1874) x Riemke Hoekstra
5. Pieter Sipkes Bouma (Vrouwenparochie, 28-2-1847 - Stiens, 14-3-1929) x Fetje Binnema (Berlikum, 3-3-1848 - Stiens, 6-3-1931) | Carel Bouma (Vrouwenparochie, 9-12-1838) x Antje van der Laan
6. Sipke Pieters Bouma (Vrouwenparochie, 21-6-1821 - Vrouwenparochie, 12-3-1877) x Rinske Doedes Span (Britsum, 29-11-1826 - Stiens, 14-1-1900) | Dirk Annes Bouma (Vrouwenparochie, 05-04-1801) x Antoinette Duhoux
7. Pieter Klazes Bouma (Vrouwenparochie, 16-7-1797 - Vrouwenparochie, 12-3-1877) x Namke Lieuwes Toomsma (Anjum, 18-3-1799 - Vrouwenparochie, 4-6-1854) | Anne Klases (de Vrij / Bouma) x Riemkje Folkerts (/Volkerts Bouma)
bronnen:
AlleFriezen:
Itske Bouma ouders - huwelijk;
Dirk Bouma ouders - huwelijk;
Carel Bouma ouders - huwelijk;
Dirk Annes Bouma ouders - huwelijk;
Riemkje Folkerts Bouma huwelijk;
Genealogysk Jierboekje. - nr 528. - Ljouwert : Genealogysk Wurkforbân fan de Fryske Akademy, 1977 p. 59-60: XIu. Marijke Lipje Bouma [en terugvolgend];
Leeuwarder courant, 09-06-2001 Familieberichten;
Mensenlinq Marijke Bouma;
109.
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 16-07-2019 Plan voor mfc met bieb in gemeentehuis Stiens;
110.
Het Parool, 2-9-2021, 11:39 Opinie ‘Wat we van de Friezen kunnen leren over democratie’ / Jens Kimmel;
Betrokken bij klimaat : Burgerfora aanbevolen : Eindrapportage / adviescommissie Burgerbetrokkenheid bij klimaatbeleid. - Voorwoord / Alex Brenninkmeijer, p. 4. - 2021;
111.
Uitnodiging onthulling gedenkteken
Gemeente Leeuwarderadeel Over & Uit;
Gemeenteblad van Leeuwarderadeel, 04-12-2017 09:06; Gemeenteblad 2017, 212574;
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 15-12-2017 Een wegwijzer als afscheidscadeau / Marchje Andringa (foto);
112.
Wikipedia Leeuwarderadeel;
Wikipedia Wapen van Leeuwarderadeel;
Wikipedy Ljouwerteradiel;
Wikipedy Noardertrimdiel (Ljouwerteradiel);
Stichting cultuur regio Stiens Geschiedenis Leeuwarderadeel;
113.
Stienser omroeper week 51, 2012 (jrg 64), p.1, 8;
de Stienser 42, 17 oktober 2015, p. 7;
Keunstwurk Fûgels;
OBN, 19-05-2020 Lidbedrijf Nota Infra BV;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 10-10-2015 Gehoord & Gezien Kunstwerk;
Leeuwarder Courant, 14-04-2018 W.B. van der Kooi terug in Jelsum / Kirsten van Santen;
114.
Tresoar Fries Fotoarchief:
De Langebuurt te Stiens met haven en een groep personen voor de notariswoning.: LWL01752;
Historisch Centrum | Leeuwarden:
STIENS1625 / S. de Jong, Stiens (fotograaf);
STIENS2445 aan de zichtbare vaart;
STIENS1675 met hek en aan de zichtbare vaart ±1905;
115.
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0081100000000506;
Delpher:
Leeuwarder courant, 15-05-1907 Advertentie Aanbesteding. [k4a3];
Leeuwarder courant, 18-05-1907 Advertentie Aanbesteding. [k1a8];
Leeuwarder courant, 20-05-1907 Advertentie Aanbesteding. [k4a3];
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 29-05-1907 Uitslag aanbestedingen. [k4a2];
116.
AlleFriezen:
Theodorus Hajonides van der Meulen Bevolkingsregister 1916-1918 Leeuwarderadeel;
Delpher:
Weekblad voor privaatrecht, notaris-ambt en registratie p. 152 Benoemingen, Overlijden, enz.;
117.
Delpher:
Weekblad voor privaatrecht, notaris-ambt en registratie. - 23-05-1903 p. 252 Advertentiën [k1a4];
Weekblad voor privaatrecht, notaris-ambt en registratie. - 17-01-1914 p. 36 Advertentiën [k1a1];
Weekblad van het regt, no 9902. - 08-03-1916 p. 4 Benoemingen, verkiezingen enz. [k3a2];
Weekblad voor privaatrecht, notaris-ambt en registratie. - 08-04-1916 p. 187 Berichten en mededeelingen. [k1a1];
Weekblad voor privaatrecht, notaris-ambt en registratie. - 10-06-1916 p. 295 Boenoemingen, overlijden, enz. [k2a2];
Weekblad van het regt, no 9942. - 12-06-1916 p. 8 Benoemingen, verkiezingen enz. [k2a2];
Weekblad voor privaatrecht, notaris-ambt en registratie. - 14-12-1918 p. 564 [k2a7];
Weekblad voor privaatrecht, notaris-ambt en registratie. - 20-11-1920 p. 539 [k2a1];
Algemeen Handelsblad, 29-06-1928 Familiebericht Theodorus Hajonides van der Meulen [k5a3];
Leeuwarder courant, 02-07-1928 Begrafenis Th. Hajonides van der Meulen.;
Friesche courant, 28-12-1942 Familiebericht Advertentiën [k2a6];
Algemeen Handelsblad, 23-07-1962 Familiebericht Lucia Petronella Gratama [k5a4];
AlleFriezen:
Theodorus Hajonides van der Meulen x Apollonia Artje Elisabeth Oosterhoff huwelijk;
Johannes Leonardus van Sloterdijck geboren - huwelijk;
118.
Tjeerd van Slooten
Op 1 november 1940 probeerde hij zich wederrechtelijk in huis van zijn vrouw, waarvan hij gescheiden is, toe te laten. Hiervoor had hij opzettelijk een ruit vernield volgens de getuigen, zoon Jan en de buurvrouw. Hij ontkende deze opzet ten stelligste. Hij was namelijk uitgegleden. De officier eiste rekening houdend met de moeilijkheden tussen de man en vrouw, 14 dagen gevangenisstraf. De rechter ging hiermee akkoord.
Twaalf jaar later bepaald het tribunaal van Leeuwarden in november 1946 dat zijn straf gelijk is aan de tijd die hij al in een interneringskamp heeft doorgebracht voor zijn lidmaatschappen en werkzaamheden met daarbij verbeurdverklaren van verkregen goederen en gelden tijdens WOII. Daarnaast werd hem 10 jaar het kiesrecht ontnomen. Hij was lid van de N.S.B, blokhoofd van de N.V.D., werkte op het vliegveld in Leeuwarden, was Wachmann in de winter 1944-1945. Tevens schreef hij een brief aan de burgemeester Schönhard, om onderzoek te doen naar zijn buurman in verband met verbergen van onderduikers.
Tjeerd van Slooten
rolboek -
geboorte -
huwelijk 1 met Janke Topma (dienstbode) 11 juni 1904 -
testament Janke [p.13/211] -
overlijden Janke ziekenhuis Groningen 08-01-1909 -
huwelijk 2 Reinskje de Boer (huishoudster) 15-12-1909 -
kind IJpe Tjeerd 29-04-1910 -
kind Jeltje 19-10-1911 -
kind Pietertje 14-11-1912 -
kind Pietertje † 28-02-1913 -
kind Pietertje 05-04-1914 -
kind Wijtske 15-11-1915 -
kind Jan 21-04-1917 -
kind Jan † 01-04-1918 -
kind Jacoba 26-01-1919 -
kind Jan 19-04-1920 -
kind Froukje Sijke 21-08-1922 -
kind Pietertje † 24-06-1944 -
kind Froukje Sijke † 25-11-1944 -
overlijden;
Delpher:
Leeuwarder courant, 14-03-1934 Eerst inlichtingen inwinnen;
Leeuwarder courant, 08-01-1941 Huisvredebreuk;
Friesch dagblad, 14-11-1946 Tribunaal Leeuwarden;
De Heerenveensche koerier, 14-11-1946 Tribunaal Leeuwarden;
119.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-12-1955 Notaris-benoemingen;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-06-1957 advertentie Notaris W. A. van Sloterdijck [k6a3];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-11-1973 Johannes van Sloterdijck: Ik heb met bijzonder veel plezier notariaat gedaan Oud-notaris Stiens wordt honderd jaar;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-02-1975 Familiebericht Johannes Leonardus van Sloterdijck [k3a1];
120.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-11-1974 Familiebericht Sytse [k1a10];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-02-1976 Familiebericht Ædzer [k1a6];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-06-1977 Familiebericht Jiskje Baukje [k3a10];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-07-1979 Familiebericht Gerbrich Welmoed [k1a8];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-02-1983 Familiebericht Sytze Oreel [k6a1];
121.
Wikipedia Um 1800-Bewegung;
122.
Wikipedia Geschiedenis van de fiets, Hoge bi, Vélocipède;
123.
Historisch Centrum | Leeuwarden:
Plattegrond van Stiens omstreeks 1800 van Pyt Kramer, STIENS5151;
124.
Historisch Centrum | Leeuwarden:
STIENS2928 Langebuurt met cafe Rustenburg. ±1890 / Jan Ulbes Terpstra (fotograaf);
STIENS2938 Achter 't Bosch (Uniawei) met dokterswoning op de hoek en cafe Rustenburg. ±1900 / Jan Ulbes Terpstra (fotograaf);
STIENS1690 Langebuurt met rechts gedeeltelijk cafe Rustenburg. ±1925;
STIENS1655 Langebuurt in noordelijke richting met oude auto en voormalig cafe Rustenburg. ±1925;
STIENS1759 Aan de lange buren (Langebuorren) met op achtergrond café Rustenburg (afgebroken in 1932) links hiervan is een nauwe doorgang It Heech naar het Kleaster. ±1925;
STIENS0578 Langebuurt/Langebuorren in 1910 met links cafe Rustenburg met de doorreed (afgebroken in 1932); het huis met de kajuit (midden) is de dokterswoning. ±1910;
Delpher:
Bildtsche courant, 10-11-1931 Advertentie [k2a4];
Leeuwarder courant, 07-10-1932 Advertentie [k1a3];
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 17-02-1933 Stadsnieuws Piter Jelles-tinkstien to Stiens, Men skruiwt ús:;
Leeuwarder courant, 20-02-1933 Het Pieter Jelles-monument te Stiens. (foto Rustenburg);
125.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed beschrijving 311.046: Piter Jelles monument | 1933 | Tjipke Visser;
rkd Tjipke Visser;
Delpher:
Leeuwarder courant, 01-11-1932 Piter Jelles. / G. Tuinstra;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 18-11-1932 Ynstjûrd. Piter Jelles hildiging.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 18-11-1932 Ingezonden Piter Jelles hildiging.;
Leeuwarder courant, 30-12-1932 Ingezonden "De Tinkstien for Piter Jelles".;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 17-02-1933 Piter Jelles-tinkstien to Stiens.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-12-1963 "Monumentale trip" (I) door Noord-Friesland Tips voor trips;
Eigen volk; algemeen tijdschrift voor volkskunde (folklore) en dialect voor Nederland, Oost- en West-Indië, Vlaanderen, Zuid-Afrika en Noord-Amerika, jrg 5 1933, p.68-69 Piter Jelles hildiging;
De transport-arbeider; orgaan van den Bond van Arbeiders in het Handels- en Transportbedrijf te Land, jrg 15, 1933, no 374, 07-01-1933, Ut de Fryske Hoeke. Piter Jelles Eare - Stiente. / Wiebe.;
Wirklist op de Piter Jelles hildigingsdei to Stiens / De Piter Jelles Hildigingskommisje. - [Tuinstra], 1933;
126.
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 24-11-1932 De tinkstien for Piter Jelles. [tekening];
Het volk : dagblad voor de arbeiderspartij, 03-04-1933 Kunst en letteren Een Troelstra-monument : Tjipke Visser beeldhouwde onzen leider als dichter : Voor het dorp van zijn jeugd / P.F.S.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 07-04-1933 Het Troelstra monument [foto beeld en Visser];
Algemeen Handelsblad, 03-11-1934 Advertentie [adres];
Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant, 20-03-1937 Een ontmoeting met Prof. Dr. P. Debije. : Zijn hart zweeft nog tusschen de Berlijnsche en Amsterdamsche hoogeschool. / Van onzen redacteur;
Algemeen Handelsblad, 06-11-1954 Advertentie rusthuis "Westerwolde";
Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad, 24-01-1955 Tjipke Visser overleden;
Trouw, 25-01-1955 Beeldhouwer Tjipke Visser overleden;
Overijsselsch dagblad, 25-01-1955 Tjipke Visser overleden : Beeldhouwer van formaat;
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 25-01-1955 Tjipke Visser overleden (ANP);
Karakterschets Tjipke Visser / Van onzen redacteur, [foto] p. 691-699 (in: De Hollandsche revue jrg 11, 1906, no 10, 23-10-1906);
Hout : van oerwoud tot interieur / W. Boerhave Beekman. - Deventer : Kluwer, 1939. - p. 113, 480;
In en om de Bergensche School / D.A. Klomp. - Amsterdam : Strengholt, 1943. - p. 11, 205, 207, 208;
Tentoonstelling van werken der leden van den "Nederl. Kring van Beeldhouwers" : in het Stedelijk Museum, Amsterdam, van 1 Februari tot 2 Maart 1941 / Nederlandsche Kring van Beeldhouwers. - 's-Gravenhage : Departement van Volksvoorlichting en Kunsten, [1944]. - p. 20;
Catalogus van de tentoonstelling Hedendaagsche Kunst : samengesteld uit aankopen van het departement van volksvoorlichting en kunsten, van 15 juli tot en met 31 juli in Pulchri Studio. - 's-Gravenhage : Departement van Volksvoorlichting en Kunsten, [1944]. - no 117 [afbeelding 'Holland'];
Kranten Regionaal Archief Alkmaar:
Dagblad voor Noord-Holland : Alkmaarsche editie, 24 juli 1943 Tentoonstelling in het Frans Hals-museum / D. A. Klomp [Holland];
Gemeente Amsterdam Stadsarchief:
Tjipke Visser gezinskaart - gezinskaart 1939-1960;
Museum Warkums Erfskip Tjipke Visser;
WieWasWie (noord-hollands archief):
Maria Anna Hoeben huwelijk met Tjipke Visser - overleden;
Regionaal Archief Alkmaar:
Johanna de Geus huwelijk met Tjipke Visser - overleden;
Weblogbericht | 01-09-2018 | Fransje Kuyvenhoven. - Amersfoort : Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2018;
Telefoongesprek Fransje Kuyvenhoven, 20-01-2022;
De Staat koopt kunst : de geschiedenis van de collectie 20ste-eeuwse kunst van het ministerie van OCW 1932-1992 / Fransje Kuyvenhoven; Aggie Langedijk (tekstredactie en index); Gary Schwartz (vertaling samenvatting). - Amsterdam/Leiden : Instituut Collectie Nederland / Primavera Pers, 2007. - ISBN 978-90-5997-053-3. - p. 76, 119, 126-127, 129, 304
De DVK kocht alleen werkt van kunstenaars die waren aangesloten bij de Nederlandsche Kultuurkamer (N.K.K.). Joden en
vervaardigers van 'ontaarde' kunst konden zich niet aansluiten bij de NKK, de genazificeerde opvolger van het Nederlandse Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen (OKW).
Vele beeldhouwer sloten zich dan ook niet aan. Hun vakorganisatie, de Nederlandse Kring van Beeldhouwers, wilde de namen van de Joodse leden dan ook niet prijsgeven of royeren.;
Wikipedia Departement van Volksvoorlichting en Kunsten;
Wikipedia 't Binnenhuis;
Wikipedia Kunstenaarsvereniging Sint Lucas;
Wikipedia Arti et Amicitiae;
127.
Delpher:
Leeuwarder courant, 21-02-1933 Piter Jelles-hildiging.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 08-04-1933 Ingezonden Piter Jelles hildiging.;
Leeuwarder courant, 15-04-1933 De Piter Jelles-hildiging.;
Leeuwarder courant, 18-04-1933 Advertentie Piter Jelles hildiging to Stiens.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 19-04-1933 De Piter Jelles hildiging, „In Stienser Jonge”.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 19-04-1933 Stiens en Piter Jelles I;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 20-04-1933 Stiens en Piter Jelles II;
Leeuwarder courant, 20-04-1933 De Piter Jelles-hildiging to Stiens. [foto beeld met beitel en hamer met gruis];
Haagsche courant, 21-04-1933 Monument van den Frieschen dichter Piter Jelles onthuld.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 21-04-1933 Nei de Piter Jelles-hildiging. In lytse neiskôging.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 21-04-1933 De Piter Jelles-hilde to Stiens.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 21-04-1933 Nei de Piter Jelles-hildiging.;
Leeuwarder courant, 21-04-1933 De Piter Jelles-hildiging to Stiens.;
Nieuwsblad van het Noorden, 21-04-1933 De herdenking van den Frieschen dichter Pieter Jelles Troelstra : Onthulling van een eeregesteente te Stiens / Van onzen specialen verslaggever.;
Nieuwsblad van het Noorden, 28-04-1933 Brieven van een Fries MCXXXX.Pieter Jelles "Mr. P. J. Troelstra";
128.
Historisch Centrum | Leeuwarden:
Kunstwerk van Ids Willemsma / S de Jong (Fotograaf), 1997-05-10 STIENS1413;
Tresoar Fries Fotoarchief:
Opening van de gereconstrueerde Uniawei en Langebuorren in Stiens, met It Each fan Stiens van Ids Willemsma: 34477;
Keunstwurk It Each fan Stiens;
'It each fan Stiens' herplaatst (in: Stienser omroeper week 09, 2013 (jrg 65), p.8);
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-10-1981 ,It each fan Stiens';
129.
Historisch Centrum | Leeuwarden: Leeuwarder Dorpen;
Stinze-Stiens Structuur van het oude dorp;
AlleFriezen:
Jelle Jansen Lidmatenregister Herv. Gemeente Stiens;
university of groningen:
In Emendaesje [Withrin] / P. Sipma (in: Us Wurk, I 1952, nr.3, p. 41-42);
Wydrum / O. Postma (in: Us Wurk, I 1952, p. 59);
130.
Gedenkschriften / P.J. Troelstra. - Querido, 1931. - p. 68;
131.
Historisch Centrum | Leeuwarden: Pieter Jellessingel 13;
132.
Delpher:
Leeuwarder courant, 07-10-1836 Advertentie;
Leeuwarder courant, 06-01-1837 Advertentie;
Leeuwarder courant, 19-11-1852 Advertentie;
Leeuwarder courant, 02-12-1853 Advertentie;
Leeuwarder courant, 16-09-1864 Advertentie;
Leeuwarder courant, 09-04-1878 Advertentie;
Leeuwarder courant, 01-11-1878 Advertentie;
Leeuwarder courant, 16-05-1879 Advertentie De Jong begint voor zichzelf;
Leeuwarder courant, 22-05-1879 Advertentie;
Leeuwarder courant, 10-06-1889 Advertentie;
Leeuwarder courant, 26-09-1910 Advertentie;
Leeuwarder courant, 12-12-1910 Advertentie;
Franeker courant, 18-12-1910 Particuliere Correspondentie.;
Leeuwarder courant, 06-12-1957 Woonhuis te Stiens;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-05-1961 Veiling Stiens;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-02-1964 Overdracht v.d. Woude - Bootsma;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-03-1966 Dansen;
Friese koerier, 11-10-1969 Woonhuis - Stiens;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-01-1976 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-04-1981 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 20-09-1981 Familiebericht;
AlleFriezen:
Pieter Jacobs Hoogstra Bevolkingsregister Stiens;
133.
Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 289;
134.
Stinsen en States in Friesland Unia State te Stiens;
Klaas Sjoerds de Boer Kwartierstaat van Baucke Baukes (*1657);
Leeuwarder courant, 16-08-1831 Aanteekeningen.;
Stads- en dorpskroniek van Friesland / G.A. Wumkes. - deel II (1800-1900). - Leeuwarden : Eisma, 1934 p. 362;
internetraadpleging: 1 - 5-12-2021, 17-12-2021 - 22-1-2022
|
|
|
Burmania terp, Stiens
|
|
draaikruis en ommegang, Stiens
|
|
noordzijde Sint-Vituskerk, Stiens
schip noordzijde Sint-Vituskerk, Stiens
|
|
grafzerk Grietje Landmeter, Stiens
|
|
koor noordzijde Sint-Vituskerk, Stiens
|
|
grafzerk Abe de Witte, Stiens
zuidzijde Sint-Vituskerk, Stiens
graf Sietske van Hoek-Robijn, Stiens
graf Bouwe Jans de Vries, Stiens
graf Bouwe Jans de Vries, Stiens
|
|
ingang toren westzijde Sint-Vituskerk, Stiens
|
|
familiegraf Sevenster, Stiens
grafzerk Sijbe Sijbes Sevenster, Stiens
|
|
Grand Café De Smalle Brug, Stiens
|
|
aanzicht parkeerplaats Langebuorren, Stiens
|
|
Leeuwarderadeel 1242-2017, Stiens
|
|
Fûgels | 2015 | Johannes Douwinga & Farid Hasnoui, wegversmalling Ljipstrjitte, Stiens
toren Sint-Vituskerk, Stiens
Langebuorren 33, Stiens
|
|
fiets - Langebuorren 16, Stiens
1901 - Langebuorren 16, Stiens
1901 - Langebuorren 16, Stiens
Piter Jelles monument | 1933 | Tjipke Visser, Stiens
|
|
Galge - It Kleaster, Stiens
It Kleaster, Stiens
Pieter Jellessingel 13, Stiens
St. Vitushus, Langebuorren 1, Stiens
1910 - Uniawei 19, Stiens
|
|
Britsum
De dorpsgrens van Stiens en Britsum volgt de verbindende factor tussen deze twee, de Stienzer Feart (Stienservaart). Ten noorden ervan ligt Stiens, ten zuiden Britsum.
We rijden Britsum binnen en komen al snel op de van oost naar west gaande weg dat nu Menno van Coehoornwei genoemd wordt.
En dat is niet geheel onlogisch, we staan midden op terrein dat deel uitmaakte van de Lettinga State
1.
Hier werd in 1641 de later beroemd geworden vestingbouwer en strateeg Menno van Coehoorn geboren
2.
Ook groeide hij hier op en vertoonde hier al zijn geniale talenten
3.
Nieuwe vestingbouw, op een natte of lage horisont; welke op driederleye manieren getoont wordt in 't fortificeren der binnengroote van de Fransche royale ses-hoek, waar in de sterkte der hedendaagsche drooge- aan de natte-grachten gevonden wordt : als mede hoe men tegenwoordig langs een zee of rivier fortificeert, en op wat manier men daar behoorde te bouwen. Ider Methode geataqueert en vergeleken, so in haar wederzijds sterkten, als onkosten, met de Fransche of hedendaagsche Vestingbouw / M. Coehoorn. - Leeuwarden : Hendrik Rintjes, 1685
[google books]
|
Tijdens het reizen door ons leefgebied komen we Menno van Coehoorn dan ook overal tegen, zoals bijvoorbeeld in IJzendijke , Zeeland of Zutphen , Gelderland, waar hij zijn nieuw ontwikkelde strategieën toepaste
4.
Zijn invloed liet zich langdurig gelden, waarbij zijn verdedigingsplan zelfs nog een onderdeel in de jaren '50 van de vorige eeuw werd van de NAVO-verdediging om een bliksemaanval vanuit het Oostblok te kunnen blokkeren. Ook zijn zogenoemde Coehoornmortier werd tot in de twintigste eeuw gebruikt
5.
Menno's leven begon hier in Britsum in maart 1641. Zijn exacte geboortedatum is vreemd genoeg niet bekend. Zijn zoon laat ons in het ongewis met de notitie "qui naquit le ..... de Mars de l'année 1641, et fut élevé à une de leurs terres nommé Lettinga."
Hij zou in Den Haag overlijden op 17 maart 1704. Zijn praalgraf staat in Wyckel
6.
Bij een aantekening van dit praalgraf staat echter wel zijn geboortedatum vermeld, namelijk 5 februari 1641
7.
Door zijn huwelijk te Britsum op 3 februari 1678 met Magdalena van Scheltinga kwam hij in het bezit van een stuk grond in Wijckel, waarop hij in 1678 state Meerenstein liet bouwen
8.
We mogen De Friese Vuurleeuw of un diable de feu (vuurduivel), zoals Menno Coehoorn ook wordt aangeduid, kwalificeren als militair, ingenieur, architect, tekenaar en vestingingenieur, waarmee ook meteen de volgorde van zijn carrière is aangegeven. En we moeten zijn werk en belang op gelijke hoogte zien als de bekende admiralen als Michiel de Ruyter.
Op een gedenkpenning met aan de voorzijde zijn geharnaste borstbeeld heeft aan de keerzijde de gewonnen stad Bon met jaarduidend randschrift sICIgne DoMata feroCI: Aldus door 't woedend vuur bedwongen. Zijn aanval methode met een verdubbeling van het kanonnenvuur was levens besparend en was gelijk de aanval op Jericho, dat viel door 't geluid van de trompetten.
Het opschrift aan voorzijde is dan ook duidelijk: Ut tonus evertit tubarum moenia quondam, sicque tonans Coehorn moenia bonna tua, oftewel "Gelijk het geluid der trompen de wallen eertijds, zo heeft ô Bon! de uwen de donderende Coehoorn geveld."
9
Zijn ouders waren Gosewyn van Coehoorn en Aletha Hinckema ab Hinckenburg. De van Coehoorns kwamen uit de buurt van Frankfurt. Zijn grootvader, tevens Gozewijn van Coehoorn, kwam in 1572 met Willem van Oranje mee uit Duitsland en kwam als kapitein in dienst in het Staatse leger.
Zijn educatie begon thuis op de Lettinga State met les van Nicolaus Amama (1628-1656) en vervolgens ging hijzelf naar de Universiteit van Franeker om wiskunde te studeren.
Hier werkten ook zijn oom als hoogleraar vestingbouwkunde en wiskunde en neef die daar ook hoogleraar was als opvolger van zijn vader. Ze bleken goede sparringpartners.
Menno van Coehoorn kreeg op 4 oktober 1660 de rang van kapitein en nam de compagnie van zijn vader Gosse Gideons van Coehoorn over.
Menno van Coehoorn, 1641-1704 : vestingbouwer, belegeraar, infanterist / Joep van Hoof. - Utrecht : Matrijs i.s.m. het Instituut voor Militaire Geschiedenis, 2004. - ISBN 90-5345-244-3
|
Later concludeerde hij als vestigbouwer uiteindelijk dat niet de logica en wiskunde bepaalde wat een goed verdedigingsontwerp was, maar het landschap waarin de vesting moest komen te liggen
10.
Oftewel zorg dat er voldoende buffer blijft tussen jou als verdediger en de aanvaller. Een wijsheid die voor vele zaken toepasbaar is.
Op de klok van de kerk in Britsum staan zijn ouders geschreven als Gosewijn van Coehoorn en Aeltje Hinckena van Hinckenaboergh:
Jurien Balthasar heeft my gegooten in Leeuwarden 1664.
Gosewijn van Coehoorn, old kapitein van eene compagnije soldaten te voet en vrou Aeltje Hinckena van Hinckenaboergh sijn huysvrou
Antonius Petri, pastor in Britzum
11.
Gosewijn (Coevorden - Britsum) en Aeltje (Britsum - Britsum) waren in Britsum getrouwd op 28 december 1636. Ze lieten Minne of Menno op 15 september 1641 dopen. Daarna kregen ze nog Gideon en Johannes. Het echtpaar kocht in 1645 land op het Koarnjumer Nijlân. Zeven jaar later laten ze hun oog vallen op de Jellinga State die ze op 5 oktober 1652 kopen. Weduwe Aeltje verkoopt het weer op 20 september 1684 aan de voormalige burgemeester van Leeuwarden, Dr. Jacobus Recalf
12.
Toen de Burdo nog bevaarbaar was, lag er in de dijk onder Stiens de zogenaamde Lettinga-zijl, dat echter slechts diende om tol te heffen. De schippers werden daardoor in hun reis verlét, oftewel opgehouden. Deze naam werd overgedragen aan de zijl en vervolgens aan het nabijgelegen heeren huis Lettinga. Belet-Staten was dus geen fijne woordspeling. Aan deze tol kwam een eind toen de dijk van de Kapershoek door de Burdo (De Borne of Boorn) gemaakt is.
De Burdo werd ook wel Boerdiep of Burdinus genoemd
13.
Schotanus noemde Lettinga in 1664 een adellijke state, genaamd Letsga of Lettinga. Hij bracht het ook in verband met het tolhuis en het oude kasteel, de Britzenburgh dat hier gestaan heeft, met Winsemius als bron
14.
Dit wekt de suggestie dat dit stukje Burda in de middeleeuwen nog een soort zijslenk van de Boorne was dat in ieder geval doorliep tot de dorpskern én de voorganger van de Stienservaart. Mogelijk geldt de aanduiding van zijslenk ook voor de zuidelijker gelegen De Joussen of Jousen, in de volksmond Joosten of Joasten geheten
15.
De dorpsgrenzen van Britsum bevinden zich dan ook tussen Burda in het noorden en De Joussen in het zuiden. Ten zuiden van het huidige Britsum kunnen we nog een fraaie meandering van De Joussen terugvinden, met sloten die het radiaire van de afgegraven terp mogelijk nog weergeven.
Van de voormalige bewoning is bekend dat het vanaf 1496 een adellijk huis was. Daarna werd het in 1511 pachtgoed. Tussen 1533 en 1591 was het een eigenerfde sate, waarna het na 1601 weer een adellijk huis werd.
De naam Lettinga wordt voor het eerst vermeld in 1571.
De state had, toen op 16 juli 1571 de inventaris werd opgemaakt, een groet hoff, een groentetuin en een cleijn hoff, een kleine boomgaard naast een oud vervallen huis liggen. De bewoner was toen Feycke Lettinga, waarbij Lettinga de aangenomen naam was, vanwege de bewoning van de state. Broer Rienck Tzierts had deze toevoeging namelijk niet. Feycke Lettinga heette dan ook voluit Feycke Tzierts Lettinga
16.
In de 17de en 18de eeuw was Lettinga een buitenplaats met uitgebreide hovingen en singels. Zo beeldde ook Schotanus het in 1718 af. Een inventaris in mei 1776 van het sterfhuis van Johannes Saakma van Wyckel geeft een goede indruk van de inboedel van de buitenplaats. Naast de gebruikelijke inboedel, worden ook de beschrijvingen van koets, chais en open wagen gegeven. Een week later wordt tevens de staande horologie "met een fraay met Bloemwerk ingelegde Kast" genoemd.
Eerder bood Mr. A. R. van Wyckel, secretaris van Leeuwarderadeel in 1769 op de Buitenplaats aan de Hoge Dyk, Mettinga State genaamd, voor de 'old Secrataris J. S. van Wyckel, een zeer groot partij hout van Esken en Willegen Bomen aan. In 1770 worden de verschillende soorten appel- en perenbomen verkocht. Met Mettinga zal Lettinga beoogd worden
17.
Vanaf 2 december 1795 worden weer de nodige boomsoorten te koop aangeboden: appel-, peren-, pruimen, noten- en mispelbomen. Uiteraard weer eenvoudig mee te nemen over de Stienzervaart die naast het huis en hovinge ligt.
Eind 1796 wordt deze boomverkoopactie gestaakt.
Op 23 maart 1797 wordt uit de hand te koop aangeboden "een heerlyke Buitenplaats (Lettinga genaamd)" van wijlen H. H. van Wyckel. Zijn weduwe woont er nog wel.
Zaterdag 13 mei zal het nogmaals worden geprobeerd om het te verkopen, nu in het Wagentje aan de Lange Pyp binnen Leeuwarden, by Strykgeld. De inboedel zal op 20 september verkocht worden, waaronder een staand tafel horologie en een scheerwagen.
In 1832 waren het huis en de tuinen verdwenen
18.
Zoals we inmiddels weten ligt er op de oostelijk kwelderwal van de Middelzee, de verbrede Boornestroom een lange rij terpen, waaronder het terpdorp Britsum
19.
Wanneer we afslaan de Menno van Coehoornwei op, rijden we langs het fietspad, de voormalige spoorlijn en langs diverse diepe en ondiepe sloten, de leien die ook ooit gegraven zijn. En deze zullen vervolgens onderhouden moeten worden. Dit zal in de middeleeuwen nog veelal door het gezin dat er woonde zelf worden gedaan. Daarna zullen er werkers voor ingehuurd worden. En bij grotere project - we zagen het al voorbij komen bij de aanleg van Het Bildt - grondwerkaannemers en -uitvoerders. In de zeventiende eeuw worden (zo goed als) de laatste sloten op de klei gegraven
20.
Zoals we al vermoeden had Britsum van oorsprong een radiale structuur
21.
Britsum is z'n structuur vooral kwijtgeraakt tijdens het afgraven rond 1900 van de terp aan de oost- en vooral de zuidzijde. De weinige oude bebouwing moeten we dan ook ten noorden en westen van de kerk zoeken
22.
Wat opvalt bij het afgraven van de terp dat er tot en met februari 1906 nog nauwelijks iets bijzonders is opgegraven bij de terp van de Lettinga State. Noemenswaardig is een kop van een wild zwijn, dat naar het Friesch Museum is gebracht
23.
In werkelijkheid was er in februari 1906 wel degelijk iets bijzonders gevonden, zo zal later blijken. Op 24 maart bood namelijk een bekende terpschipper een stokje met daarop geheimzinnige tekens te koop aan. Het Friesch Museum kocht het en liet de schipper de plek aanwijzen waar het gevonden was. Dit bleek op zo'n 15 voet diepte, dicht bij de weg voor de woning van de terpbaas Sj. Stienstra. Dit is iets ten noordwesten van de kerktoren
24.
P.C.J.A. Boeles laat weten dat het om een rechthoekig houtje gaat met twee brede en 2 smalle zijden dat een lengte heeft van 12½ cm. Op de brede zijden zijn runen aangebracht. De ene zijde is van rechts naar links geschreven. Hier ontbreken waarschijnlijk drie tekens, omdat mogelijk de spade bij het afgraven er een stukje vanaf heeft gestoten. De andere is van links naar rechts geschreven. Het voorwerp is verder puntgaaf en ook over de aangetroffen tekens bestaat geen twijfel.
Houten voorwerp uit de terp te Britsum met runen-inscriptie aan weerszijden
bron: Gids : Fries Museum te Leeuwarden / P.C.J.A. Boeles, Nanne Ottema. - Leeuwarden : Friesch Genootschap van Geschied- Oudheid- en Taalkunde, 1921. - p. 86
|
Om zich te vergewissen van vindplaats die schipper Nammen Sytsma en broer Wieger had aangegeven reist de conservator van het Friesch Museum op een zonnige 7 april af naar Britsum. Ongeveer 50 passen ten noordwesten van de toren, aan de weg voor de woning van de terpbaas Kingma.
Hier valt op dat de terpbaas niet Sj. Stienstra heet, maar Kingma. Of ze elkaar hebben opgevolgd is niet duidelijk.
En wie zijn Nammen Sytsma en Wieger Sytsma?
De broers zijn de kinderen van schipper Sytze Ypes Sytsma en Hebeltje Wiegers Postma. Wieger werd op 11 mei 1873 in Grouw geboren en overleed ongehuwd als schipper al op 37-jarige leeftijd op 26 augustus 1910 in Oostermeer.
Nammen werd geboren op 29 december 1880 in Oostermeer op het schip. Hij zou op 38-jarige leeftijd op 11 december 1919 trouwen met de in Drogeham geboren 24-jarige Antje van der Velde. Dit gezin zal flink groeien. In totaal krijgen ze acht kinderen. Ze krijgen op 4 mei 1920 Hinke. Op 30 maart 1921 krijgen ze Hebeltje. Op 8 augustus 1922 wordt Dieuwke geboren. Ype volgt op 4 september 1923 en Johanna op 13 december 1924. Sytze zal op 29 december 1925 geboren worden en komt op 22 februari 1927 te overlijden, enkele dagen nadat broertje Jan op 15 februari 1927 wordt geboren. Zodoende krijgen ze op 30 juni 1929 nogmaals Sytze (of Sietske), maar hij wordt slechts 14 dagen oud. De beide dochters trouwen in 1944. Nammen is dan inmiddels zonder beroep. De vinder van het bijzondere stukje hout zou 80 jaar worden en overlijden in Drachten op 14 augustus 1961. Zijn vrouw Antje van der Velde zal op 8 december 1977 in Veenwouden komen te overlijden.
Boele is vooral geïnteresseerd naar de diepte waar het gevonden is. Die is van wezenlijk belang om het verhaal correct in te kunnen schatten en verbanden met de andere vondsten te kunnen maken.
De inscripties, bestaande uit grotendeels samengestelde streepjes met hier en daar enkelvoudige tekens, die mogelijk op een ander moment in het hout zijn gekrast, doen het meest denken aan vondsten gedaan in Zweden bij Lindholm (Schonen) en in Denemarken in het veen bij Kragehul op Fünen. Deze gegevens, gecombineerd met andere bijna gelijktijdige vondsten in deze afgraving en gedateerde vondsten elders wijzen erop dat het uit Noorwegen komt van vóór de eigenlijke Vikingtijdperk.
Samen met professor Ludv. F. A. Wimmer uit Kopenhagen komen ze uit op de volgende vertaling, waarbij er over twee letters een interessante onzekerheid bestaat, dat mogelijk wijst op een overgang van de oude naar een jonger runenschrift, als zijnde een tussenfase:
th k(?) n i a b e r (u?) e t d u d
n | b k(?) r (u?) k(?) d m i.
25
Boele zal de datering verder specificeren tussen na 550 en vóór 600, maar daaraan wordt later getwijfeld.
De Noorse runoloog Bugge weet uiteindelijk de tekens te verklaren en over het algemeen is men het eens geworden dat het gezien kan worden als inheems fries. Bugge leest het volgende: "thin î â ber et dûd lid // ...n birid mî." De puntjes staan nog steeds voor de ontbrekende tekens. Woordelijk vertaald staat er dan "Draag deze ijf (amulet) altijd; er is een wonderbare kracht in verborgen. n.n. draagt mij" en vrij vertaald: "Draag deze ijf (amulet) altijd; er is een wonderbare kracht in verborgen. n.n. draagt mij".
Buma vertaalt het eerst als "Draag deze ijf (amulet) altijd in het krijgsgevolg. n.n. draagt mij"
26.
Ruim 80 jaar na de vondst zal Looijenga de lezing "þon i a beret du'; //n borod mi liu" vertalen als "draag altijd dit taxushoutje tegen verlamming; //n boorde mij. Lieuwe"
27.
Een andere reden dat Boeles hier op 7 april kwam kijken was de vondst dat het jaar ervoor werd gedaan. De gravers van de terpvaart - nodig op om de terpaarde vanuit het zuiden te kunnen afvoeren - moesten graven voor de woning van de terpbaas. De terp was daar voorheen drie meter. De opvaart werd twee meter diep. Tijdens het graven op het diepste punt, kwamen ze een deel van een vaartuig tegen, zo groot als een flinke Friesche praam. Helaas werd dit pas gemeld, nadat het deels was vernield en de vaart vol met water was gevuld.
Vooral de diepte van het schip doet een hoge ouderdom vermoeden.
Het taxushoutje werd namelijk enkele meters eerder gevonden. Echter verder graven was vanwege bebouwing niet mogelijk. Het is dus wachten totdat dit wel mogelijk is.
Speculatie ligt tot die tijd op de loer.
Mogelijk heeft Boeles tijdens dit bezoek een aantal stukken scheepshout weten te bemachtigen van de veenbaas.
Ruim een eeuw later zullen deze stukken hout onderzocht worden en ondanks dat er nog steeds niet verder gegraven kan worden wegens de bebouwing, komt er toch een einde aan de speculatiemogelijkheden.
De 14C-datering komt uit op circa 685-778 nOJ. De onderzochte vormen van het scheepshout geven aan dat het op een platbodem moet gaan, een punter of aak. Vergelijkingen met de drie eerder gevonden punters doet vermoeden dat het hier ook om een punter zal gaan
28.
We zien het grootste hoogteverschil vlak bij de kerk, tussen het kerkhof en het weiland aan de overkant van de Greate Buorren. Het hoogteverschil is bijna 5 meter
29.
Ter herinnering aan deze afgraving staat hier het beeld met de dubbelzinnige en tegenstrijdende titel skeppend, scheppend. Om uiting te geven aan het thema Terpafgravingen heeft de Kultuerried Ljouwerteradiel een prijsvraag uitgeschreven. Dit onder meer om de historie van meeste dorpen in deze omgeving, de terpdorpen in herinnering te houden, aangezien deze al scheppend verloren zijn gegaan
30.
Opgemerkt moet worden dat de onderste terplagen worden verbeeld met stenen, Zweeds labradorgraniet, die zijn opgedoken uit het ss Otto. Dit wrak werd weer uit de anonimiteit gehaald door het werkschip Ursus van de duikclub Ecuador, met schipper Nico Brinck en speurwerk van Wrakkenmuseumeigenaar Hille van Dieren.
Het Zweedse stoomschip Otto, met kapitein Morell, was op 25 januari 1903 met straatstenen, basalt onderweg van Gothenburg (Göteborg) naar Manchester, maar in het Westgat van Terschelling gestrand. De sleepboot Neptunus was uitgevaren om hulp te bieden. De equipage, 17 mannen en 2 vrouwen, is van boord gehaald en aan land gebracht. Ook sleepboot Hercules kwam hulp bieden. De dag erop deden ze een nieuwe poging, maar vermoedelijk tevergeefs. De inventaris is geland. Op de 27e meldt de kustwacht dat het schip vol water is en verloren. Begin februari werd de geborgen inventaris, bestaande uit onder andere scheepsboot, staaltrossen, kettingen, lantaarns, trossen, touwwerk met blokken, zeilen en kleden, telefoon, chronometer, barometer, compassen, compashuizen, fietsen, vlaggen, oud koper, proviand geveild. Het werd aangekocht door R. Klein voor slechts ƒ 80.
De stenen waren achtergebleven in het wrak.
De Terschellinger duikvereniging doken vele stukken graniet op. Hiermee bedacht Joop Mulder (Oerol) een kunstwerk Beelden uit zee te laten maken door Yaël Artsi, die er op Oerol 2003 mee begon. De beelden 'Bolder', 'Zeilen', 'Eilanders', 'Vergaan', 'Wrak' en 'Eiland' werden 8 september 2006 onthuld
31.
De bovenlagen van skeppend zijn gemaakt van gepigmenteerd beton. Hierin zijn enkele replica's bevestigd van de uiteindelijk honderden gevonden bodemvondsten
32.
Bovenop treffen het werktuig de schop, tauwon tha spada in het Oudfries, dat de symboliek van alle betekenis moet weergeven. De terp er is zowel mee opgeworpen, ook al wordt door sommigen beweerd dat het met de blote handen is gedaan . En het is er mee afgegraven
33.
Het beeld is gemaakt door Jan Pieter de Graaf uit Harlingen. Het ontwerp van De Graaf (Katwijk (ZH), 1-2-1949) werd in 2004 gekozen uit dertien inzendingen, omdat er volgens Jaap Blaauw van de Kultuerried nog nergens aandacht wordt besteed aan dit onderdeel van de geschiedenis. De Graaf is van huis uit vormgever en begeeft zich fluïde tussen de architectuur en beeldhouwkunst. Hij wint als ontwerper in die hoedanigheid als eerste Nederlander in 2006 de Duitse Auguste Papendieckprijs ter waarde van €6000. Tien jaar daarvoor was hij stadskunstenaar van Assen. Daarvoor was hij naast eigenaar van een ontwerpbureau ook docent beeldende vakken aan de Noordelijke Hogeschool. Later verhuist hij naar Heule in België, waar hij onder pseudoniem TOV ANDERS werk maakt
34.
Op 9 juni 2006 is het werk van De Graaf onthuld door de Commissaris van de Koningin in Friesland, drs. (Ed) E.H.T.M. Nijpels en de burgemeester van Leeuwarderadeel, drs. E.J. ter Keurs
35.
De terp ligt aan de Stienservaart, zodat het via de Dokkumer Ee in verbinding staat met de rest van de wereld. Dit was ook handig bij het afvoeren van de vruchtbare terpaarde
36.
Naast de al besproken Lettingastate lagen er in Britsum nog een aantal stinzen, zoals Britsenburg, Jornsmastate, Tjessinga State, Jellinga State, het Swijnzerhuis en Geringastate
37.
We lopen ze even bij langs.
We kunnen de Britsenburg zien als de oostelijke aan de Middelzee gelegen tegenhanger van Groot Hermana bij Minnertsga.
Volgens de oude kronieken of een in de omtrek gevonden grauwe steen zou dit gaan om een oude sterkte:
Britzenburg ben ik genant
Ter eere Britzanus wel bekant
Deze Britzanus heeft met broers de Noormannen verjaagd. We zitten aan de Middelzee op ongeveer dezelfde hoogte als Minnertsga , waar Hessel Hermana dezelfde strijd voerde.
Veel later vond men de fundamenten van sterkte terug. Deze lagen drie voet (ca 1 m) diep de grond in.
Dit was in 1290 al het geval. Men denkt dat de grote vloed van 1230 - ten tijde dat het zuidelijke gedeelte van de Middelzee al grotendeels was opgeslibd - de oorzaak hiervan was. Ook andere delen spoelden weg. Opvolgende stormen deden de rest, zoals we ook in de Dollard zagen.
Iets naar het oosten vond men even diep in de grondlagen de resten van een kapel. Hierin vond men nog vier zerken.
Op de eerste zerk stond:
Britzanus Joulsma
Defensor Frisiae
Hic fepultus
Obiit Anno 922. Id. Febr.
Het verhaal wil, toen men de zerk opende men een man vond van 10½ voet, met een grote baard, die meteen in stof uiteenviel.
De tweede zerk melde:
Ilste Joulsma van moede groot
Leydt hier begraven ende doodt.
Syn Broeder Britzanus ende hy eenpaar
Beschermden Friesland menig jaar
Dus iz ter ewiger memori syn
Dit hier gehouwen op sesen styn.
De derde tombe had het volgende opschrift:
Jeltze Joulsma de name myn
Plach den Noorman verdrietich te zyn
Door my zynze 't allen tyden syn
Uit Friesland verdreven met verdriet
Soo dat de Noordsche keere dreng
Myn doodt begeerde over lang
obiit 998
En op de laatste stond:
Hotze Joulsma was ik gehieten
De Friezen mogten my genieten
Uitgong was door my geraseerst
En ganschelyk gedestrueerd
Om dat ik met hulpe van haarder handt
De Noorman zo dickwils verdreef met schandt
Ick was de laatste van myn geslacht
Siet waar toe heeft my de doodt gebracht.
De kritiek op deze verzen was aan het eind van de achttiende eeuw, dat men het spijtig vond dat ze niet in het Latijn zijn "aangehaald" in plaats van het slecht Nederduits.
En zoals we sommige zaken wel vaker met een korreltje zout moeten nemen, zo zei de oude man als hem iets niet aannemelijk scheen: 't Kin wier wêze!
Het is ook wel erg toevallig dat alleen de vier zerken van de vier broers gevonden worden.
Ook de kerk verwijst het met 'apocrief', vanwege het niet bestaande kapel, naar de prullenbak
38.
Is er een verband tussen de Joulsma broers en het water De Joussen, dat deels Britsum en Koarnjum verbindt?
Ook Roarda komt op deze gedachte, maar merkt op dat de "l" er niet in staat. Als tegenhanger past het wat dat betreft, zoals het in de volksmond genoemd wordt, Joosten of Joasten ook niet
39.
Roarda, Reinder Sierks Roorda (1894-1965), schreef in 1939 het boek It âlde doarp, duidend op Britsum, waar hij op 15 april 1894 als zoon van veehouder Sierk Roorda en Aafke Algra geboren en als genealoog begraven is. Hij huwde op 14 juli 1926 met de op 18 juni 1899 in Oranjewoud geboren Jeltje Bosma. Zijn werkzame leven was hij makelaar, assuradeur en schreef veelvuldig eerst naar de krant, later in de krant en tevens geschriften, boekjes en boeken. Hij was tevens medeoprichter van het KFFB, de Kristlike Fryske Folks Bibleteek. Hij overleed op 7 november 1965 te Leeuwarden.
Roarda tekent de Britsenboarch en Lettinga op dezelfde plek. Op hetzelfde kaartje, dat de situatie van 1664 moet weergeven, staat ook de Ezinga State geschreven. Ten oosten van Swijnzerhuis staat nog een naamloos huis ingetekend
40.
Dit zou inhouden dat Lettinga de voorzetting is van de Britzenburg.
Noomen lokaliseert de Britsenburch of Joulsma op een plek bij pastorie, net ten westen van de Jornsma State. Hij noemt Joulsma een "virtuele stins". Mogelijk ligt de herontdekking van het Romeinse castellum de Brittenburg bij Katwijk aan dit fantastische verhaal ten grondslag
41.
De 'nieuwe' stinsen zullen pas ontstaan na de afsluiting van een deel van de Middelzee. Tussen Bitgum en Britsum wordt rond 1292 de Schradijk / Skrédyk-Hogedijk aangelegd
42.
De Jornsma state lag direct tegen de terp aan. Het groeide in de zestiende eeuw uit van een pachtboerderij tot state.
In 1511 was Hessel Martena de eigenaar en sindsdien komt het voor als state. In zijn testament van 1517 noemde hij het "gued tot Bretzem, hietende Geringe guued en het gued tot Jornssman int dorp Bretzum afzonderlijk."
Winsemius noemt het huis in 1622 een heerlycke state met hovinghe ende grachten wel versien. De tuinen waren in 1601 aangelegd, nadat er grondruil had plaats gevonden met de pastorie.
Schotanus beeldt het in 1664 als adellijk huis af.
Stellingwerf tekent het in 1722 als een samengesteld gebouw met poort.
In juni 1758 werd het huis als Een Heerlyke Heeren Huizinge met Singels verkocht om in 1760 afgebroken te worden. We gaan er vanuit dat inventaris, waaronder het goudleren behang van een breedte van 30 voet, zo'n 9 meter, eruit is gehaald. Dit behang diende om het (kaars)licht te reflecteren.
In 1794 was sprake van één zathe met de beide huizingen, Jornsma en Geringa state genaamd. Na 1832 was het grachtenpatroon nog goed te zien. Een boerderij was intussen afgebroken.
De naam van de state blijft voortbestaan. In 1946 verlooft de dochter van de boerderij Jornsma State zich met de zoon van de Eringa State (dat door dezelfde familie ook Ezinga State wordt genoemd)
43.
De Geringastate is, zoals uit het voorgaande blijkt, een van de boerderijen dat op het terrein van de Jornsma state staat.
De naam Thiessinga van de Tjessinga State komen we voor het eerst schriftelijk tegen in 1431 wanneer Popeka Thissinga à Britszim wordt vermeld. Hij is in 1437 onder meer mederechter van Leeuwarderadeel. Eerder, in 1422, woonde hij in Teerns. Toen ondertekende hij ook het grote verdrag van de hoofdelingen met Groningen en Focke Ukena. In hetzelfde jaar stopte hij met zijn steun aan de Vitaliebroeders .
Ljouwerteradiel : De voortreffelijckste voorstemmende ende meest contribuerende grietenije van Oostergoo / G. Abma. - Fryske Akademy, nr 633. - Ljouwert : De Tille, 1984
|
In 1511 blijkt zijn achterkleindochter Wyts Juwsma, als grootste grondbezitter in Britsum, eigenaar van Tiessingen.
Na 1511 werd de sate aangeduid als pachtboerderij, al noemde Schotanus de Tjessinga nog wel een adellijke state.
De locatie is net ten zuiden van de Jornsma State, ook op de oostzijde van de dorpsterp.
Roarda lokaliseerde het op een ander plek. Ook Gerben Abma (1932-2016) doet dat. Volgens Abma zou het halverwege tussen de oude Middelzee-dijk en de Dokkumer Ee aan de Oudlandsdijk gelegen hebben.
De skimmelrider / Theodor Storm; M.S.E. Visser (vertaling). - Ljouwert : Eisma, [1928]
|
Michiel Sjouke Elings Visser, boer en medeoprichter van het Kristlik Frysk Selskip, geboren te Hijlaard op 8 oktober 1887 als zoon van Eling Wygers Vissen en Korneliske Sjoukes Buma, had 38 jaar gewoond op de plaats Tjessingastate in het Britsumer Aldlân.
Visser was verder nog medewerker geweest bij It Heitelân, Frisia, Sljucht en Rjucht, It Beaken en schreef stukken in De Stim, Ons Fries Platteland (CBTB). Daarnaast vertaalde hij naar het Fries Der Schimmelreiter van Theodor Storm in 1928 in De skimmelrider : novelle, dat een mooie tekening van Ids Wiersma als omslag kreeg en schreef vele andere werken over diverse onderwerpen. Hij werd 83 jaar en overleed als weduwnaar van Wikje Algera en man van Eatske Nauta op 23 mei 1971 te Kollumerpomp.
We komen tijdens ons verblijf in het geboortedorp van Hans Theodor Woldsen Storm (1817-1888), Husum , dan ook het naar hem vernoemde hotel tegen.
Maar ook Roarda kon niet achterhalen of de boerderij waar Visser woonde dé plek was
44.
De Jellinga's komen gelijktijdig met de Tjessinga's voor. Kempo Jellinga was hier in 1402 en 1403 grietman van Leeuwarderadeel en naast mederechter gold dat ook voor Alteke Jellinga in 1436 en 1437. Lieuwe, Lyudo of Lywa Jellinga was in 1463 eigenaar van de State, zo staat in een oorkonde van 13 Febr. 1463 te lezen. Een aangenomen familienaam, aangezien hij een zoon van Sids Sidsma (Sytsma) uit Hallum was.
Naar verluidt was er Hollandse spion in 1468 die door had gegeven dat hij hier een slot had en het in het dorp voor het zeggen had.
Hij is dan ook bekend in de geschiedenisboekjes als hoofdeling Lieuwe Jellinga van de Donia-oorlog, hij verbrandde Romcke Donia in de kerktoren van Hallum en de Schieringer en Vetkooper-vete.
Mogelijk behoorden de buren Jellinga's en Tjessinga's tot elkaar bestrijdende partijen.
In 1470 werd Lieuwe hoefftling tot Britzum.
Waarschijnlijk is het zuidoostelijke kwart van de osseweg, de Lieuwe Jellingastrjitte een vernoeming naar hem.
De state werd daarna steeds verpacht en later steeds verkocht, zodat in 1624 als een gewone boerderij te boek stond
45.
Roorda tekent het ook op als Eringa State, maar hiermee zal waarschijnlijk Geringa bedoeld worden. En Geringa komt ook voor als Gheringa en Heringa. Echter de locatie ligt elders
46.
In het overzicht van (middeleeuwse) stinzen komt het Swijnzerhuis niet voor. Roarda laat het wel zien op het kaartje uit 1664 als Swynserhûs. Het kwam voort uit een samenvoeging van twee kloosterplaatsen. Het werd in 1623 bewoond door Saeckle Bauckes en Rints Heerckdgt (ook geschreven als Rintz Harckes), want Rints komt er op 25 juni te overlijden. Hij was met haar op 13 mei 1612 getrouwd toen ze beiden nog in Bolsward woonden. In september 1627 trouwt Saeckle opnieuw. Nu in Rijpkerk. Hij neemt Jantien Heyns uit Ryptsjerk tot zijn vrouw.
In 1640 blijkt dat Cunera van Douma, weduwe Burmania de eigenaar is. Huurder Saeckle is dan wederom weduwnaar.
Het zal dan ook om een boerderij gaan.
Een eeuw geleden (Swijnzerhuis) en nu ('t Swynserhûs) komt het ook nog voor op de kaarten.
Van der Aa noemt het tevens een voormalige state, gelegen een ½ uur O.N.O. van Britsum.
Koartsluting op it Swynserhûs / Klaas Elgersma. - Kristlik Fryske folksbibleteek, nû. 506. - [Ljussens] : Kristlik Fryske Folksbibleteek, [2021]. - ISBN 978-94-91971-21-1
|
Klaas Elgersma (1952) schreef in 2021 een documentaire roman Koartsluting op it Swynserhûs, dat het tragisch oorlogsverleden van WOII op deze boerderij aan de Stienzer Feart ontrafeld. Zijn grootouders Haije en Emkje Elgersma-Hofman woonden er toen
47.
De states en stinzen zijn verdwenen en hebben plaatsgemaakt voor monumentale boerderijen
48.
Met het verdwijnen worden mogelijk ook de fruitbomen deels ingeruild voor andere.
Om de winkelhaakboerderij van de pas overleden dorpsrechter Folkert Sytses treffen we bijvoorbeeld in de opgemaakte inventaris van 26 juli 1615 diverse boomsoorten aan, zoals de es, vlier en wilg
49.
Schuin tegenover het beeld Skeppend staat de kerk van Britsum, de Sint-Johanneskerk (24525). Zo op het eerste gezicht ziet het er relatief nieuw uit. Gelukkig lezen we op tijd de woorden "Tijdens een recente restauratie zijn muurschilderingen uit ongeveer 1270 gevonden" in een van de boeken, waaruit tijdens het rijden wordt voorgedragen
50.
De Sint-Johanneskerk heeft in 1875 een nieuwe ommetseling gekregen en doet daarom 'jong' aan. De kerk heeft een gereduceerd westwerk. Zowel het westwerk als toren is gepleisterd. In dezelfde periode, 1874-1875, werd er ook aan de begraafplaats gewerkt. F. Brouwer, de meestertimmerman van Cornjum, ontwierp een ijzeren hekwerk. De firma Mohrmann en Cie maakte in 1874 het toegangshek, waarna het hekwerk rondom in 1875 werd voltooid. De omklamping werd uitgevoerd door de meestertimmerman van het dorp B. de Vries in overleg met F. Brouwer, nadat de gemeentearchitect E. Kuikstra te Stiens het plan had goedgekeurd. Het stukadoorswerk werd uitgevoerd door J.H. Speckmann. Het glas in lood kwam voor rekening van C.H. Duysen
51.
Zoals we in Stiens al te weten kwamen uit de reuzensage , brak hier de toren. Britsen is Fries voor breken en zo kwam de terp aan zijn naam. Al zijn er natuurlijk ook andere verklaringen, zoals dat met gebroken land het akkerland bedoeld wordt. De grond wordt hier immers gebroken, geploegd. Vanwege de eerste schrijfvorm Bruggiheim of Bruggeheim door het klooster Fulda in de tiende eeuw wordt echter veelal gedacht dat het om brug een gaat. Latere vormen leiden echter naar de huidige vorm, zoals Bretzhum (13e eeuw) en volgende spellingsvarianten als Britszim, Bridthzum, Bretzum.
Britzum werd de standaard vanaf de zestiende eeuw, gevolg door Britsum vanaf de negentiende eeuw
52.
De gedachte van een brug kwamen we ook bij Brugge tegen. Die bracht ons naar de eerdere betekenis van die Oudfriese bregge en brigge en Oudnoorse bryggja dat aanlegsteiger betekent. Gezien de ligging in die periode misschien niet geheel verrassend.
Nog weer een andere verklaring wordt gezocht in de oude sterkte Britzenburg (Britsaheem) en zijn naamgever Britzanus of Britza, de beschermer van Friesland die samen met zijn broers Ilstra, Jetze en Hotze Joulsma de Noormannen verjoeg
53.
Tegen deze bestaande westpartij is het schip tussen 1240 en 1260 gebouwd. Mogelijk was er hiervoor nog een koor en schip, gemaakt van tufsteen uit de elfde of vroeg twaalfde eeuw. Het westwerk zal er omstreeks 1180-1200 bijgebouwd zijn. De verkoop van grote partijen tufsteen, die geboekt zijn in rekeningen van 1764 en 1768 zou kunnen aantonen dat er een voorganger van tufsteen is geweest. Het is echter onbekend waar dit tufsteen heeft gezeten. Een theorie is dat deze tufsteen als ombouw heeft gediend voor de eerste bakstenen opvolger en dat deze later - lees de jaren 60 van de achttiende eeuw - is vervangen.
Er is in deze periode wel iets gaande.
De hoog- en dikstamde Esken van het kerkhof worden namelijk op 16 november 1763 door Dr. H. Duivenstein verkocht. Dit zal gaan om de Secretaris van Leeuwarderadeel, Henricus Duivenstein die in Leeuwarden woonde. Hij werd als zoon van Steven Duivenstein (secretaris) en Anneke Hendriks Visscher en op 21 februari 1716 gedoopt. Hij studeerde in 1734 in Franeker en werd advocaat in 1739, waarbij werkzaam was bij het Hof van Friesland. Na 1766 treedt hij niet meer op als Secretaris van Leeuwarderdeel. Op 21 januari 1780 kwam hij te overlijden. Hij werd 64 jaar.
Vervolgens zoekt de Meester Timmerman van Britsum Johannes Wybrens begin februari 1764 een timmermans-knegt.
Johannes Wybrens verkoopt in november 1761 zijn vierdedeel van het beurtschip dat tussen Kollum en Leeuwarden vaart.
In mei 1780 wordt de woning - "een fraaye Huizinge, Schuurtje, en Koeystallingen, sampt Hovinge en Heyningen" - dat Mr. timmerman Johannes Wybrens huurt voor de geringe Huur van 28 Car.gls. tot mei 1781, verkocht. Het betreft een Stemdragend Hornleger.
Zowel het bericht van Duivenstein als Wybrens suggereren (ver)bouwactiviteiten.
Vervolgens moet in 1771 dak aan de zuidkant van de kerk gerepareerd worden. Het bestek hiervoor is in te zien bij de schoolmeester Watte Nicolay en bij de Meester Timmerman van Stiens, Jacob Ydes. De aanbesteding van het benodigde hout zal plaatsvinden op 17 januari 1771
54.
We lopen er maar eens naar toe om te kijken of we een kijkje binnen kunnen nemen. Dat blijkt niet zondermeer te kunnen. We kunnen daarvoor ons melden bij de sleutelbewaarder. Deze is gelukkig aan de overzijde van de toren te vinden, zodat we even later weer bij deur staan in afwachting van de gastheer.
Wij kijken intussen even rond en zien bij de ingang van het schip een merkwaardig fenomeen. Een gietijzeren urinoir. De Pissoir, zoals het ook in Duitsland en in het Verenigd Koninkrijk werd genoemd, werd in Parijs ook een vespasienne genoemd als vernoeming naar de Romeinse keizer Titus Flavius Vespasianus uit de 1e eeuw, die een belasting plaatste op urine die werd verzameld uit openbare toiletten voor gebruik bij het looien
55.
En tegenwoordig is het ook een zeldzaam fenomeen!
We mogen aannemen, dat deze na de nieuwe ombouw van 1875 is geplaatst
56.
Op de begraafplaats komen we een opvallende en bijzonder moderne zerk tegen. Het gaat om een glasplaat met afbeelding ingelijst in een roestvrijstalen frame. De zerk staat op het graf van de in Harlingen op 6 april 1992 geboren Wiepkje Jannica Westerbeek. Ze is de dochter van W.J. Westerbeek en T.A. Stegenga.
Op de afbeelding staat het gezin - broer en zus, vader en moeder - die hun zus en dochter laten gaan in Zijn handen. Haar klasgenoten beschrijven haar als de zon. Ze was een enthousiaste en sportief lid van de Keatsclub Britsum en speelde gitaar. Wiepk kwam op 15-jarige leeftijd in Epe op 5 augustus 2007 te overlijden, na een noodlottig verkeersongeluk op een kruising met een onoverzichtelijk situatie op dat moment. Na het ongeluk verschijnen er nog lange tijd uitingen van gemis. Ook moeder Tineke heeft er zwaar mee en zal 8 jaar later meedoen met het EO-programma Bakkie Troost
57.
Vanaf dinsdag 8 februari 2022 is SIRE gestart met een campagne 'De dood. Praat erover. Niet eroverheen.' om de dood weer een onderdeel van ons leven te maken.
De sleutelbewaarder opent voor ons de deur en begeleidt ons naar binnen.
Hier ontdekken we verrassend genoeg koepelgewelven van tufsteen met sierribben op de gewelfschepen. Elk travee heeft zijn eigen koepelvorm.
sierlijke ribben met hangende sluitsteen
|
De verschillend versierde ribben van het koor komen in het midden samen in een knoop en draaien in een druppel naar beneden. Deze druppel is gemaakt van Bremer zandsteen. Deze ribben met hangende sluitsteen is sierlijk te noemen. Deze afhangende sluitsteen was op een schetstekening uit 1944 nog aangebracht, maar na de renovatie in 1993 niet meer aanwezig. Wij mogen het echter wel weer aanschouwen
58.
In het koor vinden we nog een aantal fresco's die enkele passiescènes uitbeelden, waaronder "het laatste avondmaal", "de gevangenneming", "Jezus voor Pilatus", "de geseling", "de kruisweg" en "de kruisiging"
59.
De joden die Jezus in het beeldverhaal omringen dragen puntvormige hoedjes. Deze trechtervorminge spitse witte hoeden duiden op de vijanden van het christelijk geloof. Vooral deze hoeden zullen de creëerperiode van de schilderingen bepalen. Mogelijk vindt de vele aandacht in deze schilderingen voor de vijanden van het christelijk geloof zijn oorsprong in de diepe overtuiging dat de Friezen onmisbaar waren bij de kruistochten, waarbij de roem na de verovering van Damiëtta tussen 1217 en 1221 een grote rol speelt. Aangezien deze hoedjes in het Rijnlandse en Nedersaksen rond het tweede kwart van de dertiende eeuw geïntroduceerd wordt, volgt de aanname dat in combinatie met de bandversieringen die aangebracht zijn in de kleding, deze schilderingen stammen uit het midden van de dertiende eeuw. Dus kijken we mogelijk naar een groot reclamebord van een volgende kruistochtoproep.
De architectonisch vormgegeven kade met gestileerde golven zou ook kunnen duiden op Byzantijnse invloeden. Niet geheel ondenkbaar, aangezien de Friezen immers via de Oostzee tot ver in Rusland handeldreven , toen dat gebied onder de Byzantijnse kunstinvloed stond
60. Ook zien we delen van namen en teksten afgebeeld staan in lintbanners.
In het koorgewelf zijn in de marge Abraham, Izaäk, Mozes, hogepriester Aäron, David, Jonathan, Absalom en koning Salomo afgebeeld.
Psautier d’Ingeburge de Danemark, reine de France - Vers 1218 f. 014v
Château de Chantilly, France
Dit boek was gemaakt voor Ingeborg van Denemarken, de vrouw van de Franse koning Philip II.
Onder aan de pagina staat "Le gesse".
We kijken naar de (muziek)stamboom van Jesse (onderaan) naar Jezus (bovenin).
|
Dit is bijzonder omdat dit allemaal personages zijn uit het Oude Testament
61.
Ook komen we in het koor muziekinstrumenten tegen, zoals de harp (David), viola (Salomo), draailier (Absolom) en dwarsfluit. Van de fluit bespelende persoon, hij heeft zijn ogen wagenwijd open - in tegenstelling tot wat ook beweerd wordt, zijn slechts enkele letters bewaard gebleven, waaruit alleen opgemaakt kan worden dat ook om oudtestamentische vorst gaat. Het zijn de koningen uit het Oude Testament die ze bespelen. Mogelijk is dit geïnspireerd op de muzikale Boom van Jesse, zoals bekend is van de Ingeborg psalter van circa 1180 in Noord-Frankrijk
62.
In de derde travee is op het absisgewelf op het oostelijke vlak - dit wordt ook wel de triomfboog genoemd, de overgang van het schip naar het koor - een fresco van Maria met haar zoontje Jezus aangetroffen, omgeven door een mandorla. Een mandorla symboliseert veelal het samenkomen van hemel en aarde. Mogelijk is dat de reden dat deze schildering blauw als hoofdkleur heeft. Een andere gedachte is dat de inmiddels verbleekte kleur blauw haar kuisheid en onschuld symboliseert. Maria geeft hier waarschijnlijk - als een tweede Eva - een appel aan haar zoontje. Het is daarmee een verwijzing naar de Incarnatie en Verlossing. Ze kijkt vanaf hier het schip in naar het lekenvolk. Deze fresco uit 1270 is tijdens de laatste restauratie gevonden
63.
De laatste restauratie werd ruim tien jaar na de eerste frescovondst afgerond. De restauratie van de buitenkant werd tussen 1992 en 1993 uitgevoerd. Van 1998 begon men binnen. Toen werden ook door de restaurateurs pas ontdekte en de andere fresco's gerestaureerd. Door noodzakelijke bouwtechnische reparaties - er werden namelijk ook scheuren en gaten gevonden na verwijdering van de kalklagen - werden delen met schilderingen genummerd, in stukken gezaagd en na de opbouw weer nauwkeurig op de juiste plek teruggeplaatst door Doede Wijngaarden en Sietse de Jong van Restauratie Bouwbedrijf "Bouw '75" uit Workum. Vooral het zuidelijk deel, de zijde waar de terp was afgegraven, had veel bouwtechnische schade. Aan de gewelfschilderingen werd van maart 1998 tot december 1999 gewerkt. Nieuweling in het restauratie vak Hanna Visser uit Wiuwert en Helmer Hut, die in 1998 al dertig jaar in het vak zat, zijn er dus wel een aantal jaren mee bezig geweest. Met een mesje halen ze op sommige plaatsen wel tussen de 100 en 125 kalklagen weg. Soms zetten ze losse stukjes vast met speciale lijm. Een beschermlaag wordt niet aangebracht.
De hulplijnen van de aan te brengen schilderingen zijn eerst in de soppige, vette kalkpleister met een enigszins afgeschuinde houten stift aangebracht, waarna de inkleuring ook in de nog natte achtergrond gebeurde. Eerst werd het lichtgeel aangebracht met wat tegenwoordig een kattentong wordt genoemd. Vervolgens het rood en tenslotte het (kool)zwart. Deze vers aangebrachte kleurstoffen van de beelden, fresco's in het Italiaans, werden zodoende tijdens het drogen goed opgenomen in het materiaal. Door Huub H.J. Kurvers werd echter geconstateerd dat kalklaag niet door de natte verf is beroerd, zodat half-fresco een betere aanduiding is. M. de Keijzer die de verfmonsters heeft geanalyseerd meldt in zijn rapport 'Schildertechnisch onderzoek naar de afwerklagen van de wand- en gewelfschilderingen van de Hervormde Kerk te Britsum' van 9 maart 1999 echter de verf met een secco-techniek zijn aangebracht. Oftewel, de schilderingen zijn aangebracht op een droge achtergrond. We zien nu dus alleen de in mezzo-fresco aangebrachte basislagen. De met secco-techniek aangebrachte contouren en details zijn dan ook verloren gegaan. Men gaat ervan uit dat de schilderingen in zowel het schip als koor door een groep schilders in een keer is aangebracht. En dat dit in de periode is gedaan nadat het schip de overwelving kreeg. In het totaalbeeld van de koorgewelven zitten tussen de oudtestamentische namen en de passievoorstellingen diverse symbolische verwijzingen, waarbij de plaatsing een rol speelt. Zo staat ter illustratie het verhaal van Salomo, die wijs oordeelde over de twee twistende moeders om een kind tegenover Pilatus die het volk liet kiezen, maar Jezus wel liet geselen. Recht tegenover onrecht, muziekharmonie boven geweld
64.
Deze fresco's waren op een koude winterdag in 1989 tevoorschijn gekomen achter soms wel meer dan honderd kalklagen
65.
De ontdekking werd gedaan door restaurateur Lammert Muller uit Zuidhorn die hier vooronderzoek kwam doen voor de restauratie van het gebouw. Er wordt echter ook gezegd dat het architect Brouwer uit Beetsterzwaag was die ze ontdekte, nadat er iemand uit verveling tijdens een vergadering aan de muur was gaan peuteren, waardoor een stukje van de schildering zichtbaar werd. Muller noemt de ontdekking in kunsthistorische zin een ontdekking van nationaal belang: "Dit is van zo'n uitzonderlijke schoonheid en grote kwaliteit. Mooi van stijl en penseelvoering en zo verfijnd. Veel verfijnder dan ik elders ben tegengekomen." Hij denkt dan ook dat dit werk van professionals geweest moet zijn. Hij was dit niveau in zijn afgelopen 25 jaar als restaurateur van muurschilderingen nog niet in Nederland tegengekomen. Muller is ook verheugd over de gevonden kleuren zwart, oxyde geel en rood. "Vroeger wisten ze tenminste nog goede verf te maken." Men gebruikte toen kaaseiwit als bindmiddel en dat heeft er kennelijk voor gezorgd dat we het zeven eeuwen later nog kunnen zien. De aangebrachte 'geuzenkalk' zorgde voor de conservering door eeuwen heen. De van kalk vrijgemaakte fresco zullen zonder bescherming binnen dertig à veertig verdwenen zijn, zo is de ervaring uit andere kerken.
Hij vermoedt op dat moment dat er nog veel meer achter de twee centimeter dikke kalklaag tevoorschijn zal komen. Men gaat met röntgenapparatuur kijken of ze deze kunnen vinden.
De koster Geart Prosé denkt dat het nu blootgelegde stuk van zo'n 60 bij 100 cm een afbeelding kan zijn de over het Laatste Oordeel gaat. Deze werden wel vaker in het koor aangebracht.
Ook hoopt hij nog de familiegrafkelders van de Lettinga's en Van Eisinga's tegen te komen, naast de grafzerken van dominee Petri uit 1672 en dominee Balkius uit 1733. Er liggen ook zichtbare zerken van Burmania en Douma
66.
We komen wel de zerk tegen in het middenpad van Siuck van Burmania. Hij stierf op 29 maart 1597 lezen we bovenaan op de flink onder handen genomen zerk. Veel beeld is weggehakt.
Rondom kunnen we het volgende lezen:
Ao 1597 de 29 martij sterf de eedelen en eerentvesten joncker Siuck van Burmania
Ao 1651 de 13 maaivus sterf de edele eerbaare iuffrou Kunira va Douma syn wijff
In de kaders onder de schilden staat:
Anno 1671 den 19 september sterf den eedelen eerentphesten joncker Gemme Laes va Burmania in leven hout fester en pluimgraaf va de provens Vrieslandt out 45 iaer legt hier begraven
Anno 1652 den 3 augusti sterf den eedelen en eerbaren iuffrou Rintien va Eysinga syn huisfrouwe end leit hier begraven
Anno 1686 den 20 sten september sterf de eedelen eerbare iuff... Foek van Eysinga in leven syn edelheids tweede huisfrou oud 56 iaren en legt alhier begraven
Sjuck van Burmania (behorend tot de negende generatie van de Burmania) overleed in Britsum op 29 maart 1597. Hij trouwde met Cnier Laesd. van Douma. Zij overleed op 13 mei 1651.
Gemme van Burmania werd 45 jaar en stierf op de Jornsmastate op 19 september 1671. Hij hoorde bij de elfde generatie in de Bumania-lijn en is dus rond 1626 geboren. Hij huwde tweemaal.
Met zijn eerste vrouw Rintkje Aedesd. van Eysinga trouwde hij op 29 september 1644 in Kornjum. Zij is op 3 februari 1622 gedoopt of geboren en overleed op 3 augustus 1652.
Met zijn tweede vrouw Foeck Fransd. van Eysinga trouwde hij in Britsum op 30 november 1655. Zij werd 56 jaar en overleed op 20 september 1686
67.
In de toren ontdekte restaurateur Lammert Muller dat de houten binnen wijzerplaat van de torenklok in 1860 is overgeschilderd. Daaronder vond hij namelijk 1610.
Ook de vondst van een met bladgoud uitgevoerde heraldische wapens verraste hem.
De gezangenbordjes zijn ook in 1860 overgeschilderd. Hieronder trof hij het jaartal 1724, uitgevoerd op eikenblaadjes van bladgoud.
En ook de Herenbanken beloven verrassingen te geven.
Zo alles overziend verwacht hij dat de geschiedenis van deze kerk herschreven zal moeten worden
68.
Pas op 31 maart 1992 werd er begonnen met het daadwerkelijk restaureren van de kerk, te beginnen met de buitenkant. Burgermeester Cees Bijl gaf daarvoor het startsignaal door met een zware hamer en beitel de eerste brokstukken van de muur te halen. Het dak krijgt nieuwe leistenen en nieuwe goten. Het voegwerk wordt deels vervangen. In de toren wordt het balkensysteem vernieuwd. Dit zal bij elkaar zo'n twee à drie jaren kosten. Pas daarna is er mogelijk geld voor de binnenkant en de fresco's
69.
Naast fresco's springen ook de tegenover elkaar staande preekstoel en herenbank in het oog, die stammen uit de zeventiende eeuw. De families Burmania en Van Wyckel-van Lycklama zijn de opdrachtgevers. Wij kunnen nog alleen de Van Wyckelbank ontdekken. Deze heeft een gesneden opzetstuk met een alliantiewapen uit het eerste kwart van de achttiende eeuw. Hierbij vallen ook de oud groen gedraaide zuilen met gesneden en gekleurde bladranken op. De totale bankcompositie komt enigszins onrustig over door de mix van stijlen.
Het alliantiewapen - althans het mannelijk deel - is door de heer Dull uit Leeuwarden geïdentificeerd als van Van Wyckel
70.
In de kerk is een steenreliëf van een bok met vier horens te zien, dat daarvoor in het kerkmuseum van Jannum te zien was. In de middeleeuwen en daarvoor stond de ram symbool voor de kracht en trouw van de Christus.
De bok werd ook als offerdier gebruikt, dat net als Christus de zonden van de wereld draagt: de zondebok.
Aangezien dit rode zandsteen al vroeg werd gebruikt voor grafzerken en sarcofagen, is dit reliëf mogelijk al in de veertiende eeuw gebeeldhouwd. Dit materiaal wordt vanaf de late tiende tot en met de twaalfde eeuw vanuit het hedendaagse Midden-Duitsland geïmporteerd, veelal via Bremen. Daarom wordt het ook wel Bremer zandsteen genoemd. Mogelijk is gemaakt van een hergebruikte sacrofaagdeksel.
Hoe het in het kerkmuseum van Jannum terecht is gekomen is niet duidelijk. Het zou - voordat het verscheen in Jannum - achter de kerk in Britsum bij opgravingen gevonden zijn. Na Jannum is het opgenomen in de collectie van de Ottema-Kingma Stichting, die het op een gegeven moment weer afstootte. Zij schonken het aan de Stichting Alde Fryske Tsjerken ter plaatsing in de kerk te Britsum.
Aangezien deze middeleeuwse afbeelding symbool staat voor wellust en zonde, is het de vraag of deze wel in de kerk thuishoort. Dat lijkt niet echt bezwaarlijk, aangezien Daniël ze ook in zijn Bijbelse visioenen beschrijft. Ook de tabernakel had er vier (op elke hoek een), waaraan het bloed van de bok werd aangebracht. Je kunt er dus alle kanten mee op.
De waarschijnlijk oorspronkelijke gevelsteen was afkomstig uit de Britsumer boerderij De âld bok, een boerderij dat in ieder geval al in 1690 voorkwam en op 10 juli 1793 door de gardenier Dirk Sakes is gekocht. Het stond aan het begin van de 19e eeuw op instorten. De laatste delen zijn in de 20e eeuw verwijderd. Ook de hieraan refererende Boksdyk is verdwenen.
Het Fries Museum heeft in het begin van de twintigste eeuw ook een kop met hoornen van het vierhoornig schaap in bezit gehad. Het werd toen "merkwaardig" bevonden en iets later als "monstruositeit" beschouwd (maar dit laatste werd meteen gecorrigeerd, als zijnde van een type van een bepaald soort). De schedel uit de terp van Hallum zou uit de periode 0 - 400 nOJ kunnen komen, maar helemaal vast staat dat niet. Het zou een schenking van Dr. H.G. Cannegieter uit Hallum zijn.
Mogelijk werden op deze boerderij zogenaamde Jacobschapen gehouden, een naam dat het overgehouden heeft aan het Bijbelse verhaal van Jacob, dat alle gevlekte schapen uit de kudde van Laban mocht houden als beloning. Zijn verschijning is gelijk met dit vierhoornig reliëfbeeld.
De gevelsteen is nu ingemetseld in de nis in het koor onder de schildering van Jezus op de Olijfberg
71.
Een ander bevreemdend verhaal, waar we hier niets van terugzien, is die van de Kerckebijbel met zilverbeslag uit 1714. Deze werd in 2001 gestolen uit het kantoor van de stichting Alde Fryske Tsjerken in Leeuwarden. De Stichting Kerkelijk Kunstbezit Nederland (SKKN) had de bijbel in 1998 nog keurig omschreven in opdracht van de toenmalige kerkelijke gemeente Britsum-Cornjum-Jelsum. Op 31 mei 2001 meldde SKKN deze diefstal bij de Centrale Recherche Informatiedienst (CRI, toen eigenlijk al omgedoopt tot dNRI). Het kreeg een vermelding in Kunst en Antiek van de dienst Nationale Recherche Informatie (dNRI) van het Korps landelijke politiediensten (KLPD).
De verzekeraar Donatus heeft datzelfde jaar nog een schadevergoeding uitgekeerd van ƒ 10.000. In 2016 werd het aangeboden op een veiling in Alkmaar bij Veiling Alkmaar met lotno. 3380, door een erfgenaam uit Heerhugowaard wiens vader een antiekliefhebber was. Beiden waren onwetend van de diefstal. De vader had het in 2006 te goeder trouw gekocht. De erfgenaam gaf aan voor de veiling nog een bod van € 4000 te hebben gekregen.
Het Fries Museum werd getipt door een Alkmaarse die het in de veilingcatalogus had zien staan.
Zeldzame gestolen bijbel na vijftien jaar terug in Britsum / Omrop Fryslân
YouTube, 24 aug. 2016 [weergave: 1995]
|
Marlies Stoter, conservator Fries Museum had zeker een bod willen uitbrengen tot een bepaalde hoogte. Scriba Ytzen Tamminga kreeg van een kunstkenner een mail op 25 juni, dat hem attendeerde op de voorgenomen veilingverkoop. Daarna volgden er nog meer soortgelijke bezorgde mails. Hij stuurde ze door naar de stichting. De stichting Alde Fryske Tsjerken liet hun advocaat de politie informeren, die vervolgens het boek in beslag nam. Voorzitter van Alde Fryske Tsjerken Jan Kersbergen kreeg op 24 augustus 2016 deze bijzondere kanselbijbel terug uit handen van de Alkmaarse rechercheurs Marion Groot en haar collega. Een specialist van het Museum Catharijeconvent die gespecialiseerd is in protestants erfgoed, Marco Blokhuis, had de bijbel onderzocht. Het boek is oorspronkelijk geweest van de adellijke families Burmania en Eysinga. Hun familiewapens staan namelijk op de zilveren schildjes die we tussen de andere zilveren versieringen op de omslag kunnen zien. De bijbel was in 1730 aan het kerkbestuur geschonken. Uiteraard kwam de bijbel ook weer even in te kerk te liggen, waar het onder toeziend oog van Wietse Oosterhof, plaatselijk bestuurslid van de stichting Alde Fryske Tsjerken, wordt getoond. Nu is het onderbracht bij het Fries Museum.
Vrijdag 14 juli 2017 hield Marlies Stoter een lezing over deze bijbel in deze kerk
72.
Halverwege 1860, op 2 juni beginnen de floreenplichtigen te delibereren over het laten maken van een kerkorgel
73.
Het orgel uit 1862 is gebouwd door Willem Hardorff, kleinzoon van orgelbouwer Mathijs Hansen Hardorf, die het weer geleerd had van de beroemde orgelbouwer Albertus Anthoni Hinsz. Willem had het vak geleerd van Jacob van Dam. Hij startte zijn bedrijf in 1844
74.
Het front is echter vrijwel zeker door L. van Dam en zonen gemaakt. Een zeldzaamheid zijn hier de aangebrachte ornamenten op de voorzijde. Deze zijn aangebracht met de sjabloontechniek
75.
Het geheel wordt gedragen op een met marmertechniek geschilderde verdiepingsvloerfront.
Het orgel werd tussen 2018 en 2019 door Bakker & Timmenga gerestaureerd voor ruim een ton. Bij de restauratie is het orgel dan ook helemaal uit elkaar gehaald. Dus zo'n 700 pijpen en alles wat daaraan vastzit. Er is slechts een correctie aangebracht. "Rond 1920 is een register gewijzigd: de Quint 3 was vervangen door een Violon 8", zegt organist en orgelkenner Theo Jellema. Deze vervanging is teruggedraaid
76.
Het kerkorgel werd op 4 mei ingewijd en werd op 19 mei opnieuw in gebruik genomen
77.
We zien hier ook de Quilts met thema Lijnenspel hangen van textielkunstenares Suzanne ter Berg-Bosma (1950). Deze zouden hier hangen van 3 augustus t/m 8 september 2019.
In het koor hangt aan de blauwe balken een bijzondere quiltkubus.
Suzanne ter Berg-Bosma heeft vanwege haar levenslange interesse een opleiding tot lerares naaldvakken gevolgd om in eerste instantie kleding te maken. Vanaf 2002 kreeg het maken van quilts steeds meer de aandacht. Deze drielaagse stoffen gebruikersvoorwerpen, van oorsprong dekens en spreien, werd door haar uitgewerkt tot de kunstuiting die we hier kunnen aanschouwen. Haar steeds beter worden techniek, verkregen van Dineke Ugen (vanaf 1987 docent quilts maken), mondde in 2017 uit tot de quiltkubus, dat techniek en lichtspel samen laat vloeien. Met een grondspiegel kunnen we deze kubus aan de onderkant aanschouwen, met daarbij op de achtergrond de koorgewelven. Ze verrast zichzelf telkens weer, door een schijnbaar onuitputtelijke inspiratiebron dat vanuit haar diepste innerlijke komt
78.
Naast de grote opgespannen quilt tegen de orgelgalerij treffen we nog een vitrinekast aan in een voormalige toegangspoort, naar het schijnt.
Hierin liggen de drie loden kistplaten die gevonden zijn in de grafkelder van de familie Burmania tijdens de restauratie van de kerk. Ze vermelden de volgende teksten:
In dezen rust het lijk van de Hooggeboren vrouwe Cathrarina van Burmania, Duarriere van de Hoogwelgebooren Heer Jr. Bartold van Burmania in leven majoor in de dienst van den staat, de welke is geweest de oudste dogter van ...... De Hoogwelgeboren heer Sjuk Tsjaarda van Burmania Grietman voor Menaldumadeel en de heer van Jornsma en Gerringa State te Britsum alwaar deze Verstorvene is gebooren op den 31 maij 1691 dewelke overleden is de 13 febr 1769 ...............
In een andere bron verhaalt als:
In desen rust het lijk van den hooggeboren vroue Cathrina van Burmania douairriere van de hoogwelgebooren jr. Bartold van Burmania in leven mayoor in dienst van den staat, & de welke is geweest de oudste dogter van wijl. de hoogwelgebooren heer Sjuk Tjaard van Burmania, grietman over Menaldumadeel en heer van Jornsma en Gerringa State te Britzum alwaar deze verstorvene is gebooren op den 26 maij 1694 dewelke overleeden is den 13 februari 1769 ... het ...
Catharina Lucia Sjuk Tjaards van Burmania is op 26 mei 1694 geboren en de dag erop, 27 mei gedoopt als dochter van Sjuk Tjaard van Burmania en Maria Helena van Inthiema. Ze huwde in 1729 met Bartold Tjaards van Burmania. Ze overleed als 74-jarige op 13 februari 1769 te Oosterlittens.
Haar man Bartold Tjaards van Burmania was toen al overleden. Bartold is op 3 juli 1696 geboren in Cornjum en twee dagen later gedoopt op 5 juli 1696 door de ouders Tjaard Lases van Burmania en Riemkje Bartolds van Douma. Hij werd en bleef majoor tot voor 1754.
Van Catharina's vader Sjuk of Sjuck Tjaard Gemme Lases van Burmania weten we dat hij 30 september 1658 als zoon van Gemme Laas Sjuks van Burmania en Foekje Franses van Eysinga geboren is op Jornsma te Britsum. Hij werd op 3 oktober gedoopt. Hij trouwde op 2 oktober 1690 te Workum met Maria Helena Inthiema. Hij was eigenaar van Jornsma en Gerringa State, grietman in Menaldumadeel van 1682 - 1729 en stierf dat jaar op 23 oktober.
Van Catharina's moeder Maria Helena van Inthiema weten we dat ze ook in Britsum is overleden op 57-jarige leeftijd in 1724. Ze zal dus geboren zijn rond het jaar 1667.
Deze 2 stellen, Sjuk en Maria, Catharina en Bartold zijn de schenker van de Kerckebijbel .
Gerrolt Ruerdt Juckema van Burmania
Luitenant Collonel van een regement te voet,
Gebooren den 26 Februarij 1651 en in den Heere gerust den 12 Marsij 1679.
Ook dit valt anders te lezen:
Gerroldt Ruerdt Juckama van Burmania luitenant collonel van een regement te voet, gebooren, den, 26, februarij, 1651 en, in den heere gerust, den 12 marty 1679.
En ook de derde is op verschillende manieren gelezen:
wijf
Hoogh edele Gebooren vrou Berber van Burmanis, weduwe, wijllen de
Hogh eedelen gebooren Heer Gerrolt Ruert Juckema van Burmania
Aetatus 34 obit den 22 Maert Aanno 1684.
Hoogh eedele gebooren vrou Berber van Burmania, wedue wijllen d’ hoogh, eedelen, gebooren, heer, Gerrolt Ruert Juckema van Burmania aetatus, 34 obit, den, 22, maert, anno 1684
Gerrolt Ruurd Doekes van Burmania is in Sneek geboren op 26 februari 1651 als zoon van Doeke Sjuks van Burmania en Edwer Lutske Gerrolts van Juckema. Zijn doop vond een dag later, eveneens in Sneek, op 27 februari plaats. Hij trouwde in het rampjaar 1672 Berber Gemmes van Burmania. Hij werd luitenant-kolonel en overleed zo'n zeven jaar na zijn huwelijk op 12 maart 1679, net 28 jaar geworden.
Hij groeide op de Camminghaburg in Leeuwarden op en erfde deze in 1651 van zijn grootvader Gerrolt van Juckema.
Zijn vrouw Berber Gemmes van Burmania heeft een eigen plaatje. Zij is op 31 maart 1650 geboren als dochter van Gemme Laas Sjuks van Burmania en Rienkje Aedes van Eysinga. Ze stierf op 22 maart 1684, net geen 34 jaar
79.
We lopen onder het orgel door en komen weer uit bij de gewelven van het westwerk. Dit begrip werd voorheen aangeduid als Westerblok, in het Duits Westbau of Westwerk en in het Frans Eglise-porche, al duidt het Franse begrip op alle ingangspartijen, terwijl het Duitse begrip - net als hier voorheen - geen ingang bevat. Het Westerblok heeft (smalle) zijvleugels of dwarsschepen. Het bevat het Westelijk koor en toren of torengroep. Bij het laatste kan gedacht worden aan twee hoektorens, die zowel rond als vierkant kunnen zijn. In Leermens in de huidige provincie Groningen stond zo'n breed bakstenen westfront tot 1822. Bij het koor, dat gevestigd was boven de krocht-achtige portaalruimten van de zijvleugels kunnen we denken aan de functie van de kinderdoop en kapel. Zo'n kinderdoop vraagt immers ook de administratieve inschrijving met een aangever. Ook kan bij een door galerijen omringt Westelijk koor gedacht worden aan een plek voor de koorzangers tijdens de conventsdiensten, waarbij de aanduiding oksaal op zijn plaats is.
Door Monumenten Advies Bureau uit Nijmegen zijn van dit gebouw de nodige bouwtekeningen verzorgd, waaronder twee van het westwerk. Vooral de gemaakte dwarsdoorsnede geeft een goed beeld van de aansluitingen op het schip. Men gaat er veelal vanuit dat de moeilijk toegankelijke overwelfde westwerken en vrijstaande torens tevens de functie van een verdedigbare veste hadden. De bovenverdieping was dan ook meestal alleen via het schip bereikbaar met een moeilijk toegankelijke trap of zelfs een losse laddertrap.
De gewelven waar wij nu naar kijken behoorden niet tot het oorspronkelijke concept. In de eeuwen van het bestaan is er ook het een en ander aan verbouwd. Zo zorgde plaatsing van het orgel in 1862 voor de noodzaak om een trapgat in het noordelijk deel van het westwerk door het gewelf te maken, aangezien het orgel de toegang blokkeerde
80.
In de gewelfde krochten van dit vrij unieke westwerk zien we twee gaten, met daaruit een touw. Deze touwen zijn er natuurlijk voor om de klokken te kunnen luiden.
Britsum Friesland Klokken van de Johanneskerk / Haye Punter
YouTube, 2 apr. 2016 [weergave: 1177]
|
Haye Punter heeft onder begeleiding van Wietse Oosterhof een mooi filmpje gemaakt om de klokken bovenin de toren te kunnen zien en horen tijdens het luiden. Oosterhof werd als 69-jarige in 2011 benoemd tot lid in de Orde van Oranje-Nassau. Hij legde toen zijn voorzittershamer van het ontmoetingscentrum Britsenburgh neer.
De kleine klok met toonhoogte bes' weegt 300 kilo en is gegoten door Johannes in 1507 en heeft reliëfs van Maria met Jezus op de arm en Bartholomaeus. Het heeft bovenin een Latijns randschrift. De grote klok met toonhoogte g' weegt ongeveer 600 kilo en is door Jurjen Balthazar uit Leeuwarden gegoten in 1664. "Jurien Balthasar heeft mij gegooten, in Leeuwarden 1664", staat er dan ook te lezen. Vervolgens volgen er - als ware het een moderne crowdfunding met logo's - een hele rij met namen die ook hun geslachtswapens boven hun naam hebben staan:
Gosewijn van Coehoorn, Old kapitein van eene compagnije soldaten te voet en vrou Aeltje Hinckema van Hinckemaboergh sijn huysvrou;
Antonius Petri, pastor in Britzum;
Harmen Jansen, dorpsrechter en meedekerkvoogd tot Britzum;
Foppe Doeckes, Pieter Sytses, Sytse Sytses Wiglama, Folkert Pieters, Aete Eelkes;
Jr Siuck van Burmania d'olde op Jornsma en vrou Cunera van Douma sijne vrou;
Jr Gemme Laes van Burmania Jornsma, Holtphester en Pluymgraef der Provincie van Friesland en Kerckvoogd tot Britzum, en vrou Rientien van Eysinga sijn E. owerledene en vrou Foeck van Eysinga sijn ede tegenwoordige vrouw;
Jr Siuck van Burmania de Jonge op Martena State tot Cornium in leven Grietman en Dyckgraef over Wymbritzeradeel de steden Sneek en Ylst daaronder begrepen en de vrou Catharina Enthens sijn Ed vrou.
81
De klokken zijn beide tijdens de WOII geroofd, opgeslagen in Meppel, maar waren daar - net als andere M- en P-klokken - na de bevrijding niet meer aanwezig. Ze zijn teruggevonden in Wilhelmshafen. De klokken werden met de andere per schip teruggebracht naar Harlingen, waar de eerste lading eind mei 1945 feestelijk werden onthaald. In november waren ook de klokken van Britsum in Harlingen waargenomen, door de Rijksarchivaris in Friesland, dr. A.L. Heerma van Voss. De klokken zijn vervolgens collectief naar de plaatsen van herkomst teruggebracht, waarna ze weer op hun plek zijn teruggehangen.
Aan het einde van 1942 werd door Reichskommissar Seyss-Inquart met een "Tweede Metaalverordening" geëist dat alle klokken werden afgenomen. Tijdens deze verplichtte afname, werd meteen van de gelegenheid gebruik gemaakt om ze goed te bekijken en te fotograferen. Tevens werden de inscripties en wapens vastgelegd en beschreven. En er werden gipsen afgietsels gemaakt. Meer dan 350 afgietsels en 500 foto's werden er gemaakt van de meest belangrijkste klokken.
Alle klokken die na 1800 zijn gemaakt werden naar Duitsland afgevoerd om omgesmolten te worden. De monumentale M-klokken werden eerst naar de houthandel van T. Vries in Steenwijk gebracht. Later werd er een geschiktere locatie gevonden in een grote landbouwschuur van de N.V. Ontginningsmaatschappij 'Land van Vollenhove' te Giethoorn. Toezicht hierop werd gehouden door P.A. Rueck. De P-klokken - die nog nachgeprüft zouden worden - gingen naar Meppel. Vlak na de bevrijding ging Heerma van Voss op onderzoek uit en werd door J. Pijnacker, commandant van de N.B.S. (Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten), naar Giethoorn en Meppel gereden. De bijna 300 Friesche P-klokken in Meppel waren alle verdwenen. Intussen gingen er ook geruchten rond dat er schip met geroofde klokken in Oost-Friesland zou zijn buitgemaakt.
Onderzoek door Piet Rueck, tijdens de oorlog Bouwkundig Opzichter van de Rijksgebouwendienst in Den Haag en na de oorlog belast met de opsporing van de geroofde kerkklokken, bracht op 13 juli 1945 aan het licht dat er in Hamburg-Wilhemsburg in de Deutsche Zinnwerken een compleet rovershol was met Europees brons en koper.
Dankzij de British Military Mission to the Netherlands Government en Control Commission for Germany werden de door de Rijksinspecteur Kunstbescherming opgespoorde klokken vrijgegeven. De Norddeutsche Affinerie had 1.853.424 kg aan Nederlandse klokken inmiddels omgesmolten
82.
Op een klein bewaard gebleven fragmentje in de torengewelf kunnen we lezen wie er op 4 mei 1976 de klokken geluid heeft. We lezen iets dat lijkt op J. Ronde, H. Zwart, ?. Zonder..um, J.K. Visscher, maar zeker is dat niet.
© Hanna Visser, 1998-1999
|
Tijdens de restauratie tussen 1998 en 1999 trof ze - Hanna werkte vanaf het tweede restauratiejaar alleen als restaurateur - ook nog vele handtekeningen en tekeningen aan van bezoekers. Ze maakte er foto's van, waarvan we hier er twee laten zien. Op de eerste getoonde foto zien we de zuidzijde van de Johanneskerk van Britsum getekend op een bewolkte dag. Bij de tekening staat tevens een handtekening, die we niet kunnen ontcijferen. Een jaartal of datum ontbreekt.
Bij de volgende zien we wel een jaar en datum staan.
© Hanna Visser, 1998-1999
|
Ook is er een begin van de toren te zien. Boven zijn nog een aantal namen te ontdekken die in 1957 zijn opgeschreven. Links daarnaast treffen een vrij onleesbare naam aan. Daaronder en naast de toren treffen we Willi Becker leidekker uit Leeuwarden aan. Hij was hier op 22 april 1950.
Ook Wytze Gerrit Bams, eveneens leidekker uit Leeuwarden, was hier toen.
En op 8 mei kregen ze gezelschap van hun collega Sipke van Sinderen. Ze zullen in dienst zijn geweest van de gebroeders Bekker, het Loodgieters- en Leidekkersbedrijf, aan de Kelders 27 te Leeuwarden. Becker had het vak geleerd in Bonn waarvoor hij vier jaar gestudeerd had. Na het maken van zijn gezellenstuk, een moeilijk dak van een koetshuis dekken, werd hij een gediplomeerd vakman en mocht meester noemen. Naast het leggen van leien, onderhoudt, schildert of plaatst hij ook de windvaan op de toren. Last van hoogtevrees heeft hij dan ook niet.
Gezien de tekening van de toren, mag het duidelijk zijn dat beide heren het dak van de toren op zijn geweest.
Dat dit werk niet zonder gevaar is blijkt, wanneer Willi zaterdagmorgen 1 november 1958 in de derde Klanderijdwarsstraat in Leeuwarden van het dak valt. Met zijn hoofd sloeg hij tegen een betonnen regenwaterbak. Hij werd nog naar het Diakonessenhuis overgebracht, maar overleed enkele uren naar het ongeluk. Wilhelm Becker, meester leidekker, werd slechts 40 jaar. Hij werd op 5 november 1958 begraven op de Noorderbegraafplaats.
Naast zijn gevaarlijk werk, was hij ook actief bij de voetbalvereniging Nicator, waar hij voetbalde en in de technische commissie zat. Zo zou hij op 6 mei 1957 met de veteranen voetballen, maar hij had geen voetbalschoenen. Toen een kennis in het café hem een paar leende kon hij zijn geluk niet op. Uit blijdschap sloeg hij acht borrels achterover. Tijdens het fietsen werd hij gesnapt. In oktober '57 zou de politierechter hem met de woorden "Dat was toch zeker niet om de benen los te krijgen, is 't wel?" veroordelen tot ƒ 30 subs. 12 dagen hechtenis, wegens het onder invloed besturen van een fiets. In café Blauwhus aan de Hoekstergracht, Hoekstersingel 1 hield deze vereniging haar vergaderingen.
Willi was als 33-jarige, een jaar nadat hij hier zijn tekening en naam plaatste, getrouwd met de 21-jarige Trijntje Timmer.
Trijntje is tussen 21 en 23 april 1930 geboren als dochter van bakkersknecht Christiaan Timmer en winkeljuffrouw Christina Breidenbach. Ze woonde als kind in de Werkmanslust 129, dat iets ten noorden van Café Blauwhuis lag.
Willi was op 22 april 1918 geboren in Bonn. Zijn ouders waren Wilhelmus Antonius Becker en Rosina Maria Niklas, die tijdens zijn overlijden in Grüne woonden.
Trijntje en Willi kregen zo'n negen maanden na hun huwelijk hun dochter Rosina Maria (Rosa). Een kleine elf maanden later in oktober 1952 volgt zoon Christiaan (Chrisje). In april 1954 volgt dochter Wilhelmina Christina (Mina). Ze woonden aan de Dronrijperstraat 14. Ze bleven na het ongeluk van Willi hier ook wonen
83.
De ondertekenaar Wijtze Gerrit Bams wordt eind april 1932 te Huizum geboren. Zijn ouders zijn de loodgieter Lambertus Leonardus Bams (Leeuwarden, 27-8-1901 - Leeuwarden 26-5-1971) en Tjimkje de Vries (Dantumadeel, 28-8-1901 - Leeuwarden, 30-7-1964)
die op 1 juni 1927 met elkaar te Leeuwarden in het huwelijksbootje gestapt waren. Zelf trouwde Wijtze met Margaretha Jacoba de Koning (Blaricum, 8-2-1935 - Hilversum, 18-12-2014) waarmee hij vier kinderen zou krijgen.
W. G. Bams was als omstander op 16 april 1952 getuige bij een verongelukte wagen bij de Willemskade
84.
Sipke van Sinderen, geboren in Kamerik (Utrecht) op 12 december 1933, komt op nog jongere leeftijd te overlijden. Hij is 34 wanneer hij als machine-bankwerker op 27 juni 1968 komt te overlijden.
Hij is getrouwd met Baukje van der Wal en heeft twee kinderen Geja en Cobi. Ze woonden in Hallum.
Zijn ouders waren Dirk van Sinderen en Jacoba Roozeboom
85.
Het trekken aan het klokkentouw was in voorgaande tijd dan ook voor de gemeenschap zeer belangrijk. Het was de pieper die aangaf dat het etenstijd was of dat de thee klaar stond. En daarnaast wond deze persoon de klok op zodat iedereen die kon klokkijken op de toren wist hoe laat het was. Omdat de toren niet zo hoog was, moest het opwinden tweemaal per dag.
Drie generaties De Vries hebben een eeuw dit klusje dagelijks geklaard. In 1837 werd ondermeester Hendrik B. de Vries (afkomstig uit Dronrijp) benoemd tot hoofd van de school in Britsum. Hij neemt het op 1 juli 1837 over van tijdelijke waarnemer Willem Rozema. Hij werd ook aangeduid als Onderwijzer der Jeugd. Hij was dat jaar ervoor op 30 maart 1836 getrouwd met de in Dronrijp geboren Janke Baukes Heslinga. Zelf was hij geboren in Emden op 20 oktober 1806 als zoon van trekschipper Bartele Phillipus de Vries (Grouw, 23-09-1777 - Britsum, 13-08-1867) en Aaltje Velten. En bij het schoolhoofd zijn hoorde tevens het opwinden en luiden van de klok. Op 21 november 1837 kreeg hij als 31-jarige met zijn 35-jarige vrouw Janke Baukes Heslinga in Britsum hun zoon Bauke. De heren ondertekenden deze geboorteakte met fraai vormgegeven handtekeningen.
In 1866 gaat Hendrik met pensioen en zal hij als Hendericus de Vries op 71-jarige leeftijd komen te overlijden op 14 april 1878 in Britsum.
Bauke trouwde als 26-jarige op 19 mei 1864 in Britsum met Aukje Uiltjes Veldstra. Haar familienaam wordt daarna bijna altijd als Velstra genoteerd. Ze tekent ook als zodanig.
Tussen 1862 en 1866 werd het luiden en opwinden tijdelijk door de heer Jongbloed gedaan, maar daarna nam zoon Bauke, die timmerman was, het over.
De 44-jarige Bauke Hendriks en zijn 40-jarige vrouw Aukje kregen op 7 oktober 1882 hun zestiende kind die ze Tamme noemden. Bauke zou het luiden en opwinden zo goed als tot zijn dood blijven doen. Hij overleed op 76-jarige leeftijd op 23 juni 1914.
In 1914 nam zijn zoon, ook timmerman, Tamme het daarom over. Tamme huwde datzelfde jaar ook met Wypkje Leistra. Ze waren toen beide 31 jaar. Vanaf 1949 nam iemand anders het over. Tamme zou als 76-jarige op 12 juni 1959 komen te overlijden
86.
De kerkklok dat sinds 1980 niet meer de juiste tijd aangeeft, omdat het handmatig bediend moest worden en er niemand beschikbaar was, wordt in 2014 voorzien van een elektronische besturing.
Vellema uit Hallum gaat deze klus voor € 6000 uitvoeren
87.
We bedanken de beheerder voor de toegang en wandelen we weer terug naar de wagen.
We rijden de Greate Buorren weer terug en gaan verder over de Stedpaed naar het zuiden om ons naar het volgende dorp te begeven. Hier passeren we de nog nauwelijks herkenbare Joussen of De Joussen, waarna de weg verder gaat als Joussenwei.
noten:
1.
provinsje fryslân / provincie fryslân / (Cultuurhistorische Kaart Fryslân);
2.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 432;
3.
Friesland en de Friezen : Gids voor reizenden : Schoonheid der steden dorpen en landschappen in de 19e eeuw / A.J. Andreae, J.G. v. Blom JGz., G. Colmjon, Waling Dijkstra, D. Hansma, H. de Jong, M.E. v.d. Meulen, K.K. Sipma, Johan Winkler [et al] ; S.J. van der Molen (toelichting). - Leeuwarden : Van Seijen, 1974. - p. 43;
4.
Vestingstad Zutphen : Elf eeuwen versterken en verdedigen / Michel Groothedde, Jeroen Krijnen. - Zutphen : Walburg Pers, 2008. - ISBN 978-90-5730-616-7. - p. 62-63, 91;
5.
Stichting Menno van Coehoorn : voor het behoud van voormalige verdedigingswerken Menno van Coehoorn, een historische schets;
Historiek, 24 september 2020 Menno van Coehoorn (1641-1704) – Beroemd vestingbouwkundige / Enne Koops;
6.
Historiek, 24 september 2020 Menno van Coehoorn (1641-1704) – Beroemd vestingbouwkundige / Enne Koops;
Het leven van Menno baron van Coehoorn, beschreven door zijnen zoon / Gosewijn Theodoor van Coehoorn; uitgegeven en met aanteekeningen vermeerderd door J.W. van Sypesteyn in naam van het Friesch Genootschap van geschied-, oudheid- en taalkunde. -
Leeuwarden : Suringar, 1860 p. 6;
Menno van Coehoorn doop;
Delpher:
Neêrlands verleden uit steen en beeld : gedenkteekenen en grafgestichten uit den vroegeren en lateren tijd / R. P. van den Bosch. - Schiedam : H. A. M. Roelants, 1901. - 76-77;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 20-05-1931 De kerk en toren van de Ned. Herv. Gemeente te Wijckel / G. J. Veenstra.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 07-09-1935 De kerk en toren van de Ned. Herv. Gemeente te Wijckel / G. J. Veenstra.;
7.
[6751] / Hessel de Walle. - Plaats: Wijckel, Boeknummer 6751
bronvermelding geboorte ontbreekt, waarmee dit gegeven in twijfel kan worden getrokken;
8.
Historiek, 24 september 2020 Menno van Coehoorn (1641-1704) – Beroemd vestingbouwkundige / Enne Koops;
Menno van Coehoorn doop;
Delpher:
Neêrlands verleden uit steen en beeld : gedenkteekenen en grafgestichten uit den vroegeren en lateren tijd / R. P. van den Bosch. - Schiedam : H. A. M. Roelants, 1901. - 76-77;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 20-05-1931 De kerk en toren van de Ned. Herv. Gemeente te Wijckel / G. J. Veenstra.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 07-09-1935 De kerk en toren van de Ned. Herv. Gemeente te Wijckel / G. J. Veenstra.;
9.
rkd Menno van Coehoorn;
OVT (onvoltooid verleden tijd): VPRO, 14-3-2004 10.00-12.00 / Paul van der Gaag: 01:17:14-1:24:40 Vestingbouwer Menno van Coehoorn, een gesprek met biograaf Joep van Hoof;
Biographisch woordenboek der Nederlanden / J.A. de Chalmot. - zevende deel, 1798. - Amsterdam : Johannes Allart, 1773-1811. - p. 136;
Nieuwe gids voor Leeuwarden en omstreken / Vereeniging tot Bevordering van het Vreemdelingenverkeer. - W. Eekhoff & Zn., 1900. - p. 68;
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 19;
10.
Historiek, 24 september 2020 Menno van Coehoorn (1641-1704) – Beroemd vestingbouwkundige / Enne Koops;
Historische Vereniging Noordoost-Friesland, 18 september 2011 Sixtinus Amama en de Universiteit van Franeker / Hans;
De Friese Regimenten Gosse Gideons van Coehoorn / Jeroen Punt, André A. Buwalda;
OVT (onvoltooid verleden tijd): VPRO, 14-3-2004 10.00-12.00 / Paul van der Gaag: 01:17:14-1:24:40 Vestingbouwer Menno van Coehoorn, een gesprek met biograaf Joep van Hoof;
Delpher:
Uitstapje naar en wandelingen door Gaasterland / J. Hepkema. - [Leeuwarden] : Nieuwsblad van Friesland, 1925. - p. 33;
11.
Friesche klokke-opschriften, met andere van elders vergeleken, en met aanteekeningen, vertaling, registers en platen voorzien / G.H. van Borssum Waalkes. - Leeuwarden : A. Meijer / fa H. Kuipers en J. G. Wester, 1885 p. 83;
De Friese Regimenten Gosse Gideons van Coehoorn / Jeroen Punt, André A. Buwalda;
Hinckena van Hinckenaboergh wordt ook geschreven als Hinckema van Hinckemaboergh;
12.
Welkom op het Familiearchief Krom: Stamboom Baron Gosewijn Coehoorn;
AlleFriezen:
Gosse van Coehoorn huwelijk - doop Menno;
Menno van Coehoorn geboorte - doop - doop;
Delpher:
Leeuwarder courant, 04-01-1939 De Koehoorns to Britsum : Hwer wier Menno van Coehoorn yn syn jonge jierren? / R. S. Roarda.;
13.
Delpher:
Algemene beschryvinge van Oud en Nieuw Friesland, vertonende deszelfs gelegenheid, staatkundige en natuurlyke verdeeling, vrugtbaarheid, voortbrengzelen, aard- en waterwerken, dyken, zylen; mitsgaders der Friesen oorspronk, eerste bevolking dezer landen, talen, zeden, wetten, regten en gewoonten van de oudste geheuchenissen af, tot op den tegenwoordigen tyd. : Als mede een breedvoerig verhaal van deszelfs vroege en latere godsdiensten; invoering van 't Christendom; deszelfs toestand in de middeleeuwen, gelyk mede na de Kerkhervorminge hier te lande. Eindelyk eene nieuwe Geographische beschryvinge dezes lands, deszelfs Hoofd- en onderdeelen, Steeden en Dorpen, enz. : Zullen dienen voor eene inleidinge tot een volledige Historie van Friesland. / Door Foeke Sjoerds. - 2 delen. - Leeuwarden : Pieter Koumans, 1765-1768. - Deel 1 p. 38, p. 56, p. 247-p. 248;
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 19;
14.
Beschryvinge van de heerlyckheydt van Frieslandt tusschen 't Flie end de Lauwers ... / Christianus Schotanus. - [Franeker] : Johannes Wellens, [1664] p. 187;
15.
Delpher:
It âlde doarp / R.S. Roarda. - [Leeuwarden : Roorda], [1939]. - p. 122-123;
16.
Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 273;
It âlde doarp / R.S. Roarda. - [Leeuwarden : Roorda], [1939]. - p. 79;
provinsje fryslân / provincie fryslân / (Cultuurhistorische Kaart Fryslân;
17.
provinsje fryslân / provincie fryslân / (Cultuurhistorische Kaart Fryslân;
Delpher:
Leeuwarder courant, 21-01-1769 Advertentie [k1a4];
Leeuwarder courant, 15-08-1770 Advertentie [k2a8];
Leeuwarder courant, 27-04-1776 Advertentie [k1a3] Inboel;
Leeuwarder courant, 04-05-1776 Advertentie [k1a3] Inboel + vervoer;
Leeuwarder courant, 11-05-1776 Advertentie [k1a3] Inboel + vervoer + horologie;
18.
Delpher:
Leeuwarder courant, 14-11-1795 Advertentie [k2a9];
Leeuwarder courant, 24-12-1796 Advertentie [k2a1];
Leeuwarder courant, 25-03-1797 Advertentie [k2a1];
Leeuwarder courant, 29-03-1797 Advertentie [k2a4];
Leeuwarder courant, 29-04-1797 Advertentie [k2a6];
Leeuwarder courant, 26-08-1797 Advertentie [k1a8];
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 432;
Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 224;
provinsje fryslân / provincie fryslân / (Cultuurhistorische Kaart Fryslân;
Een scheerwagen is een snoeiwagen
bronnen: Rotterdamse courant, 07-06-1792 Advertentie [k1k2a1]
Agentschap Onroerend Erfgoed Handleiding voor het beheer van historische dreven en wegbeplantingen / Thomas Van Driessche, Paul Van den Bremt en Koen Smets. - Handleiding agentschap Onroerend Erfgoed. - Brussel : agentschap Onroerend Erfgoed Wetenschappelijke instelling van de Vlaamse Overheid, Beleidsdomein Ruimtelijke Ordening, Woonbeleid en Onroerend Erfgoed, 2017. - 3.24 snoeitechnieken p. 85;
19.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 432;
20.
Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 124-126;
21.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 432;
22.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 432;
23.
Delpher:
De nieuwe courant, 16-02-1906 Gemengd Nieuws. [p2k6a3];
24.
It âlde doarp / R.S. Roarda. - [Leeuwarden : Roorda], [1939]. - p. 6-7;
Delpher:
Bredasche courant, 08-05-1906 Een nieuwe runnen-inscriptie.;
25.
AlleFriezen:
Wieger Sytsma geboren - overleden;
Nammen Sytsma geboren - huwelijk - overleden;
Hinke Sytsma geboren;
Hebeltje Sytsma geboren - huwelijk;
Dieuwke Sytsma geboren - huwelijk;
Ype Sytsma geboren;
Johanna Sytsma geboren;
Sytze Sytsma geboren;
Jan Sytsma geboren;
Sietske Sytsma overleden;
Delper:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 09-12-1977 Familiebericht [p4k6a6];
Bredasche courant, 08-05-1906 Een nieuwe runnen-inscriptie.;
Bulletin van den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond 7 (1906), nr. 2, p. 52-56;
26.
Dialect en runen van Britsum en de oudste Anglofriese runeninscripties / H.T.J. Miedema. - p. 101 (in: Taal en Tongval 26 (1992). - p. 101-128);
27.
Corpus 'Friese' Runeninscripties / Tineke Looijenga. - p. 128 (in: Paleo-Aktueel 4 (1992). - ISBN 90 367 0353 0. - p. 127-131);
28.
Bulletin van den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond 7 (1906), nr. 2, p. 52-56;
Een vondst van groot belang:
de boot van Britsum (Fr.) / Annet Nieuwhof, André van Holk. - p. 51-59 (in: Paleo-Aktueel, 29 (2018). - ISBN 978-94-9244476-9);
29.
Terpen in Friesland : een inleiding / Kerst Huisman. - [Gorredijk] : Bornmeer, 2014. - ISBN 978-90-5615-324-3. - p. 23;
Delpher:
Karakterschets / A.E. van Giffen. - p. 37 (in: De Hollandsche revue jrg 22, 1917, no 1, 23-01-1917. - p. 32-41);
30.
Informatiebord "Kunst in Leeuwarderadeel";
31.
Informatiebord "Kunst in Leeuwarderadeel";
Delpher:
Algemeen Handelsblad, 26-01-1903 Scheepstijding. Otto.;
Scheepvaart, 26-01-1903 Scheepstijding. Stoomschip gestrand.;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 27-01-1903 Scheepstijding. Terschelling.;
Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, 27-01-1903 Scheepstijding. Stranding.;
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 28-01-1903 Binnenland. [k1a4];
Rotterdamsch nieuwsblad, 28-01-1903 Scheepstijding. Terschelling.;
Algemeen Handelsblad, 30-01-1903 Advertentie. [k5a6];
Nieuwe Harlinger courant, 11-02-1903 Van de Eilanden.;
De kapitein wordt ook Morust of Morely genoemd.
In 1900 komt hij echter ook voor met Otto, zodat geconcludeerd wordt dat beide anderen foutief zijn.;
bron: Rotterdamsch nieuwsblad, 20-11-1900 Buitenl. Havens.;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 09-09-2006 ‘Beelden uit zee’ ode aan Terschellingers / Renske Gorter; Marleen Swart (foto);
Friesch Dagblad, 26-09-2017 Duiken naar wrakken is er met de Ursus niet meer bij;
32.
Informatiebord "Kunst in Leeuwarderadeel";
nadnuis Britsum;
33.
Informatiebord "Kunst in Leeuwarderadeel";
Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland : Een studie naar de Oudfriese boeteregisters / Han Nijdam. - Hilversum : Verloren, 2008. - ISBN 9789087040512. - p. 237;
34.
Informatiebord "Kunst in Leeuwarderadeel";
Ourgenealogy : Preserving our past to give tot our future Descendants of Jurrien / Scott Boelens. - p. 161: 187.243-ii.;
Wikipedia Holland Rijnland;
Delpher:
De Nederlander, 10-02-1949 Uit de Rijnstreek Katwijk Burgerlijke Stand;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-05-1989 Jan Pieter de Graaf exposeert bij Galerie Markant Op de grens van gebieden / Mariel Ellens;
De krant van toen:
Nieuwsblad van het Noorden, 02-06-1989 Grensgebied;
Nieuwsblad van het Noorden, 27-06-1996 Feest der herkenning in thuiswedstrijd in Asser beeldentuin;
Leeuwarder Courant, 07-06-2006 Britsum krijgt lang verwacht kunstwerk;
Leeuwarder Courant, 09-08-2006 Harlinger vormgever wint Duitse kunstprijs;
Leeuwarder Courant, 15-08-2006 Duitse kunstprijs voor Harlinger kastenmaker / Kirsten van Santen; Niels Westra (foto);
Knoflook Een selectie uit het werk van Jan Pieter;
35.
Informatiebord "Kunst in Leeuwarderadeel";
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 07-06-2006 Britsum krijgt lang verwacht kunstwerk;
36.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 432;
37.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 432;
Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 224;
provinsje fryslân / provincie fryslân / (Cultuurhistorische Kaart Fryslân;
38.
Friesland en de Friezen : Gids voor reizenden : Schoonheid der steden dorpen en landschappen in de 19e eeuw / A.J. Andreae, J.G. v. Blom JGz., G. Colmjon, Waling Dijkstra, D. Hansma, H. de Jong, M.E. v.d. Meulen, K.K. Sipma, Johan Winkler [et al] ; S.J. van der Molen (toelichting). - Leeuwarden : Van Seijen, 1974. - p. 43;
Delpher:
Hedendaagsche historie of Tegenwoordige staat van alle volkeren; XXIVste deel Behelzende de beschryving der Vereenigde Nederlanden, en wel in't byzonder van Friesland. / Jan Wagenaar, Thomas Salmon. - 1786. - p. 12-13;
Winkler Prins' geïllustreerde encyclopaedie, vierde deel / Henri Zondervan (hoofdredactie). - 16 delen. - Amsterdam : Elsevier, 1905-1912. - p. 287 Britsum;
Het geslacht Greydanus, Greijdanus, Greidanus, Pluym Greidanus, Idema Greidanus, van Wimersma Greidanus / M.R. Idema Greidanus. -
['s-Gravenhage : M.R. Idema Greidanus], 1933-1936. - p. 507;
Leeuwarder courant, 04-06-1839 Mengelwerk. Watervloeden in Friesland (Vervolg en Slot van No. 43.) / H. W. Steenstra (Dongjum, 1838);
De ontwikkeling van Nederlands landschappen : bijdrage tot de geschiedenis van Nederlandsche beschavingstoestanden, zooals die onder wisselwerking van bodem en mensch zijn ontstaan / W.L. Bouwmeester. - 's-Gravenhage : Van Cleef, 1911. - p. 274;
Bronnen voor de geschiedenis der kerkelijke rechtspraak in het bisdom Utrecht in de Middeleeuwen : deel 2 / J.G.C. Joosting en S. Muller Hzn (uitgegeven). - 7 delen. - Werken der Vereeniging tot uitgave der bronnen van het oude vaderlandsche recht. - 's-Gravenhage : Nijhoff, 1915. - p. 544, noot 12;
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 19;
39.
It âlde doarp / R.S. Roarda. - [Leeuwarden : Roorda], [1939]. - p. 122-123;
40.
De Ljouwerter twangneil en boargemaster Adie Lamberts / [R.S. Roarda]. - Utjeften Roarda ; nû. 21. - [Ljouwert : R.S. Roarda], [1938]. - p. 11;
AlleFriezen:
Reinder Sierks Roorda geboorte - gezin - werk - overleden;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-11-1965 Familiebericht;
Nieuwsblad van het Noorden, 30-12-1965 Gouden medailles voor Friese schrijvers;
41.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 156;
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1. - p. 238-241;
42.
Het boek van de Ee / Erik Betten; Richard Bos (kaartjes). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2014. - ISBN 978-90-820738-9-8. - p. 17;
43.
Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 224;
Delpher:
It âlde doarp / R.S. Roarda. - [Leeuwarden : Roorda], [1939]. - p. 11, 61 (-62 [afbeelding state]-68 [behang]) - 74;
Leeuwarder courant, 20-05-1758 Advertentie [verkoop huizingen];
Leeuwarder courant, 26-01-1760 Advertentie [mooy Goudleersen Behangzel];
Leeuwarder courant, 09-02-1760 Advertentie [mooy Goudleerren Behangzel];
Friesch dagblad, 05-11-1946 Nagekomen advertentie [bewoners in 1946 verloven zich: Jornsma-State - Eringa State];
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 156;
Wikipedia Goudleer;
44.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 157;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 09-10-1967 M.S.E. Visser snein tachtich jier wurden;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-05-1971 Familiebericht Michiel Sjouke Visser;
AlleFriezen:
Michiel Sjouke Elings Visser geboorte - gezin - gezin;
It âlde doarp / R.S. Roarda. - [Leeuwarden : Roorda], [1939]. - p. 13;
Ljouwerteradiel / G. Abma. - Fryske Akademy, nr 633. - Ljouwert : De Tille, 1984. - p. 406;
45.
provinsje fryslân / provincie fryslân / (Cultuurhistorische Kaart Fryslân;
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 157-158;
Delpher:
Leeuwarden 1435-1935 : gedenkboek / A. van der Minne (redactie). - Leeuwarden : Noord-Nederlandsche Boekhandel, 1935. - p. 14, noot 17;
Friesch dagblad, 17-08-1938 Britsum troch de ieuwen hinne / R. S. Roarda [Ut hokfor boarnen];
Worperi Tyaerda ex Renismageest, prioris in Thabor, Chronicorum Frisiae libri tres / edidit Societas Frisiaca, historiae, antiquitatis literarumque studiosa. - Leovardiae : Apud G.T.N. Suringar, 1847. - p. 110-112;
46.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 157-158 + noot 1228;
De Ljouwerter twangneil en boargemaster Adie Lamberts / [R.S. Roarda]. - Utjeften Roarda ; nû. 21. - [Ljouwert : R.S. Roarda], [1938]. - p. 11;
Naamlijst voor den interlocalen telefoondienst 1938. - [s.l.] : PTT, 1938. - p. 1296: Stiens - Vries, S. de;
It âlde doarp / R.S.Roarda. - [Leeuwarden : Roorda], 1939. - p. 46;
Friesch dagblad, 07-07-1938 Britsum troch de ieuwen hinne / R. S. Roarda [De Boksdyk];
Friesch dagblad, 20-07-1938 Britsum troch de ieuwen hinne / R. S. Roarda [bewoner in 1938 S. de Vries];
Friesch dagblad, 17-08-1938 Britsum troch de ieuwen hinne / R. S. Roarda [plaatsen];
Friesche courant, 24-04-1943 Familiebericht [bewoner in 1943 S. de Vries: Eringa State];
Friesch dagblad, 05-11-1946 Nagekomen advertentie [bewoners in 1946 verloven zich: Jornsma-State - Eringa State];
47.
De Ljouwerter twangneil en boargemaster Adie Lamberts / [R.S. Roarda]. - Utjeften Roarda ; nû. 21. - [Ljouwert : R.S. Roarda], [1938]. - p. 11;
Fryslân = Friesland : ±1926-1934 : schaal 1:25.000 / Anoek van der Leest, Meindert Schroor, Huib Stam (samenstelling, redactie); Thijs Caspers (eindredactie). - Grote historische topografische atlas. - Tilburg : Nieuwland, 2006. - ISBN 90-8645-006-7. - No 75 (verkend 1926);
Grote provincie atlas : 1:25.000 : Friesland. - Groningen : Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1991. - ISBN 90-01-96199-1. - p. 54;
Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden : Tiende deel: S / A.J. van der Aa. - Gorinchem : Jacobus Noorduyn, 1847. - p. 846;
Friesch dagblad, 17-08-1938 Britsum troch de ieuwen hinne / R. S. Roarda [plaatsen];
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 23-04-2021 Ferset en Dútsers ûnder ien dak / Sietse de Vries; Niels Westra (foto);
Friesch Dagblad, 28-04-2021 Documentaire roman legt spanningen uit oorlogstijd bloot / Ruurd Walinga; Wobbina Elgersma-De Braak (foto);
Cohier der stemmen van de grietenie Leeuwarderadeel. De annis 1640. en 1698. Zijnde de eerste in order in Oostergoo. -
[S.l. : s.n.], [z.j.]. - p. 114;
AlleFriezen:
Saeckle Bauckes proclamatie - huwelijk 1 - huwelijk 2;
48.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 432;
49.
Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 303;
It âlde doarp / R.S.Roarda. - [Leeuwarden : Roorda], 1939. - p. 61;
50.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 432;
51.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 432;
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 12;
De hervormde kerk te Britsum. Een verzwegen kerk onderzocht en gewaardeerd / Frank A.C. Haans. - p. 4 (in: Bulletin KNOB 99 (2000) 1-2 p. 2-25);
52.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 50;
Plaatsengids.nl Britsum;
De hervormde kerk te Britsum. Een verzwegen kerk onderzocht en gewaardeerd / Frank A.C. Haans. - p. 2 (in: Bulletin KNOB 99 (2000) 1-2 p. 2-25);
53.
Delpher:
Provinciale Drentsche en Asser courant, 11-01-1899 Binnenland [k3a2];
54.
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 22;
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 432;
De hervormde kerk te Britsum. Een verzwegen kerk onderzocht en gewaardeerd / Frank A.C. Haans. - p. 3-4, 22-23 (in: Bulletin KNOB 99 (2000) 1-2 p. 2-25);
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 12-11-1763 Dr. H. Duivenstein;
Leeuwarder Courant, 08-02-1764 Timmermans-knegt;
AlleFriezen:
Henricus Duivenstein overlijden;
[3985] / Hessel de Walle. - Plaats: Leeuwarden, Boeknummer 3985;
Van ene Johan Wijbrens, meester Timmerman is het volgende te vinden in AlleFriezen:
Johan Wijbrens ouders Wybren Johans - Mayke Jans Hiemstra - geboren 26-4-1772 te Baard - derde proclamatie op 25-5-1794 Johan Wibrens - Maike Harmens - bevestiging huwelijk op 1-6-1794 Maike Harmens - geboorte Tietje 10-3-1795 (moeder Mayke Harmens) - geboorte Wijberen 17-12-1798 (moeder Maaike Harmens) - overlijden Wiebren Johans van der Plaats, wolkammersknecht op 5-12-1821 (vader mr timm. Johan Wiebrens overl. Baard - moeder Maaike Harmens overl. Oosterlittens), Wiebren overleed in het huis van zijn nog enige grootmoeder Maaike Jans weduwe Wybren Johans - testament (16-4-1802) wijlen Johan Wybrens. De grootmoeder en tante zijn enige erfgenamen;
Deze Johan Wijbrens (1772-1802), toevallig ook meester timmersmans geworden is het dus niet!
Genealogie Voswinkel, De Kruijff en aanverwante families: Hendrik Duijvestein / Iris Voswinkel;
Genealogie Voswinkel, De Kruijff en aanverwante families: doopscan Hendrik Duijvestein / Iris Voswinkel;
Delpher: kranten Henricus Duivenstein;
It âlde doarp / R.S.Roarda. - [Leeuwarden : Roorda], 1939. - p. 74;
Delpher:
Leeuwarder courant, 14-11-1761 Advertentie Johannes Wybrens [p4k2a13];
Leeuwarder courant, 03-05-1780 Advertentie Mr. A. R. van Wyckel [p4k1a5];
Leeuwarder courant, 16-01-1802 Advertentie Schuur en Buitenhuis [p6k1a1];
Leeuwarder courant, 05-01-1771 Advertentie [p6k1a12];
55.
Stringfixer Pissoir;
facebook Martin Hillenga: 30 juli 2021:
"Dergelijke urinoirs, uit ruwweg de periode 1860-1920, moeten op veel plekken gehangen hebben, maar ze zijn bijna overal ook weer verdwenen";
SmugMug Britsum - Janskerk;
Blog van André, maandag 8 februari 2016 Uniek urinoir te Schettens;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Exterieur gietijzeren urinoirbak bij de ingang 325.383;
56.
Hygieia. : weekblad voor de gezondheidsleer in Nederland. : Eerste jaargang. 1874-1875. / A. H. Israëls (redactie). - Amsterdam : D. B. Centen, 1875 no 42, 13 decemeber 1874;
Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 98;
57.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 17-04-1992 Burgerlijke Stand;
Leeuwarder Courant, 06-08-2007 Meisje uit Britsum komt om in Epe;
De Stentor, 05-08-2007, 22.18 Meisje (15) komt om door aanrijding;
De Stentor, 05-08-2007, 22.18 Meisje (15) komt om door aanrijding;
De Stentor, 10-08-2007, 08.06 Buurt vraagt veiliger kruising;
Mensenlinq Wiepkje Jannica Westerbeek;
PartyFlock Wiepkje;
Tboek Gastenboek;
EO Bakkie Troost 12-7-2015 Het leven van moeder Tineke Westerbeek staat stil;
58.
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 22-23;
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 432;
De hervormde kerk te Britsum. Een verzwegen kerk onderzocht en gewaardeerd / Frank A.C. Haans. - p. 22 (in: Bulletin KNOB 99 (2000) 1-2 p. 2-25);
De kerk van Britsum : Gegevens en overwegingen / Herma M. van den Berg. - p. 113 (in: De Keppelstok nr 46, juni 1993. - Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1993. - 108-116);
Atelier De Verbeelding: De restauratie van de schilderingen in Britsum 1998/1999; een impressie / Hanna Visser;
De restauratie van de schilderingen in Britsum 1998/1999; een impressie / Hanna Visser. - p. 214 (in: De Keppelstok nr 59, december 1999. - Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1999. - p. 214-216);
59.
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 98;
60.
Levende stenen : Het bezit van de Stichting Alde Fryske Tsjerken / Jelma Knol. - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2005. - p. 45;
De middeleeuwse schilderingen in de NH Kerk te Britsum / Emanuel S. Klinkenberg. - p. 30, 41, 42 (in: Bulletin KNOB 99 (2000) 1-2 p. p. 26-45);
Aldus is opgeschilderd : Middeleeuwse muurschilderingen in Friese kerken, 1100-1600 / Marieke van Zanten; [John Stoel (fotografie); Maximiliaan P.J. Martens (redactie); Claire Renardel (tekstredactie)]. - Groningen/Leeuwarden : REGIO-PRojekt Uitgevers / Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1999. - ISBN 90-5028-112-5. - p. 115-117;
61.
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 99;
Levende stenen : Het bezit van de Stichting Alde Fryske Tsjerken / Jelma Knol. - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2005. - p. 45;
Levende stenen : Vijftig jaar Alde Fryske Tsjerken / Hans Willems. - [Leeuwarden] : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2020. - ISBN 978-94-92052-61-2. - p. 24;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 22-07-1998 Restauratie legt fresco's kerk Britsum bloot / Gerrie Riemersma; Niels Westra (foto);
62.
Levende stenen : Het bezit van de Stichting Alde Fryske Tsjerken / Jelma Knol. - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2005. - p. 45;
Aldus is opgeschilderd : Middeleeuwse muurschilderingen in Friese kerken, 1100-1600 / Marieke van Zanten; [John Stoel (fotografie); Maximiliaan P.J. Martens (redactie); Claire Renardel (tekstredactie)]. - Groningen/Leeuwarden : REGIO-PRojekt Uitgevers / Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1999. - ISBN 90-5028-112-5. - p. 118-119;
De restauratie van de schilderingen in Britsum 1998/1999; een impressie / Hanna Visser. - p. 215 (in: De Keppelstok nr 59, december 1999. - Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1999. - p. 214-216);
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (voor en na restauratie):
draailier (voor), beschrijving 326.665,
draailier (voor), beschrijving 326.685,
draailier (na), beschrijving 326.709,
draailier (na), beschrijving 326.710,
harp (voor), beschrijving 326.683,
harp (voor), beschrijving 326.684,
harp en dwarsfluit (na), beschrijving 326.705,
harp (na), beschrijving 326.706,
harp (na), beschrijving 326.707,
viola (voor), beschrijving 326.666,
viola (voor), beschrijving 326.667,
viola (voor), beschrijving 326.678,
viola (na), beschrijving 326.700,
viola (na), beschrijving 326.701,
viola (na), beschrijving 326.704;
63.
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 101;
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 432;
Levende stenen : Het bezit van de Stichting Alde Fryske Tsjerken / Jelma Knol. - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2005. - p. 45;
Aldus is opgeschilderd : Middeleeuwse muurschilderingen in Friese kerken, 1100-1600 / Marieke van Zanten; [John Stoel (fotografie); Maximiliaan P.J. Martens (redactie); Claire Renardel (tekstredactie)]. - Groningen/Leeuwarden : REGIO-PRojekt Uitgevers / Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1999. - ISBN 90-5028-112-5. - p. 107;
Wikipedia Mandorla;
De middeleeuwse schilderingen in de NH Kerk te Britsum / Emanuel S. Klinkenberg. - p. 26-27 (in: Bulletin KNOB 99 (2000) 1-2 p. p. 26-45);
64.
Levende stenen : Het bezit van de Stichting Alde Fryske Tsjerken / Jelma Knol. - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2005. - p. 45;
Levende stenen : Vijftig jaar Alde Fryske Tsjerken / Hans Willems. - [Leeuwarden] : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2020. - ISBN 978-94-92052-61-2. - p. 24;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 22-07-1998 Restauratie legt fresco's kerk Britsum bloot / Gerrie Riemersma; Niels Westra (foto);
De restauratie van de schilderingen in Britsum 1998/1999; een impressie / Hanna Visser. - p. 214 (in: De Keppelstok nr 59, december 1999. - Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1999. - p. 214-216);
De hervormde kerk te Britsum. Een verzwegen kerk onderzocht en gewaardeerd / Frank A.C. Haans. - p. 4 (in: Bulletin KNOB 99 (2000) 1-2 p. 2-25);
De middeleeuwse schilderingen in de NH Kerk te Britsum / Emanuel S. Klinkenberg. - p. 26, 34, 36-37 (in: Bulletin KNOB 99 (2000) 1-2 p. p. 26-45);
Technische aspecten van de schilderingen / Huub H.J. Kurvers (in: Bulletin KNOB 99 (2000) 1-2 p. 46);
65.
Levende stenen : Vijftig jaar Alde Fryske Tsjerken / Hans Willems. - [Leeuwarden] : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2020. - ISBN 978-94-92052-61-2. - p. 24;
66.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-01-1990 Unieke muurschildering gevonden in kerk Britsum / Wietze Landman (foto);
Algemeen Dagblad, 20-01-1990 Bewondering voor schilder fresco / Siep van Lingen (foto Lammert Muller met de fresco);
Trouw, 16-03-1990 Geuzenkalk redde roomse heiligen / Pieter Terpstra; Penn (foto koster Prosé met de fresco);
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 22-07-1998 Restauratie legt fresco's kerk Britsum bloot / Gerrie Riemersma; Niels Westra (foto);
67.
[792] / Hessel de Walle. - Plaats: Wijckel, Boeknummer 792;
Stamboek van den Frieschen, vroegeren en lateren, adel, uit oude en echte bescheiden en aanteekeningen, en met bijvoeging van de wapens der onderscheidene geslachten / M. de Haan Hettema en A. van Halmael Jr. - 3 delen. - Leeuwarden : Meindersma, 1846
Deel 1 p. 59, p. 60;
68.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-01-1990 Unieke muurschildering gevonden in kerk Britsum / Wietze Landman (foto);
Algemeen Dagblad, 20-01-1990 Bewondering voor schilder fresco / Siep van Lingen (foto Lammert Muller met de fresco);
69.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-04-1992 Restauratie kerk Britsum / Paul Janssen (foto);
70.
Levende stenen : Vijftig jaar Alde Fryske Tsjerken / Hans Willems. - [Leeuwarden] : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2020. - ISBN 978-94-92052-61-2. - p. 25;
Het interieur van de N.H. Kerk te Britsum / Frank van der Waard. - 50 (in: Bulletin KNOB 99 (2000) 1-2 p. 47-52);
It âlde doarp / R.S. Roarda. - [Leeuwarden : Roorda], [1939]. - p. 85-86;
71.
Levende stenen : Het bezit van de Stichting Alde Fryske Tsjerken / Jelma Knol. - Leeuwarden : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2005. - p. 45;
Ljouwerteradiel / G. Abma. - Fryske Akademy, nr 633. - Ljouwert : De Tille, 1984. - p. 408;
De kerk van Britsum : Gegevens en overwegingen / Herma M. van den Berg. - p. 115 (in: De Keppelstok nr 46, juni 1993. - Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1993. - 108-116);
Kerken in Friesland Sint-Johanneskerk;
Het Jacobschaap, een oud Nederlandse ras? / A.T. Clason (in: Paleo-Aktueel, 6 (1995). - ISBN 90-367-05-10-X. - p. 82-84);
Vereniging van Speciale Schapenrassen Jacobschaap;
Joost de Vree zandsteen;
Arch Info zandsteen;
Delpher:
It âlde doarp / R.S.Roarda. - [Leeuwarden : Roorda], 1939. - p. 50;
Oude en nieuwe iconographie ten dienste van den scheppenden kunstenaar / Br. Leopold (kloosternaam van Frans van den Broek). - Utrecht [etc.] : Urbi et orbi, [1937]. - p. 74;
De katholieke encyclopaedie / Jan Sassen (hoofdredactie). - Amsterdam : Joost van den Vondel. - 1933-1939. - k. 406 Tabernakel;
Het Friesch museum van oudheden te Leeuwarden / J. Hepkema, [1904]. - p. 119;
Catalogus der meest belangrijke voorwerpen, met uitzondering der schilderijen, in het Friesch museum te Leeuwarden / P.C.J.A. Boeles. - Meijer & Schaafsma, 1908. - p. 48, p. 116;
Algemeen Handelsblad, 29-05-1965 In de gloed van de globe;
72.
Levende stenen : Vijftig jaar Alde Fryske Tsjerken / Hans Willems. - [Leeuwarden] : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2020. - ISBN 978-94-92052-61-2. - p. 25;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 15-07-2016 Kostbare bijbel duikt vijftien jaar na diefstal op / Ger Bosklopper;
Leeuwarder Courant, 25-08-2016 Britsumer bijbel wellicht te zien in Fries Museum / Marchje Andringa (foto);
Friesch Dagblad, 10-02-2021 Waarom ligt er toch altijd zo’n grote bijbel op de preekstoel? / Jan Auke Brink; Marchje Andringa, Tycho Kloeg (foto's);
de Stienser 35, 27 augustus 2016, p. 1, 7;
YouTube, 24 aug. 2016 [weergave: 1995] Zeldzame gestolen bijbel na vijftien jaar terug in Britsum / Omrop Fryslân;
YouTube, 24 aug. 2016 [weergave: 219] Gestolen kanselbijbel na 15 jaar terug / GPTV;
Reformatorisch Dagblad, 25-08-2016, 12.09 Gestolen kanselbijbel kerk Britsum na vijftien jaar terug bij eigenaar / Goos Bles;
NHNieuws, 25-08-2016, 13.23 (25-08-2016, 18.12 gewijzigd) Gestolen bijbel uit 1714 duikt plotseling op bij veiling in Alkmaar;
Omrop Frylân, 19 september 2016 - 12.55 Gestolen bijbel uit 1714 weer even terug in Britsum / René Koster (foto van Wietse Oosterhof met Kercke Bijbel);
Twitter, 10-07-2017 Vrijdag verzorgt Marlies Stoter @FriesMuseum lezing over unieke kanselbijbel in kerk #Britsum / Alde Fryske Tsjerken;
73.
Stads- en dorpskroniek van Friesland / G.A. Wumkes. - Leeuwarden : Eisma, 1930-1934. - p. 304;
74.
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 120;
Levende stenen : Vijftig jaar Alde Fryske Tsjerken / Hans Willems. - [Leeuwarden] : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2020. - ISBN 978-94-92052-61-2. - p. 13, 25;
75.
Levende stenen : Vijftig jaar Alde Fryske Tsjerken / Hans Willems. - [Leeuwarden] : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2020. - ISBN 978-94-92052-61-2. - p. 15, 25;
De krant van toen:
Huis aan Huis Leeuwarden, 22-05-2019 Hardoff-orgel klinkt weer in Johanneskerk;
76.
Stads- en dorpskroniek van Friesland / G.A. Wumkes. - Leeuwarden : Eisma, 1930-1934. - p. 319;
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 17-05-2019 Orgel Britsum teruggebracht in oorspronkelijke staat / Jan Auke Brink; Marchje Andringa (foto);
Leeuwarder Courant, 18-05-2019 Hardorff-orgel in Britsum opgeknapt;
77.
Levende stenen : Vijftig jaar Alde Fryske Tsjerken / Hans Willems. - [Leeuwarden] : Stichting Alde Fryske Tsjerken, 2020. - ISBN 978-94-92052-61-2. - p. 25;
78.
Tsjerkepaad 2019 : Openkerkenroute. - p. 17;
Tsjerkepaad in St. Johanneskerk Britsum / de redactie;
Expositie Quilts in Johanneskerk Britsum (in: de Stienser week 30, 20 juli 2019 (SawnStjerrenNijs 12, 20 juli 2019), p. 11);
MOW Museum Westerwolde: Verknipt (Museum Oude Wolden);
Pinterest: Suzanne Bosma;
YouTube Guestcollection Dineke Ugen - OEQC Maastricht 2015 [weergave 638];
79.
Informatiepapier vitrinekast
[7273], [7274], [7275] / Hessel de Walle. - Plaats: Britsum, Boeknummers 7273-7275;
De Friese Regimenten Bartholt van Burmania, Gerrolt Ruurd Juckema van Burmania / Jeroen Punt, André A. Buwalda;
Nederlands geslagt- en stam-boek, waar in voorkomen veel voorname adelyke en aanzienlyke familien uit de Zeven Provincien : letter A-D / by elkanderen verzameld en in order gebragt door Abraham Ferwerda. - Leeuwarden : Abraham Ferwerda, [1783]. - P Gemme van Burmania - X Sjuck Tjaerd van Burmania [niet verder verschenen];
Stamboek van den Frieschen, vroegeren en lateren, adel, uit oude en echte bescheiden en aanteekeningen, en met bijvoeging van de wapens der onderscheidene geslachten, Volume 1 / Montanus Haan Hettema, Arent van Halmael. - 3 delen. - Leeuwarden : Meindersma, 1846
p. 229 7e gen. 3 Mary;
80.
Johanneskerk, Britsum / Marrit de Jong. - [Groningen] : Medieval Architecture and Landscapes, RUG, 20 juni 2018. - p. 3;
De hervormde kerk te Britsum. Een verzwegen kerk onderzocht en gewaardeerd / Frank A.C. Haans. - p. 7, 20 (in: Bulletin KNOB 99 (2000) 1-2 p. 2-25);
Gereduceerde westwerken in het oude Friesland / J.J.F.W. van Agt (in: Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek (NKJ), Vol. 3 (1950 — 1951), pp. 57-81. - Brill, 1951);
De Friesch-Westsaksische uitlopers van de "Westbouw" voor kerken van de XIIe en XIIIe eeuw / E.J. Haslinghuis, p. 339 (in: Kunst, 1932);
Duizend jaar bouwen in Nederland / S.J. Fockema, E.H. ter Kuile, M.D. Ozinga. - Deel 1: De bouwkunst van de Middeleeuwen : De Architectuur / E.H. ter Kuile, p. 139, 183. - Amsterdam : Allert de Lange, 1948);
De Ommelanden : band 2 / Heleen van Baalen, Weiko Piebes. - Veendam : Staalboek, 2022. - ISBN 978-90-72938-60-2. - p. 622;
De Ommelanden : band 2 / Heleen van Baalen, Weiko Piebes. - Veendam : Staalboek, 2022. - ISBN 978-90-72938-60-2. - p. 630 (afbeelding oksaal Krewerd);
81.
Klokken, waarvan geen jaartal blijkt uit het opschrift, p. 8 (in: Vervolg van Friesche Klokke-opschriften, met andere van elders vergeleken, en met aanteekeningen, vertaling, registers en platen voorzien / G.H. van Borssum Waalkes. - [Leeuwarden] : [s.n.], [1892])
Klokken uit de 17de eeuw, p. 83 (in: Vervolg van Friesche Klokke-opschriften, met andere van elders vergeleken, en met aanteekeningen, vertaling, registers en platen voorzien / G.H. van Borssum Waalkes. - [Leeuwarden] : [s.n.], [1892])
[799] / Hessel de Walle. - Plaats: Britsum, Boeknummer 799;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 25-09-1889 Leeuwarden, 27 September.;
Leeuwarder Courant, 19-03-2011 Lintje Wietse Oosterhof;
Britsum Friesland Klokken van de Johanneskerk / Haye Punter: youtu.be/Gz8wxAZ9OIk;
Britsum, de hervormde kerk / H.J. Oudhof. - 2005;
82.
Documentatiestichting Leeuwarderadeel - Dorpen - Britsum - De Johannes kerk. - 2017
Volgens het bericht 151 Friesche kerkklokken teruggekeerd (Leeuwarder koerier, 26-11-1945) had Dr. A.L. Heerma van Voss de beide klokken al in november 1945 in Harlingen gesignaleerd;
Delpher:
Friesch dagblad, 30-05-1945 De Friesche kerkklokken;
De vrije Harlinger, 23-11-1945 Terugkeerende klokken;
Leeuwarder koerier, 26-11-1945 151 Friesche kerkklokken teruggekeerd;
Limburgsch dagblad, 15-08-1992 Vele klokken kwamen niet terug van de reis / Bart Beuer;
Nieuwe Drentse Volksalamanak 2008 : Jaarboek voor geschiedenis en archeologie. - Assen : Van Gorcum / Stichting Nieuwe Drentse Volksalmanak, 2008. - ISBN 978-90-232-4477-6 p. 52;
83.
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 26-09-1938 Advertentie 12½-jarige echtvereniging;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-05-1951 Ondertrouwd;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-07-1951 Stadsnieuws Hoog boven Moeder Aarde en toch geen straaljagerpiloot! : Becker verricht werk waar u en ik van griezelen: hij is leidekker;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-01-1952 Geboren;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-10-1952 Geboren;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-12-1953 Willy Becker weet niet wat hoogtevrees is;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-03-1954 Mensen en 'n kruis 78 meter boven de stad Leeuwarden : Torenhaan (tijdelijk afwezig) doet meer dan windrichting aanwijzen : K.L.M.-vliegtuig raakte de weerhaan;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-04-1954 Geboren;
Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad, 22-12-1956 Leidekker: prachtig vak, maar kijk uit! : 'Rustig blijven, beheerst, niets zo maar wagen' / Hans van der Werf [met foto];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-10-1957 Leeuwarder politierechter Voortaan strenger optreden tegen alcohol(brom)fietsers;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-11-1958 Leidekker maakte dodelijke val;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-11-1958 Familieberichten;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-11-1958 Familieberichten;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-11-1983 Familiebericht;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 21-11-1950 Kleine zege van Nicator op Steenwijk;
Leeuwarder courant, 09-03-1953 Nicator teruggewezen door Oosterparkers;
Leeuwarder courant, 24-01-1958 Vergadering v.v. Nicator;
Leeuwarder courant, 26-06-1958 Jaarvergadering Nicator;
AlleFriezen:
Wilhelm Becker overleden;
Christiaan Timmer (L, 24-2-1908 - ) en Christina Breidenbach (L, 17-10-1906 - ) Bevolkingsregister 1922 - 1939 - huwelijk;
Grafzoeker:
Wilhelm Becker grafnummer 02/A/03/07;
84.
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 30-04-1932 Burgelijke stand;
Leeuwarder courant, 30-04-1932 Burgelijke stand Leeuwarderadeel;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-12-1952 Auto reed in de Willemskade : Tegen chauffeur twee maanden geëist;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-12-1952 Verbetering;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-07-1964 Familiebericht;
Bams & de Koning - Genealogy Pages Wytze Gerrit Bams - persoonpagina;
85.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-03-1954 Mensen en 'n kruis 78 meter boven de stad Leeuwarden : Torenhaan (tijdelijk afwezig) doet meer dan windrichting aanwijzen : K.L.M.-vliegtuig raakte de weerhaan;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-06-1968 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-06-1968 Familiebericht;
AlleFriezen:
Sipke van Sinderen (Kamerik) overleden;
Graftombe.nl
Sipke van Sinderen zerkinformatie;
86.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 15-01-1949 Tussen Flie en Lauwers Vijftig jaar aan 't Klokketouw (foto met Tamme de Vries);
Delpher:
Leeuwarder Courant, 24-08-1838 Advertentie Verhuring bij beslotene briefjes.;
It âlde doarp / R.S.Roarda. - [Leeuwarden : Roorda], 1939. - p. 44;
AlleFriezen:
Bartele Philippus de Vries inschrijving;
Hendericus Barteles de Vries geboorte - huwelijk - overlijden;
Bauke Hendriks de Vries geboorte - huwelijk - overlijden;
Tamme de Vries geboorte - huwelijk - overlijden;
87.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 26-02-2014 Modernisering van kerkklok in Britsum;
internetraadpleging: 29-1 - 27-2-2022, 21 - 23-4-2022
|
|
|
Skeppend | 2006 | Jan Pieter de Graaf, Britsum
|
|
Sint-Johanneskerk, Britsum
|
|
Pissoir, Sint-Johanneskerk, Britsum
|
|
Wiepk Westerbeek, Sint-Johanneskerk, Britsum
|
|
koepelgewelven, Sint-Johanneskerk, Britsum
|
|
Jezus omringd (1/3) - op Olijfberg - detail Judaskus, Sint-Johanneskerk, Britsum
Jezus omringd (2/3) - detail Judaskus - Mozes rechtsboven, Sint-Johanneskerk, Britsum
Jezus omringd (3/3) - Doornenkroning - deel Aäron linksboven, Sint-Johanneskerk, Britsum
Isaäk, Sint-Johanneskerk, Britsum
Maria met Jezus, Sint-Johanneskerk, Britsum
|
|
grafzerk anno 1597, Sint-Johanneskerk, Britsum
|
|
binnenwijzerplaat, Sint-Johanneskerk, Britsum
|
|
herenbank, Sint-Johanneskerk, Britsum
|
|
orgel, Sint-Johanneskerk, Britsum
|
|
Kubus | 2017 | Suzanne ter Berg-Bosma, Sint-Johanneskerk, Britsum
|
|
loden kistplaat Gerrolt Ruerdt Juckema, Sint-Johanneskerk, Britsum
loden kistplaat Berber van Burmanis, Sint-Johanneskerk, Britsum
|
|
gereduceerd westwerk torengewelf, Sint-Johanneskerk, Britsum
torendeur, Sint-Johanneskerk, Britsum
torengewelf, Sint-Johanneskerk, Britsum
graffiti toren, Sint-Johanneskerk, Britsum
|
|
Koarnjum
Koarnjum dat tot 1 januari 2009 nog als Cornjum in de boeken stond draagt sindsdien de Friese naam. Een voorstel tot de naamswijziging werd eind 2001 gedaan door de Ried van de Fryske Beweging. De raad van Leeuwarderadeel besloot 13 maart 2008 voor de naamswijziging. Uiteindelijk is de naamswijziging ook doorgevoerd in de Gemeentelijke Basisadministratie
1.
Ook Koarnjum ligt op de oostelijke kwelderwal van de voormalige Middelzee
2.
Het is vóór het begin van onze jaartelling ontstaan
3.
Het zal gelegen hebben aan de hoofdgeul , die we kennen onder de naam Burdo, die vervolgens door de eeuwen heen naar het westen is opgeschoven.
De oudst bekende namen zijn Coernem uit 1423 en Kornijem uit 1473. Ze voeren mogelijk terug op een familienaam Korringa of Korninga, dat een afgeleide is van persoonsnaam Korra of Korna, de verkozene
4.
Op oudere kaarten komen we vervolgens Corniu (1545-1559), Cornium of Cormu (1568), Cormom (1579), Kornio (1595), Cormum (1584-1606) en Cornium (1585) tegen
5.
In de pers komen we voor het eerst tegen in 1745 als Cornjum. Door Dr. Henricus Duivenstein wordt bij huisman Albert Annes bij Boelgoed op maandag 22 april 1754 de volgende zaken verkocht: ziekgeweeste koeien, maar daarnaast ook zijn paarden, rieren (3-jarige), hoklingen (1-jarige), kalvers, een zeug met biggen, schapen, wagens, ploegen, eyden, koper, tin, linnen, wollen, bedden en bedskleren en allerhande ander inboedel en huisraad.
De vermelding dat koeien ziek waren geweest is in die zien een pré, omdat bij een eventuele volgende zogenoemde veepest-epidemie, de dieren minder ziek werden. Hoewel veepest geen pest was in strikte zin, gingen er toch heel veel koeien aan dood. In Friesland stierven in 1745 bijvoorbeeld 135.000 van de 160.000 koeien. Een ander nadeel van zo'n epidemie was - er was er in deze eeuw tussen 1713-14, 1745-46 en 1765-1768 een - dat er maar weinig jongvee voor de fok was.
Albert Annes was hier met zijn vrouw Akke Pieters op 1 mei 1740 naar toe gekomen. Zijn ouders waren Anne Alberts en Joukje Jetses, die hem op 27 mei 1688 doopten te Birdaard. Hij was in 1718 boer (gebr. Oudkerk no.7). Eerder hadden ze in Oudkerk geleefd, waar hij in 1719 bij de Hervormde gemeente Jelsum ingeschreven werd en waar Akke als zijn vrouw op 26 maart 1723 eveneens is aangenomen.
Bij de volkstelling van 1744 is Albert Annes hoofd van een familie bestaande uit 5 personen. Vijf jaar later, in 1749 bestaat het huishouden uit (in ieder geval) vier volwassenen en wordt hij geduid als een boer met gering beslag. Bij zijn lidmaatschap van de Hervormde Gemeente Cornjum, staat zijn vrouw Akke Pytters vermeldt. Hierbij staat een notitie dat ze is overleden. Bij zijn lidmaatschap in 1754 staat dat hij als weduwe weer is vertrokken naar Oudkerk.
Op 31 maart 1754 huwt Albert als 65-jarige met Dieuke Jans uit Hallum. Beiden schrijven zich in bij de Hervormde gemeente Oudkerk en Roodkerk. Hij wordt op 11 augustus 1759 met attestatie van Cornjum ingeschreven bij de Hervormde gemeente Oudkerk en Roodkerk.
Ze verhuizen wat af, want op 4 november 1766 worden ze ingeschreven bij de Hervormde gemeente Waaksens en Brantgum, afkomstig zijnde uit Birdaard
6.
Aan de zijde vanwaar wij het dorp naderen, is de terp aan het einde van negentiende eeuw sterk afgegraven
7.
We rijden dan ook eerst langs een 'nieuwbouwwijk'.
Een eerste advertentie voor aangeboden beste tuin-terpaarde treffen we aan op 13 maart 1879. Hierin wordt het aangeboden voor 40ct de Scheepston. Het vervoer kan eenvoudig over het water, waaraan het ligt. Het is te bevragen bij de Hoofdonderwijzer te Cornjum
8.
Vervolgens vraagt R. Halma te Cornjum in 1888 drie à vier flinke werkers om samen terpaarde per spoor te verwerken
9.
In de periode van 1858 tot en met 1897 maakten ook architect Foppe F. Brouwer en zijn zoon deel uit van de beeldvormende gemeenschap van Cornjum. Foppe verhuist in 1897 naar Leeuwarden
10.
Voor zijn zoon de bouwkundige Jan Foppes Brouwer is de periode van 1896 tot en met 1897
11.
Timmerman Jan Brouwer, als zoon van architect Foppe Brouwer en Baukje Andries de Walle, en Houkje Boersma, als dochter van Haye Annes Boersma en Baukje Symons Brouwers trouwen als 24- en 21-jarige op 30 april 1896. Jan werd hier op 4 december 1871 geboren.
In 1891 doet Jan mee met een prijsvraag van de Maatschappij tot bevordering der bouwkunst, afdeeling Leeuwarden om een ontwerp te maken van een predikantswoning in een Fries dorp. Hij zou de prijs winnen en ontving ƒ 25 en diploma.
Het huwelijk met Houkje duurde echter nog geen jaar. Hij overleed namelijk een jaar later op 23 april 1897
12.
Houkje Hayes Boersma zou op 11 oktober 1902 hertrouwen met de arts Wepko Pieter Scheltema en als 69-jarige op 10 april 1944 komen te overlijden
13.
Foppe noemde zich bij de geboorte van zijn zoon Jan nog timmerman. Ook bij de geboorte van dochter Baukje in 1875 noemde Foppe Foppes Brouwer zich nog zo. Zelfs bij het overlijden van dochter Tjitske in 1893 bleef hij timmerman. Bij het huwelijk van zoon Jan wordt hij als Architect opgevoerd.
Hij was op 19-jarige leeftijd op 19 mei 1858 getrouwd als timmermansleerling met Baukje Andries de Walle. Hij woonde in Nes (Ameland) waar hij op 20 oktober 1838 was geboren, maar verbleef in Hallum. Zijn ouders waren zeeman Foppe Jans Brouwer, tijdens het huwelijk al overleden, en winkelierster Tjeetske Jans Scheltema. Baukje was twintig, afkomstig uit Vrouwenparochie en haar ouders Andries Thijsses de Walle en Baukje Johannes Andringa waren beiden al overleden.
Foppe en Baukje kregen naast Jan (1871-1897) al eerder een Jan (1867-1867), hij werd slechts 9 weken en overleed op 1 oktober. En daarvoor hadden ze ook al een kind verloren. Na Jan (1871-1897) volgden nog Tjitske (1872-1893) en Baukje (1875).
Foppe komt in Leeuwarden te overlijden als 62-jarige op 7 januari 1901, kwart na twaalf 's nachts. Hij had op 10 december 1900 nog zijn inmiddels enig overgebleven kind en dochter Baukje zien trouwen met de loodgieter Hidde Willem Hoekstra. Na zijn overlijden schenkt zijn weduwe aan de Nederlands Hervormde gemeente te Nes (Ameland) een stuk grond van 20.25.51 ha ter waarde van ongeveer ƒ 15.000. De gemeente in Cornjum krijgt het ter waarde van ƒ 5000
14.
Van de architect Foppe Brouwer kunnen we (ook zo) nog het een en ander lezen en aanschouwen.
Begin 1860 start hij aan een stevige klus en zoekt met spoed 4 timmerknechten en drie maanden later timmer- en metselaarknechten
15.
Welke klus dit betreft wordt niet duidelijk. Hij had de zaak met huis, erf en aanbehoren van Harmen Arjens Gelders overgenomen voor ƒ 3000. Daarbij nam hij ook Jurjen Annes van der Wal als werknemer over, die nog 13 jaren tot zijn overlijden op 10 februari 1872 bij hem zal werken
16.
Hij krijgt in zijn werkzame leven diverse opdrachten voor het afbreken en bouwen of verbouwen van woonhuizen, stelpen, boerderijen en schuren, kerk en toren, fabrieken in een groot deel van Friesland.
Nieuwsgierig geworden hoe zo'n loopbaan eruitziet, lopen we kort door zijn activiteiten.
Zo bouwt hij in het voorjaar van 1861 een nieuw huis in Stiens
17.
Aan het eind van het jaar 1864 richt hij zich op de afbraak en opbouw van een schuur in Jelsum en de vertimmering van het bijbehorende voorhuis, waar P.R. Keestra woont
18.
Verder regelt hij bijvoorbeeld begin 1867 de aanbesteding van de aanleg van een puinweg tussen Bontekoe (hiermee wordt het buurtschap aan de Tsjessingawei bedoeld, waar ook de herberg De Bontekoe stond of "de Groote Bontekoe", getuige het bord aan de zijmuur van hetzelfde pand dat nu dienstdoet als woonhuis aan de Brédyk 22) tot aan de plaats van J.D. Bennema richting Stiens
19.
Begin 1868 het aanleggen van een kunstweg langs de Oudlandsweg in Britsum, waarbij ook een sloot moet worden verdiept en verbreed tot een opvaart
20.
Eind 1868 gaat hij aan de slag met de aanbesteding van het afbreken en opbouwen van de boerderij, bewoond door Wed. L.N. Hoving
21.
En begin 1870 hetzelfde voor een nieuwe stelphuizing in Dronrijp
22.
In het jaar 1870 voert hij voor ƒ 4246 "eenig buitengewoon werk aan de rijksweg van Leeuwarden over Marssum naar het Bildt" uit
23.
Samen met twee andere aannemers pakt hij voor ƒ 25700 een aan te leggen kunstweg in Franekeradeel aan
24.
In zijn dorp mag hij in opdracht van de gemeente, waarvoor het besluit op 18 december 1872 is genomen, op de aangewezen plekken straatverlichting gaan aanbrengen
25.
Opvallend is de verkoop van enige lasten tufsteen die hij in april 1873 aanbiedt. Waar vandaan zou hij deze hebben?
26
De gemeente neemt datzelfde jaar ook zijn voorstel over om na de aanleg van de kunstweg Nieuwlandsweg deze in eigendom en voortdurend onderhoud te nemen
27. Dit zal gaan vermoedelijk gaan om de huidige Nijlânsdyk.
Bij de omklamping van de Sint-Johanneskerk in Britsum in 1874 is Brouwer ook betrokken en maakt hij het ontwerp van het hekwerk. Voor deze werkzaamheden, het bestek, tekening en opzicht op het ijzeren staketsel en verricht timmer- en metselwerk aan kerk in toren kreeg hij ƒ 348,50. Hij ontdekte tijdens herstellen van de trekbalken dat deze lichtrood geschilderd was. Ook de onderzijden van het gewelf waar het doorheen stak had deze kleur. Dit duidt mogelijk op een wit-rode periode van het gebouw dat na mogelijk 1425 had
.
In 1875 verzoekt de raad van Leeuwarderadeel B. en W. uit te nodigen om een gesprek aan te gaan met B. Gelders te Hallum en F. Brouwer te Cornjum om een door hun ingediende nota te bespreken aangaande de planning en kostenbegroting voor de wegverbetering in Stiens
28.
Ook doet hij de aanbesteding van de bouw van de kerk, toren en pastorie in Oldeholtwolde voor de Hervormde Gemeente van Oldeholtwolde en Idzard
29.
Eind 1876 en het jaar erop regelt hij de aanbesteding van het graven en lossen van tigchelklei of tichelklei, en later steenbakkersklei genoemd, voor de steenfabriek in Dronrijp van Mr. Jac. Zeper uit Oosterbeek
30.
Op dat moment heeft hij ook boete van de gemeente ontvangen, omdat hij in 1875 het benodigde grind te laat heeft opgeleverd. Hij verzoekt de gemeente hem deze boete kwijt te schelden omdat hij niet aan de gebruikelijke schippers kon komen. Ze waren met andere projecten bezig. De gemeente gaat mee in deze aannemelijke verschonende omstandigheden en besluit bij acclamatie de kwijtschelding
31.
Hij krijgt in 1877 de opdracht om in Skingen de vervallen kerk te vervangen door een nieuwe
32.
Aan het eind van dat jaar gaat hij zich nog bezighouden met een boerderij in Sint Jacobi-Parochie dat in gebruik is door J.D. van der Meij. Hij zal deze afbreken en vervangen door een nieuwe met lijtshuis of lytshûs, een klein bijgebouw of bijschuur, dat kan dienstdoen als zomerwoning, stookhok of stal voor jongvee
33.
Tegelijkertijd zal hij het dak van kerk in Deinum vernieuwen en de pastorie verbouwen
34.
Datzelfde jaar, halverwege de lente van 1878, gaat hij een boerderij in Hantumhuizen herstellen
35.
En krijgt hij eind mei lof bij de oplevering van de kerk met smaakvolle toren in Schingen
36.
Ruim een halve kilometer walbeschoeiing gaat er langs het voetpad Ritzumazijl - Deinum komen, waarbij tevens het moet worden geëgaliseerd en worden aangevuld met grond
37.
Hierop volgt in 1879 de aanbesteding van een woonhuis met schuurtje in Bartlehiem
38.
Maar ook zoekt hij zelf personeel om zaken uit te voeren, zoals een paar maand later. Of dit dezelfde klus betreft is niet bekend
39.
Begin 1880 gaat hij samen met architect en timmerlieden-collega's I. Rosier uit Warga, E. Kuikstra uit Stiens en H. Reitsma uit Beetgumermolen de discussie aan met J.D. Bruns, architect te Leeuwarden over zijn gehouden lezing over Landbouw-woningen met speciale aandacht voor de melkkelders en situatie van de woningen in de vergadering van de vereniging Nijverheid. Bruns gaat hierbij vooral in op het achterblijven van doelmatige verbeteringen ten behoeve van de zuivelbereiding met name de ijskoeling, waarbij hij zijn irritatie over de voorouderlijke roem niet onder stoelen of banken steekt.
Verder gaat in op de grote tegenstelling bij de woning, binnen overdreven spic en span terwijl buiten je de stank van menselijke en dierlijke uitwerpselen tegenkomt, mede veroorzaakt door het stilstaande water in de omringende sloten.
Ook laat hij hierbij de onhygiënische situatie niet ongenoemd, naast het verlies van vruchtbaarmakende stoffen in de mest.
Zich baserend op het kleine stukje dat gepubliceerd is kunnen ze zich er niet in vinden. Ze nodigen Bruns dan ook uit om zijn hele lezing, aangevuld met zijn inzichten openbaar te maken in het algemeen belang
40.
Intussen wordt het voorhuis van de boerderij, dat H.J. Kalma in gebruik heeft, afgebroken en vervangen door iets nieuws
41.
Eind december 1880 wordt hij als een van negen leden voor het plaatselijk toezicht op het onderwijs in de gemeente Leeuwarderadeel gekozen uit 18 personen. Voor de reis- en verblijfkosten ontvangt elk lid jaarlijks het vaste bedrag van ƒ 150
42.
In 1881 breekt hij de oude toren van Wier af en bouwt er weer nieuwe met daarbij de voorgevel de kerk in Wier
43.
Tevens gaat hij dat jaar het oude voorhuis vervangen voor een nieuwe bij een zathe op Rewerd, dat in gebruik is bij S. Walstra. Er wordt ook een schuur bijgebouwd
44.
De afgebrande schuur bij J. Stienstra in Dronrijp gaat hij ook opnieuw opbouwen
45.
In de tweede helft van dat jaar gaat hij de door M.S. Kooistra gehuurde boerderij in Stiens verbouwen
46.
Een soortgelijke klus van afbreken en opbouwen gaat vanaf 1882 plaatsvinden bij de boerderij in Oudebildtzijl die P.O. Hiddema in gebruik heeft
47.
Ook een kleine stelphuizinge te Hijum wordt vervangen door een boerenhuizinge met schuur en lijtshuis
48.
Evenals de vervanging van de Groote Meente in Oldeholtwolde bij Wolvega, in gebruik door Van der Meer
49.
In februari wordt ook de boerderij aan de Langhuisterweg dat in gebruik is door J.B. Hoogland in Sint Annaparochie vervangen door een nieuwe met schuur, vuurhut en lijtshuis
50.
In 1883 wordt een oude schuur vervangen door een nieuwe in Bozum
51,
gevolgd door het afbreken en opbouwen met een lijtshuis in Holwerd, dat in gebruik is door B.O. Joustra
52.
Verder bouwt hij in Goutum een kleine stelphuizinge
53.
En breekt hij de boerderij af dat in gebruik is door Pier Reitsma, om het te vervangen door een nieuwe met lijtshuis
54.
In de terp van W.G. de Jong op de Zuidermieden onder Hallum moet een vaart naar en in de terp gegraven worden van circa 300 meter. Hij zal op 12 maart om 14.00 op het terrein aanwezig zijn om aanwijzingen te geven
55.
De aanbestedingsmachine draait kortom op volle toeren.
Maar er zeker ook tijd voor een feestje op 19 mei 1883 wanneer hij 25 jaar getrouwd is met Baukje
56.
En dan breekt er ook nog een spannende verkiezingstijd aan. De verkiesbare leden in het zuiderdeel hebben zich niet geliefd gemaakt door hun standpunt over de verplaatsing van het gemeentehuis. Het Noorderdeel hoopt van 8 naar 9 zetels te gaan. Brouwer zal het stokje overnemen van T.J. Twijnstra, die niet meer terug wenst te komen. 5 juli is bekend dat hij is gekozen als candidaat. Uit de uitslag op 20 juli blijkt dat er een herstemming plaats moet vinden. Op 2 augustus blijkt dat hij 190 stemmen heeft gekregen
57.
Twee weken later besteed hij voor de kerkvoogden van Lekkum en Miedum de herstellingen aan toren aan
58.
Op 25 oktober 1883 zal hij op 14.00 op het terrein van opvaart langs de kunstweg Teerns-Hempens aanwezig zijn om de gegadigden voor de aanbesteding van het slatten deze 800 meter lange waterweg van de nodige aanwijzingen te voorzien
59.
In Teens gaat hij in 1884 op de plaats dat in gebruik is door M.H. v.d. Goot de oude boerenhuizinge afbreken en vervangen door een nieuwe
60.
In maart van dat jaar heeft hij bij de herberg van L. van der Woud in Oudebildtzijl het bestek en tekeningen van de nieuw te bouwen boerenhuizinge neergelegd. Eerst zal de huidige stelphuizinge afgebroken moeten worden. Op 1 april komt hij vanaf 13.00 uur uitleg geven
61.
In mei besteedt hij de vervanging van de Poelhuisterbrug over Finkumervaart, de huidige Feinsumer Feart aan. Het krijgt een nieuwe brug met stenen landhoofden
62.
Voor 1885 gaat hij beginnen met de vervanging van een stelphuizinge in Oostrum dat door D. Zijlstra wordt gebruikt. Op 27 december zal hij daarom bij kastelein Hiemstra in Dokkum vanaf 12.00 uur aanwezig zijn om het een ander uit te leggen
63.
Op de plaats in Dongjum dat door de Weduwe IJlstra wordt gebruikt, gaat het voorhuis vertimmerd worden. Tevens wordt de oude schuur vervangen door een nieuwe met Lijtshuis
64.
Van zijn geboortedorp krijgt hij de opdracht om de oude school in Ballum af te breken en te vervangen door een nieuwe met daarbij een onderwijzerswoning. Om het uit te voeren wordt dit project op zaterdag 16 mei 1885 openbaar aanbesteed bij P.D. de Vries te Ballum
65.
In Ooster-Nijkerk gaat op de boerenplaats Berghuizen een stelphuizinge et cetera gebouwd worden. Hij zal op 21 december 1885 vanaf 12.00 uur op de plaats aanwezig zijn
66.
Dit zal ook een jaar later na het afbreken van het oude gebeuren in IJpecolsga op de plaats die in gebruik is bij A. Visser
67.
Evenals in Indijk o/d Bozum waar Weduwe Veenstra woont
68.
In april 1887 besteed hij afbreken en opbouwen van een hele nieuwe boerenhuizinge met schuur, voorhuizinge, melkkelder aan, dat in Deersum gebouwd moet worden op de plaats dat in gebruik is bij Wed. S.D. v.d. Woude
69.
Tegelijkertijd is ook de plaats te Haskerdijken waar S.T. v.d. Krieke nu nog woont aan beurt. Er wordt een nieuw voorhuis en melkkelder gebouwd en er dienen herstelwerkzaamheden gedaan worden aan de boerenhuizinge. Een kopie van de tekening ligt bij kastelein Kampen in Akkrum
70.
Kort daarop moet hij zijn aandacht verplaatsen naar Nes, waar zijn moeder Tjeetske J. Scheltema op 25 april 1887 op 77-jarige leeftijd is komen te overlijden
71.
Eind november 1888 gaat hij zich bezighouden met het afbreken van de zathe Buma-Leen in Weidum. Deze wordt vervangen door een stelphuizinge. Bij kastelein Hanewald in Weidum is de plantekening in te zien
72.
In maart 1889 wordt de bouw aanbesteed van een woonhuis aan de Stienserweg, direct naast Leeuwarden. Hij organiseert op 4 april 11 uur een samenkomst bij De Roos in "De Groene Weide" te Leeuwarden, waarna ze naar het terrein gaan om het een en ander uit te leggen
73.
Hij legt in voorjaar van 1889 zijn taak neer als lid van de plaatselijke schoolcommissie
74.
Voor de gemeenteraad stelt hij zich opnieuw kandidaat namens zijn vereniging "Gelijk Recht"
75.
Vervolgens gaat hij in juli weer naar Haskerdijken, om de boerenhuizinge dat in gebruik is bij G. Walstra af te breken en te vervangen door een stelphuizinge. In december komt deze aanbesteding nogmaals voorbij, wat zou kunnen wijzen dat de vorige aanbesteding om een of andere reden niet is doorgegaan
76.
Tussen de verkiezingsperikelen door
77
doet hij ook een aanbesteding de deur uit voor het herstellen en maken van een melkkelder en dekken van de schuur van de Eijsinga-Zathe o/d Doniaga, dat in gebruik is bij de Weduwe Oosten
78.
Na een herstemming op 30 juli 1889 wordt F. Brouwer - met diverse steunoproepen van "Gelijk Recht" te Huizum, "Ons Belang" te Wirdum en enkele particulieren - met 198 stemmen wederom gekozen als lid van de gemeenteraad
79.
De voogden van het O.B. Weeshuis te Leeuwarden hebben besloten hun afgebrande boerderij te Giekerk weer op te bouwen. Brouwer organiseert een meeting op 16 september 1889 11 uur, bij Wed. Heidstra in Giekerk
80.
[detail vierhuis] - geschilderd behangsel voorstellende de Dokkumer Ee / Gerhardus Du Pon. - 1771
bron: Fries Scheepvaart Museum, Sneek FSM-1985-058 - Public domain CC BY-SA 4.0
Dit 4huis aan de Dokkumertrekweg 61 heeft een lange geschiedenis. Een oudste schrijven, een consentbrief uit 1437, meldt de naam Fyorhustera gued.
Vierhuis werd in 1663 gekocht door Philip Ernst Vegelin van Claerbergen. In 1758 werd de boerderij verbouwd, zoals afgebeeld.
Het voorhuis, de herenkamer, werd niet door de boer gebruikt. Het werd als recreatiedeel en verblijf gebruikt door de eigenaar van het pand en land.
Op het schilderij uit 1771, een behangsel met een bijna panoramisch (2,17 x 3,77 meter) gezicht op dit deel van de Ee met in de verte de toren van Britsum, is in opdracht gemaakt van de eigenaar Jan Zeeper van het hoofdonderwerp op de schildering, de oliemolen De Drie Kronen.
In 1890 zal F. Brouwer het laten afbreken en vervangen door zijn ontwerp.
De steen van de voorganger wordt er weer ingemetseld:
Den Grondsteen van dit Huis lag Izabella’s hand;
’t Herbouwde Vierhuis wagt van God den milden zegen,
In ’t kweeken van het vee, en ’t bloeyen van het land;
Hierin is ’s Landsmans steun, en ’s Landsheers heil gelegen.
Den 26e Maij 1758
Jacob Bonga schilderde het pand als onderwerp in 1843 [THAC085]
82.
|
Begin 1890 zal het boerenhuizinge Het vierhuis aan de Dockumer Ee onder Leeuwarden worden afgebroken en vervangen door een nieuwe stelphuizinge
81.
In het voorjaar van 1890 zal ook een boerenhuizinge in Terzool worden vervangen door een stelpboerderij. De bouwtekeningen liggen ter inzage bij de kastelein D. Bergsma aldaar
83.
Voor een opdrachtgever in Britsum zal hij een huis laten bouwen, waarvoor hij 26 juni om 16.00 uur uitleg komt geven. De informatie ligt ter inzage in de herberg van S. Kramer te Britsum
84.
En bij hem kun je vanaf 1890 ook terecht voor een verzekering tegen brandschade. Hij werd gekozen als vervanger van de op 84-jarige leeftijd op 21 mei 1890 overleden heer Johannes Willems Tullener
85.
Op 27 maart 1891 besteedt hij het baggeren aan van de zogenaamde Taniameer of Kalkvaart over een lengte van 1085 meter. Dit traject loopt van de Dokkumer Ee tot aan de terp Bilgard. Dit ligt in het westelijke verlengde van de huidige beroemde Bonkefeart
86.
De boerenhuizinge Oude Raeken o/d Kollum moet hersteld worden. Hij begint daarvoor op 24 april 1891 de aanbesteding. Deze Oude Raken of De Raecken, gelegen aan de huidige Foijingaweg 2 Kollumerpomp keek toen nog uit over de Cats polder en de Lauwerszee. Het werd in 1842 omschreven als een uitmuntende zathe en landen, met kapitale Boeren Huizinge en schuur (dat in 1836 nieuw gebouwd is), hornleger, hovinge, bomen en plantagie. Hierbij greidlanden van beste kwaliteit, zowel binnen- als buitendijks gelegen, maar alles ingepolderd door eene suffisante kadijk. Deze Kadijk vinden we in 1927 nog in werking terug
87.
Een dergelijk klus, afbreken en opbouwen van de schuur en herstel voorhuis, wordt in juni 1891 aanbesteedt voor de boerderij te Oudebildtzijl dat in gebruik is door D. Schat
88.
In de zomer van 1891 begint het traject, die hij samen met zijn zoon uitvoert, om te komen tot het bouwen van een Stoom Kaas- en Roomboterfabriek met directeurswoning in Sijbrandaburen, nu Sibrandabuorren voor de Coöperatieve Vereeniging Lege Geân. De uitvoering is gedaan door aannemer M. Schotanus uit Boxum. Op het pand liggen de fraaie dakpannen van Lucas IJsbrands Britzel , die deze tussen circa 1880 en 1913 maakte
89.
Het jaar 1892 begint hij met het bouwen van een woonhuis in Berlikum
90.
Vervolgens wordt er boerderij - in gebruik door J.W. Anema - in Wijnaldum hersteld en vernieuwd, waarbij tevens twee arbeiderswoningen gebouwd moeten worden
91.
Ook J.Æ.A. van Panhuys (1836-1907) uit Groningen wil gebruik maken van de diensten van Brouwer. Panhuys wil namelijk zijn boerderij te Bergum, dat in gebruik is door J. Rietstra, amoveren en vervangen door een stelphuizing met lijtshuis. De tekeningen liggen ter inzage in het logement Rood Hert in Bergum
92.
Voor de weduwe Van Sonsbeck gaat hij haar boerenbehuizinge in Dongjum dat door T.B. Wassenaar gebruikt wordt afbreken en vervangen door een nieuwe stelphuizinge. Bij kastelein De Witte aldaar zijn de tekeningen in te zien
93.
Ook de boerenhuizinge dat in gebruik is bij E.D. Fietsma is in 1892 aan vervanging toe. De bouwtekening van de nieuwe boerenhuizinge zijn bij hem in Burum in te zien
94.
Zowel de aannemer als architect worden in maart 1892 naar volle tevredenheid van de Coöperatieve Vereeniging Lege Geân uit Sijbrandaburen bedankt voor het opleveren van de gewenste fabriek binnen 8 maanden.
Het Bestuur en de Commissarissen van de Coöperatieve Stoomzuivelfabriek in Marrum geven in juni 1892 blijk van hun erkentelijkheid voor het doelmatig ontwerp en inrichting van hun fabriek
95.
Hij treedt ook op als gevolmachtigde namens mr. W.J. van Welderen baron Rengers, lid Eerste Kamer der Staten-Generaal voor Friesland, voor bijvoorbeeld in 1892 de afbraak van een houten brug en bouw van een brug met stenen landhoofden te Berghuizen onder Nijkerk - nu Berchhúzen bij Oosternijkerk. De tekening is in te zien in de Herberg op Bollingwier/ Bollingawier . In dit geval wordt hij er fijntjes op gewezen dat hij zich heeft vergist met het aanhouden van het peil van de waterstand in de Paesens
96.
In de krant van 21 november 1892 plaatst Foppe Brouwer een advertentie, waarin hij vraagt om een prijsopgave van 350 stère (dit is m3) steenkolen-sintels
97. Wat zou hij daarmee willen?
Op het oude Hornleger te Bornwerdhuizen, nu Bordwirdhuizen of Boarnwerthuzen of Boarnwerterhuzen, dat aan de Oude Paesens of Alde Peazens ligt, dat in gebruik is bij H. Kroodsma staan diverse soorten bomen, die verkocht gaan worden. Belangstellende kunnen zich voor 4 december 1892 melden bij F. Brouwer
98.
In het voorjaar van 1893 gaat hij de oude boerenhuizinge in Oostrum dat door H. Vlasman in gebruik is vervangen door een nieuwe Stelphuizinge op een vrij terrein. Kastelein G. Hiemstra te Dokkum heeft een tekening ter inzage
99.
De volgende Stoomzuivelfabriek die hij mag gaan bouwen in 1893 komt in Bartlehiem te staan. Hij laat meteen weten namens het bestuur van de vereniging, dat veehouders nog steeds worden uitgenodigd worden om lid te worden. De fabriek krijgt tevens een ijshuis, vier woningen en bijbehorende werken
100.
Gebruiker D. Osinga heeft ter inzage een plantekening van de nieuw te bouwen kleinere schuur op de boerenplaats te Idsega (nu Idzega of Idzegea). De oude schuur dient afgebroken te worden
101.
De coöperatieve vereeninging voor zuivelbereiding in Marrum blijkt succes te hebben met de stoomzuivelfabriek, want het moet een jaar na oplevering alweer flink uitbreiden. De tekeningen van Architect F. Brouwer zijn op de fabriek ter inzage beschikbaar
102.
Ook gaat hij zich nog bezighouden met het herbouwen van de afgebrande schuur en hals en herstellen van het voorhuis van de boerderij in Spannum, dat in gebruik is bij F. Steenstra. Kastelein Vellinga in het dorp heeft de tekeningen ter inzage liggen
103.
In de zomer wordt het bevloeren en besintelen van zo'n 900 meter weg bij Wijtgaard aanbesteed. Het gedeelte betreft het stuk tussen de Rijksstraatweg tot voorbij de boerderij dat in gebruik is bij J. Statema
104.
Die zomer komt hun dochter en zusje op 20-jarige leeftijd, na een langdurig lijdend ziekbed te overlijden. Tjeetske F. Brouwer overleed op 27 augustus 1893. Ze danken degenen voor de bewijzen van deelneming, zowel tijdens haar ziekte als bij het overlijden
105.
De door H. Andela aan de Jongedijk bij Nijland in gebruik zijnde boerenhuizinge wordt aan het begin van 1894 afgebroken en vervangen door een stelphuizinge
106.
Op 9 april 1894 gaat hij het maken van een drinkpunt met dijk voor het vee aanbesteden dat in Buitendijkslanden bij Blija graast. In de herberg van G. Bijleveld ligt het bestek, profieltekening et cetera
107.
In mei willen zowel de kerkvoogden als de diaconie van de Hervormde Gemeente in Britsum enkele huizen laten bouwen op de plek van een nog af te breken pand. Bij kastelein Kramer liggen de plannen ter inzage
108.
Brouwer doet halverwege mei 1894 zijn voorstel over een voetpad in Jelsum in de gemeenteraad bespreken
109.
Een week later besteed hij het herstel en vernieuwing van de boerenhuizinge dat in gebruik is bij J. Schouwstra aan. Het staat Achter de Hoven te Leeuwarden
110.
Ook de boerenhuizinge in Pingjum dat bij S. Bangma in gebruik is moet verbouwd en hersteld worden. Bangma heeft de stukken ter inzage liggen
111.
Ditzelfde moet een paar dagen later ook gebeuren in Hoogebeintum, dat in gebruik is bij J. Jansma
112.
In de zomer zoekt hij een vervoerder die hem een prijsopgave kan geven voor het franco afleveren bij de loswal van J. Kramer aan de Zwarte Haan van zo'n 6000 eiken takkenbossen of schansen
113.
In dezelfde zomer van 1894, Foppe Brouwer is 55, bijna 56 jaren oud, koopt hij in Leeuwarden aan de Marssumer Straatweg twee percelen van de tien die op dat moment verkocht worden voor ƒ 1673,76
114.
In november van dat jaar besteed hij de verkoop van 35 essen aan, die op het hornleger bij Hendrik Boersma op de Holwerdermieden bij Raard staan
115.
Voor begin 1895 organiseert hij de wederopbouw van de afgebrande boerenhuizinge in Mantgum van het O. B. weeshuis te Leeuwarden
116.
Dit zal zijn laatste actie zijn. Op 4 januari 1895 draagt Foppe Brouwer alle lopende werkzaamheden en zijn Timmer-affaire over aan zijn zoon Jan Foppes Brouwer, waarna zijn zoon zichzelf aanbeveelt aan het geachte publiek
117.
Echter, alsof er niets veranderd is, verschijnt er op 22 januari 1895 weer een aanbesteding van Architect J. Brouwer te Cornjum. Het betreft de verbouwing en vergroting van de boerenhuizinge op Lutjelollum bij Franeker dat nog bewoond wordt door Aijmen Aardema, met daarbij het bouwen van twee arbeiderswoningen
118.
In april besteed hij het bevloeren en begrinden van de Keegsdijk o/d Leeuwarden aan. Dit deel is ongeveer 840 meter lang. En daarop aansluitend de reed naar Groot Humalda over een lengte van 290 meter.
119.
De boerderij te Hallum waarin A.K. Wassenaar gewoond heeft, wordt verbouwd en vernieuwd. Twee weken later doet Foppe nogmaals een oproep om dit project aan te besteden
120.
Vlakbij Bartlehiem aan de Wurgedijk, dat onder Stiens valt, was een huis met schuur afgebrand. Hierop gaat halverwege 1895 een kleine stelphuizing gebouwd worden. Bestek en tekening zijn in te zien bij R. Veniga te Bartlehiem
121.
Zoon Jan zoekt vervolgens 2 à 3 timmer- en metselaarsknechten en biedt ze geruime tijd werk aan
122.
Voor een nieuwgebouwde stelphuizinge in Mantgum dat in gebruik is bij Schuurmans wordt door Foppe in april 1896 nog werkzaamheden verven en behangen aanbesteed
123.
Ook voor de vernieuwing van de schuur dat in gebruik is bij J. Statema in Wijtgaard is hij op zoek naar een aannemer. 25 april 1896 is hij tussen 15.00 en 16.00 uur aanwezig voor vragen. Zo werpt het verharden van de weg drie jaar eerder dan weer zijn vruchten af
124.
En dan vertrekt hij in mei 1896 uit Cornjum en gaat hij wonen aan de Harlingerweg op nummer 1a in Leeuwarden
125.
Foppe stopt vervolgens ook met zijn werkzaamheden als gecommitteerde van de Brandwaarborg-Maatschappij "Menaldumadeel" enz. Zoon Architect Jan Brouwer wordt benoemd als zijn vervanger
126.
We zien op 21 augustus 1896 vervolgens dat Architect F. Brouwer vanaf de Marssumerweg te Leeuwarden de aanbesteding doet voor rekening van de Coöperatieve Stoomzuivelfabriek "Trijnwalden" waarvoor bij Bouwkundige J.F. Brouwer het bestek en tekeningen te verkrijgen zijn voor een te bouwen Stoomzuivelfabriek met directeurswoning bij de Rietwalsterbrug in Giekerk. Hij zal de 26e bij kastelein F. Liezinga vanaf 13.00 aanwezig zijn voor aanwijzingen. En hij ontvangt tevens graag de inschrijvingsbiljetten tegen 1 september
127. Echt gestopt is Foppe dus kennelijk nog niet.
Volstrekt onverwacht komt de innig geliefde en onvergetelijke echtgenoot Jan Foppes Brouwer op 25-jarige leeftijd op 23 april 1897 te overlijden te Davos Platz
128.
Voor Foppe zit er niets anders op dan het huis, timmerschuur, tuintje, bleek, erf en twee woningen te verkopen. Een veiling zal daarom bij Kastelein Span in Cornjum gehouden wordt op woensdag 16 juni 1897. De finale verkoop vindt plaats op 14 juli. De biedingen zijn voor de finale verkoop gering te noemen: ƒ 1544, ƒ 1260, ƒ 1185 en ƒ 904. Foppe besluit echter dat deze verkoop niet door zal gaan, blijkt al op de 9e juli. De twee woningen waren tot 12 mei 1898 nog verhuurd aan Walle en Kalma
129.
Maar behalve de architectenfamilie woonden er in deze periode ook nog andere mensen, die zich roerden. Zoals bijvoorbeeld schipper Jelmer Brinkman (1889)
130
en kwamen we de net al genoemde kastelein Span (1897) tegen in Cornjum
131.
Jelmer Freeks Brinkman, wordt in Kornjum geboren op 20 juni 1844. Zijn ouders zijn de gardenier Freerk Dirks Brinkman en Jantje Jelmers Miedema. Vanwege zijn militaire dienst weten we dat hij 1 el en 637 strepen blijkt te zijn, dat hij een rond gezicht met breed voorhoofd heeft en bruine ogen en haar. Jelmer zou naast schipper en beurtschipper in zijn jonge jaren ook nog arbeider, dagloner en later werkman en doodgraver zijn. Die laatste taak zou hij 25 jaar uitvoeren. Hij huwde op 20 april 1870 als 25-jarige met de 23-jarige uit Vrouwenparochie afkomstige Riemkje Tjeerds Bruinsma. Ze krijgen 14 kinderen, Freerk in 1870, een levenloos kind in '72, Tjeerd in '73, Jantje in '75, een levenloos kind in '76, Jantje in '79, een levenloos kind in '80, Piet in '83, een levenloos kind in '84 en in '86 en Baukje in '88, een levenloos kind in '89 en een levenloos tweeling '91 die om 2.00 en 23.00 ter wereld kwamen. Met vijf kinderen en achttien kleinkinderen en een achterkleinkind zullen ze hun zestig jaar trouwen vieren.
Hij zou - nog steeds gehuwd met Riemkje en wonend in het huisje waar hij geboren is - als 88-jarige op 1 juli 1932 komen te overlijden
132.
De kastelein B. J. Span zorgt in het dorp voor vertier, bijvoorbeeld met de jaarlijkse maats-biljartpartij met bewoners.
En natuurlijk vinden er veilingen plaats, zoals de bezittingen van Foppe Brouwer. We komen hem maar kort als herbergier tegen. Hij heeft eind april 1896 voor ƒ 3000 vastgoed van Rinse Sierks Halma gekocht. Aangezien Rinse Sjirks Halma op 70-jarige leeftijd als herbergier te Jelsum op 3 augustus 1900 overleed, is het aannemelijk dat de koper Bauke Jans Span de kastelein B. J. Span is.
Bauke is hier op 8 oktober 1865 geboren als zoon van koopman Jan Baukes Span en Tjitske Jelmers Miedema. Hij was hoofdzakelijk (vee)handelaar / koopman. Hij trouwde als 26-jarige op 2 juni 1892 in de gemeente Menaldumadeel met de op 21 januari 1869 te Marssum geboren Trijntje Wiersma. Ze kregen hun zoon Jan op 17 augustus 1900. Bauke zal als 78-jarige veehouder op 9 februari 1944 komen te overlijden
133.
Er is bij het afgraven van de vruchtbare gronden van alles gevonden in Cornjum. De vondsten stammen uit alle gebruikelijke perioden en materialen. Dit gaat van 2 vondsten de vroege IJzertijd (800 - 500 vOJ) tot 2 vondsten in de Nieuwe Tijd (1850 - heden) uit een totaal van ruim 900 gedocumenteerde registraties. Hieronder bijvoorbeeld een bronzen ringfibula uit de Vroege Middeleeuwen (450 - 1050 nOJ). Een ander tot de verbeelding sprekende vondst betreft die van een gouden munt, een zogenoemde Madelinus dat in Dorestad is geslagen
134.
Begin 1898 wordt er melding gemaakt van de vondst van wel 40 menselijke geraamten. Ze lagen allen in dezelfde richting, maar er zijn geen hout- of spijkersporen gevonden. Er wordt daarom aangenomen dat ze begraven zijn zonder kist. Ook werden er stukjes bewerkt koper en koralen gevonden. Het betreft een vondst in de terp, dat bekend staat onder de naam de Wier en ten zuiden ligt van de huidige kerkhof en kerk
135.
In 1905 verkopen Brouwers en Hettinga hun puike terpaarde, dat afkomstig is van de kruin van Cornjum voor 55 cent per scheepston
136.
Tijdens afgraven van de terp Wijdeveld vonden de werklieden in de zomer van 1909 op 1½ meter diepte onder het maaiveld een volledig menselijk geraamte. Bijzonder hierbij was dat naast of bij de halswervels 68 stuks koralen van verschillende vorm en grootte lagen. Men vermoedt dat het om een persoon uit de achtste of negende eeuw gaat, het zogenaamde Frankische tijdperk. Dr. N. Reeling Brouwer te 's Gravenhage stond de twee gevonden skeletten met daarbij gevonden kralen en bronzen ringetjes aan het Museum af
137.
Skeltedyk, 1915
Terpafgraving bij boerderij Terpstra te Koarnjum.
Op voorgrond naast paard Terpstra.
bron: Historisch Centrum Leeuwarden - Documentatiestichting Leeuwarderadeel / CORNJUM1955 - Tresoar - Fries Fotoarchief LWL00498
|
Ook werd er een bronzen beeldje met een hoogte van 24,1 cm gevonden, dat bekend staat als een genius-beeld van keizer Domitianus. Het kwam de grond uit bij de terp bij de kerk. Deze Romein was keizer tussen 81 en 96 nOJ. De linkerhand ontbreekt, maar zal een offerschaal gedragen hebben. De ogen hadden vaak pupillen van zilver
138.
In Cornjum is tijdens de terpafgravingen ook een rond gouden hanger gevonden, waarvan echter het oog is afgebroken. Een gelijkarmig kruis is op de uiteinden en in het midden met almandijn verrijkt. Almandijn is een mineraal dat tot de granaatgroep gerekend wordt en is een vernoeming naar de plaats in Klein-Azië "waar het voor het eerst werd gevonden". Het sieraad weegt 8,5 gram en stamt uit de periode 590-630 nOJ
139.
Ook ten noordoosten van de kruin op de Dekematerp wordt de vruchtbare gronden afgegraven, waarbij ook zogenaamd vaatwerk of scherven daarvan gevonden wordt. Opmerkelijk hierbij zijn de versieringen met groeven die zijn gevuld met een witte kleur
140.
De vruchtbare gronden van de terp Wijdeveld, dat onder leiding van terpbaas Reinder Reitsma werd afgegraven, konden worden afgevoerd via de Stienservaart. Hiervoor is een laadplaats vlakbij de spoorwegbrug.
Reinder was op 23-jarige leeftijd als boerenknecht op 16 mei 1900 in Leeuwarden met de 21-jarige dienstbode Taatske of Taeaetske Bakker getrouwd. Hij was de zoon van boerenarbeider Pieter Lieuwes Reitsma en Janke Klazes Nauta en geboren te Genum op 4 juli 1876. Zij was de dochter van kantoorbediende Tjeerd Jeltes Bakker en Aaltje Ypes de Jong en geboren op 4 april 1879 te Hallum.
Bij de geboorte van hun derde kind Tjeerd (1903), ze zouden er vijf krijgen, was Reinder molenaarsknecht geworden. Bij de geboorte van het volgende kind Janke (1905), was hij echter weer boerenarbeider. Ze waren inmiddels de stad Leeuwarden uit en aan de rand gaan wonen aan de Vierhuisterweg 48 (dat inmiddels is afgebroken). Later vertrekken ze naar de Jelsumerbinnenpad 48a, om daarvandaan in mei 1909 te vertrekken naar Cornjum. Hij was toen weer molenaarsknecht, maar werd in Cornjum dus terpbaas. In 1911 kregen ze hier Neeltje.
Reinder Reitsma zou uiteindelijk komen te overlijden op 3 april 1948 te Zaandam. Taeaetske Bakker zou op 13 juni 1953 te Wormer, waar ze woonden, overlijden
141.
De afgraving van Cornjum stond onder leiding van terpbaas Tj. Sinnema. In 1909 zou de afgraving ook weer vanaf maart van start gaan, mits de scheepvaart weer mogelijk was
142.
Gezicht op de kerk in Cornjum, gezien vanuit het zuidwesten / J. Stellingwerf (tekenaar). - 1723
bron: Historisch Centrum Leeuwarden - Documentatiestichting Leeuwarderadeel / THAD402
|
Het deel ten zuiden van de kerk met uitstekende terpaarde wordt eind 1911 geveild, wat vervolgens wordt uitgesteld tot begin januari
143.
De Joussenwei, waarop we rijden gaat over in Helmblomstrjitte. Deze brengt ons bij de oudere straten, die Martenawei en De Wier genoemd worden.
Hier parkeren we de wagen op het parkeerterrein van het complex 515444 van de Nicolaaskerk (515445) en Martenastate (524382).
Hoogste tijd om te benen weer te strekken. We beginnen met een rondje om de kerk.
De kerk is, zoals we al aangaven, een ontwerp Foppe Brouwer . Hij liet zijn ontwerp in Eclectische bouwtrant in 1873 bouwen door de aannemer G.P. Keuning uit Ternaard.
Gezicht op de kerk in Cornjum, gezien vanuit het zuidwesten. [Foto ca. 1870. Archief Anne en Dora van der Wal-Frank]
bron: Tresoar - Fries Fotoarchief LWL00480 (zie ook: Alde Fryske Tsjerken, 17, p.1)
|
De stichtingssteen laat het volgende lezen:
In het jaar 1873 is op last van Floreenplichtigen der Hervormde gemeente alhier het bouwen dezer Kerk en Toren aanbesteed door de Kerkvoogden
JHr V.L. Vegelin van Claerbergen te Joure, R.S. Span en IJ.D. v.d. Werff te Cornjum
aan G.P. Keuning van Ternaard, volgens ontwerp en
onder toezigt van F. Brouwer alhier.
Deze kerk maakt gebruik van de fundamenten van zijn voorganger, waarbij de vloer circa 80cm hoger kwam te liggen. Het werd ingewijd op 7 december 1873.
Zijn voorganger - die nog net voor de afbraak gefotografeerd is - had een zadeldaktoren. Op de foto zien we dat er voor de kerk een behoorlijk hoogteverschil is waar te nemen. Stellingwerf had het ook ongeveer getekend in 1723.
Na de aanbesteding in december 1872 van het afbreken van de oude en opbouwen van de nieuwe kerk en toren, ging men voortvarend te werk. Met de afbraak was al in de winter van begonnen. Er wordt namelijk vanaf 14 maart 1873 een grote hoeveelheid kalkpuin aangeboden bij de kerk en toren. We gaan ons maar niet bedenken hoeveel kleurstof van verf van fresco's hiertussen heeft gezeten, aangezien de oudste versie, gesticht door het geslacht Martena al uit de tiende eeuw stamde. Gezien deze familie, zal het zal niet ondergedaan hebben aan de kerk in Britsum . Een maand later biedt de architect Foppe Brouwer een partij, "Eenige lasten", tufsteen aan
144.
We verlaten het kerkhof door het hek (515446) en vervolgen de wandeling noordwaarts over de Swarte Singel. Merkwaardige naam, Swarte Singel. Of het een aanduiding voor een donker waterpartij is of dat het pad werd omringd door dik gekruinde bomen die het licht ontnemen is niet duidelijk. Wel zal het pad historisch gezien de hoofdtoegang zijn geweest, zodat mogelijk de laatste suggestie voor de naamgeving het meest voor de hand ligt. Met deze singel zal waarschijnlijk ook de laan van vermaak bedoeld wordt, zoals het in oudere beschrijvingen genoemd wordt
145.
Hiervandaan krijgen we leuke doorkijkjes op de Martenastate dat op een terrein ligt dat mogelijk al in de 12de of 13de eeuw een stins heeft gekend.
Het heeft dan ook een veelzijdige en langdurige geschiedenis met een lange lijst van bewoners. Om een beetje een idee te krijgen wat hier allemaal zoal gespeeld heeft, laten we een aantal momenten de revue passeren.
Beëdigde bevestiging van het eeuwigdurend verbond tusschen Groningen en Oostfriesland. - 1-2-1422 (vva181)
bron: Cartago / G.A.-R.A.-1032-0181
|
In het jaar 1422 werd op 1 februari het grote verbond gezegeld tussen Groningen, Focko Ukena en vele anderen als Vetkoper en de Schieringer hoofdeling Jarich Mertena en vele anderen. Hierin spraken ze af "dat wy umme eendrachticheyt, nutticheyt ende salicheyt des ghemenen Vrieslandes, van der Zudersee to der Wezere hebben gheloeft, ghezekert ende ghezworen" et cetera.
Jarich Marthena of Jarchs Martema blijkt in 1427 in Cornjum te wonen." Over een eerste stins komen we pas in 1468 iets te horen
146.
In 1515 was Kempo Martena, ridder en keizerlijk raadsheer, heer van de state. De Gelderse partij plunderde de state dat jaar en staken het vervolgens in brand.
Aan het terrein en de voorgangers van de huidige Martenastate zijn de namen van de families Martena en Burmania verbonden.
Doeke van Martena (1530-1572) - zoon van Tjebbe van Martena (1490-1530) en Bauck van Heringa - woonde hier als laatste mannelijke loot van de Martena-familie.
Door Casper de Robles, die in de periode 1572-1576 hier stadhouder was, werd de state omstreeks 1572 wederom verwoest.
Dochter Swob of Sjobk van Martena (±1550-1614) - die op 3 januari 1591 in Den Haag met David van Goorle (±1550-1612) trouwde - vererfde het aan een nicht die getrouwd was met Sjuck van Burmania
147.
In 1591 werd het herbouwd door Swob Martena en haar (rijke) man als een groot gebouw bestaande uit vleugels.
Ze kregen dat jaar in Utrecht een zoon David, die later David Gorlaeus genoemd zou worden. Het schijnt dat hij filosoof Descartes (1596-1650) zou inspireren. David Gorlaeus zijn kennis kwam van de Universiteit van Franeker, waar hij onder andere les kreeg in de beginselen van de filosofie van Hendricus de Veno (±1574-1613), die zijn lessen veelal baseerde op de ouderwetse wijsbegeerte met ideeën van Aristoteles. Maar mogelijk ook met ideeën van Giordano Bruno, waarmee De Veno in het Inquisitiegevang in Italië heeft gezeten.
Hierdoor werd David Gorlaeus een andere manier van redeneren bijgebracht.
Na Franeker volgde Leiden, waar hij zich op 23 april 1611 inschreef als student Theologie, de belangrijkste en hoogst haalbare studie van die tijd aan een universiteit. In deze periode is hij kennelijk bevriend met E. Aegidius. Dit is Engelbertus Aegidii van Engelen. Hij schrijft namelijk in zijn vriendenboekje, de Album Amicorum, op 25 juni 1610. Echter, er heerste juist een tweedeling in de samenleving, waardoor ook de kerk en universiteit gespleten werden: orthodox of vrijdenkend protestant, Gomarus of Arminius.
Deze tweespalt bracht ons leefgebied tot bijna aan een burgeroorlog. David Gorlaeus overleed een jaar na zijn inschrijving op 27 april 1612 en werd hier in de kerk begraven. Deze is tegenwoordig diep verzonken onder de kerkvloer, verlicht onder een glasplaat zichtbaar gemaakt. Zijn ouders zouden beiden binnen anderhalf jaar volgen. In 1618 werd de strijd tussen Gomarus en Arminius geslecht met een overwinning voor de orthodoxe Gomarus en de onthoofding van Johan van Oldebarnevelt. Nadat de rust enigszins was teruggekeerd, verscheen 8 jaar na zijn dood zijn belangrijkste boek, getiteld Exercitationes philosophicae (Filosofische oefeningen). Een waarmee hij aantoonde dat hij zijn tijd ver vooruit was en de richting aangaf waarin de filosofie zich zou gaan ontwikkelen.
Twee inspirerende zinnen schreef hij, hier ter afsluiting: "Ook al houdt iedereen er een tegenovergestelde mening op na, de waarheid moet worden verdedigd en over de eigen leermeester moet eveneens geoordeeld worden al was hij de grootste vijand" en "Virtus inveniet viam" (De deugd zal haar weg vinden ).
Maar ook dit pand van het echtpaar Swob Martena en David van Goorle zou het geen eeuw volhouden. In 1687 werd het pand gebouwd dat het tot 1900 zou volhouden. In deze periode werden er zeker nog verbouwingen en veranderingen doorgevoerd, maar deze waren niet altijd ten gunste van het uiterlijk van het gebouw. Zo voerde J.W. ten Water in 1812 grote herstelwerkzaamheden uit, waardoor mogelijk oudere delen zijn verdwenen
148.
De laatste bewoner van de oude Martenastate, de op Sixmastate in Huizum op 19 februari 1859 geboren en in het Eysingahuis (het latere Fries Museum) opgegroeide jonkheer Duco Martena van Burmania Vegelin van Claerbergen, vermaakte bij legaat het huis aan de Kerkvoogdij van Cornjum.
De toevoeging Martena van Burmania had zijn vader voor hem verzorgd middels het Koninklijk Besluit, no. 56 van 23 mei 1860. Hij heette dus voortaan Duco Martena Burmania Vegilin van Claerbergen in plaats van Duco Vegilin van Claerbergen. Aanleiding hiervoor zou kunnen zijn dat hij bij de geboorte alleen als Duco ingeschreven is, terwijl de ouders Duco Martena hadden aangegeven. Hierbij zou Martena als tweede voornaam gaan gelden. Dit werd echter geweigerd, vanwege het feit dat Martena gold als een geslachtsnaam en dus niet als voornaam gehanteerd kon worden.
Duco Martena van Burmania Vegilin van Claerbergen is op 28 december 1894 te Utrecht overleden. Velp, de gemeente Rheden in Gelderland kreeg van zijn overlijden een werkweek later een afschrift, omdat hij daar als ingezetene stond ingeschreven.
Hij was de enige mannelijke nazaat van diverse familie die opgezadeld was met divers vastgoed. Hij was steenrijk maar benam zichzelf als een zwerver van het leven. Als pientere jongeman kreeg hij rond zijn zeventiende last van wat we nu zouden kunnen benoemen als het voorstadium van een psychose, al is dat nu niet met zekerheid vast te stellen. Volgens zijn moeder was hij suïcidaal, net als zijn voorvaderen. Ook zijn vader en grootvader benamen zichzelf van het leven, iets wat naar het schijnt al sinds 1600 in deze lijn gebeurde.
Bijzonder is zijn begrafenis te noemen. Duco had zijn eigen testament geschreven, een zogenoemd olografisch testament, waarvan zijn ouders niet op hoogte waren. Zij hebben na zijn overlijden een passende begraafplaats voor hem gevonden in Soestbergen in Utrecht waar hij op 30 december wordt begraven, omdat hij zich in de stad Utrecht van het leven had beroofd. Na lezing van zijn testament waarin zijn wens staat om in Koarnjum ter aarde besteld te worden, wordt hij weer opgegraven en met de trein vervoerd naar zijn laatste rustplaats, hier in Koarnjum
149.
Hij zou als bijna de laatste zijn laatste rustplaats krijgen in de grafheuvel, waar we nog langs zullen komen
150.
Hadden we hier rond 1874 rondgelopen, dan hadden we al een verlaten pand aangetroffen. Het pand zelf is niet bijzonder, het meest opvallende is die overdekte ingang met zijn bogen.
Worp Ropta van wegen Römischer Keiserlicher Maiestaet Grietman over Doncardeel zra sue etates 38 ipsa die qua factum Aº 1542 den 20sten Octobris
bron: Fries Museum, Leeuwarden S1947-075 | Bruikleen van het Rijksmuseum, Amsterdam SK-A-1992 - Public domain CC0 1.0
|
Vanaf de binnenplaats valt het voor 1900 al afgebroken achtkantige torentje op. Binnen zijn er nauwelijks versierselen waar te nemen. Of we moeten de geschilderde festoenen in het ganggewelf noemen. Het behang dat gebruikt is, is inmiddels van papier. Merkwaardig is het achterblijven in een van de kamers van een oud portret met daarop het wapen en naam van Worp Ropta. Hierbij staat het jaartal 1542 genoemd
151.
Wie was deze Worp Ropta? En waarom hing zijn schilderij hier en bleef dit hangen?
Hij wordt ook Werp van Ropta genoemd en is de in 1504 te Metslawier geboren zoon van Focke Sybrens (Sythiema van) Ropta (1475-1512) en Graets Tjallingdr. (Bolta) Eysinga (1479-1512). Hij huwde in 1530 met Wuijck of Bieuck of Bieuwcke Aebinga van Humalda of Wyve Aebinge of Bjuck van Abbinga (1510-1534). Ze kregen datzelfde jaar hun dochter Cunera of Cunira of Knierke Worpsdr. van Ropta of Curina Werps Ropta (1530-1555). Opmerkelijk is dat ze in 1535 hun zoon Sytse Werps Ropta (1535-na 1565) krijgen, terwijl zijn vrouw in 1534 was overleden.
Hij hertrouwde met in 1540 met Aan of Anna Georgesdr. Schen(c)k van Toutenburg (1510-15??). Hij was Grietman van Oost-Dongeradeel en olderman van de stad Dokkum.
Als 38-jarige laat hij zich op 20 oktober 1542 schilderen. Een schilderij op een dag maken lijkt best wel vlot. Misschien is deze dag bijzonder omdat hij dan zijn 38ste verjaardag viert. Door de cape ziet hij er als fors brede man uit. Misschien was dit de mode destijds, aangezien zijn aansteller, Karel de Vijfde, zich in 1533 ook liet schilderen als breedgeschouderde man.
Worp heeft op het schilderij een dolk in zijn rechterhand en heeft een zwaard omgegord dat hij met zijn linkerhand vasthoudt.
Rijksmuseum, Amsterdam SK-A-1992 - Public domain CC0 1.0
De ringen van Worp Ropta
Het schoeisel, de Tudorschoen, van Worp Ropta
|
Het zwaard zien we aan zijn linkerzijde onder de cape vandaan komen. Om zijn linker ringvinger draagt hij twee gelijk ogende ringen. Mogelijk duidend op zijn twee huwelijken. Om zijn linker wijsvinger draagt hij een ring dat lijkt op een zegelring.
Een ander opvallend object dat Worp draagt is het schoeisel. De voorzijde van de schoen of muil lijkt op de T-vorm van een hamer, zoals een hamerhaai heeft. Zo'n brede neus is ongeëvenaard. Even komt de gedachte op - bij het zien van een strikje in het midden van de neus - dat het mogelijk om een grote strik zou kunnen gaan, maar gezien strakke vorm lijkt dit onwaarschijnlijk. Het betreft de opvolger van de zogenaamde snavelschoen, de puntschoen, die in de zestiende eeuw uit de mode raakte.
Na verluidt vond Karel V deze puntschoenen, die steeds bijzonderder werden - of misschien is aparter een beter woord - en soms in de top van de punt versierd werden met een kraal, parel of een rinkelend belletje, zo belachelijk dat hij een geldboete van tien daalders in het leven riep om ze uit het openbare leven te krijgen.
Eenzelfde lot zou trouwens ook de opvolger ondergaan. Koningin Maria van Engeland zou die bij een proclamatie verbieden. De opvolger was een lage schoen met brede neus, een Tudorschoen, dat in de volksmond de niet-elegante naam van koemuil droeg. De Tudorschoen heet zo, omdat het is vervaardigd in de tijd van de Engelse Tudorkoning Hendrik VIII. Zowel in Deventer als in Hoorn en Koedijk (gemeente Alkmaar, waar nog 5 andere zijn gevonden) werd een soortgelijk model opgegraven. De gevonden koemuilen van Hoorn en Koedijk hadden niet zo'n extreme brede neus. Beide hebben het typenummer 125 volgens de typologie van schoeisel van Olaf Goubitz.
De incomplete schoen (06KRKL28) van Koedijk is gemaakt van rundleer. Het was retourné genaaid met garen van vlas. Aangezien het maat 27 heeft, betreft het een kinderschoen.
Rovers 2012, 131-70-0012/31003kiwi €139,90
|
De productie van deze schoen greep weer terug op de leestmethode van de Romeinen in plaats van de constructiemethode - de turn schoe - van de puntschoenen. De stevige zool - het onderwerk - werd apart van het bovenwerk gemaakt. Hiervoor werd dan ook dikker en steviger leer gebruikt. Door de rechthoekige vorm van de zolen verdween ook het idee van de linker- en rechterschoen als productiemethode. Ze waren beiden op een rechte leest gemaakt, zodat er - net als in de Romeinse tijd - maar een leest nodig was. Door het gebruik, paste de vorm van de schoen zich aan aan de drager en aan diens linker en rechtervoet, zodat er toch sprake was van een linker- en rechterschoen.
Ze werden eerst eendesnavel of eendebek genoemd, gevolgd door de steeds breder wordende koe-, koeien- of ossenmuil of berenklauw. Het weinige leer zou later ook nog opengewerkt worden om de kleurige voering te tonen. In Noord-Nederland had het de functie om esthetisch bij de rest van het kostuum te passen. Dat de schouderpartij passend breed is uitgemeten, hadden we al geconstateerd. Deze muil was in de mode zo tussen 1500 en 1550.
In 2012 bezochten we Rostock , waar we bij Easy Way een paar Roversschoenen kochten dat eraan doet denken.
In 2022 wordt het vernieuwde schoenenmuseum het Schoenenkwartier te Waalwijk (Noord-Brabant) geopend. We brengen er vanzelfsprekend een bezoekje aan. We treffen er tot onze vreugde ook een authentieke koemuil aan, dat door de Vriendenkring Schoenekwartier is aangekocht in Engeland. Het is weliswaar een ander - gesloten - type, maar onmiskenbaar is de voorganger er nog in te herkennen.
Worp overleed in Metslawier (Dongeradeel) op 28 november 1551
152.
Mogelijk is het schilderij van Worp door vererving deze kant opgekomen.
Het schilderij is in 1902 door het Rijksmuseum te Amsterdam gekocht, die het vervolgens in bruikleen gaf
153.
Kerkvoogdij van Cornjum liet in 1899-1900 het zeer bouwvallige gebouw afbreken en vervangen door het huidige kasteelachtige huis in neorenaissance stijl naar ontwerp uit datzelfde jaar van W.C. de Groot
154.
Willem Cornelis de Groot is op Ameland geboren als zoon van Cornelis Dirks de Groot en Gelske Willems de Boer. Op 6 oktober 1853 kwam hij ter wereld. Na diverse opleidingen bij bouwkundigen, mag zich in 1877 ook bouwkundige noemen. Hij huwt op 31 oktober datzelfde jaar met Hendrikje (Rika) van der Kam.
Rond 1910-1912 ontwerpt hij zijn eigen woning aan de Emmakade 43 te Leeuwarden, waar ze tot hun dood blijven wonen. Hindrikje overleed als 71-jarige in 1921. Hij is op 19 juli 1939 hier overleden
155.
Per 12 mei 1910 wordt er een nieuwe huurder en bewoner gezocht voor het zuidelijk deel van de state, dat als een nette burgerwoning te Cornjum wordt aangeboden door de kerkvoogd J. IJ. v.d. Werff
156.
De timmerman IJsbrand van der Wal (1860-1950) en zijn vrouw Aafke Bekius (1866-1952) reageerden en verhuisden al op 30 april 1910 naar de state
157.
Zoon Anne van der Wal (1908-1996) zal het vervolgens samen met zijn vrouw Dora Frank (1913-2014) vanaf 1950 van zijn ouders overnemen. Na zijn dood in 1996 bleef zijn vrouw er nog tot 2006 wonen
158.
IJsbrand was in Vrouwenparochie geboren op 2 december 1860 als zoon van winkelier Dirk van der Wal en Tjitske Brouwer.
Aafke kwam uit Britsum, waar ze geboren was op 13 oktober 1866. Haar ouders waren landbouwer Anne Everts Bekius en Hyke Lieuwes Westra, die trouwens ook in Cornjum geboren is
159.
IJsbrand was timmerman. We komen in 1888 een aanbesteding van B en W te Harlingen tegen voor het leggen van een riool langs de werf "Welgelegen", waarop hij mogelijk - we lezen IJ. v. d. Wal - heeft ingeschreven.
Het jaar erop lezen we van IJ. v. d. Wal, timmerman te Stiens, de "te koop"-aanbieding van 6000 vlasschoven. Hiervan zijn er 2000 overjaars
160.
IJsbrand en Aafke trouwden op 25 april 1889 in de gemeente Leeuwarderadeel
161.
Hoewel IJsbrand toen timmerman was, had hij een carrièreswitch gemaakt of misschien beter, een carrière-uitbreiding. Bij de geboorte van hun eerste kind Hyke in januari 1890 was hij kastelein in Sexbierum, waar ze zijn gaan wonen. Een paar maanden eerder, op 28 oktober 1889, komen we een eerste oproep tegen dat gaat plaatsvinden in de herberg van IJ. v. d. Wal te Sexbierum op het Zuideinde of Noordend of voorheen herberg van Terpstra nu Van der Wal. Met deze Zuideinde-, Noordend en Terpstra-aanduidingen wordt het lokaliseren van de herberg niet eenvoudiger. Vanaf 1899 noemt hij zich ook logementhouder. Een paar maand na de geboorte van Hyke zoekt hij een flinke dienstmeid. Hierna volgen de gebruikelijke oproepen en advertenties over veilingen, aanbestedingen, bestek- en tekeninginzage, vergaderingen, lezingen, toneelopvoeringen, debatavonden met soms bijzondere gasten en onderwerpen, feesten, biljart- en kaatspartijen et cetera die in of bij de herberg plaatsvinden
162.
Nu was het niet zo dat IJsbrand alleen de herberg runde. Ook Aafke draaide de diensten alleen. Zo ook op 4 maart 1900. Aangezien de herbergen volgens de verordening van de gemeente om 22.00 uur moeten sluiten, ook wel de bezette tijd-tijd genoemd, was dat op deze avond ook het geval. Echter nu zat Aafke met een klant, ene Geert W. die niet wilde vertrekken. Aangezien IJsbrand niet thuis was, voelde ze zich uiteindelijk genoodzaakt om de politie erbij te halen om hem te verwijderen. Aldus geschiedde, maar met alle verzet dat in het beschonken lijf beschikbaar was. Een rechtszaak volgde, waarop de uitspraak kwam dat 14 dagen gevangenisstraf vorderde
163.
We komen IJ. v. d. Wal uit Sexbierum in de zomer van 1906 weer in de andere hoedanigheid tegen, namelijk als inschrijver op een aanbesteding. De Kerkvoogden van Midlum willen de kerk en toren laten herstellen. Zijn bedrag is op een na het hoogst.
Een volgende inschrijving voor de vertimmering van het voormalig armhuis alhier, dat hij samen met J. Brandsma deed, leverde op 1 na de laagste inschrijving op
164.
Aan het eind van 1907 stopt IJsbrand met zijn werkzaamheden in Sexbierum. Op 20 november 1907 zal in de herberg van Pols, eveneens in Sexbierum, zijn vastgoed geveild worden. Het bestaat uit een recent verbouwd pand met herberg met vergunning en erf dat dicht bij de weg, de vaart en station Sexbierum staat. Gedeeltelijk verhuurd aan W. Lafleur voor ƒ 150, maar grotendeels in eigen gebruik. Hierin zit een grote gelagkamer, keukentje, slaapkamer, kelder en bovenzaal. Verder een kamer, klein kamertje, gang, keuken, buithuis met stalling voor vier koeien en 6 paarden en ruime schuur.
Ten zuiden van dit pand een nieuwe timmerwinkel met erf.
De laatste biedingen voor de finale verkoop is voor het pand met herberg ƒ 2709 / ƒ 2800 en voor de timmerwinkel ƒ 900
165.
Ze vertrekken naar Leeuwarden waar op 9 juni 1908 Anne ter wereld kwam op Achter de Hoven 196 als zoon van Aafke en IJsbrand. IJsbrand had hier zijn timmermanswerkplaats. Anne, traditioneel als tweede zoon vernoemd naar de vader van zijn moeder, was als derde kind en tweede zoon een soort van nakomeling. Zijn zus Hyke was in 1890 geboren en al 18 jaar. Broer Dirk was inmiddels 12 jaar
166.
Ze verlieten Leeuwarden Achter de Hoven 196 gedurende de 2e helft van april 1909. Ze betrokken de nette burgerwoning te Cornjum twee weken voor in de advertentie geplaatste datum, want op 30 april verhuisden ze
167.
Dora Frank, de vrouw van Anne van der Wal, kwam uit Peins, waar ze geboren was op 21 november 1913. Haar ouders waren schoolhoofd Ype Frank en Ietske Bierma
168.
De moskeflap: in fleurich teltsje yn trije bidriuwen / Yme Christiaans Schuitmaker, 1939
[Twade printinge]
De moskeflap, een klucht dat het komisch-tragische verloop vertelt van twee eenzelvige verzuurde zusters, die strijden om de knappe knecht. Maar door een jong buurmeisje wordt ingepalmd.
Regionaal Archief Dordrecht:
Toegang 147 Inv.nr. 74
Toegang 147 Inv.nr. 78
Het decor en de acteurs die op 11 april 1940 het toneelstuk ‘De Moskeflap’ in Dordrecht hebben opgevoerd
|
Dora was betrokken bij het toneelstuk Moskeflap (Mussenval) van Schuitmaker dat in de oorlogsjaren in Zalen Schaaf in Leeuwarden opgevoerd werd. Het werd er bijvoorbeeld op Eerste Kerstdag 1942 voor de 25ste keer opgevoerd. Hier kwam Anne ook en zodoende ontmoetten ze elkaar met in juli 1947 een huwelijk tot gevolg. Anne was toen 39 jaar en Dora 33. Ze hebben nog even bij haar ouders in Leeuwarden gewoond aan de Sperwerstraat 13 - een pand dat rond 1930 is gebouwd. Dit duurde in ieder geval tot en met het 60-jarig herdenkingsfeest van IJsbrand en Aafke op 25 april 1949. Vervolgens trokken ze al snel in bij zijn ouders. IJsbrand had zorg nodig en schoondochter Dora kon dat geven toen ze er woonden
169.
IJsbrand van der Wal overleed kort daarop als 89-jarige op de state op 30 januari 1950
170.
Aafke overleed ruim twee later op 85-jarige leeftijd op de state op 30 mei 1952
171.
Anne was ambtenaar op het Rijksarchief in Leeuwarden, aanhanger van de Bellamisten, geheelonthouder en vegetariër. In 1951 werd hij (mede)oprichter van de vereniging De Boskkabouters. Hiervan nam hij de taak van secretaris op zich. Die rol werd hem ook toegedicht bij de in 1965 opgerichte Stichting Martenastate. Deze bestuursfunctie en het tevens huurder zijn zorgde soms voor bijzondere briefwisselingen tussen zijn verschillende petten
172.
Anne van der Wal overleed op 10 september 1996, hij werd 86 jaar
173.
Dora Frank overleed op 30 november 2014 als 101-jarige
174.
In november 1973 werden Albert Spoelstra (Reduzum, 27-3-1936 - Harns, 18-7-2021) en Anke de Vries (Hurdegaryp, 30-4-1936 - Koarnjum, 14-11-2020) uit een groepje van zeven gegadigden geselecteerd, om in dit kasteeltje te mogen wonen. Ze werden zodoende de buren van Anne en Dora. Binnen hebben ze zelf het een en ander moeten vertimmeren om het enigszins geschikt te maken voor hun gezin. Vanaf februari kwamen ze met hun drie kinderen hier wonen. De huur voor deze twee-onder-een kap kasteel was toen ƒ 80. Ze delen het pand sinds maart 2006 met Pieter van der Werff en Yvon Wolfslag. Ze hebben de rest van hun leven aan de noordzijde van de pand gewoond. Albert is zelfs heel ver terug een afstammeling van de Martena's, blijkt achteraf
175.
Op het wapensteen dat we nu ingemetseld kunnen vinden in de toren van de Martenastate staat het volgende te lezen:
Jh. Laes van Burmania Old-
Grietman van Idaerderadeel.
Nu Grietman en Ontfanger
Martena State, destijds bewoond door Jonkheer Laes van Burmania / J. Stellingwerf (tekening). - 1722
bron: Historisch Centrum Leeuwarden - Documentatiestichting Leeuwarderadeel / CORNJUM3349
|
kopie van tekening Martena State van J. Stellingwerf in 1722, destijds bewoond door Jonkheer Laes van Burmania / onbekend. - dec. 1899 [uitsnede]
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed / BT-003765 (CC BY-SA 3.0)
|
Wandelingen door Nederland met pen en potlood : Tweede deel / J. Craandijk (tekst), P.A. Schipperus (tekening). - Haarlem : Tjeenk Willink, 1878. - tussen p. 84 en 85
|
Martena State oud met toegangsbrug, overzicht voorzijde [zie foto's hieronder, aanname / A. Mulder (fotograaf). - 1895-1899]
bron: Documentatiestichting Leeuwarderadeel / CORNJUM0487
|
Martena State, overzicht voorzijde / A. Mulder (fotograaf). - 1895-1899
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed / 32.151 - OF-01710 (CC BY-SA 3.0)
|
Martena State, overzicht achterzijde / A. Mulder (fotograaf). - 1895-1899
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed / 32.152 - OF-01709 (CC BY-SA 3.0)
|
Generaal Over Leeuwardera-
deel. voor desen Gedupteerde
Staet van Frieslandt:
Wijlen vrou Juliana Agata van Burmania
Geboren van Aijlva sijn Vrou. Ao, 1687
Deze Laes van Burmania is de zoon van Sjuck Sjucks van Burmania (Britsum, 3-2-1597 - Sneek, 20-6-1650) en Catharina Everts Entens van Mentheda ( - 1660), de weduwe van Tonis of Anthony Aylva, die in 1618 door de student Cuik in Leeuwarden was doodgestoken in het bijzijn van Catharina, waarmee hij net in januari in Cornjum was getrouwd. Catharina hertrouwde in 1622 met Sjuck.
Laes (~26-1-1638 - 3-12-1691) huwde op 20 maart 1664 met Jeltje Agatha Ulbesd. van Aylva (Wiltmarsum - Cornjum, 26-12-1682). Hij werd in 1659 dijkgraaf van Wymbritseradeel Dijck-Graef der Zeedijcken van Wijmbrizeradeel. Ook nam hij deel in het gevolg van zijn schoonbroer Philips van Humalda, die extra-ordinair Ambassadeur in Spanje was in 1661 of 1662, door mee te reizen naar Madrid.
Hij had een volmacht op de landdagen en nam tussen 1668-1671 en 1677-1680 zitting in de Gedeputeerde Staten van Friesland. Hij werd op 11 februari 1668 lid. Verder was hij grietman van Idaarderadeel tussen jaren 1670 (vanaf 8 maart) en 1673 en vervolgens grietman van Leeuwarderadeel tussen 1673 (vanaf 30 juli) en 1688. Zodoende behandelt hij als President van Gedeputeerde Staten van Vrieslant het op 6 februari 1678 getekend document Remonstrantie ende Respective insinuatie van de Edelen; en Eygen-erfden, als Praetendenten, op den aenstaenden Landts-dagh des Jaers 1678. Hij ligt in lijn van de twaalfde generatie van de Van Burmania.
Ter gelegenheid van een opmerkelijke verbouwing en vernieuwing van het huis in 1687 is deze herinneringssteen in de vestibule geplaatst. Er is toen in het nieuwbouwgedeelte ook nog twee eerste hoekstenen door de zonen Ulbe en Hobbe geplaatst, met daarop onder meer te lezen:
De eerste steen van dese hoek heb ik geleijt.
Maer Jezus is de steen des hoeks, waarop mijn herte leijt.
Ulbe Aylva van Burmania.
AEtat. 7.
Ik lagh 's wercks begin in 't stof, bouwvallig door den tijd,
Doch 's herten gront en hoek staet vast in 's vijants spijt.
Hobbe Laes van Burmania.
AEtat. 5.
176
De versie Martenastate van onder andere Laes van Burmania tot en met Duco Marten van Burmania Vegelin van Claerbergen heeft bestaan tussen 1687 en 1899/1900. Tweehonderd en twaalf jaren. Op de tekeningen en de laatste foto's van het gebouw zien we de overeenkomsten van het hoofdgebouw direct. Op de tekeningen lijkt gebouw hoger. Op de foto's juist breder. Wel valt op dat de overdekte ingang op de foto's een 'plat' dak heeft, terwijl deze op de tekening van Stellingwerf een gewolfd zadeldak met schoorsteen.
Ook in 1812 werd het pand vernieuwd. De familie Burmania doet het in juni 1833 in de openbare verkoop. Het Buitengoed Martena State bestaat dan uit een zeer moderne en hechte Heeren Huizinge, met zeven Benedenkamers, enige Bovenkamers en verdere gerijfelijkheden, uitmuntende tuinen, broeijerijen, boomgaarden, boschjes, lanen, stalling en koetshuis en een afzonderlijke tuinmans woning. Op de dag voor de finale toewijzing is er ƒ 6.000 geboden.
De nieuwe eigenaren worden mr. Ulricus Hermanus Wielinga Huber en zijn vrouw Anskje Doys Vegilin van Claerbergen (een kleindochter van Epo Sjuck van Burmania en in de 11e generatie een nazaat van de stamvader Sytze Martena)
177.
Anno 1687 in muur.
Martena State, overzicht achterzijde / A. Mulder (fotograaf). - 1895-1899
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed / 32.152 - OF-01709 - BT-002337 (CC BY-SA 3.0)
|
Het bouwjaar 1687 dat we al op het wapensteen in toren hadden gelezen, treffen we nogmaals - maar nu groot - aan in de terrasmuur.
Op de oude foto's lijkt het alsof deze 'Anno' en '1687' voorheen zaten gemetseld in de westelijke muur, dat uitkijkt op de binnenplaats. Aan weerzijden ter hoogte van de zolderverdieping, zien we dezelfde stenen zitten. Volgens de onderzoekers van de gevels en doorsneden van de Martenastate (BT-002337) stond er echter 'Anno 1687' op de ene steen en 'Vernieuwd 1812' op de andere.
We wandelen over de Swarte Singel verder dat ons naar het park 524384 voert.
Het eerste dat we tegenkomen in wat voorheen ook wel werd aangeduid als plaisierbosch, een afgeleide van Le jardin de plaisir de lusttuin, is een fragment van een kindergrafzerk met grafpoëzie op een lezenaarsvorm
178.
Hier zal geen Schitterend'
eer mij binden
met haar Straalen,
hier zal geen Gloeind
goud mij lokken
door zijn Schijn,
gij bosschen van dees erf,
gij akkers zult de Paalen
van mijn Begeerte zijn.
Gedacht wordt dat het een ontboezeming is van een van de Vegelins met talent om te kunnen dichten
179.
Mijne eerste proeven in poëzy / Antonie Christiaan Wynand Staring. - Te Harderwijck : bij Joh. Van Kasteel, 1786
bron: Delpher, p. 71
|
Het is echter ook op een iets andere wijze opgenomen in Mijne eerste proeven in poëzy van A.C.W. Staring:
Daar zal geen schittrende Eer mij blinden met heur straalen,
Daar zal geen gloeiend goud mij lokken door zijn' schijn;
Gij bosschen van mijn erv, gij akkers zult de paalen
Van mijn begeerten zijn.
Deze 8e vers is onderdeel van het gedicht mijn wensch dat uit totaal 10 verzen bestaat.
In dit gedicht uit de jonge Starling, hij is 19 jaar wanneer de bundel uitkomt, zijn wens om iets anders met zijn leven te doen dan het gebruikelijke en van hem verwachte maatschappelijke carrière te moeten volgen. Zijn gewenste leven op het platteland zal gevuld moeten worden door een mix van allerlei richtingen binnen de verschillende takken van de wetenschappen. Niet voor zichzelf maar ten dienste van zijn omgeving.
Van deze Antonie Christiaan Wynand Staring die in Gendringen werd geboren op 24 januari 1767 en overleed in Vorden op 18 augustus 1840, kwamen we in zijn sterfdorp een beeld tegen
180.
Mocht er al contact geweest zijn tussen beide families - er is een interesse voor het veen te ontdekken bij beiden - dan zal dit in de periode van Staring met de tuinaanleggende bewoners geweest kunnen zijn: Anskje Doys Vegilin van Claerbergen (1787-1866), die getrouwd was met Ulrich Herman Wielinga Huber (1792-1871). Zij komen na hun trouwen in 1827 naar Cornjum en kopen het complex. Anskje was voor Ulrich namelijk getrouwd geweest met de vrederechter te Arnhem, Gijsbert Casijn baron van Eck (Warnsveld, 8-8-1780 - Arnhem, 13-12-1814)
181.
En Warsveld en Vorden zijn buurdorpen, die zo'n 8 km uit elkaar liggen . Of ze elkaar daadwerkelijk kenden en hoe en waarom deze tekst dan hier staat, zal nader onderzoek moeten uitwijzen.
Het is mogelijk dat in de periode dat Anskje en Ulrich hier woonden, ze kochten het immers in 1833, de tuin ook hebben aangepakt. We zien op twee kadastrale kaarten, die uit 1812 en 1836, namelijk dat de vijverpartij is gewijzigd. Tien jaar later, in 1846, zijn ze ook als zodanig ingetekend op niet-kadastrale kaarten.
Ook komen de namen van L. Dupré, Vlaskamp en R.K. Brink voor in de financiële boeken van het stel, onder het kopje Bloemist.
Zodoende weten we dat hovenier en bloemist Lodewijk Dupré uit Leeuwarden diensten en producten heeft geleverd.
En ook bloemkweker en tuinzaadverkoper Rinse Klazes Brink uit Leeuwarden deed zaken met hun.
Maar ook Gerrit Lambertus Vlaskamp of zijn zoon Lambertus Gerrits Vlaskamp (de grootvader en vader van de beroemd geworden Gerrit Lambertus Vlaskamp, 1834-1906) hebben werkzaamheden verricht.
Gerrit werd als zoon van Lambertus Vlaskamp en Bartje Jans Prins te Holwerd op 30 december 1784 geboren.
Deze Lambertus, tuinmansknecht en eerst werkzaam op State Tjessens in Holwerd en later op andere, was afkomstig uit de Achterhoek - inderdaad het gebied waar Staring en Anskje woonden. Via Rijswijk in het Westland, kwam hij in Waaxens aan.
Gerrit overleed op 12 september 1855 op 69-jarige leeftijd te Dokkum waar hij woonde met zijn echtgenote Beitske van der Post.
Gerrit Vlaskamp
183
|
x 1 Aaltjen Luimes
(x 2 Maria Sprong)
|
Lambertus Vlaskamp
184
Varsseveld, 1746 - Dokkum, 15-09-1826
( 16-09-1826)
|
x 24-05-1778
Bartje Jans Prins
|
Gerrit Lambertus
Vlaskamp
185
Holwerd, 30-12-1784
- Dokkum 12-09-1855
|
x 18-05-1806
Beitske van der Post
|
Lambertus Gerrits
Vlaskamp
186
Dronrijp, 13-5-1807 - Veenhuizen, 1-10-1854
|
x 26-05-1831
Antje Eilderts Klaver
Dokkum, 5-1-1807 - Hardegarijp, 15-4-1869
|
Gerrit Lambertus
Vlaskamp
187
Dokkum, 1-1-1834 - Hardegarijp, 12-6-1906
|
|
Lambertus Gerrits Vlaskamp was op 13 mei 1807 te Dronrijp geboren. Hij kreeg met Antje Eilderts Klaver op 1 januari 1834 zijn zoon Gerrit. Merkwaardig genoeg overleed Lambertus te Veenhuizen op 1 oktober 1854 als 47-jarige en heeft als echtgenoot Antje Kraan genoteerd staan. Dit laatste zal echter een foutieve notitie zijn.
Lambertus had een boomkwekerij in Rinsumageest, werd de rechterhand van de andere beroemd geworden tuinarchitect Lucas Roodbaard, maar ging failliet in 1849. Wonend in Helpman te Groningen gaat het financieel steeds slechter en na het overlijden van Roodbaard heeft hij moeite om klanten te werven. Dit ondanks zijn fraaie ontwerpen. Tenslotte wordt hij als landloper overgebracht naar Veenhuizen. Hier overlijdt hij binnen drie maanden aan de dan heersende cholera-epidemie.
Daarnaast kwamen Wybren Kryns uit Joure, Andele Lolkes Boomsma uit Berltsum en Okke Tietes Bosgra uit Bergum voor onder het kopje Boomkweker ook nog voor in de financiële boeken van Anskje en Ulrich
182.
In 1912 liet de kerkvoogdij het park opnieuw herstellen. De firma Bosgra zorgde voor de nieuwe beplanting en inrichting. Nadat de werkzaamheden werden afgerond werd het park weer opengesteld voor het publiek.
Dit waren echter niet de enige gasten die hier vertoefden. Ook een kolonie reigers, met in hun kielzog roeken en kraaien, woonden hier. Voor de rust en natuurbeleving van de wandelaars werden de reigers gedeeltelijk uitgeroeid en de honderden kraaien en roeken met geweld verjaagd. Kort voor het uitroeien was er nog een discussie in de krant om de vogels in dit vrijwel boomloze gebied hun toevluchtsoord te gunnen, mede omdat ze ook nuttig zijn in de muizenverdelging en dus niet alleen van vis eten verdacht moeten worden. Deze bezorgde mens wist nog niet dat ze voor de vermoeide wandelaren moesten wijken
188.
Het zal uitmonden in een discussie waarover we in 1898 al iets kunnen bespeuren. Veelal als concurrent van de visser zouden de reiger geen bescherming moeten krijgen en juist vanwege hun nutteloosheid uitgeroeid moeten worden. Het Britse Lagerhuis dient in 1901 echter een wetsvoorstel in om in ieder geval het vrouwtje van de witte reiger te beschermen. Want zij produceren de veren voor de aigrettes die lange tijd in de mode waren en nadien nog bleven. Tijdens de landbouwfeesten in Veendam, zomer 1905, wordt de discussie "nuttig" verder uiteengezet. Echter de blauwe reiger behoort samen met de havik, sperwer, kraai, ekster, Vlaamse gaai geen bescherming te krijgen, volgens sommigen. Vanaf 1911 ontstaat het idee om wel alle vogels te beschermen, enkele restricties daargelaten. Deze zouden geschoten mogen worden bij overlast. De reiger, aalscholver en ijsvogel blijven zodoende onbeschermd. Het jaar erop wordt de wet behandeld en worden er grappen en grollen in de Eerste Kamer gemaakt, zoals door de heer Van Pallandt (a.-r.): "De reiger stoort zich [...] niet aan de Visscherijwet (gelach) en eet allerlei verboden visch".
Langzamerhand werden de perioden van perioden uitgebreid.
In 1953 kreeg de blauwe reiger voor de jaren 1953 en 1954 de beschermde status voor het tijdvak 1 januari tot 1 september.
Pas toen in 1963 bleek dat er na een recente telling nog slechts 3.500 tot 4.000 broedparen waren in tegenstelling tot een jaar eerder nog zo'n 7.000 greep de minister van onderwijs, kunsten en wetenschappen in. Voortaan zijn ze ook in het tijdvak van 1 september tot 1 januari beschermt. Echter pas in 1985 wordt de blauwe reiger, samen met de aalscholver, sperwer, slechtvalk, knobbelzwaan en Turkse tortel geschrapt van de lijst van onbeschermde vogels. Althans, voor ten hoogste twee jaar
189.
Dat er een bepaald type mens bestaat dat graag aan de bestuurlijke en beslissingsknopjes blijft zitten, lijkt van alle tijden.
Over het westelijk gelegen slingerpaadje langs de oever lopen we verder noordwaarts. Aan het eerste oeverdeel dat op gelijke hoogte ligt van de algemene toegangspoort én aan de overzijde de ringgracht om het ravelijneiland, is bij het uitbaggeren van de waterpartijen een paardenwedde gevonden. Deze "wasstraat" voor de paarden - we zagen er ook een in Bears - hoorde bij de situatie voor 1899. Net als in Bears bestond het uit een plateau van Friese geeltjes. Op de beschikbare minuutkaartjes zijn er twee naar water lopende afdalingen getekend, zodat de paarden bij de ene naar beneden het water in kon lopen naar het plateau dat ongeveer 70 cm onder het waterniveau lag en vervolgens bij de andere weer omhoog
190.
We vervolgen het paadje langs de oever naar het westen om rondom het verste deel van deze waterpartij te komen. Wanneer we via de oostzijde teruglopen krijgen we al vlot een zichtlijn tussen de bomen door op de noordzijde van de state met kademuur.
Ook deze kademuur aan de noordzijde van het wooneiland werd teruggevonden tijdens baggeren. De volledig gerestaureerde walbeschoeiing had tot doel het wooneiland zodanig te beschermen tegen het water, dat er een pad langs de oude state kon lopen
191.
Wanneer we rond het ravelijneiland, dat na 1960 dienstdoet als natuurcamping, over een smalle landstrook, treffen we een boomstam dat duidelijk in meerdere opzichten deel uitmaakt van de natuurlijke keten
192.
Even na de oostelijke punt van het natuurcampingeiland, treffen we aan de oostzijde van ons smalle landtongpad nog een eiland aan. Het betreft het eerste of tweede aangelegde familiebegraafplaats (524391) van Friesland. Het is een langwerpig en mogelijk door de omgrachting verhoogd grafheuvel. Ook deze grafheuvel is omringd door een schelpenpad voor de ommegang. Het werd al vroegtijdig, namelijk 1809, aangelegd door Remia Juliana Arntzenia van Burmania (1749-1816). Gebruikelijk was het om in de kerk te begraven te worden, maar kennelijk waren de berichtgevingen over de onhygiënische gevolgen al dusdanig doorgedrongen, dat er actie op werd ondernomen. Koning Lodewijk Napoleon gaf in 1811 aan dat er in steden niet meer in de bebouwde kom begraven mocht worden. Willem I volgt in 1826 nogmaals om dit overal niet meer in kerken te doen
193.
Het pad waarover we lopen komt in het zuiden uit op De Wier dat, zoals we inmiddels weten, is afgegraven.
We lopen deze weg naar het beginpunt van onze ommegang, de Swarte Singel. We zien richting het zuiden nog een stelpboerderij staan.
Wanneer we voor de tweede maal langs de Martenastate lopen hebben we ook oog voor de drie schildhoudende leeuwen, die op de hoeken van kroonlijst van toren staan. Deze zijn ook afkomstig van zijn voorganger. Op de schilden de gecombineerde wapens Burmania en Aylva
194.
Kennelijk missen we er twee, want bij de inventarisatie rond 1930 is er nog sprake van vijf schildhoudende leeuwen
195.
Wanneer we nog twee tuinornamenten zijn tegengekomen en tevens aan het einde van de Swarte Singel, gaan we westwaarts om aan de voorzijde van de hoofdingang te komen. Op dit pleintje krijgen we zicht op de tuinmanswoning, túnmanswente (524387) en het koetshuis (524386). Daarnaast vinden we er de poorten die zijn samengesteld uit fragmenten van het in 1849 afgebroken Landschapshuis aan de Tweebaksmarkt in Leeuwarden. We kwamen net onder de toegangspoort (524385) tot de tuin door.
De toegangspoort wordt ook de hoofdtoegang tot het park genoemd. De oude poort had hier inmiddels ruim een eeuw gestaan, maar was bouwvallig geworden. Het is opnieuw gemaakt in 1955 gemaakt door de architect J.J.M. Vegter uit Leeuwarden. Hij had het in 1948 al uitgetekend. De vrijwilligers van de Vereniging De Boskkabouters braken de oude poort vanaf de zomer 1955 af en offeren ze hun vrije avonden en zaterdagmiddagen op. Terwijl de een de poort met beleid de poort afbreekt, sjouwt een ander de stenen naar de plek waar door een volgende worden gebikt, waarna ze keurig gestapeld worden in afwachting van de herbouw. Ook de jeugd helpt mee. Hiermee besparen ze ruim ƒ 1000 op de bouwkosten. En ook vrouwen blijken hun steentje bij te dragen. Door een aannemer werd het vervolgens volgens bouwtekening met gebruikmaking van de delen een andere poort gebouwd. Hierbij werd de mooie kant naar de toekomstige bezoekers gericht.
De vrijwilligers hadden het er maar druk mee. Al vanaf de start moesten ze streng optreden tegen sommige bezoekers, zoals een eigenwijze vernielzuchtige "dame", die meende een bosje Haarlemmer Klokkespel te mogen plukken, terwijl zelfs een kind weet dat je geen bloemen mag plukken. Ook de vier die meenden hun naam in de nieuwe banken te moeten krassen, worden met naam en adres tot de orde geroepen in de pers.
De eigenzinnige Anne van der Wal was vast plan om de poort bij het eerste lustrum van De Boskkabouters met een zelf georganiseerde bijeenkomst te openen. Daar werd echter een stokje voor gestoken. Met een vertraging van een maand werd de poort op 17 november 1956 alsnog geopend. Maar nu met meer sprekers dan alleen Anne en met ruim 150 genodigden, waaronder B en W van Leeuwarderadeel en de Commissaris van de Koningin Henri Linthorst Homan en gedeputeerde Dirk Okma.
Anne kon zijn uitvoerige rede toch uitspreken, die handelde over drie wegen van vrijheden die uit Martenastate liepen. De juridische weg dat in de zestiende eeuw door dr. Keympe Martena werd bewerkstelligd met het samenstellen van het Landboek. De vrijheidsstrijd van Duco Martena (1530-1605) tegen Philips II. En ten slotte het baanbrekend onderzoek van diens kleinzoon David van Goirle (1591-1612).
De organist Arjen Huizinga (Jelsum, 28-8-1910 - Jelsum, 30-6-1987), die begin 1944 werd benoemd bij de N.H. Gemeente te Cornjum en een dik jaar later de Duitsers voor de kerkdeur had staan terwijl hij aan het spelen was, speelde vervolgens Largo van Händel.
De burgemeester van Leeuwarderadeel had daarvoor in zijn openingstoespraak het werk van De Boskkabouters geprezen. De burgemeester van Dokkum Sybren van Tuinen verhaalde over de voormalige bewoner van de state, de voormalige burgemeester van Dokkum jhr. Epo Sjuck van Burmania en diens collega van Ameland mr. Ferdinand Huber. En tenslotte over de laatste bewoner de kunstkenner en landbouwspecialist mr. Ulricus H. Wielinga Huber (1792-1871).
De voorzitter S. Span Rsn. (Sjoerd Span Roelofsoan Cornjum, 14-6-1915 - Stiens, 19-4-2001) dankte vervolgens iedereen voor hun bijdrage.
Als bijzonderheid werden foto's van de werkzaamheden en een oorkonde in een loden koker gedaan door de 81-jarige Rinze Bavius Span sr (Cornjum, 03-06-1873 - Drachten, 11-12-1958) en de 78-jarige J. Nijdam, de voormalige bakker te Stiens Johannes Heerke Nijdam (Cornjum, 14-09-1878 - Stiens, 10-01-1968). Deze koker werd vervolgens aan de achterkant van de poort ingemetseld door de oudste oomzegger van de laatste eigenaar van de state, Doeco H. Scholten uit Hilversum. De oorkonde was opgesteld door Anne van der Wal, maar geschreven door O. Wiersma, secretaris van de N.H. Gemeente, omdat hij het mooiste handschrift had van heel Cornjum.
Duco Henri Scholten werd aan Keizersgracht 497 te Amsterdam geboren op 23 november 1883. Hij woonde begin twintigste eeuw in Hilversum bij zijn moeder Martina Theodora Agatha Romelia Maria van Burmania Vegilin van Claerbergen, de weduwe van Abraham Scholten. Hij trouwde op 6 juni 1907 in Arnhem met Siebregtina Dorothea Geertruida Ras. Zij overleed in 1929 op 42-jarige leeftijd op de Albertus Perkstraat 47 te Hilversum, een pand dat in 1922 werd gebouwd. Hij zou zelf als 81-jarige komen te overlijden op 18 december 1964, eveneens in Hilversum.
Olfert Wiersma, op 9 april 1882 hier in Cornjum geboren, was kantoorbediende toen hij zich liet inschrijven in het militieregister. Zo weten we dat hij bijna 1.66 m was. Zijn gezicht was ovaal met een spitse kin. Hij had grijze ogen en blond haar. Omdat hij de enige zoon was van Pieter Olferts Wiersma en Aaltje Douwes Miedema, werd hij op 12 december 1901 vrijgesteld van dienst. Vervolgens werd hij klerk en later dus secretaris. Hij trouwde niet. Hij overleed als 81-jarige te Leeuwarden op 2 november 1963
196.
Naast deze 'nieuwe' eeuwenoude poort(onderdelen) - waaraan opvalt dat de guttae niet of net niet onder de trigliefen zijn geplaatst, staat een nieuwe hoge bi, zoals we even hiervoor in Stiens waren tegengekomen. Deze vélocipède heeft tot doel om een plant te laten klimmen.
Wij pakken de wagen om verder te rijden. We krijgen al vrijwel meteen de keuze. Of we rijden de Skeltedyk op, of vervolgen de Martenawei verder naar het zuiden. Er stond namelijk tussen de Skleltedyk en de huidige noordelijke behuizing een ander, wel fraai uitziende hofstede langs de Brédyk, ter hoogte van een parkeerhaven.
State Wijdeveld, in 1722 bewoond door Valerius (Johannes ?) van Glinstra / J. Stellingwerf (tekening). - 1722
bron: Historisch Centrum Leeuwarden - Documentatiestichting Leeuwarderadeel / CORNJUM3350
|
De ook wel als state aangeduide Widefelt, Wijdefelt of Wydefelt werd mogelijk al in 1636 en anders rond 1659 gebouwd in opdracht van vermoedelijk Majoor Gosewijn van Wiedenfelt, de latere hofmeester van stadhouder Willem Frederik. Na verluidt wordt het na 1847 afgebroken.
Het was mogelijk een van de eerste, zo niet de eerste nieuwe buitens in Friesland, die gebouwd was in de strenge en voorname Hollands-classicistische stijl dat gedomineerd werd door wiskundige proporties en harmonische verhoudingen. Deze stijl was in de jaren dertig door Constantijn Huygens en Jacob van Campen was ontwikkeld.
Tussen aug. 2016 en aug. 2020 is er informatiebordje geplaatst.
Het is nu verworden tot landbouwgrond
197.
Omdat er niets meer te zien is, kiezen we ervoor naar het zuiden te rijden. Bij het bereiken van de Koarnjumer Feart stoppen we even.
Aan het water treffen een parkeerterrein aan en vragen ons af "Zal dit de plek zijn waar de architect Foppe F. Brouwer gewoond en gewerkt hebben?" .
Het antwoord is - na het bekijken van de beschikbare kaarten uit die tijd - duidelijk een "Nee". Aan deze noordzijde van de vaart stonden tijdens zijn leven geen panden. Wel direct aan de zuidzijde van vaart. Maar dan zijn we in Jelsum aangekomen, denken sommigen.
De dichtstbijzijnde panden aan de vaart in Koarnjum aan de Martenawei die rond deze tijd al bestonden, beginnen bij huisnummer 41 en aflopend. Echter, zelfs het oudste pand op nummer 35 stamt uit 1859, terwijl hij het bedrijf van Gelders in 1858 overnam. Hieruit mogen concluderen dat we hier niet goed zitten.
Kadastrale kaart 1811-1832: minuutplan Jelsum, Friesland, sectie B, blad 01 (MIN02043B01)
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed MIN02043B01 (CC BY-SA 3.0)
|
Wanneer we nog eens de huidige grens in ogenschouw nemen en wat andere kaarten bekijken uit die periode, blijkt dat de dorpsgrens tussen Cornjum en Jelsum niet vaart is. Er ligt nog een kavel van zo'n 340m2 waarop nu een vijftal bomen staan. Zal deze kavel de ruimte kunnen bieden voor het huis, timmerschuur, tuintje, bleek, erf en twee woningen?
Bekijken we de naastgelegen panden - in Jelsum aan de Boarnsylterwei - dan volgen er aantal panden die voldoen aan de beschrijving van wat Foppe te koop aanbood: timmerschuur, huis en twee woningen. En - niet onbelangrijk - het pand, de schuur en het huis, zijn gebouwd in 1840. De naastgelegen nummer 32, dat is samengevoegd met 30, zouden er zelfs al van 1750 staan.
De kadastrale kaart uit 1832 van de gemeente Jelsum is ook duidelijk over waartoe deze kavels behoren, namelijk Cornjem
198.
Kadastrale kaart 1811-1832: minuutplan Jelsum, Friesland, sectie B, blad 01 (MIN02043B01)
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed MIN02043B01 (CC BY-SA 3.0)
|
Echter, wanneer we nog even verder speuren, blijkt dit idee niet overeen te komen met de werkelijkheid. We lopen de pandoverdrachten even na, waardoor de puzzelstukjes passend op hun plaats vallen.
We weten inmiddels dat Foppe de timmerwerkplaats en woning in november 1858 kocht van Harmen Arjens Gelders. Harmen kocht het in oktober 1840 voor ƒ 2250 van Hillebrand Rommerts Bruinsma. Deze Hillebrand staat voor de belastingen geregistreerd in 1832 op het (hernummerd) perceelnummer 487 met een oppervlakte van 410m2. Op het ovale detailkaartje is bovenin het nummer 487 terug te vinden, met daarbij bruine pandaanduidingen. De oppervlakte correspondeert met de huidige oppervlakte van de adressen Martenawei 19, Bokkestege 1 en 3. En laten deze panden gebouwd zijn in 1880, 1860 en 1860. Dus precies in de periode dat Foppe hier de scepter zwaaide. De vaart vinden we aan de overkant van de weg, want deze is pas aan het eind van de jaren '70 in de twintigste eeuw gedempt
199.
Het pand met de huidige aanduiding Martenawei 19, dat door F.F. Brouwer in 1880 is gebouwd. Zijn zoon J.F. Brouwer legde de eerste steen. Dit is de ± 9-jarige zoon van de architect Foppe Foppes Brouwer en Baukje Andries de Walle, Jan Foppes Brouwer (Cornjum, 4 december 1871 - Davos Platz - Zwitserland, 23 april 1897).
foto's: Mark Ruitenbeek.
Gevelsteen in: Tresoar - Fries Fotoarchief LWL01584
Gezicht op de Martenawei met linksvoor de Nederlands Hervormde Kerk nr 19 te Cornjum. 1959
bron: Tresoar - Fries Fotoarchief
43531
|
We hadden dus 300 meter geleden even naar links moeten kijken!
Dan hadden we het volgende in het straatbeeld kunnen ontdekken. Het noordelijk van de Bokkestege gelegen pand van de architect Foppe Foppes, waarvoor zijn zoon Jan Foppes in 1880 de eerste steen legde. Met daarachter de bijbehorende panden van nu de Bokkestege 1 en 3. Het karakteristieke woonhuis was in 1990 weer toe aan nieuwe bewoners. De vraagprijs van ƒ 270.000 die in 1991 bekend gemaakt werd in 1992 verlaagd tot ƒ 248.500
200.
We treffen hier aan de vaart ook geen brug meer, die ons over het water kan brengen. Dat is ook niet meer nodig. De weg loopt door en het water loopt er met een duiker onderdoor. De flapbrêge dat de naam Boarnsyl of Bornzijl droeg, is in 1891 hier gebouwd en geplaatst. Ruim zeventig jaar zorgde het ervoor dat zowel schepen als wegverkeer de route konden vervolgen. In 1964 is het afgebroken.
Om het bestaan van de brug in herinnering te houden heeft de Kultuerried Ljouwerteradiel een cultuurhistorisch kunstobject geïnitieerd en gerealiseerd. Sinds 20 mei 2011 - toen het om 15.45 uur onthuld werd door de wethouder cultuurzaken van de gemeente Leeuwarderadeel Agda Wachter-van Veen - kunnen we het kunstobject De Brugwijzers hier aantreffen. De Brugwijzers bestaat uit twee identieke delen dat elk naar het ander dorp wijst, waarmee opnieuw de verbinding - over land - is vormgegeven.
De voormalige cultuurtechnisch ingenieur en een lange weg naar zijn voorkeur, houtsnijder Jan Hulsebos uit het Drentse Darp heeft voor de wijzer het middendeel als voorbeeld gebruikt. De brugwachter van toen herkende er duidelijk 'zijn' brug in. Dit middenstuk als het ware verkleind, doormidden gezaagd en een kwartslag gedraaid, zodat de staander de richting aangeeft. De uitvoering van het object was tot stand gekomen in samenwerking met Wessel de Ruijter uit Meppel.
Bij de onthulling waren de brugdelen nog koperkleurig, het was dan ook uitgevoerd in koper en staal.
Jan (±1950 - 8-6-2013) heeft zichzelf geprofessionaliseerd in de houtbewerking. De inspiratie van zijn houtsnijden vindt hij in het ambachtelijke Friese kerfwerk. En naast zijn belangrijkste inspiratiebron, de natuur, zijn ook Keltische patronen, ornamenten en Jugendstil favoriet.
Hij woonde aan de Veldweg 8 te Darp. Hij overleed aan kanker. Hij was oprichter van Stichting Werelds HOUT . Het was zijn vurige wens om met deze stichting houtworkshops te gaan geven om met mensen die met kanker te maken hebben gehad, als therapie te laten werken met hout waarin een kanker zit. Zo kunnen ze de kanker letterlijk te lijf gaan, bijvoorbeeld door ze te verwijderen, te maskeren of juist te polijsten
201.
Het water in de Koarnjumer Feart (Cornjumervaart) staat met een aantal duikers in verbinding met de Dokkummer Ee. Ook wordt de waterstand gecontroleerd op de gewenste hoogte gehouden door een aantal stuwen. Halverwege deelt het dezelfde waterstand met De Joussen, dat met een duiker onder de Aldlansdyk in verbinding staat.
Zoals we op de Kadastrale kaart kunnen zien liep de vaart langs de huidige Martenawei naar de Martenastate waar het voor de huidige poort stopte.
Wij verlaten Koarnjum door over de grenslijnen in het wegdek te gaan en rijden Jelsum in over de Boarnsylsterwei.
noten:
1.
De krant van toen;
Leeuwarder courant, 20-11-2001 Voorstel verfriesing Leeuwarderadeel;
Leeuwarder courant, 30-11-2001 Leeuwarderadeel wil tweetalige dorpsnamen;
Leeuwarder courant, 14-03-2008 Oude Leije, Finkum en Cornjum voortaan Fries;
Leeuwarder courant, 17-01-2009 Gehoord En Gezien Meer dorpsnamen;
2.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 434;
3.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 434;
4.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 55;
5.
Frisia dominium : kaarten van de provincie Friesland tot 1850 : geschiedenis en cartobibliografie / P.J. de Rijke. -
Utrechtse historisch-cartografische studies, 4; ISSN 1568-2072. - 't Goy-Houten : Hes & De Graaf Publishers, 2006. - ISBN 90-6194-419-8. - p. 68-69;
6.
Delpher:
Leeuwarder courant, 13-04-1754 Advertentie [k1a4];
AlleFriezen:
Albert Annes ouders - doop - Lidmatenregister 1719 - Lidmatenregister Jelsum 26-03-1723 - volkstelling 1744 - Quotisatie kohieren inschrijving 1749 - Lidmatenregister 1752- Lidmatenregister 1754 - huwelijk 31-03-1754 - Lidmatenregister 1755 - Lidmatenregister 1759 - Lidmatenregister 04-11-1766;
Eene lijst en korte opheldering van eenige Friesche woorden, sprekwoorden en spreekwijzen / R. Posthumus, p. 315-316 (in: De Vrije Fries, 3 (1844) p. 306-320);
Veepest in de 18de eeuw;
Veepestregister uit 1745 van Westdongeradeel / Piet de Haan, p. 242-264 (in: De Sneuper nummer 89, december 2008);
HVNF Veepestregisters 1745 Westdongeradeel;
7.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 434;
8.
Delpher:
Leeuwarder courant, 13-03-1879 Advertentie [k1a10];
9.
Delpher:
Leeuwarder courant, 04-07-1888 Advertentie [k4a11];
10.
Delpher:
Leeuwarder courant, 10-02-1860 Advertentie [k2a10];
Leeuwarder courant, 02-04-1889 Advertentie [k1a4];
Leeuwarder courant, 05-07-1897 Advertentie [k4a3];
11.
Delpher:
Leeuwarder courant, 25-08-1896 Advertentie [k2a4];
12.
Delpher:
Leeuwarder courant, 17-03-1891 Binnenland. Leeuwarden, 16 Maart. prijsvraag;
Leeuwarder courant, 18-05-1897 Familiebericht [k3a12];
AlleFriezen:
Jan Brouwer geboren - huwelijk - overleden;
13.
AlleFriezen:
Houkje Hayes Boersma gehuwd;
Delpher:
Nieuwsblad van het Noorden, 12-10-1902 Familiebericht [k2a5];
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 12-04-1944 Familiebericht [p3k2a11];
14.
AlleFriezen:
Foppe Brouwer geboren - getrouwd - Jan Brouwer geboren - Jan Brouwer geboren - Tjitske Brouwer geboren - Baukje Brouwer geboren - Tjitske Brouwer overleden - Baukje Brouwer huwelijk - overleden;
Delpher:
Leeuwarder courant, 04-10-1867 Familiebericht [k1a9];
CBS Historische Collectie:
Provinciale Verslagen 1909 (502 p.) pagina 117 Hoofdstuk VI, Uitvoering van wetten en van algemeene maatregelen van bestuur; § 6. Makingen en schenkingen;
15.
Delpher:
Leeuwarder courant, 10-02-1860 Advertentie [k2a10];
Leeuwarder courant, 22-05-1860 Advertentie [k2a10];
16.
Leeuwarder courant, 13-02-1872 Familiebericht [k1a4];
AlleFriezen:
Foppe Brouwer koopakte Harmen Arjens Gelders;
Jurjen Annes van der Wal overlijden;
17.
Delpher:
Leeuwarder courant, 22-03-1861 Advertentie [k2a16];
18.
Delpher:
Leeuwarder courant, 23-12-1864 Advertentie Aanbesteding, bij gesloten briefjes [k1a12];
19.
Delpher:
Leeuwarder courant, 08-02-1867 Advertentie [k3a6];
Plaatsengids.nl De Groote Bontekoe;
Documentatiestichting Leeuwarderadeel: foto Bontekoe
JELSUM0442 -
JELSUM0443 -
JELSUM0513 -
JELSUM2565 -
JELSUM0514 -
JELSUM0512;
20.
Delpher:
Leeuwarder courant, 21-04-1868 Advertentie Kunstweg;
21.
Delpher:
Leeuwarder courant, 23-10-1868 Advertentie [k2a9];
22.
Delpher:
Leeuwarder courant, 07-01-1870 Advertentie [k1a4];
23.
Delpher:
Leeuwarder courant, 15-05-1870 Leeuwarden, 14 Mei.;
24.
Delpher:
Franeker courant, 06-04-1871 Franeker, 5 April.;
25.
Delpher:
Franeker courant, 09-01-1873 Verslag der Raadsvergadering van Leeuwarderadeel, dd 18 December 1872.;
26.
Delpher:
Leeuwarder courant, 18-04-1873 Advertentie [k1a3];
27.
Delpher:
Franeker courant, 18-09-1873 Verslag der Raadsvergadering van Leeuwarderadeel, dd 2 September 1873.;
28.
Delpher:
Franeker courant, 08-04-1875 Verslag der Raadsvergadering van Leeuwarderadeel, dd 17 Maart 1875.;
De kerk van Britsum : Gegevens en overwegingen / Herma M. van den Berg. - p. 110, 114 (in: De Keppelstok nr 46, juni 1993. - Stichting Alde Fryske Tsjerken, 1993. - 108-116);
29.
Delpher:
Leeuwarder courant, 30-04-1875 Advertentie [k1a6];
30.
Delpher:
Leeuwarder courant, 13-10-1876 Advertentie [k4a4];
Friesch volksblad, 11-11-1877 Aanbestedingen.;
Leeuwarder courant, 13-11-1877 Advertentie [k2a10];
31.
Delpher:
Franeker courant, 18-01-1877 Verslag der Raadsvergadering van Leeuwarderadeel, dd 10 Jan. 1877 punt 8.;
32.
Delpher:
Leeuwarder courant, 10-08-1877 Advertentie [k3a5];
33.
Delpher:
Leeuwarder courant, 28-12-1877 Advertentie [k3a1];
Cultureel erfgoed op it Fryske boerehiem : stinzenpoorten, toegangshekken, hynstewaden, hooibergen, stookhutten, koetshuizen, theekoepels, húskes, kippenladders, varkenskotten, glazen poterbewaarplaatsen / Rudolf Jan Wielinga, Wiebe Hoekstra. - Grou : Uitgeverij Louise / Boerderijenstichting Fryslân, 2020. - ISBN 978-94-9153675-5. - p. 89;
Woordenboek der Friese Taal = Wurdboek fan de Fryske taal lytshûs;
34.
Delpher:
Leeuwarder courant, 28-12-1877 Advertentie [k3a2];
35.
Delpher:
Leeuwarder courant, 03-05-1878 Advertentie [k4a9];
36.
Delpher:
Leeuwarder courant, 09-06-1878 Schingen, 30 mei 1878;
37.
Delpher:
Leeuwarder courant, 09-08-1878 Advertentie [k1a7];
38.
Delpher:
Leeuwarder courant, 20-02-1879 Advertentie [k2a9];
39.
Delpher:
Leeuwarder courant, 16-04-1879 Advertentie [k2a11];
40.
Delpher:
Leeuwarder courant, 30-01-1880 Binnenland. Leeuwarden, 29 Januarij.;
Leeuwarder courant, 03-02-1880 Ingezonden;
41.
Delpher:
Leeuwarder courant, 16-03-1880 Advertentie [k4a5];
42.
Delpher:
Franeker courant, 16-12-1880 Verslag van het verhandelde in de vergadering van den raad de gemeente Leeuwarderadeel, 8 December 1880 punt 1.;
43.
Delpher:
Leeuwarder courant, 21-12-1880 Advertentie [k1a5];
44.
Delpher:
Leeuwarder courant, 25-01-1881 Advertentie [k4a6];
45.
Delpher:
Leeuwarder courant, 30-03-1881 Advertentie [k2a4];
46.
Delpher:
Leeuwarder courant, 13-06-1881 Advertentie [k3a10];
47.
Delpher:
Leeuwarder courant, 20-12-1881 Advertentie [k4a6];
48.
Delpher:
Leeuwarder courant, 06-01-1882 Advertentie [k1a5];
49.
Delpher:
Leeuwarder courant, 13-01-1882 Advertentie [k2a10];
50.
Delpher:
Leeuwarder courant, 08-02-1882 Advertentie [k2a9];
51.
Delpher:
Leeuwarder courant, 20-02-1883 Advertentie [k3a6];
52.
Delpher:
Leeuwarder courant, 23-02-1883 Advertentie [k2a4];
53.
Delpher:
Leeuwarder courant, 23-02-1883 Advertentie [k2a5];
54.
Leeuwarder courant, 06-03-1883 Advertentie [k2a11];
55.
Delpher:
Leeuwarder courant, 06-03-1883 Advertentie [k2a11];
56.
Delpher:
Leeuwarder courant, 06-03-1883 Familiebericht [k4a5];
57.
Delpher:
Franeker courant, 08-07-1883 Leeuwarderadeel;
Leeuwarder courant, 09-07-1883 Leeuwarderadeel, 5 Julij.;
Leeuwarder courant, 10-07-1883 Advertentie [k3a2];
Algemeen Handelsblad, 20-07-1883 Allerlei. Leeuwarderadeel;
Franeker courant, 02-08-1883 Leeuwarderadeel;
58.
Delpher:
Leeuwarder courant, 17-08-1883 Advertentie [k3a4];
59.
Delpher:
Leeuwarder courant, 22-10-1883 Advertentie Slatwerk.;
60.
Delpher:
Leeuwarder courant, 11-01-1884 Advertentie Aanbesteding;
61.
Delpher:
Leeuwarder courant, 21-03-1884 Advertentie Aanbesteding;
62.
Delpher:
Leeuwarder courant, 23-05-1884 Advertentie Aanbesteding;
63.
Delpher:
Leeuwarder courant, 17-12-1884 Advertentie Aanbesteding;
64.
Delpher:
Franeker courant, 29-01-1885 Advertentie Aanbesteding;
65.
Delpher:
Leeuwarder courant, 14-05-1885 Advertentie Openbare Aanbesteding.;
66.
Delpher:
Leeuwarder courant, 11-12-1885 Advertentie Aanbesteding;
67.
Delpher:
Leeuwarder courant, 03-12-1886 Advertentie Aanbesteding;
68.
Delpher:
Leeuwarder courant, 21-12-1886 Advertentie Aanbesteding;
69.
Delpher:
Leeuwarder courant, 01-04-1887 Advertentie Aanbesteding;
70.
Delpher:
Leeuwarder courant, 01-04-1887 Advertentie Aanbesteding;
71.
Delpher:
Leeuwarder courant, 27-04-1887 Familiebericht [k2a8];
72.
Delpher:
Leeuwarder courant, 23-11-1888 Aanbesteding;
73.
Delpher:
Leeuwarder courant, 26-03-1889 Aanbesteding;
74.
Delpher:
Leeuwarder courant, 14-06-1889 Particuliere Correspondentie.;
75.
Delpher:
Leeuwarder courant, 22-06-1889 Binnenland.;
76.
Delpher:
Leeuwarder courant, 08-07-1889 Aanbesteding;
77.
Delpher:
Leeuwarder courant, 08-07-1889 Kiezers in Leeuwarderadeel;
Leeuwarder courant, 15-07-1889 "Ons Belang" - Wirdum;
Het vaderland, 19-07-1889 Uitslag der Gemeenteraadsverkiezingen.;
Leeuwarder courant, 29-07-1889 Advertentie [k1a1] [k1a2] [k1a3];
78.
Leeuwarder courant, 19-07-1889 Aanbesteding;
79.
Leeuwarder courant, 01-08-1889 Particuliere Correspondentie. Leeuwarderadeel;
80.
Leeuwarder courant, 10-09-1889 Aanbesteding;
81.
Leeuwarder courant, 09-12-1889 Aanbesteding;
Leeuwarder courant, 13-12-1889 Aanbesteding;
82.
Fries Scheepvaart Museum, Sneek FSM-1985-058;
Historisch Centrum Leeuwarden - Volksverhalen, sagen en legenden - Vroeger spookte het in het oude Vierhuis;
Gevelsteen in de boerderij Vierhuis, Dokkumertrekweg nr.61. / Paul Vogt (fotograaf). - 1981. - Historisch Centrum Leeuwarden - beeldbank THAH250.98D;
Stelpboerderij Vierhuis, Dokkumertrekweg nr. 61. / Paul Vogt (fotograaf). - 1981. - Historisch Centrum Leeuwarden - beeldbank THAH250.98A;
Stelpboerderij Vierhuis, Dokkumertrekweg nr. 61, met toegangshek. / Paul Vogt (fotograaf). - 1981. - Historisch Centrum Leeuwarden - beeldbank THAH250.98B;
Vuurhok bij de stelpboerderij Vierhuis, Dokkumertrekweg nr.61. / Paul Vogt (fotograaf). - 1981. - Historisch Centrum Leeuwarden - beeldbank THAH250.98C;
Delpher:
Leeuwarder courant, 13-12-1889 Aanbesteding;
83.
Leeuwarder courant, 25-03-1890 Aanbesteding;
84.
Leeuwarder courant, 20-06-1890 Aanbesteding;
85.
Friesch volksblad, 07-09-1890 advertentie Brandwaarborg-Maatschappij;
Leeuwarder courant, 24-05-1890 Familiebericht;
86.
Leeuwarder courant, 27-03-1891 Baggerwerk.;
87.
Leeuwarder courant, 24-04-1891 Aanbesteding;
Leeuwarder courant, 02-12-1842 Belangrijke Verkooping van Vastigheden;
Fryslân = Friesland : ±1926-1934 : schaal 1:25.000 / Anoek van der Leest, Meindert Schroor, Huib Stam (samenstelling, redactie); Thijs Caspers (eindredactie). - Grote historische topografische atlas. - Tilburg : Nieuwland, 2006. - ISBN 90-8645-006-7. - No 60 (verkend 1927);
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Boerderij "DE RAECKEN". - 1987:
296.674,
296.675;
88.
Leeuwarder courant, 12-06-1891 Aanbesteding;
89.
Leeuwarder courant, 21-07-1891 Aanbesteding [k3a4];
Leeuwarder courant, 30-07-1891 Aanbesteding [k4a5];
Leeuwarder courant, 25-03-1892 Het Bestuur en de Directeur [k3a3];
90.
Leeuwarder courant, 15-01-1892 Aanbesteding;
91.
Leeuwarder courant, 05-02-1892 Aanbesteding;
92.
Leeuwarder courant, 12-02-1892 Aanbesteding;
De Ommelanden : band 1 / Heleen van Baalen, Weiko Piebes. - Veendam : Staalboek, 2022. - ISBN 978-90-72938-59-6. - p. 160-161, 295, 302-303;
Joost de Vree Amoveren;
Freds bouwtekeningen Amoveren;
93.
Franeker courant, 03-04-1892 Aanbesteding [k1a7];
94.
Leeuwarder courant, 17-05-1892 Aanbesteding [k2a8];
95.
Leeuwarder courant, 25-03-1892 Het Bestuur en de Directeur [k3a3];
Zuivelhistorie - Friesland Sijbrandaburen;
Leeuwarder courant, 10-06-1892 Het Bestuur en de Commissarissen [k1a1];
Zuivelhistorie - Friesland Marrum;
96.
CBS Historische Collectie:
Provinciale Verslagen 1892 (348 p.) pagina 31-32 Hoofdstuk III, Huishouding van de provincie; § 4. Aanleg en onderhoud van provinciale werken, en kosten daarvan;
Parlement.com Mr. W.J. van Welderen baron Rengers;
Leeuwarder courant, 15-08-1892 Aanbesteding [k3a2];
97.
Leeuwarder courant, 21-11-1892 Steenkolen-Sintels;
98.
Leeuwarder courant, 21-11-1892 Boomen;
99.
Leeuwarder courant, 17-03-1893 Aanbesteding [k1a11];
100.
Leeuwarder courant, 11-04-1893 Coöperatieve Stoomzuivelfabriek, Bartlehiem [k2a5];
Leeuwarder courant, 22-05-1893 Coöperatieve Stoomzuivelfabriek, Bartlehiem [k1a8];
101.
Leeuwarder courant, 11-04-1893 Aanbestednig [k2a6];
102.
Leeuwarder courant, 25-04-1893 Aanbesteding [k3a8];
103.
Leeuwarder courant, 22-05-1893 Aanbesteding [k1a9];
104.
Leeuwarder courant, 08-07-1893 Aanbesteding;
105.
Leeuwarder courant, 29-08-1893 Familiebericht;
Leeuwarder courant, 12-09-1893 Familiebericht;
106.
Leeuwarder courant, 16-01-1894 Aanbesteding [k4a11];
107.
Leeuwarder courant, 03-04-1894 Aanbesteding [k4a9];
108.
Leeuwarder courant, 24-04-1894 Aanbesteding [k1a5] + [k1a6];
109.
Leeuwarder courant, 14-05-1894 Vergadering van den Raad der gemeente Leeuwarderadeel;
110.
Leeuwarder courant, 21-05-1894 Aanbesteding [k3a5];
111.
Leeuwarder courant, 08-06-1894 Aanbesteding [k3a6];
112.
Leeuwarder courant, 08-06-1894 Aanbesteding [k4a6];
113.
Leeuwarder courant, 09-07-1894 Aanbesteding [k1a12];
114.
Leeuwarder courant, 17-08-1894 Publieke verkoop van vastigheden te Leeuwarden.;
115.
Leeuwarder courant, 02-11-1894 Esschen stamboomen.;
116.
Leeuwarder courant, 25-12-1894 Aanbesteding. [k3a6];
De ingenieur, 05-01-1895 Aankondiging van aanbestedingen.;
117.
Leeuwarder courant, 04-01-1895 Aanbesteding. [k1a4] [k1a5];
118.
Leeuwarder courant, 22-01-1895 Aanbesteding. [k1a10];
119.
Leeuwarder courant, 13-04-1895 Aanbesteding. [k1a6];
120.
Leeuwarder courant, 06-05-1895 Aanbesteding [k4a11];
Leeuwarder courant, 25-05-1895 Herbesteding [k3a4];
121.
Leeuwarder courant, 17-05-1895 Aanbesteding [k4a8];
122.
Leeuwarder courant, 23-05-1895 Gevraagd [k4a16];
123.
Leeuwarder courant, 20-04-1896 Aanbesteding - Verfwerk;
124.
Leeuwarder courant, 20-04-1896 Aanbesteding [k1a5];
125.
Leeuwarder courant, 14-05-1896 Verhuisd;
126.
Leeuwarder courant, 28-07-1896 Benoeming;
127.
Leeuwarder courant, 21-08-1896 Aanbesteding [k1a1];
128.
Leeuwarder courant, 28-04-1897 Familiebericht [k3a11];
129.
Leeuwarder courant, 04-06-1897 Advertentie Verkoop te Corjum.;
Leeuwarder courant, 16-06-1897 Advertentie Heden, Woensdag;
Leeuwarder courant, 09-07-1897 Vastigheiden - Cornjum;
130.
Delpher:
Leeuwarder courant, 01-04-1889 Advertentie [k1a8];
131.
Delpher:
Leeuwarder courant, 16-06-1897 Advertentie [k4a4];
132.
AlleFriezen:
Jelmer Freeks Brinkman geboren - militie - huwelijk - kinderen - overleden;
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 18-04-1930 Zestig jaar getrouwd [foto echtpaar];
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 19-04-1930 Zestig jaar getrouwd [foto echtpaar];
133.
Delpher:
Leeuwarder courant, 24-07-1896 Advertentie Vergadering;
Leeuwarder courant, 25-12-1896 Particuliere Correspondentie. Cornjum, 22 Dec.;
Leeuwarder courant, 04-06-1897 Advertentie Verkoop te Corjum.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 20-03-1958 Familiebericht Trijntje Wiersma,;
De Sneeker courant, jrg 3, 1892, no 24, 10-06-1892 Burgerlijke Stand. Menaldumadeel;
AlleFriezen:
Bauke Jans Span koopakte verkoper Rinse Sierks Halma - huwelijk - gezin - overlijden;
Rinse Sjirks Halma overlijden;
134.
nadnuis Cornjum:
115-5;
Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst : Deel IX. De provincie Friesland. -
's-Gravenhage : Algemeene Landsdrukkerij, 1930. - Kornjum;
Fries Museum Gouden Merovingische triens, geslagen te Duurstede;
135.
Delpher:
Franeker courant, 27-01-1898 Gemengde Berichten. Een oude begraafplaats.;
De morgenpost, 28-01-1898 [k3a2];
Harlinger courant, 27-02-1898 Uit de provincie;
136.
Delpher:
Leeuwarder courant, 13-04-1905 Puike Terpaarde,;
137.
Delpher:
Leeuwarder courant, 22-09-1909 Binnenland. Men meldt ons uit Cornjum;
Delftsche courant, 22-09-1909 Merkwaardige vondst;
Delpher:
Leeuwarder courant, 18-10-1909 Binnenland. Friesch Genootschap.;
138.
Romeinse bronzen beeldjes in het Fries Museum / G. Elzinga. - p. 111-112 (in: De Vrije Fries / C. Boschma, Ph. H. Breuker, W. Dolk, S. ten Hoeve, J.J. Huizinga, L.G. Jansma, J.J. Kalma, H. Kingmans, J.A. Mol, J. Swart. - Zevenenzestigste deel. - Leeuwarden : N.V. de Handelsdrukkerij van 1874, 1987. - ISBN 90-6171-667-5. - p. 101-122)
Van Giffen - Cornjum: inv. nr. VG 1084 (RBS1-8);
NadNuis (controleren of dit klopt! - kaartje is nu onleesbaar);
Delpher:
Friesland tot de elfde eeuw : zijn oudste beschaving en geschiedenis / P.C.J.A. Boeles. - 's-Gravenhage : Nijhoff, 1927. - p. 273, Pl. XX afbeelding (hier nog aangeduidt als) Pontifex rom. beeldje van brons;
139.
Een koninklijk machtscentrum in vroegmiddeleeuws Friesland? : De interpretatie van goudvondsten uit de late zesde en vroege
zevende eeuw na Chr. / Johan Nicolay. - p. 44 (in: De Vrije Fries / Piet Bakker, Johan Frieswijk, Derk Jansen, Goffe Jensma, Otto Knottnerus, Gilles de Langen. - zes en tachtigste deel. - Leeuwarden : N.V. de Handelsdrukkerij van 1874, 2006. - ISBN 90-6171-007-3. - p. 33-94);
Wikipedia Almandien;
140.
Vaatwerk met geometrisch ornament uit de terpen (Inwerking van de Hallstatt-kultuur op Friesland) / P.C.J.A. Boeles. - p. 449-450, 462 (in: De Vrije Fries. - een en twintigste deel. - Leeuwarden : N.V. de Handelsdrukkerij van 1874, 1913. - p. 441-465);
141.
Delpher:
Leeuwarder courant, 12-03-1909 Advertentie Opening;
Leeuwarder courant, 03-11-1909 Advertentie De terp "Wijdeveld";
Leeuwarder courant, 07-06-1909 Lijst van uit Leeuwarden vertrokken en aldaar gevestigde personen Vertrokken;
AlleFriezen:
Reinder Reitsma
geboren -
huwelijk -
geboorte Tjeerd -
geboorte Janske -
geboorte Neeltje
Taeaetske Bakker
geboren;
Noord-Hollands Archief (WieWasWie):
overlijden Reinder Reitsma -
overlijden Reinder Reitsma
overlijden Taeaetske Bakker;
142.
Delpher:
Leeuwarder courant, 05-03-1909 Advertentie Terp te Cornjum;
Leeuwarder courant, 01-03-1910 Advertentie Terp Cornjum;
143.
Delpher:
Leeuwarder courant, 15-12-1911 Advertentie Terp Cornjum;
Leeuwarder courant, 22-12-1911 Advertentie Verkoop - terp Cornjum;
144.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 434;
Documentatiestichting Leeuwarderadeel - Dorpen - Cornjum. - 2017;
De kerk van Koarnjum; decoratief monument met statige geschiedenis / Peter Karstkarel, p.1, 2 (in: Alde Fryske Tsjerken, 17, p. 1-4);
Delpher:
Leeuwarder courant, 20-12-1872 Advertentie Aanbesteding [k2a1];
Leeuwarder courant, 18-04-1873 Advertentie [k1a3];
Monumentenzorg Leeuwarderadeel - Monumenten in Koarnjum - stichtingssteen kerk Cornjum. - 2017;
145.
Landgoed Martenastate Koarnjum / Peter Karstkarel; Sjoerd Hogerhuis, Dico de Klein, Peter Karstkarel (foto). - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2014. - ISBN 978-90-330-0443-8. - p. 59, 74;
146.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 160-161;
Cultuurhistorische Kaart Fryslân - Stinzen en states
bron: provinsje fryslân / provincie fryslân / (Cultuurhistorische Kaart Fryslân) -
info Cultuurhistorische Kaart Fryslân;
Stinzen en states;
Stinzen, staten en buitenplaatsen in Friesland : "Plaatsen van verdediginge als wel tot aangename en gemaklijke wooningen gebouwd" / Rita Radetzky; Frans Andringa, Marieke Balk, Rita Radetzky, Johan van der Veer (fotografie). - Leeuwarden : Stichting Staten en Stinzen, 2018. - ISBN 978-90-9030799-2. - Martenastate te Koarnjum. - p. 120;
Ostfriesisches Urkundenbuch : Erster Band 787-1470 / Ernst Friedländer. - Emden, 1878. - p. 268-269 no. 302
147.
Elf keer elf keer Friesland : 11x11 / Peter Karstkarel. - ISBN 978-90-8000000-1. - p. 75;
André Buwalda: Friese kapiteins (53): Doecke van Martena;
Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden : Zevende deel: L. M. / A.J. van der Aa. - Gorinchem : Jacobus Noorduyn, 1846. - p. 711;
Wandelingen door Nederland met pen en potlood : Tweede deel / J. Craandijk (tekst), P.A. Schipperus (tekening). - Haarlem : Tjeenk Willink, 1878. - p 111. - p. 109-112;
David Gorlaeus, een filosofisch wonderkind / Arjen Dijkstra. - p. 36 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0. - p. 36-45);
Landgoed Martenastate Koarnjum / Peter Karstkarel; Sjoerd Hogerhuis, Dico de Klein, Peter Karstkarel (foto). - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2014. - ISBN 978-90-330-0443-8. - p. 25;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 06-11-2018 Hoogtijdagen en ondergang van de Friese adel;
148.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 434;
Elf keer elf keer Friesland : 11x11 / Peter Karstkarel. - ISBN 978-90-8000000-1. - p. 75;
Wandelingen door Nederland met pen en potlood : Tweede deel / J. Craandijk (tekst), P.A. Schipperus (tekening). - Haarlem : Tjeenk Willink, 1878. - p 111-112. - p. 109-112;
David Gorlaeus, een filosofisch wonderkind / Arjen Dijkstra. - p. 36, 38-40, 42-45 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0. - p. 36-45);
De kerk van Koarnjum; decoratief monument met statige geschiedenis / Peter Karstkarel, p.4 (in: Alde Fryske Tsjerken, 17, p. 1-4);
Landgoed Martenastate Koarnjum / Peter Karstkarel; Sjoerd Hogerhuis, Dico de Klein, Peter Karstkarel (foto). - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2014. - ISBN 978-90-330-0443-8. - p. 26;
Historische studiën : bijdragen tot de kennis van de geschiedenis der natuurwetenschappen in de Nederlanden gedurende de 16e en 17e eeuw / F.M. Jaeger. - Groningen/Den Haag : J. B. Wolters, 1919. - p. 70-71;
It Beaken, jaargang 76 (2014), nummer 2-3: David Gorlaeus (1591-1612), 400 jier letter = David Gorlaeus (1591-1612), 400 jaar later;
149.
Gelders Archief: Register van Overlijdens-akten der gemeente Rheden 1895 No 7;
AlleFriezen:
Duco Vegilin van Claerbergen geboren;
Delpher
Staatsblad van het Koningrijk der Nederlanden, 1883, 01-01-1883 p. 39;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 06-11-2018 Hoogtijdagen en ondergang van de Friese adel;
UMC Utrecht Psychose;
Een onafwendbaar familiedrama - het einde van Duco / Sieger Rodenhuis en Geertje Kingma. - p. 64, 71, 75 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0. - p. 64-76);
150.
Landgoed Martenastate Koarnjum / Peter Karstkarel; Sjoerd Hogerhuis, Dico de Klein, Peter Karstkarel (foto). - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2014. - ISBN 978-90-330-0443-8. - p. 33;
151.
Wandelingen door Nederland met pen en potlood : Tweede deel / J. Craandijk (tekst), P.A. Schipperus (tekening). - Haarlem : Tjeenk Willink, 1878. - p. 109-112;
152.
Biografisch portaal van nederland Worp Ropta;
Franeker Courant, 6 september 2017, 2.26 Worp van Ropta;
Wikipedia Karel V met baard om zijn Habsburgse kin te bedekken en hond. Schilderij door Jakob Seisenegger uit 1532.;
Google Vertalen Worp Ropta van wegen Römischer Keiserlicher Maiestaet Grietman over Doncardeel zra sue etates 38 ipsa die qua factum Aº 1542 den 20sten Octobris.;
Homepage van Simon Wierstra Genealogie van het adellijk geslacht van Ropta uit Metslawier - IV Worp van Ropta;
Handelsonderneming Bourgonje Schoenen in de 16de eeuw;
Cultuurwijs.nl Reis door cultuur in Nederland Schoenen in de 16de eeuw / Marie-José de Ru van Esch, 11 maart 2004;
Huis van Hilde Vijf eeuwen Vijzeltuin : Inventariserend archeologisch onderzoek binnen het plangebied De Vijzeltuin in Enkhuizen / C.P. Schrickx; M.H. Bartels (redactie). - West-Friese Archeologische Rapporten 25. - Archeologie West-Friesland, 2012. - p. 35, 82-83;
Bijlage Spul. - p. 589;
Delpher:
Bijdrage tot de kennis van de Noord-Nederlandsche costuum-geschiedenis in de eerste helft van de XVIe eeuw / Caroline Henriette de Jonge. - Utrecht : A. Oosthoek, 1916 p. 84 [proefschrift];
Nieuwe Haarlemsche courant, 12-10-1882 Feuilleton. De schoen.;
Rotterdamsch nieuwsblad, 11-02-1915 Geschiedenis en Kunst. Uit de geschiedenis van 't schoeisel;
Algemeen Handelsblad, 17-05-1928 Schoen-koketterie door de eeuwen. : Puntschoen "Berenklauw" en "Koeienpoot";
De Volkskrant, 09-01-1932 De geschiedenis van den schoen / E.W.;
De Volkskrant, 08-10-1938 Wie de schoen past.... : Leer om leer voor onze "onderdanen";
Een terp in Koedijk / redactie, p. 7 (in: Poldergeest : Nieuwsbulletin, Jaargang 5, nr. 11, november 2010, p. 6-7) = verkorte vergave van:
Brandweerkazerne op een terp : Opgraving aan de Kerkelaan te Koedijk in 2006 / Nancy de Jong-Lambregts, Rob Roedma, Karin Beemster, p. 24-25 (in: RAMA 14, Sporen onder het maaiveld, Rapporten over de Alkmaarse Monumentenzorg en Archeologie, Gemeente Alkmaar, 2009. - ISBN 978-90-806077-8-1. - p. 15-38);
Stepping through time. Archaeological footwear from prehistoric times until 1800 / Olaf Goubitz, Carol van Driel-Murray, Willy Groenman-van Waateringe; Xandra Bardet (vertaling). - Zwolle : Stichting Promotie Archeologie, 2001. - ISBN 90-801044-6-9;
Van de hak en de leest : Symmetrie in de schoenmode / Inge Specht, p. 20-22 (in: Kostuum : 2019 / Adriana Buurman-Brunsting, Punt Colenbrander, Ileen Montijn, Gieneke Arnolli, Dorothée Wortelboer, Rosalie Sloof (coördinatie, redactie). - Amersfoort : Nederlandse Kostuum Vereniging, 2019. - ISBN 978-90-72777-29-4. - p. 18-27);
153.
Franeker Courant, 6 september 2017, 2.26 Worp van Ropta;
Catalogus der schilderijen, miniaturen, pastels, omlijste teekeningen, enz. in het Rijks-Museum te Amsterdam / B.W.F. van Riemsdijk. - Amsterdam : Roeloffzen-Hübner en van Santen, 1903 147. Worp Ropta;
154.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 434;
André Buwalda: Friese kapiteins (53): Doecke van Martena;
Documentatiestichting Leeuwarderadeel: Calendarium van bijzondere data;
155.
W.C. de Groot Hommage, Biografie / Marloes Eskens;
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0080100000366009;
156.
Delpher:
Leeuwarder Courant, 11-02-1910 Advertentie Te huur op 12 Mei a.s.;
157.
AlleFriezen:
IJsbrand van der Wal geboren - gehuwd - overleden;
Aafke Bekius geboren - gehuwd - overleden;
158.
AlleFriezen:
Anne van der Wal geboren;
Dora Frank geboren;
De familie Van der Wal en de beheerproblemen van Martenastate. - p. 100, 112 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0. - p. 100-113);
159.
AlleFriezen:
IJsbrand van der Wal geboren;
Aafke Bekius geboren;
160.
Delpher:
Dagblad van Friesland, 31-07-1888 Advertentien [k1a4];
Dagblad van Friesland, 04-08-1888 Binnenland [k4a6];
Leeuwarder courant, 21-01-1889 Te koop [k3a1];
Leeuwarder courant, 08-02-1889 Te koop [k2a2];
161.
AlleFriezen:
IJsbrand van der Wal x Aafke Bekius gehuwd;
162.
Delpher:
Franeker courant, 24-10-1889 Weiland onder Oosterbierum;
Franeker courant, 05-06-1890 Wordt gevraagd;
Leeuwarder courant, 25-10-1899 Buffetjuffrouw [k4a7];
AlleFriezen:
kind 1 Hyke van der Wal geboren 15-01-1890;
163.
Delpher:
Leeuwarder courant, 06-04-1900 Rechtzaken;
164.
Delpher:
Nieuwe Harlinger courant, 31-08-1906 Uit de Provincie;
Franeker courant, 28-04-1907 Uitslag van aanbestedingen.;
165.
Delpher:
Leeuwarder courant, 08-11-1907 Herberg met timmerwinkel;
Leeuwarder courant, 22-11-1907 Herberg met timmerwinkel;
Franeker courant, 28-11-1907 Herberg met timmerwinkel;
166.
AlleFriezen:
kind 1 Hyke van der Wal geboren 15-01-1890;
kind 2 Dirk van der Wal geboren 24-11-1895;
kind 3 Anne Everts Bekius geboren;
Anne Everts Bekius geboren - gehuwd;
Hyke Lieuwes Westra gehuwd;
167.
Delpher:
Leeuwarder courant, 10-05-1909 Lijst van uit Leeuwarden vertrokken en aldaar gevestigde personen, gedurende de 2e helft van April 1909.;
De familie Van der Wal en de beheerproblemen van Martenastate. - p. 100 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0. - p. 100-113);
168.
AlleFriezen:
Dora Frank geboren;
De familie Van der Wal en de beheerproblemen van Martenastate. - p. 100, 112 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0. - p. 100-113);
169.
Delpher:
Bildtsche courant, 01-04-1947 Burgerlijke Stand Leeuwarderadeel;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-07-1947 Advertentiën [k1a4];
De Gooi- en Eemlander : nieuws- en advertentieblad, 30-10-1939 „It Heltelân".;
Friesche courant, 23-12-1942 „De Moskeflap";
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 29-04-1949 Familiebericht;
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0080100000361193;
De familie Van der Wal en de beheerproblemen van Martenastate. - p. 110 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0. - p. 100-113);
Frysk wurdboek : frysk-nederlânsk, Hânwurdboek fan é Fryske taal : mei dêryn opnommen list fan Fryske plaknammen list fan Fryske gemeentenammen / J. W. Zantema, W. Visser. - Fryske Akademie, nr 631. - Drachten/Ljouwert : A.J. Osinga Uitgeverij, 1999 [11e druk]. - ISBN 90-6066-440-X. - p. 632 moskeflap;
170.
Delpher:
Bildtsche courant, 17-02-1950 Burgerlijke Stand Leeuwarderadeel;
AlleFriezen:
IJsbrand van der Wal overleden;
De familie Van der Wal en de beheerproblemen van Martenastate. - p. 110 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0. - p. 100-113);
171.
AlleFriezen:
Aafke Bekius overleden;
172.
De familie Van der Wal en de beheerproblemen van Martenastate. - p. 100, 112 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0. - p. 100-113);
Landgoed Martenastate Koarnjum / Peter Karstkarel; Sjoerd Hogerhuis, Dico de Klein, Peter Karstkarel (foto). - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2014. - ISBN 978-90-330-0443-8. - p. 114-115;
Delpher:
Leeuwarder Courant, 11-02-1910 Advertentie Te huur op 12 Mei a.s.;
173.
De familie Van der Wal en de beheerproblemen van Martenastate. - p. 112 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0. - p. 100-113);
174.
De familie Van der Wal en de beheerproblemen van Martenastate. - p. 112 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0. - p. 100-113);
175.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 25-06-2009 Wonen in het kleinste kasteeltje van Nederland / Catrinus van der Veen (foto);
Leeuwarder Courant, 18-11-2020 Familieberichten [Anke Spoelstra - de Vries];
Leeuwarder Courant, 24-07-2021 Familieberichten [Albert Spoelstra];
Friesch Dagblad, 9-11-2018, 16.00 Martenastate: glorie, verval en nieuwe luister / Jan Ybema; Marianne Velsink (foto);
Landgoed Martenastate Koarnjum / Peter Karstkarel; Sjoerd Hogerhuis, Dico de Klein, Peter Karstkarel (foto). - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2014. - ISBN 978-90-330-0443-8. - p. 65, 108;
176.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 434;
Landgoed Martenastate Koarnjum / Peter Karstkarel; Sjoerd Hogerhuis, Dico de Klein, Peter Karstkarel (foto). - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2014. - ISBN 978-90-330-0443-8. - p. 26;
[948] / Hessel de Walle. - Plaats: Britsum, Boeknummer 948;
Nederlands geslagt- en stam-boek, waar in voorkomen veel voorname adelyke en aanzienlyke familien uit de Zeven Provincien : letter A-D / by elkanderen verzameld en in order gebragt door Abraham Ferwerda. - Leeuwarden : Abraham Ferwerda, [1783]. - K 3 Sjuck van Burmania - N 3 Tonis van Aylva - Catharina Entens - K 3 3 Laes van Burmania - Qq 2 Jeltien Agatha van Aylva [niet verder verschenen];
Stamboek van den Frieschen, vroegeren en lateren, adel, uit oude en echte bescheiden en aanteekeningen, en met bijvoeging van de wapens der onderscheidene geslachten, Volume 1 / Montanus Haan Hettema, Arent van Halmael. - 3 delen. - Leeuwarden : Meindersma, 1846
p. 61 11e gen. 3 Laes van Burmania;
De Heeren van den Raede : biografieën en groepsportret van de raadsheren van het Hof van Friesland, 1499-1811 / Oebele Vries. -
Hilversum/Leeuwarden : Verloren / Ryksargyf, 1999. - ISBN 90-6550-076-6. - p. 330: 191. Burmania, Ulbe Aylva van;
Het aloud geslacht Martena, in genealogisch overzigt voorgesteld. / Mr. J.W. de Crane, p. 229-230) (in: De vrije Fries: mengelingen, Volume 1. - Leeuwarden : G.T.N. Suringar, 1839. - p. 189-248;
Lodewijck Huygens' Spaans journaal : reis naar het hof van de koning van Spanje, 1660-1661 / Maurits Ebben (vertaling, ingeleid, geannoteerd). - Werken uitgegeven door de Linschoten-Vereeniging, 103; ISSN 0168-7107. - Zutphen : Walburg Pers, 2005. - ISBN 90-5730-319-1. - p. 364;
Manifest der beyde protestatien by d'heeren Harinxma, Burmania ende Vierssen den 7. en 8. April 1665. - Leeuwarden : Schelte Jochems, 1665;
Biographisch woordenboek der Nederlanden, II / A.J. van der Aa. - Haarlem : J.J. van Brederode, 1854. - p. 1617;
Remonstrantie ende respective insinuatie van de edelen en eygen-erfden, als praetendenten, op den aenstaenden landts-dagh des jaers 1678, aen de heeren Gedeputeerde Staten van Vrieslandt. - p. 11;
Wandelingen door Nederland met pen en potlood : Tweede deel / J. Craandijk (tekst), P.A. Schipperus (tekening). - Haarlem : Tjeenk Willink, 1878. - p 111. - p. 109-112;
177.
Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden : Zevende deel: L. M. / A.J. van der Aa. - Gorinchem : Jacobus Noorduyn, 1846. - p. 711-712;
Wandelingen door Nederland met pen en potlood : Tweede deel / J. Craandijk (tekst), P.A. Schipperus (tekening). - Haarlem : Tjeenk Willink, 1878. - p 111. - p. 109-112;
Een vroeg negentiende-eeuws museumplan / C. Boschma. - p. 82 (in: De Vrije Fries, Jaarboek, 61, 1981 p. 77-85;
Delpher:
Leeuwarder courant, 21-06-1833 Publieke Verkooping van eene fraaije Buitenplaats.;
178.
Landgoed Martenastate Koarnjum / Peter Karstkarel; Sjoerd Hogerhuis, Dico de Klein, Peter Karstkarel (foto). - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2014. - ISBN 978-90-330-0443-8. - p. 54-55, 59;
Le jardin de plaisir / André Mollet. - Stocholme : H. Kayser, 1651;
179.
Delpher:
De Heerenveensche koerier : onafhankelijk dagblad voor Midden-Zuid-Oost-Friesland en Noord-Overijssel, 28-09-1955 Fraai recreatieoord onder de rook van Leeuwarden Op Martena-state te Cornjum werken nog boskabouters! : Aan herstel poort en onderhoud park;
Ljouwerteradiel / G. Abma. - Fryske Akademy, nr 633. - Ljouwert : De Tille, 1984. - p. 396;
180.
Biografisch portaal van nederland Antoni Christiaan Wynand Staring van den Wildenborch;
De vormingsjaren van A. C. W. Staring : brieven en documenten betreffende zijn studietijd in Harderwijk en Göttingen, 1784-1789 / M. Evers. - Hilversum : Verloren, 1996. - ISBN 90-6550-551-2. - p. 25-26, 217-218;
Gelderlands voortreffelijke dichter, letter- en landhuishoudkundige Mr. A. C. W. Staring van den Wildenborch : in zijn leven, karakter en verdiensten geschetst / B. H. Lulofs. - Arnhem : Van Eldik Thieme, 1843 [proefschrift]. - p. 8-9, 257;
181.
De familieverhoudingen van de Martena's en de Burmania's : Bijlage 2 / Ype Brouwers. - p. 146-153 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0);
182.
Het groene verleden van Martenastate / Jan Holwerda. - p. 119-121 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0. - p. 114-129);
bureau Groen Verleden Martenastate te Cornjum, bijlagen / Jan Holwerda;
Groninger Archieven: 552 Familie Van Swinderen en De Marees van Swinderen, 1370 - 1982 402 Ontwerp van L. Vlaskamp voor de aanleg van een tuin met theekoepel achter een woonhuis, gelegen te Groningen aan de Nieuweweg met uitzicht op de wal ter hoogte van de tegenwoordige Oostersingeldwarsstraat, in vogelvlucht gezien, aquarel in kleuren, c. 1850;
183.
Verrassende vondsten in de Groninger Archieven / Aly van der Mark (in: Stad en Lande, nr. 2, 2011);
184.
Gerrit Vlaskamp, een vergeten tuinarchitect / Aly van der Mark (in: Stad en Lande, nr. 1, 2010);
AlleFriezen:
Lambert Vlaskamp lidmaat - huwelijk - overleden;
185.
AlleFriezen:
Gerrit Lambertus Vlaskamp geboren - gehuwd-gehuwd - overleden;
186.
AlleFriezen:
Lambertus Gerrits Vlaskamp geboren-geboren - gehuwd - overleden;
Antje Eilderts Klaver geboren - overleden;
AlleDrenten:
Lambertus Gerrits Vlaskamp overleden;
Verrassende vondsten in de Groninger Archieven / Aly van der Mark (in: Stad en Lande, nr. 2, 2011);
187.
Landgoed Martenastate Koarnjum / Peter Karstkarel; Sjoerd Hogerhuis, Dico de Klein, Peter Karstkarel (foto). - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2014. - ISBN 978-90-330-0443-8. - p. 72-73;
Het groene verleden van Martenastaat / Jan Holwerda. - p. 114-129 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0);
188.
Delpher:
De grondwet, 27-02-1913 Land- en Tuinbouw De reiger;
Leeuwarder courant, 22-04-1913 De reiger - een verloren man. / Een lezer;
Leeuwarder courant, 24-04-1913 De reiger. / Een lezer;
Leeuwarder courant, 13-08-1913 "Martena"-State te Cornjum.;
189.
Delpher:
Algemeen Handelsblad, 26-03-1898 Visscherij;
Haagsche courant, 23-07-1901 Een Engelsch blad deelt mede,;
Algemeen Handelsblad, 15-07-1905 Landbouwfeesten te Veendam;
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 09-10-1911 Vogelbescherming;
Nieuwsblad van het Noorden, 21-09-1912 Eerste Kamer.;
Algemeen Handelsblad, 03-01-1953 Blauwe reiger beschermd;
Het Parool, 14-08-1963 Blauwe reiger beschermd;
Trouw, 09-02-1985 Aalscholver en reiger beschermd;
190.
Informatiebord "Historische vondst Martenastate";
191.
Informatiebord "Historische vondst Martenastate";
Het groene verleden van Martenastaat / Jan Holwerda. - p. 117-118 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0);
192.
Landgoed Martenastate Koarnjum / Peter Karstkarel; Sjoerd Hogerhuis, Dico de Klein, Peter Karstkarel (foto). - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2014. - ISBN 978-90-330-0443-8. - p. 110-113;
De familie Van der Wal en de beheerproblemen van Martenastate / Tjitte Kamminga. - p. 108 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0);
193.
Landgoed Martenastate Koarnjum / Peter Karstkarel; Sjoerd Hogerhuis, Dico de Klein, Peter Karstkarel (foto). - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2014. - ISBN 978-90-330-0443-8. - p. 34-35;
De familiegrafheuvel op Landgoed Martenastate. - p. 20-23 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0);
194.
Landgoed Martenastate Koarnjum / Peter Karstkarel; Sjoerd Hogerhuis, Dico de Klein, Peter Karstkarel (foto). - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2014. - ISBN 978-90-330-0443-8. - p. 64;
195.
Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst : Deel IX. De provincie Friesland. -
's-Gravenhage : Algemeene Landsdrukkerij, 1930. - Kornjum;
196.
De familie Van der Wal en de beheerproblemen van Martenastate / Tjitte Kamminga. - p. 104, 113 noot 5 en 6 (in: Martenastate, proeftuin van het paradijs / Tjitte Kamminga, Henk Popma (samenstellers). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2018. - ISBN 978-94-9205252-0);
Landgoed Martenastate Koarnjum / Peter Karstkarel; Sjoerd Hogerhuis, Dico de Klein, Peter Karstkarel (foto). - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2014. - ISBN 978-90-330-0443-8. - p. 89;
Delpher:
Friesche courant, 18-01-1944 Kerknieuws Priesterjublieum;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-05-1951 Ingezonden Vandalisme in het Cornjumer bos / S. Span Rzn. (namens de Boskkabouters);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-09-1955 Tussen Flie en Lauwers Werkers-van-het-late-uur in het Cornjumer bos : Restauratie der poort van Martena-state in voorbereiding onder grote boom bij lamplicht (foto);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-05-1956 Plannen en daden van de Cornjumer „Boskkabouters" (foto);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-11-1956 Poarte fan Martena-state to Koarnjum yn âlde gloarje : Oarkonde, dy't wurk fan „Boskkabouters" fêstleit, yn muorre bimitsele (foto: De oudste boskkabouter, R.B. Span sr., 83 jaar, stopt de oorkonde in de loden pijp, die door J. Nijdam wordt vastgehouden.);
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 19-11-1956 "Boskabouters" restaureerden poort van Martena State (foto: R.B. Span sr., 83 jaar, stopt de oorkonde in de loden pijp, die door J. Nijdam (78) wordt vastgehouden.);
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 09-02-1985 Mannen Zaten Twee Maanden Vast In Werkkamp Port Natal;
Leeuwarder Courant, 01-07-1987 Familieberichten;
Leeuwarder Courant, 21-04-2001 Familiebericht Sjoerd Span Rzn (Cornjum, 14-6-1915 - Stiens, 19-4-2001);
AlleFriezen:
Arjen Huizinga geboren;
Sjoerd Span geboren (Cornjum, 14-6-1915) ouders: Roelof Span x Antje Kalma - huwelijk x 03-05-1939 Lena Flapper;
Rinze Bavius Span geboren (Cornjum, 03-06-1873) ouders: Bavius Baukes Span x Aaltje Jans de Vries - gehuwd 22-05-1897 x Rinske van Dijk - overleden (Drachten, 11-12-1958);
J. Nijdam (78) Johannes Heerke Nijdam geboren 14-09-1878 ouders: Wybe Johannes Nijdam x Johantje Hoitsma - huwelijk 15-05-1909 x Doetje van der Meulen -
bakker huwelijk dochter Johanna Nijdam x Job Jan van Gelderen;
Leeuwarder Courant, 18-04-1958 Familieberichten: Lage Hereweg 6, Stiens John. Nijdam;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-01-1968 Familieberichten: Pyter Jurjenshôf, Stiens Johannes H. Nijdam;
Olfert Wiersma geboren - militieregister - overleden;
Duco Henri Scholten
geboren -
gehuwd -
overlijden vrouw;
Algemeen Handelsblad, 27-01-1905 Advertentie verleend handlichting;
De Telegraaf, 19-12-1964 Familiebericht Duco Henri Scholten;
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0402100001489134;
197.
Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 222, 229, 399;
Stinsen en States in Friesland Wydefelt State te Koarnjum / C.W. Braaksma;
198.
Chromotopografische kaart des rijks (Kaartblad 74: Stiens). - 1932 Friesland op de kaart - Google-map mix;
Leeuwarderadeel, de Eerste Grietenij van Oostergoo. - W. Eeekhoff, 1847
3823;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Kadastrale kaart 1811-1832: minuutplan Jelsum, Friesland, sectie B, blad 01 (MIN02043B01)
MIN02043B01 - oorspronkelijke aanwijzende tafel Jelsum, Friesland, sectie B, blad 016 (OAT02043B016) Hierin de namen van de gebruikers kavels 530 - 533;
HisGis Jls B530 (Kadaster 1832 perscelen fryslan;
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG)
Pand ID 0081100000001012,
Pand ID 0081100000003454;
199.
AlleFriezen:
Foppe Brouwer koopakte Harmen Arjens Gelders;
Harmen Arjens Gelder koopakte Hillebrand Rommerts Bruinsma;
Hillebrand Rommerts Bruinsma Oorspronkelijk aanwijzende tafel Jelsum - wonende te Kornjum;
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG)
Pand ID 0081100000000214,
Pand ID 0081100000003376,
Pand ID 0081100000003377;
200.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-12-1990 Advertentie Cornjum [k2a1];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 09-03-1991 Advertentie Cornjum [k1a1];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-08-1991 Advertentie Cornjum [k3a9];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-01-1992 Advertentie Cornjum [k3a2];
201.
Informatiebord "Kunst in Leeuwarderadeel." Kultuerried Ljouwerteradiel;
De krant van toen:
Nieuwsblad van het Noorden, 11-09-2001 Rondje Drenthe / Jan Wierenga (redactie) Het pure handwerk van de houtsnijder / Roelof Hoekman, Jacob Melissen (foto);
Leeuwarder Courant, 21-05-2011 Kunst in Koarnjum / Jeroen Horsthuis (foto);
Da's Mooi, 31-05-2011 Kunstwerk ‘De Brugwijzers’;
Krant van Hoogeveen, 28-01-2014 Workshops therapeutisch hout bewerken bij Toon Hermans huis;
Gemeente Leeuwarderadeel: Onthulling kunstwerk "De Brugwijzers" in Koarnjum (in: Stienser omroeper week 20, 2011 (jrg 63), p.4);
Societeit Drentse Kunstenaars, Nieuws, Februari 2010 1;
Societeit Drentse Kunstenaars Wat is de SDK? - Jan Hulsebos - Postuum;
Notulen van de gemeenteraad van Leeuwarderadeel | 2012 | 14 juni 2012 | pagina 37 20-113;
internetraadpleging: 4-3 - 8-4-2022, 22-4-2002
|
|
|
noordzijde kerk, Koarnjum
zuidzijde kerk, Koarnjum
|
|
Martenastate, Koarnjum
|
|
wapensteen, toren, Martenastate, Koarnjum
|
|
Anno 1687 terrasmuur, Martenastate, Koarnjum
|
|
'kinderzerk', tuin, Martenastate, Koarnjum
|
|
De uitloop van de vijver, Martenastate, Koarnjum
|
|
tuin, kademuur, Martenastate, Koarnjum
boom met verse schade, Martenastate, Koarnjum
boerderij, Koarnjum
Anno 1900, toren, Martenastate, Koarnjum
wapen, toren, Martenastate, Koarnjum
wapen Burmania, toren, Martenastate, Koarnjum
fragmenten voormalige poort Landschapshuis Leeuwarden, Koarnjum
fragmenten voormalige poort Landschapshuis Leeuwarden, Koarnjum
|
|
fiets, Koarnjum
|
|
De Brugwijzers | 2011 | Jan Hulsebos, Koarnjum
|
|
Jelsum
Een paar honderd meter lang is de Boarnsylsterwei, waarna we op de Skierhusterwei uitkomen. We krijgen meteen een prachtig uitzicht op de kerk van Jelsum dat naar het schijnt een tufstenen kern uit de twaalfde eeuw heeft. We zien aan deze noordzijde van de kerk ook al tufsteen. Het zijn twee rijen spaarvelden boven elkaar. Ze worden beiden afgesloten met een rondboogfries. Latere verbouwingen laten de rode baksteen zien. Het gebouw is sinds 30 maart 2017 overgenomen door de Stichting Alde Fryske Tsjerken
1.
Daar willen we zeker even naartoe. De andere aandachtstrekker, de Dekema State dat tevens een bezoekje wil, kunnen we hiervandaan niet zien. Het ligt verscholen achter de kerk.
Kadastrale kaart 1811-1832: minuutplan Jelsum, Friesland, sectie C, blad 01 (MIN02043C01)
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed MIN02043C01 (CC BY-SA 3.0)
|
De gedachte dat de weilanden die ons scheiden van kerk wel afgegraven zullen zijn, klopt weliswaar maar toch anders dan gebruikelijk, zo blijkt bij het zien van het minuutplan van de gemeente uit 1820.
Op de Kadastrale kaart 1811-1832 treffen we de situatie na twee eeuwen onveranderd aan.
Echter, de efterste terp of achterste terp zoals de terp werd aangeduid waarop de Harinxma state heeft gestaan, is wel afgegraven
2. Dit is het oostelijk rechthoekige deel waarbij wij staan op het noordelijke deel van de Skierhusterwei. We zien ook dat dit deel aan de rand iets lager ligt dan de omliggende delen, wanneer we naar de kerk kijken.
De Harinxma state was in 1708 in eigendom van grietman Ernst Mockema van Harinxma thoe Slooten. Het is vrij zeker dat deze grietman de state bewoonde afgaande op zijn naam en de beide benamingen die voor de state gebruikt zijn
3.
|
De ongeveer vijfjarige Ernst draagt hier de zwarte baret met oranje lint en struisveren, een vuurrode, blauw gevoerde jurk over oranje met zilver brokaten rok. Ter hoogte van zijn linker heup heeft hij mogelijk een kruikje. In de linkerhand heeft hij de herdersstaf en om rechterhand een bloemenkrans.
|
Ernst Mockema van Harinxma thoe Slooten / Wybrand de Geest (schilder). - 1654
detail uit
Portret van vier kinderen van Pieter Harinxma Thoe Slooten
bron: rkd Wybrand de Geest - Wikimedia Commons Piet Bakker (2008) De Friese schilderkunst in de Gouden Eeuw
|
Deze Ernst Mockema van Harinxma thoe Slooten (1648 - 14-5-1725) was trouwens grietman van Baarderadeel, waar hij tussen 1669-1701 en 1708-1722 was aangesteld. Ernst was de zoon van de raadsheer Pieter of Petrus van Harinxma thoe Slooten en Susanna van Burmania . Ernst trouwde te Weidum op 27 juni 1680 met Tiemck of Tjemk van Scheltema, waarmee hij drie kinderen kreeg. Hij werd grietman op 2 juli 1669. Hij droeg het vervolgens op 20 oktober 1701 over aan zijn zoon, maar deze overleed 11 februari 1708, zodat hij op 30 maart 1708 weer aantrad tot 6 januari 1722
4.
De boerenarbeider Hoatse de Jong uit Koarnjum denkt dan ook dat de sloten van de rechthoek de grachten zijn van de state die dus zowel Harinxma als Mokkema genoemd werd.
Tekening Slot Mockema onder Jelsum in 1722 / J. Stellingwerf (tekening). - 1722
bron: Historisch Centrum Leeuwarden - Documentatiestichting Leeuwarderadeel / JELSUM3353
|
En van Mokkema is een tekening gemaakt. De Jong corrigeert daarmee de gedachte in het Aardrijkskundig Woordenboek, waarin gesteld wordt dat Haersma of Haarsma dezelfde state is als de Harinxma state
5.
Lastig is het echter wel om de locatie goed voor ogen te krijgen. De mogelijke prentmaker Jacob van Meurs tekent in 1664 de state aan It Paradys
6.
Niet veel later komt Caspar Luyken met een intekening op de plek die De Jong ook hanteert
7.
De heer Hotze de Jong uit Koarnjum is trouwens 80 jaar, wanneer hij dit opschrijft. En het boekwerk getiteld Jelsum troch de tiden hinne komt onder nummer 262 uit bij de Fryske Akademy in de Rige Doarpsskiednissen. Het is nummer 2 in deze nieuwe reeks.
Hij is geboren in Wolsum op 6 oktober 1884, zijn ouders waren Pier Pieters de Jong (1851-1919) uit Exmorra en Menthe Carolina Noordenbos (1858-1949) uit Hardegarijp. Hij gaat als vijftienjarige knecht aan de slag bij de boerderij van Baarda in Jelsum. Als negenentwintigjarige boerenknecht trouwt hij op 8 augustus 1914 met Grietje Kooistra (1881-1957). Beiden woonden toen al in Jelsum. Zijn ouders waren al vertrokken naar Amsterdam. Deze scheiden daarna, waarna zijn pa naar Duitsland vertrok als boerenarbeider en daar kwam te overlijden.
Hotze bezocht de Ryks Lânbou Winterskoalle in Leeuwarden in de jaren 1916 en 1917 en ging vervolgens als laboratorium assistent in Leiden aan de slag, om daarna overgeplaatst te worden naar Rijswijk.
Deze fabriek in Rijswijk werd echter gesloten, waarna hij terugkeerde naar zijn vrouw en kinderen in Jelsum. Hier kwam hij in dienst bij de weduwe van boer-dichter Jan Linses van der Burg.
Tussen 1934 en 1949 was hij in dienst bij de voedselcommissaris van Friesland om te kalverschetsen - de vlekkenpatroon en kleuraftekening registeren - en biggemerken, waardoor hij op zijn fiets vele boerenbedrijven in Friesland bezocht. Na zijn pensioen ging hij weer aan de slag op de boerderij waar hij als vijftienjarige begon.
En omdat zijn zoon en kleinkinderen in Canada woonden zag hij zich genoodzaakt om als 72-jarige aan een cursus Engels te beginnen. Hij wilde toch de brieven van zijn kleinkinderen kunnen lezen.
Als 80-jarige werkt hij nog steeds op het land - iets wat hij tot zijn 81ste zou doen, maar ook werken met de pen is hem niet vreemd. Hij had zichzelf als jongeling al Fries leren lezen en schrijven. Vanaf zijn 35ste schreef hij verhaaltjes die werden gepubliceerd in Sljucht en Rjucht.
Jelsum troch de tiden hinne / H. de Jong. - Rige Doarpsskiednissen, 2. - Drachten : Laverman, 1965
|
Voor het Leeuwarder Courant schreef hij vanaf 1928 tot het uitbreken van WOII onder eigen naam en onder pseudoniem Swalker de column Fen it Fryske hiem. Latere verzoeken van onder andere de hoofdredacteur S.D. de Jong en R. Brolsma - die ook dezelfde column schreef - wees hij toen dan ook botweg van de hand.
Hij schreef in 1929 en 1933 twee toneelstukken En do't de Krystklok lette .... en Hált moed!. Ook volgen een aantal boerenstreekromans, bijvoorbeeld Op Wyldskar (1948), Hester Holkema (1950) en Trude (1953). En tenslotte komt in 1960 zijn roman Tarzan uit. Hierin levert hij kritiek op hypocrisie van vrome christenen. En als laatste - tot dan toe - dus in 1965 deze Jelsum troch de tiden hinne, waarvoor hij het Rijksarchief heeft uitgespit op dit dorp.
Hij gaf over zichzelf aan dat hij niet politiek of religieus geëngageerd was. Van de socialist Pieter Jelles had echter wel onthouden dat het schrijven zelf de beloning was en niet om er ook nog iets mee te verdienen.
Op zijn 87ste verjaardag keert hij terug naar geboortehuis in Wolsum, waar hij de eerste twee jaar van zijn leven verbleef. Het zou de eerste keer worden na 85 jaar. Hij wist niet eens dat het er nog stond, maar zijn eerstesteenlegging "De eerste steen gelegd door Hotze P. de Jong" bewees dat het er nog was. Er stond echter ook nog "oud 5 jaren", waarmee dus duidelijk wordt dat het niet om onze Hotze gaat, maar om zijn oom, die als vijfjarige in 1868 de eerste steen had gelegd.
Op zijn 90ste verjaardag vertelt hij dat hij officieel vijftig jaar lang in Kornjum gewoond heeft, in een huis waar hij nog steeds woont met zijn dochter, aan de weg naar Jelsum. De dorpsgrens was vlakbij. En zonder verhuisd te zijn woont hij nu alweer jaren in Jelsum omdat de dorpsgrenzen zijn gewijzigd. Het gaat om een van de huizen die ten zuiden van de flapbrêge Boarnsyl liggen, de Boarnsylsterwei 9.
Als hobby maakt hij voor de Fûgelwacht op zijn negentigste nog "aan de lopende band" eendekorven in het bûthûs van de boerderij van Rein Span aan de Skierhústerwei.
Vanwege een dreigende spellingswijzing van de Friese taal stuurde hij een protestbrief op 12 juni 1976 aan de Minister van Onderwijs. Deze ondertekende hij met 'de oudste van de Friese schrijvers'.
Als 96-jarige weigerde hij de gouden koninklijke onderscheiding met de woorden "Ik skriew foar myn folk en mei dy ûnderskiedings hoege jo by my net oan te kommen." Hij was namelijk tegen het hele decoratiesysteem.
In het algemeen wordt onderhand na zijn 97ste verjaardag wel aangenomen dat hij de oudste levende schrijver ter wereld is. Hij schrijft nog steeds. Zonder schema, want daarvan moet hij niets hebben.
Hij zal op 30 januari 1982 te Jelsum komen te overlijden. Hij is stilte begraven.
Postuum verschijnt in 1984 zijn laatste roman Ruerd Romkes
8.
Naast deze Sté fan Harinxma-State (ek wol neamd "Mockema"), tekent hij op zijn dorpskaartje de boerderij op Dekemawei 1, dat met de schuur aan de Op é Terp staat, in als Harinxma-State. De weg Op é Terp zou verder naar het westen doorlopen tot de Brédyk, maar is in zijn tijd al een vervallen weg
9.
De eerste versie van de Brédyk is - zo vermoedt men - al in de tiende eeuw aangelegd. De weg die wij volgen ziet men als eerdere voorloper als pad dat de terpen met elkaar verbindt
10.
In een terp te Jelsum werd al omstreeks 1842 een muntstuk gevonden. Het betreft een Arabische dirhem van zilver met een gewicht van 2,125 gram
11.
Mogelijk is het gebruikt als hangsieraad, want er zit een gaatje in
12.
Er zijn tevens bronzen munten van Drusus, Gaius (Caligula) en Nero gevonden
13.
In welke terp te Jelsum het gevonden is en hoe het tevoorschijn is gekomen - bijvoorbeeld bij afbraak of afgravingen - is niet duidelijk.
Hoogteverschillen tussen de weilanden en de kerkterp te Jelsum.
bron: AHN-viewer
|
Aangenomen wordt dat deze blokvormige kavels huisterpen zijn. Dit geldt ook voor de andere terpen die hier op de kwelderwal vanaf circa 600 vOJ zijn ontstaan
14.
Samen vormen de huisterpen een soort van radiale terp met op de kruin de kerk van Jelsum uit ± 1175 dat omringd wordt door de gebruikelijke ossenweg met de boerderijen
15. De Skierhusterwei vormt het noordelijke en oostelijke deel van deze ringweg. Hierop volgt in het zuiden Op 'e Terp en in het westen It Paradys.
Het beeld waarna we kijken hoort dan ook bij het beschermd dorpsgezicht
16.
Aangezien we op dit moment volgens een verkeersbord de Skierhusterwei oostwaarts niet mogen inrijden gaan we westwaarts. Wanneer we bij de sate "It Skierhûs" komen, dat volgens het BAG uit 1640 stamt
17, raken we lichtelijk in de war. Want ook hier mogen we niet It Paradys inrijden. We stoppen dus maar weer even.
Deze sate, dat net ten westen van de Harinxma state lag, was dan ook van 1698-1718 in het bezit van grietman Ernst Mockema van Harinxma thoe Slooten.
Hoatse de Jong meldt hierover dat de naam Schierhustersate tot 1858 in ere bleef, maar raakte later toch in verval. Met deze huidige naam wil het echter behouden blijven voor het nageslacht. Evenals het verhaal waaraan de naam Skierhus is gekoppeld. Het behoorde namelijk als uithof toe aan het klooster Klaarkamp in Rinsumageest.
Het was - vanwege de inmiddels bestaande dijken - niet meer op een terp gebouwd maar gewoon op het vlakke land tussen de dorpskernen.
Achter de schuur, dat in 1899 veel kleiner was stond een lijtshuis of lytshûs. Dat jaar verviel ook dit huisje.
De plaats van de Skierhús-Sate die ten westen ervan ligt, was in 1900 nog volledig bedekt met zware bomen. Deze werden allen uiteindelijk brandhout.
Als jongen had Hoatse, toen hij hier in 1900 een giergat moest graven, een bronzen ring gevonden waarin Bonifatius aan de binnenzijde gegraveerd stond. Helaas weet hij niet meer waar het gebleven is
18.
Wij rijden - gezien de tijd - vervolgens door naar rotonde om meteen door te rijden naar Leeuwarden. De kerk en state nemen we dan op de terugweg mee is de gedachte.
noten:
1.
Stichting Alde Fryske Tsjerken Sint Genovevakerk - Informatie;
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 14;
2.
provinsje fryslân / provincie fryslân Cultuurhistorische Kaart Fryslân - 10. Stinzen en states / buitenplaatsen - inzoomen op kaart Jelsum - selectie Boerderij, State/Buitenplaats Harinxma;
Jelsum troch de tiden hinne / H. de Jong. - Drachten : Laverman, 1965. - p. 82;
3.
provinsje fryslân / provincie fryslân Cultuurhistorische Kaart Fryslân - 10. Stinzen en states / buitenplaatsen - inzoomen op kaart Jelsum - selectie Boerderij, State/Buitenplaats Harinxma;
4.
Nieuwe naamlijst van Grietmannen : van de vroegste tijden af tot het jaar 1795 : met eenige geschiedkundige aanteekeningen / H. Baerdt van Sminia. - Leeuwarden : H.C. Schetsberg, 1837. - p. 235-237;
Delpher:
Leeuwarder courant, 21-08-1937 Meubelbeslag : Naar aanleiding der tentoonstelling in het Princessehof / Nanne Ottema.;
Anonyme dichters út de Gijsberttiid. / G. A. Wumkes (in: It beaken; meidielingen fan de Fryske Akademy, jrg 3, 1940-1941, p. 83;
Naamlijst der heeren grietslieden en secretarien in Vriesland, van de vroegste tijden af, tot op het tegenwoordige; met de jaaren van aanstellinge. In rang der Grietenien. Leeuwarden : Johannes Seydel, 1785 p. 35;
rkd
Wybrand de Geest -
Johannes Heimans;
5.
Jelsum troch de tiden hinne / H. de Jong. - Drachten : Laverman, 1965. - p. 82-84;
Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden : Vijfde deel: H. / A.J. van der Aa. - Gorinchem : Jacobus Noorduyn, 1844. - p. 84;
6.
Rijksmuseum:
De grietenye van Leeuwerdera-deel / Bernardus Schotanus à Sterringa, Sjoerd Aetesz. Haacma, Sytse Gravius (cartograaf), prentmaker (prentmaker). - 1664 RP-P-AO-2-21A-1;
7.
Rijksmuseum:
Leeuwerdera deel de eerste grietenije van Ooster goo / Bernardus Schotanus à Sterringa (cartograaf), Caspar Luyken (prentmaker [toegeschreven]). - Leeuwarden : François Halma, 1698 en/of 1718 RP-P-AO-2-23A-1-2;
8.
Jelsum troch de tiden hinne / H. de Jong. - Drachten : Laverman, 1965. - p. [5], 47;
Tresoar sirkwy Jong, Hoatse de;
dbnl Oer skriuwer, boek en útjeften / Tineke J. Steenmeijer-Wielenga;
AlleFriezen:
Hoatse de Jong
geboorte -
Bevolkingsregister 1876 - 1904
huwelijk;
Delpher:
Leeuwarder Courant artikelen column Fen it Fryske hiem van H. de Jong / H. d. J.:
04-02-1928,
26-05-1928,
08-09-1928,
22-06-1929,
24-12-1929,
12-09-1931,
23-01-1932,
26-03-1932,
28-05-1932,
16-11-1932,
08-04-1933,
06-10-1934,
13-10-1934,
16-02-1935,
29-06-1935,
27-07-1935,
21-09-1935,
07-03-1936
Leeuwarder Courant artikelen column Fen it Fryske hiem van Swalker:
06-05-1940,
24-12-1940,
15-05-1941,
20-05-1941;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-10-1964 Wie is die man? Hoatse de Jong;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-05-1972 Hoatse de Jong nei 85 jier yn bertehûs werom (foto);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-05-1972 Hoatse de Jong nei 85 jier werom yn Wolsum;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-10-1974 Hoatse de Jong te Jelsum (zondag 90) zegt: „Ik bin sa tankber as hwat; ik hoopje de 100 to heljen";
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-09-1975 fries mozaiek (foto);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-05-1981 Hoatse de Jong zei „nee" tegen onderscheiding;
Nieuwsblad van het Noorden, 06-11-1981 Oudste schrijver ter wereld? Friese auteur van 97 met strak werkschema;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-02-1982 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-06-1984 Postúm proaza fan Hoatse de Jong en Sybrand Rinia / Tineke Steenmeijer-Wielenga;
9.
Jelsum troch de tiden hinne / H. de Jong. - Drachten : Laverman, 1965. - p. 30-31;
10.
Beschermde stads- en dorpsgezichten ingevolge artikel 20 van de monumentenwet Jelsum gemeente Leeuwarderadeel :
Toelichting op het besluit tot aanwijzing van Niehove als beschermd dorpsgezicht. - Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 1987'. - p. 2;
11.
Vervolg der aanteekeningen over de Nederlandsche, in het bijzonder over de Friesche Muntgeschiedenis / S. Wigersma Hz. - p. 113
Tijdschrift an het Koninklijk Nederlandsch Genootschap voor Munt- en Penningkunde 15e Jaargang. - Amsterdam : Johannes Müller, 1907, p. 107-131;
12.
Catalogus der meest belangrijke voorwerpen, met uitzondering der schilderijen, in het Friesch museum te Leeuwarden / P.C.J.A. Boeles. - Keurverzameling van vóór-Germaansche, Germaansche en Romeinsche oudheden (ontgraven in de Provincie Friesland). - III Germaansche lijfsieraden B. Van goud en zilver 301. - p. 36. - Amsterdam : Meijer & Schaafsma / Friesch genootschap van geschied-, oudheid- en taalkunde, 1909. - p. 19-58;
13.
Excerpta romana : de bronnen der Romeinsche geschiedenis van Nederland / A.W. Byvanck. - 's-Gravenhage : Nijhoff, 1947
p. 200;
Catalogus der meest belangrijke voorwerpen, met uitzondering der schilderijen, in het Friesch museum te Leeuwarden / P.C.J.A. Boeles. - Keurverzameling van vóór-Germaansche, Germaansche en Romeinsche oudheden (ontgraven in de Provincie Friesland). - III Germaansche lijfsieraden B. Van goud en zilver 301. - p. 36 . - Amsterdam : Meijer & Schaafsma / Friesch genootschap van geschied-, oudheid- en taalkunde, 1909. - p. 19-58;
14.
Beschermde stads- en dorpsgezichten ingevolge artikel 20 van de monumentenwet Jelsum gemeente Leeuwarderadeel :
Toelichting op het besluit tot aanwijzing van Niehove als beschermd dorpsgezicht. - Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 1987'. - p. 2;
15.
Beschermde stads- en dorpsgezichten ingevolge artikel 20 van de monumentenwet Jelsum gemeente Leeuwarderadeel :
Toelichting op het besluit tot aanwijzing van Niehove als beschermd dorpsgezicht. - Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 1987'. - p. 2;
16.
Beschermde stads- en dorpsgezichten ingevolge artikel 20 van de monumentenwet Jelsum gemeente Leeuwarderadeel :
Toelichting op het besluit tot aanwijzing van Niehove als beschermd dorpsgezicht. - Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 1987'. - p. 2;
Begrenzingskaart;
Besluit;
17.
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG)
Pand ID 0081100000003506;
18.
Jelsum troch de tiden hinne / H. de Jong. - Drachten : Laverman, 1965. - p. 47, 64, 84;
Beschermde stads- en dorpsgezichten ingevolge artikel 20 van de monumentenwet Jelsum gemeente Leeuwarderadeel :
Toelichting op het besluit tot aanwijzing van Niehove als beschermd dorpsgezicht. - Rijksdienst voor de Monumentenzorg, 1987'. - p. 3;
De Fryske cistersiënzerkleasters en har besit / J.A. Mol. - p. 33 [kaart met Schirahuus, Jelsum] (in: De Vrije Fries, Jaarboek, 71, 1991 p. 29-52;
Zoektocht naar het kloosterverleden in Jelsum / Nico Groenewegen
(in: De Flapút : Doarpskrante fan Jelsum-Koarnjum Febrewaris 2021 p. 24-26);
fotooverzicht It Skierhus:
Tresoar Fries Fotoarchief:
Het erf met zicht op de Nederlands Hervormde Sint Genovevakerk te Jelsum. Bewoond door Waling Dijkstra. - ca. 1927 16161;
Gezicht op de Skierhusterwei vanaf de spoorlijn. - ca. 1950 43551;
Historisch Centrum Leeuwarden:
Skierhusterwei vanaf de overweg gezien. - ca. 1930 JELSUM2644;
internetraadpleging: 12 - 19-4-2022
|
|
|
kerk, Jelsum
|
|
Sate "It Skierhûs", Jelsum
|
|
Leeuwarden
De N357 brengt ons binnen enkele minuten van Jelsum naar het centrum van Leeuwarden.
raad het geluid, 8-8-2019
Leeuwarden Parkeergarage Oldehove
[consumptietijd: 00:00:24]
|
We rijden hier meteen de Parkeergarage Oldehove (Aldehou) in.
Wanneer we de wagen verlaten horen we in de betonnen ondergrondse garage een fascinerend golvend pulserend geluid.
Na een korte speurende wandeling door de garage treffen we de bron aan. Hopelijk is het te verhelpen, want fijn is het niet.
Snel lopen we naar buiten om aan de overkant van de Boterhoek het door Pieter Hendricus Tauber (1927-2017) ontworpen gebouw van Tresoar in te lopen
1.
We zijn nog net op tijd voor het zien van de (gratis) tentoonstelling Onderweg, de reis van het linnen. Morgen is het de laatste dag, dat het te bewonderen is.
Sinds 29 juni was hier het resultaat te zien van enkele kunstenaars die aan de trekroute van de Hollandgangers woonden en een opdracht van Hennie Dijk-Stel hadden aangenomen.
Deze Hollandgängers waren seizoenarbeiders die vanuit de Duitse landen hier kwamen werken. Deze Hannekemaaiers, grasmaaiers, werden dan ook Hollandgänger of Piekmäijer genoemd. Onderweg hier naartoe liepen ze met stof langs de huizen als handelswaar, zodat deze katholieken tevens lapkepoepen of fijndoekspoepen als bijnaam kregen. In 1980 zijn ze in Allingawier als maaier uitgebeeld.
De opdracht van Hennie Dijk-Stel borduurde hierop voort en wilde dit verhaal naar onze tijd brengen met in de hoofdrol duurzaam linnen en/of hedendaagse economische vluchtelingen. Tevens kregen ze het verzoek om hun stuk langs de route door te geven.
Beeldend tuinkunstenaar en docent Hennie Dijk-Stel (Artuin) had namelijk al sinds 2012 een rol linnen liggen, die ze in Stadtmuseum Quakenbrück had gekocht. Daar werd deze 30 meter lange lap uit de collectie afgestoten.
Na enige tijd kreeg ze dit plan en knipte de lap in stukken en activeerde de andere kunstenaars
2.
Hennie tekende als jong meisje al. Als tienjarige zond een grappige tekening naar de Friese koerier voor de kinderpagina de kleine koerier. Ze won er een doosje wasco mee
3.
Ze huwde met de even oude Goos Dijk, die mavo-leraar biologie, aardrijkskunde en economie tijdens zijn werkzame leven was. Ze genieten intussen al enige tijd van hun te bezichtigen tuin [BinnensteBuiten] bij hun kop-romp boerderij uit 1763 in het centrum van Oudwoude
4.
Of ze ook honderd dagen vlas in de tuin hebben wordt niet duidelijk. Wel is duidelijk dat er 20 andere kunstenaars gehoor hebben gegeven aan haar oproep, zodat we hun werk hier kunnen aanschouwen.
In deze periode zijn er ook twee lunchlezingen georganiseerd geweest.
Een werd gegeven op 18 juli door Gerhild van Rooij. Zij besprak het verhaal van de Hannekemaaiers onder de titel Hannekemaaiers. Seizoenarbeiders onderweg, waarbij de kiepkerels en marskramers uit Westfalen niet onbenoemd bleven. Onder hun de oprichters van bedrijven als C&A, V&D, Schweichmann, Voss, Sinke, Lampe en Hanewacker
5.
Twee weken later, op 1 augustus vertelde Klaas Oosterbaan Het verhaal van het vlas. Klaas was zelf vlasteler en vertelt het hele procesverhaal van het vlas (in het Bildts) vanaf het zaaien van de zaadjes tot het afleveren van de draden bij de linnenverwerker.
Van de bijdragen van
Gerhild van Rooij,
Nynke Runia,
Rieneke Gollnau,
Agnes Hakkenberg van Gaasbeek,
Hannah Elisabeth HogWalstra (1958-2020) ,
Petra van Kalker,
Elbrich Wind Wartena,
Elke Schmitz,
Geke Beenen-de Bos,
Pim W.J. Sissing,
Jet Rotmans,
Geertje van der Zijpp,
Sebastiaan Haykens,
Johanna Lups ,
Irma Frijlink-Grasveld,
Oksana Heitmann,
Beate Kliche,
Maria Stratmann,
Rainer Englisch,
Hennie Dijk-Stel en
Dagmar Schwager
laten we enkele de revue passeren.
Zo verbindt Agnes de lap door het in repen te scheuren en opnieuw grof weeft, waarmee tevens de hele vlasplant wordt verbonden met het werk.
Ook Nynke legt de verbinding, maar nu met de reis als groeipad, zoals ook het vlasplantje het hele proces moet doorlopen om verwerkt te kunnen worden tot doek.
Na veel overwegingen bracht genealogisch onderzoek een andere richting in beeld bij Rieneke Gollnau. Haar werk verbeeldt de verbinding met een voorouder Derk Jans, die als kiepkerel Onderweg naar haar was en uiteindelijk meer achterliet dan wat ze simpel heeft aangebracht op de lap. De drie rode zakdoekrepen dienen als sluiting om de opgerolde koopwaar als kunstenaar gemakkelijk te kunnen vervoeren, waarmee het oerverhaal van haar geslacht weer rond is te maken.
Irma Frijlink liet zich met de wind meevoeren naar verre streken. Hierbij gebruik ze bladeren die als het ware door de lucht zweven om over de horizontale grenzen op het doek over te steken.
Organisator Hennie wil met haar oneindige rode draad verbinding maken tussen diverse verhalen, waarbij het bovenste het laatste stuk is van de 30 meter lange lap. Met de binddraden van wever is zijn verhaal verbonden aan haar rode draad van het leven, dat de verschillende perioden symboliseert.
De medewerkers van het Museum MeyerHaus laten er geen gras over groeien en vertellen met gebruikmaking van het materiaal het verhaal van onder andere de naamgever van het museum, Gerard Lucas Meyer. Geboren in Alkmaar in 1830 als zoon van een vader die zijn verdiensten als Hollandgänger succesvol investeerde in een weverij. We zien beide functionaliteiten terug in een bekend landschap. Onder leiding van Dagmar Schwager kwam dit Gesammtkunstwerk tot staat, waarbij door haar toegepaste wikkeltechniek het weven wordt uitgebeeld.
Petra focust haar tocht op haar voorouderlijke kiepkerel, zodat we omgekeerd als kijker haar werk laag voor laag moeten afpellen om te komen tot haar onzichtbaar gemaakte horror vacui
6. Het groezelig gemaakte linnen werd vervolgens bedrukt met zelfgemaakte letter- en cijferstempels, waarna diverse kleuren acryl het archeologisch verstoppende werk deed. Haar kiepkerel is net in Marrum geweest, waarna hij verder gaat als brenger van vernieuwing en verhalen.
Ook Elke laat in haar fascinerend bewegelijk werk dingen verdwijnen, maar nu op de voorgrond en het betreft de hoofdrolspelers. Ze flankeren drie reizigers die een landelijk gelegen pad volgen. Hun pad wordt echter versperd door bootvluchtelingen uit het zonnige paradijs op weg naar de Europese Unie. Ze wachten op een rechtvaardige verdeling van wat is en zijn bereid tot samenwerking en betrokkenheid. De symbolische eik, waaronder de sterrenvlag van de EU straalt, staat voor kracht en standvastigheid waarmee de mens altijd de uitdagingen van het moment het hoofd weet te bieden.
Ze heeft dit werk gemaakt met een techniek dat doet denken aan sgraffito, maar nu met drie lagen bestaande uit oliepastel, potlood en acrylverf
7.
Na afloop werpen we - nu we er toch zijn - even een blik in de rest van het gebouw. We treffen nog enkele titels aan die we aan onze eigen collectie tegen betaling aan de onze mogen toevoegen. Ook bij de buurman Afûk liggen er nog enkele die we echt moet hebben, waarna we verder het oude centrum intrekken.
Mogelijk geïnspireerd door de tentoonstelling valt ons vanuit de Kleine Kerkstraat een elektriciteitskastje in de Burmaniastraat op. Het zit verstopt achter een grafische afbeelding van M.C. Escher dat is mogelijk gemaakt door het Wijkpanel Binnenstad. Het is gemaakt door Roy Schreuder (Leeuwarden, 1991)
8 en hier geplaatst omdat Maurits Cornelis Escher hier vlakbij in het Princessehof op 17 juni 1898 geboren is. Escher overleed trouwens in Hilversum op 27 maart 1972.
Aanleiding voor dit portret is natuurlijk om de aanblik van het kastje te verhullen.
Na nog een bezoekje aan Van der Velde is het de hoogste tijd om even een terrasje te pakken aan het water van de Nieuwestad.
Bijgetankt en uitgerust kunnen we vervolgens aan de andere zijde de winkels bezoeken.
Ter hoogte van de Lange Pijp, bij Het Friesche Paard van Auke Hettema (1927-2004) treffen we de sinds 2018 opvallend gemaakte bijzondere lichtmast aan. De in 1999 geplaatste sierverlichting
9 is 'omwikkeld' met de rood-wit-blauwe vlag. Dit geldt tevens voor de andere gebogen variant aan het einde van de straat en achter de Waag op het Waagplein.
In dit gebied vindt ook de kermis plaats.
Gezicht op de Lange Pijp, vanuit het zuiden. / Petrus Groenia (schilder). - 19-05-1798
|
De Lange Pijp (of Langepijp, Langepiep), dat ook de Weerdspijp genoemd werd, ligt hier sinds 1615 als plein. Een van de vele pogingen om de uit drie terpen opgebouwde stad te voorzien van een plein dat als centrum van de (nieuwe) stad kon doorgaan. Dat is gelukt.
Zo werd op 19 mei 1798 het toneel van het Nationale feest 'Aan de Een- en Onderdeelbaarheid' van het Bataafse volk.
Anderhalve eeuw later wordt er een Ideeënbus midden op de pijp geplaatst voor een actie, getiteld Leeuwarden-Frieslands kern, dat een week zal duren. De bus van bijna vier meter hoog en staat 1.35 meter boven de grond. De gleuf waarin de ideeën gegooid kan worden zit ongeveer op een meter hoogte in de bus. Er is daarom een klein platform gemaakt dat men met een trap kan bereiken. Van 29 september tot 5 oktober wil het ideeën ophalen om Leeuwarden tot industriekern om te vormen. De beste ideeën die ook uitvoerbaar zijn worden beloond met een prijs.
Ideeenbus Langepijp, 1958
|
Er zal in de week in het Beursgebouw een tentoonstelling worden gehouden met een stand van alle Leeuwarder producten. Er komen optochten om de Friezen en niet-Friezen te doordringen welke betekenis Leeuwarden heeft en moet krijgen.
Minister A. Vondeling zal op maandag in de "Harmonie" een spreekbeurt houden op Verhouding stad en platteland. Hierin prijst en waarschuwt hij voor de stilte.
"De stilte van het Friese platteland, dat aan een droom gelijk kan zijn."
"De stilte heerst er helaas echter ook op werkdagen en dan is het geen heerlijke stilte meer, doch een levensgevaarlijke. Stilte immers ligt zo dicht tegen stilstand aan en dan is zij achteruitgang. Als men de lege huisjes in de greiddorpen ziet en men bekijkt de cijferreeksen die spreken van elk jaar teruglopende bevolkingsaantallen, dan slaat iemand de schrik om het hart.
Het zal inderdààd noodzakelijk zijn, dat Friesland meer industrialiseert. Er moet voor de arbeidskrachten, die de landbouw noodwendig afstoot, werkgelegenheid worden geschapen anders zullen steden als Leeuwarden en Sneek er niet in slagen tot een gezonde bloei terug te keren."
Woensdagavond 1 oktober 1958 rond tienen werd de ideeënbus echter al opengesneden en alle brieven - op twee na - weggenomen, verscheurd en versnipperd. Een groep typische "Nieuwestadjeugd" wordt verdacht van deze vernieling. Iedere briefschrijver wordt verzocht opnieuw hun idee te schrijven en nu te bezorgen bij het bureau.
Er zijn uiteindelijk ruim zestig serieus te beoordelen ideeën binnengekomen. Een ervan is in ieder geval uitgevoerd: een horecagelegenheid in de Oude Waag als bestemming geven. Op de vraag Wat moet in Leeuwarden gebeuren?, doelend op de industrialisatie, lijkt de benoeming van een gemeentelijke ambtenaar die de industrie benadert, een goede kans te maken.
"Helaas werd hier verder nimmer iets van gehoord." Maar desondanks blijken vele suggesties toch uitgevoerd te zijn en ruim tien jaar later realiteit geworden.
De Waag kreeg in 1970 een horeca-bestemming, in 1972 werd het carillon in oude luister hersteld. De wens om de Oldehove te restaureren "voor het te laat is" werd tussen 1972 en 1974 vervuld. Vele gewenste beeldhouwwerken werden er sindsdien geplaatst.
De Lange Pijp blijft als "centrum" wel in trek voor diverse aandacht vragende acties, al wordt dat niet altijd bestuurlijk op prijs gesteld
10.
De Waag (24319) is een tussen 1596 en 1598 opgetrokken sierlijk gebouw onder een gezwenkt tentdak.
Gezicht op de Waag in Leeuwarden. Het gebouw is van voren getekend. / J. Stellingwerf (tekening). - 1723
|
Holland / 16 Leeuvarden. Vieux Waag. - 1884
Gezicht op de Waag vanaf een verhoogd standpunt in het zuidoosten.
|
Omdat het aanbod van de te wegen goederen steeds groter werd, besloot men in 1786 om stenen kolommen onder de overhang plaatsen
11.
Het kan echter ook zijn dat deze met ijzeren stangen aan de gevel bevestigde hangluifel dat jaar is vervangen door een houten rondgaande Toscaanse portiek met 20 zuilen is vervangen
12.
Hoe het ook zij, het werd 30 jaar later, in 1816 alweer afgebroken. De luifel werd met een meter verlengd, waardoor er in plaats van 900 vaten, nu 1300 onder konden staan. Door nog meer groei was men rond 1860 genoodzaakt om de boter te beschermen tegen de schadelijke weersinvloeden door tijdelijke luifels te plaatsen tijdens marktdagen
13.
Het was tot 1880 in bedrijf, waarna het vervolgens tussen 1884 en 1890 werd gerestaureerd onder leiding van de architect en directeur van Gemeentewerken, J.E.G. Noordendorp. De luifel werd weer teruggebracht in oude staat
14.
Daarna is de functie overgenomen door het nieuwe Beurs- en waaggebouw, waarin sinds kort de Campus Fryslân van de Rijksuniversiteit Groningen zit gevestigd.
Deze Stadswaag staat op het deel van de uitbreiding van de stad dat - zoals bekend - in de eerste helft van de 15 eeuw plaatsvond.
Voor de wekelijkse markt is dan ook een - voor die tijd - opmerkelijk brede rooilijn tussen de panden aan weerszijden aangehouden. Tussen deze panden aan de Nieuwestad is minimaal 40 meter gereserveerd voor markt en scheepvaart. Tijdens de marktdagen lagen er hier rond de 300 dorpsschepen in het water
15.
Het voornaamste product dat werd gewogen en gekeurd is de boter. De gevulde vaten van zuiver, blank en gewaterd eikenhout hebben veelal een inhoud van 20 of 40 kilo boter. De keurder gaat met een lange boterboor tot de bodem en bekijkt zo met één oogopslag de hele inhoud, waarbij tevens de waargenomen geur bepalend is. Vervolgens brengt hij met een slag de boter weer terug en haalt boor er weer uit. Groothandelaren kopen veelal de vaten op om ze mede naar Engeland te verschepen
16.
Dit gebouw zou als centrumfunctie van de stad voor eeuwen zijn waarde betonen om Leeuwarden op de kaart te houden
17.
uit: Architectvra, dat is: Bouwkunst / Ian Vredman Frison. - t'Amsterdam : Ian Ianszoon, 1630
bron: Koninklijke Bibliotheek PPN=422201685
|
Opervm antiqvorvm romanorvm [...]. - Antverpiae : Cock, 1562
bron: Koninklijke Bibliotheek PPN=422036722
|
Pictores, statuarii, architecti, [...] / Ioanni Vredemanni Frisii. - Antverpiae : Cock, 1563
bron: Koninklijke Bibliotheek PPN=421835346
|
Variae architecturae formae / J. Vredeman de Vries. - Antverpiae : Theodorus Gallaeus, 1601
bron: Koninklijke Bibliotheek PPN=421814608
|
Wanneer we nog eens iets gerichter kijken naar het Waaggebouw valt de bijzondere cordonband op.
Dit klassieke fries tussen de twee verdiepingen is gemaakt van zandsteen. Het fries is opgebouwd uit trigliefen en versierde metopen.
Door twee gleuven te houwen in de zichtbare zijde van een blok zandsteen ontstaan er visueel drie zuilen, de trigliefen. Hieronder treffen we de guttae, de druppels aan. Tussen twee trigliefen zit een zandstenen blok, de metope, dat hier versierd is door een verscheidenheid van engelenkopjes, rozetten, ossenkoppen en leeuwenkoppen. Mogelijk zijn deze geïnspireerd op werk van Hans Vredeman de Vries (Leeuwarden, 1527 - Hamburg, 1609) in een stijl die maniërisme wordt genoemd. Hans Vredeman de Vries publiceerde vanaf 1555 voorbeeldboeken
18.
Door zijn publicaties en zijn werk in diverse landen kunnen we dan ook veel van zijn ideeën terugvinden in naast ons eigen leefgebied onder andere in het Oostzeegebied
19.
Werkzaamheden van recenter aard en daaropvolgend onderzoek heeft ook weer een bijdrage geleverd om enkele menselijke werkzaamheden zichtbaar te krijgen.
Zo vertelt de stukadoor (Adam) Appie Born, die op 9 maart 1937 in Leeuwarden geboren werd, dat hij ooit met andere collega's gewerkt heeft aan de Waag. Zij vonden op het dak loden merktekens met de initiale AB. Dat moesten ze natuurlijk aan Appie vertellen. Zijn initialen zijn immers ook AB. Uit onderzoek blijkt dat er in de zeventiende eeuw een loodgieter in Leeuwarden rondliep, die zowaar ook Adam Born heette. Deze familie heeft dus - door de eeuwen heen - de nodige stempels op Leeuwarden gedrukt. Naast stempels liet Appie ook kleine persoonlijke berichtjes achter bij zijn stucwerk. Deze verstopte hij dan in een muur of achter een ornament. Op het briefje schreef hij dan zijn naam, datum en een actueel gegeven over het weer of wie er op dat moment de leiding had in het land
20.
Soms blijft er ook iets per ongeluk liggen, zoals gebeurde na onderhoudswerkzaamheden aan het begin van het voorjaar van 2023. We zagen toen in de cordonband aan de waterzijde tussen de 3e en 4e triglief dat er een driehoek verfkrabber was blijven liggen.
Bij het zien van de gebogen lichtmast valt het daarachterliggend pand (516464) uit ± 1905 aan het Naauw op.
Hierbij trekt vooral de grote Mercuriuskop de aandacht. Het is in vol reliëf aangebracht. Zijn hoofd draagt de gevleugelde helm.
Ook deze in Neo-Maniëristische stijl gemaakte geveltop is zo uit een van de voorbeeldboeken van Hans Vredeman de Vries gekropen.
Ontwerper van het pand is waarschijnlijk de al eerdergenoemde architect W.C. de Groot. De opdracht voor dit hoge winkelpand in Neo-Renaissancestijl, kwam waarschijnlijk van de lapkepoep Th. Zuhorn. Dit wordt waarschijnlijk geacht omdat hij in 1916 zeker in het pand zit
21.
Deze Th. Zuhorn is de koopman Theodor Friedrich Conrad Zuhorn, die op 6 augustus 1901 in Groningen als 33-jarige trouwde met de in Groningen op 1 mei 1869 geboren 32-jarige Anna Auguste Maria Wreesman. Zij was een dochter van de koopman Warnerus Antonius Theodorus Wreesman en Joanna Josephine Elisabeth Ida Maria Schade.
Theodor is op 10 juni 1868 in Osnabrück (Pruissen) geboren en zoon van de koopman Karl Zuhorn en Ludowiea Richard
22.
Op oude foto's treffen we tussen 1896 en 1910 eerst J.F. van Erp aan.
Hij huurt dit oude pand tot 12 mei 1895. Het zal begin van 1895 verkocht worden. Begin januari is er ƒ4599 geboden. Dat het echter allemaal niet zo'n vaart loopt merken we wanneer er een jaar later op 6 april 1896 voor zijn muziekhandel aan het Nauw 145 een advertentie geplaatst is, wegens de verplaatsing per 12 mei naar de nieuwe zaak aan de Wirdumerdijk
23.
Op de oude foto's komt vervolgens Piet van den Brul voorbij.
Piet betrekt het Nauw 145 in 1897, nadat het rijtje panden met uitzicht op de Nieuwestad aan de Wirdumerdijk met hoek op het Nauw waar hij in gevestigd zat, eind 1896 verkocht gaan worden voor nieuwbouw.
Hij verplaatst vervolgens halverwege maart 1907 zijn zaak van het Nauw 145 naar Nieuwestad L 117.
En daarna zien we Zuhorn op de foto's verschijnen. Hierbij valt een foto op, zo vermoedelijk tussen 1900 en 1902 genomen. Hierop staan er twee lange ladders tegen de pui en een man op de bovenste verdieping. Ook ontbreekt zo te zien de grote Mercuriuskop
24.
Een eerste advertentie van Th. Zuhorn komen we tegen op 9 april 1902. Hij zit dan in Leeuwarden aan de Korenmarkt 203.
In 1905 was Theodor telefonisch te bereiken in Groningen onder nummer 923 toen hij aan de Vischmarkt 3 N.Z. zijn Modemagazijn runde.
Het jaar erop, in 1906 kreeg hij op de Korenmarkt te Leeuwarden het nummer tel.nr. 376.
Aan het einde van dat jaar wordt hij ter naturalisatie voorgedragen. Ook gaat hij de zaak aan de Korenmarkt opruimen, om zich in 1907 aan het Nauw 145 te vestigen. Dit huisnummer kreeg het pand in 1876. Eind maart 1907 laat hij in een advertentie weten dat hij daar zijn filiaal heeft gevestigd.
Het Modemagazijn zal op zaterdag 6 april worden heropend
25.
Gezien de bewoning tot 12 mei 1896 door Van Erp, de bewoning van Van den Brul van in 1897 tot maart 1907 en de bewoning van Zuhorn vanaf april 1907 ligt het niet voor de hand dat het pand gebouwd is door of voor Zuhorn. Wel zien we een ruim gat in tijd tussen Van Erp en Van den Brul, waarin een pand afgebroken en gebouwd kan worden. Ook het BAG noemt 1897 als bouwjaar
26.
Ook het verblijf van Zuhorn duurt niet lang. We weten dat Theodor op 07-03-1918 het winkelhuis nummer 158 aan de Nieuwestad ZuidZijde koopt in tegenwoordigheid van de in Rotterdam wonende Igmaz Paul Brenninkmeijer als mededirecteur zijnde van de NV Algemeene Confectiehandel van C. en A. Brenninkmeijer te Amsterdam.
Om directe concurrentie tegen te gaan wordt in het koopcontract opgenomen, dat Theodor de eerste tien jaar geen dames- of herenconfectie mag verkopen op straffe van een boete van ƒ 5000.
C. en A. Brenninkmeijer hadden even daarvoor hun claim op dit pand doen gelden. Ze hadden dit in 1912 met Mozes Izak de Vries vastgelegd. Mozes Izak de Vries had het pand op 20-12-1897 toegewezen gekregen bij processenverbaal van veiling
27.
Intussen zijn we de winkelroute verder over de Wirdumerdijk naar het zuiden gaan volgen. Hier krijgen de schoenenwinkels en andere de nodige bezoekjes. Deze dijk was voorheen de scheiding tussen droge voeten in het oosten en de monding van de Ee in de Middelzee aan de westzijde.
Bij het kruispunt met Ruiterskwartier/Reigerstraat zijn er weer een aantal van belang zijnde historische aanwijzingen te ontdekken.
Zoals we in de Dekema State te Jelsum kunnen zien werd Hans van der Kallen (1904-1964) aka Havank op nummer 41 geboren.
Amicitia, Leeuwarden. - Buiksloot : Johan Marius Schalekamp (1844-1912), ±1907
bron: informatiebord
Historisch Centrum Leeuwarden / PBWIRDDK037
|
Ten tijde van zijn geboorte stond het pand met het torentje van nummer 37 er nog niet. Dit had namelijk een soortgelijk voorkomen als zijn geboortehuis.
Aan de gevel van het huidige pand is dan ook sinds 22 juni 1996 een afgietsel te vinden van het gipsen reliëfportret dat in de Dekema State te zien is.
Een pand verderop - gescheiden door de Reigerstraat - stond het befaamde hotel Amicitia waarin hij uiteindelijk overleed. In de Reigerstraat treffen we dan ook de hoofdrolspeler van zijn boeken De Schaduw (Charles C.M. Carlier), een ontwerp van Dick Bruna. Voor deze silhouet - we hebben het over een zwart-wit muurschildering - van Havanks Schaduw ging B en W van Leeuwarden al in het voorjaar van 1987 akkoord. De suggestie kwam van iemand die anoniem wilde blijven en onder 'De Schaduw' schreef, maar inmiddels wel bekend is bij de secretaris van de adviescommissie, Cor Wetting. Het zal komen op de blinde muur van - toen nog net - caférestaurant Siderius. Deze zou kort daarop in handen van McDonald's komen. Ook in deze straat kwam Van der Kallen met enige regelmaat. In de stegen hier zaten de duistere cafés en de lichte zeden. Een inspirerende wereld, bedenken we ons, voor zijn genre.
Maar nadat het pand overgedragen werd aan McDonald's bleek het in dusdanig staat te zijn, dat het waarschijnlijk vervangen moet worden door nieuwbouw. Om die reden werd er eerst een kartonnen reliëf gemaakt, dat op zaterdag 30 januari 1988 door Dick Bruna is onthuld. Na de nieuwbouw zal er een nieuw reliëf komen te hangen van iets duurzamer materiaal, zoals we nu kunnen aanschouwen. In de zomer en herfst van 1988 wordt er nieuw pand gebouwd dat aan het einde van het jaar operationeel is
28a.
de Wirdumerpoort te Leeuwarden / Sjoerd Bonga (tekening). - 1835
bron: informatiebord
Historisch Centrum Leeuwarden / THAD185
|
Iets verder de Wirdumerdijk op zien we de plek waar ooit de Wirdumerpoort stond. De contouren zijn zichtbaar gemaakt met een donkere steen in het wegdek. Ten tijde dat Leeuwarden een vestingstad was, lag ter hoogte van de poort de verdedigings- of vestingwal. Vervolgens liep er de gracht, het huidige Zaailand.
Het befaamde hotel Amicitia dat uitkeek op het parkachtige Zaailand zal aan het eind van 1968 worden afgebroken. Het jaar erop verschijnt het nieuwe Amicitia-gebouw, dat twee keer zoveel bouwlagen krijgt en eruitziet als een kolossaal blok. Het zou vier decennia als lelijkste gebouw van Leeuwarden te boek komen te staan. Vanaf 2006 mocht architect Jo Coenen (Heerlen, 1949) zijn gedachten erover laten gaan. In 2010 kon worden begonnen om er een toonaangevend gebouw van te maken. Geheel smetteloos is het ontwerp echter niet, gebrek aan gevoel voor de plek komt naar voren, doordat een aantal appartementen hun entree en nooduitgangen in de Reigerstraat hebben gekregen, de straat die sinds Havank nog steeds even inspirerend is.
Aan de Nieuwestraatzijde daarentegen vinden we de voorname ingang voor zowel de wagen met autolift naar de tweede parkeerverdieping als voor de wandelende mens.
Boven deze ingang treffen we de handshake dat in uitstraling doet denken aan De Schaduw in de Reigerstraat. Deze handdruk van Chris Fokma (1927-2012) uit 1970 hing tot de bouwkundige ingreep ongeveer op dezelfde plek. Vanaf 2014 is dit vriendschap uitdrukkende wandsculptuur gerestaureerd weer teruggehangen
28b.
We bereiken vervolgens de voormalige dwinger, waarop nu grotendeels de Rijksuniversiteit Groningen/Campus Fryslân staat met daarvoor de Mercuriusfontein op het Beursplein, waarachter de koningslinde met Ketelaars Koninklijk hek gevolgd door het Museumhaven Leeuwarden ligt.
De Wirdumerpoort werd voor het eerst in 1494 gebouwd, om ruim honderd jaar later in 1613 met verlenging ingrijpend verbouwd te worden. Archeologisch onderzoek heeft de exacte locatie van de in 1835 afgebroken poort blootgegeven.
Deze verdwenen Wirdumerpoort doet enigszins denken aan de Oosterpoort in Hoorn, dat tussen 1578-1601 zijn vorm kreeg. Het draagt bovenop ook de opvallende portierswoning.
Deze Wirdumerpoort werd voorheen de St Jakobspoort genoemd
28c.
De verbouwing van 1613 heeft ervoor gezorgd dat er ook Hans Vredeman de Vries-elementen werden ingepast. Mogelijk is de landmeter-schilder Thomas Berendtsz - waarvan wel meer soortgelijke bouwwerken nog gekend zijn - de 'architect' geweest van de bovenbouw. Van zijn hand is - zo weten we uit onderzoek van de Kampense archivaris J. Nanninga Uitterdijk - de nog aanwezige Broederpoort en Cellebroederspoort in Kampen. Vanwege de overeenkomsten en de periode van bouwen wordt aannemelijk gemaakt dat ook deze Wirdumerpoort van zijn hand is. Ook andere poorten worden aan hem toegeschreven, zoals de Waterpoort te Sneek uit 1613 en de verdwenen Diezerpoort uit 1615 in Zwolle. Kenmerkend zijn de brede horizontale banden van rood baksteen
29.
Hij overleed op 10 mei 1625 en ligt in de St. Nicolaaskerk te Kampen begraven. Zijn voorouders verbleven (als drukker - niet ongevaarlijk in die periode) dan ook al generaties in Kampen, waar hij dan ook opgroeide. Hij zal in Emmerik rond 1576 of 1577 geboren zijn, aangezien hij op 31 januari 1618 41 jaar oud is. Zijn ouders waren drukker Berendt Petersz en Peterken Peter van Wieringen en waren even uitgeweken
30.
Het voormalig Beursgebouw en tussen 1980 en 2017 Openbare Bibliotheek is onlangs verbouwd, zodat de Elfde Faculteit van de Rijksuniversiteit Groningen onder de naam Campus Fryslân studenten kan gaan ontvangen. In het schooljaar 2019-2020 studeren hier de eerste studenten
31.
Voor het gebouw staat, zoals gezegd op het Beursplein, de Mercuriusfontein (516446). Dit is het resultaat van een prijsvraag, uitgeschreven door de Vereeniging voor Vreemdelingenverkeer. De VVV-voorzitter had aan het begin van de gemeenteraadvergadering op 26 juni 1917 het plan medegedeeld om het Stationsplein te verfraaien, uiteraard in overleg met B en W.
De burgemeester mr. J. A. N. Patijn zal als voorzitter optreden van de jury die bestaat uit de architecten dr. H. P. Berlage uit 's-Gravenhage en prof. Henri Evers (Technische Hoogeschool te Delft), tuinarchitect D. F. Versteegh te Arnhem en directeur der gemeentewerken L. N. Holsboer.
Op 3 november 1917 kunnen alle Nederlanders kennisnemen van de prijsvraag. Het doel van het ontwerp moet zijn het spoor en bijbehorende gebouwen aan het oog onttrekken, door middel van een pleinafsluiting met behulp van bijvoorbeeld een plantsoen. Op het plein moet een fontein ontworpen worden. De maximale kosten mogen totaal ƒ 15.000 zijn, exclusief de kosten voor de aanleg van het plantsoen, waterleiding en wegen. De jury zal op 1 maart 1918 gemotiveerd uitspraak doen en de winnaar van ƒ 500, ƒ 250 en ƒ 100 bekendmaken.
Afdrukken van de situatieschets en het programma zijn voor ƒ 0,50 beschikbaar bij de voorzitter van de V.V.V. De ontwerpen dienen voor 1 februari 1918 ontvangen zijn
32.
Het is goed om even in herinnering te nemen dat er in grote delen van Europa tussen 1914 en 1918 een oorlog gaande was, dat later werd aangeduid als WOI
33.
De inzendingen worden verzameld en liggen voor iedereen drie dagen openbaar tentoongesteld in het Beursgebouw. Het blijkt dat de inzending zeer divers van aard en aanpak zijn. De een heeft er serieus werk van gemaakt en komt met ontwerpen vervat in maquettes, andere pogen hun ideeën weer te geven in amateuristische tekeningen. Ook de stijlen lopen zeer uiteen van klassiek tot modern. De meegegeven werktitels levert bij de jury tot soms hilarisch commentaar. Een inzender had de fontein versierd met twee vette varkens, waarvan velen in deze tijd van gebrek aan vlees zullen gaan watertanden. Deze inzending heette Kant 't zoo? De jury beantwoordt dit met een droog "'t Kan zoo niet." Soortgelijke inzendingen vielen bij de eerste selectie ronde af. Bij de tweede schifting vielen de ontwerpen af die bij de verhouding plein en fontein, het zwaartepunt bij de fontein hadden gelegd. Uiteindelijk was de conclusie van de jury, dat eigenlijk geen enkel ontwerp zich volledig aan de eisen had voldaan. Een hoofdprijs werd dan ook niet uitgekeerd. Wel werden er drie inzendingen beloond met de beschikbaar gestelde geldprijzen. Regulatie een muurfontein-ontwerp van de Rotterdamse architecten Meischke en Schmidt werd bekroond met ƒ 450. De 'twee vierkanten in elkaar' van de Haagse architect Jan Wils dat een bouwkundig motto had ontving ƒ 250 en Het fiere geslacht kreeg ƒ 150. De jury geeft het VVV als suggestie mee, dat Regulatie met de nodige aanpassingen een mogelijke kandidaat zou kunnen zijn
34.
Het ontwerp 'twee vierkanten in elkaar' van Jan Wils werd samen gemaakt met Theo van Doesburg, pseudoniem van Christian Emil Marie Küpper, waarbij Van Doesburg de 'pleinafsluiting' voor zijn rekening had genomen. De tekeningen van hun inzending met motto 'klein in groot vierkant' zijn verloren gegaan. De aardewerken maquette droeg de titel Monument voor Leeuwarden. De jury gaf aan dat "De teekeningen zijn goed geteekend. De pleinruimte is zeer goed ontwikkeld, doch de aanleg van trottoirs belet het rijverkeer naar de emplacementen. Enkele details van het ontwerp zijn eenigszins primitief. De fontein, veeleer gedenkteeken, is niet goed geplaatst en is zonder uitdrukking."
Cultuurhistoricus Peter Karstkarel denkt dat het voor Leeuwarden een gemiste kans was. Het had het vroegste openbare kunstwerk van de internationale avant-garde, het eerste abstracte beeld ooit gemaakt, binnen haar stadsgrenzen kunnen krijgen
35.
Halverwege mei 1918 krijgen de architecten Meischke en Schmidt het verzoek om de uitvoering van hun wandfontein te gaan leiden
36.
We zullen van deze uitvoering niets meer vernemen.
Wanneer het 25-jarig jubileum in 1922 van de Vereeninging tot Bevordering van het Vreemdelingenverkeer in aantocht is, laat de vereniging weten een monumentale fontein beschikbaar te stellen. Het is ontworpen door professor Gustav Adolf Bredow die beeldhouwer is in Stuttgart.
De deskundigen hadden zijn ontwerp gekozen uit alle inzendingen van Nederlandse en Duitse kunstenaars die hadden meegedaan met de fontein-wedijver. Het ontwerp in gips is in december 1921 al te bewonderen bij Bruinsma in het Ruiterskwartier.
Mercurius Fontein / Gustav Adolf Bredow. - 1923
|
Het grondvlak van de fontein is 12 bij 9 meter. Het zal 9 meter hoog worden, waarvan de top bestaat uit een drie meter hoge bronzen Mercurius, dat vermoedelijk in München is gegoten. Mercurius staat op een voetstuk dat vierkant is en naar beneden overgaat in een achthoek, waarna het rondachtig wordt.
Rondom stromen 12 stralen naar een groter bassin. Hiervan komen er vier uit de monden van een dier dat wordt vastgehouden door een putti of kind. Ook uit dit grotere bassin stromen weer 12 stralen naar het laagste bassin, nu in 3 groepen van 4 brede spuitmonden. Aan de binnenrand van het onderste bassin liggen vier allegorische gebeeldhouwde groepen, die de landbouw, veeteelt, visserij en handel uitbeelden
37.
Ook in deze berichtgeving gaat er wederom iets mis. De berichtgeving had nog niet mogen verschijnen, omdat de hele procedure nog niet was uitgelopen. Ook was er nog geen sprake van een opdracht en tevens staat het omschreven beeldenpartij nog niet vast, zodat er nog wijzigingen mogelijkheden zijn
38.
Enigszins lichtelijk geïrriteerd plaatst de krant een paar weken later in een kort berichtje dat de al eerder geplaatste berichtgevingen nu met zekerheid ten uitvoeringen worden gebracht
39.
Hierop volgt prompt het landelijk commentaar waarom de opdracht niet aan een Nederlandse kunstenaar gegund is, aangezien de opdrachten in de kunstwereld momenteel schaars zijn. Ook rijst de vraag welke Nederlandse beeldhouwers hebben meegedongen naar deze opdracht en hoe de selectieprocedure uiteindelijk tot stand is gekomen
40.
Per toeval ziet de Haagse beeldhouwer A. G. van Lom een advertentie in het Duitse blad Der Steinbildhauer van 15 september 1921 staan, waarin een oproep staat om een fontein te Leeuwarden te maken. Een "Fontäne oder Springbrunnen" dat tussen de 200.000 en 300.000 M mocht kosten.
De marge tussen beide bedragen verraadt al dat er iets bijzonders aan de hand is. Er is door WOI in de Duitse landen een hyperinflatie ontstaan. Zo zijn de waarden van 20 mark uit 1914 hetzelfde als 50.000 mark op 19 november 1922.
Een dusdanige advertentie in een Nederlandstalig blad is hem onbekend. Als de wiedeweerga gaat hij aan de slag en zend op 23 november 1921 een foto, blauwdruktekening en aquarel in. Op 16 december krijgt hij reactie van de secretaris C.H. van Duijven, namens het Bestuur van V.V.V. Een algemene brief gericht aan alle inzenders, met de mededeling dat jury met algemene stemmen had gekozen voor het ontwerp van Bredow. Hierop volgde de lijst van eisen waaraan de inzending moest voldoen. Hierin ook de beeldengroep voorstellingen van Landbouw, Veeteelt, Visserij en Handel en hoofdfiguur Verkeerswezen. Tevens noemt de Vereeniging het bedrag van 8000 gulden voor het maken van de fontein.
Geconcludeerd wordt dat er meerdere Nederlandse inzendingen waren, maar dat men mogelijk vanwege de gunstige valutaverhouding voor de Duitse heeft gekozen. V.V.V. laat met dit duistere selectieproces de verdenking op zich dat het zich vertoont als "Nederland op zijn smalst", aangezien enig jurybewijs van de keuze ontbreekt
41.
Een andere invalshoek, maar met dezelfde boodschap, betoogt dat bij het Vreemdelingenverkeer niet alleen aan buitenlandse vreemdelingen gedacht moet worden. Ook uit de andere provincies maakt men graag uitstapjes naar de Friese hoofdstad en stellen een monument van een Nederlandse kunstenaar op prijs, zeker in deze malaisetijd voor de beeldhouwers
42.
Bredow heeft naar het schijnt zijn portfolio in een fotoalbum meegezonden. Hieruit heeft de Nederlandsche commissie van advies een fontein gekozen. Mogelijk is hierdoor het voor Buenos Aires door Bredow ingezonden ontwerp uitgevoerd, vandaar dat het al behoorlijk uit de mode was tijdens de onthulling. Men is door het plaatsen van alleen een advertentie in een Duits blad opzettelijk aan de Nederlandse beeldhouwers voorbijgegaan. Dit zal in 2006 als een onuitroeibare mythe worden bestempeld. Door te kiezen voor een buitenlands beeld ondermijnt men dus eigenlijk hun eigen Nederlandse of Friese karakter, waarmee men het vreemdelingenverkeer wil stimuleren
43.
De koopman won uiteindelijk de discussie bij de jury. Het Duitse ontwerp was het beste en het goedkoopst. Het werd dit grote werk voor nog geen ƒ 10.000 tegen een kleiner Nederlands werk voor minstens ƒ 40.000
44.
Terecht staat Mercurius dan ook in top in dit gekozen werk.
Tjipke Visser verwoordt aan het einde van het jaar met enig cynisme de kruideniersmentaliteit van opdrachtgevers bij de creatie van versieringen en beticht ze van onkunde bij het doen uitgaan van prijsvragen. Nodeloos worden dure ontwerptijd besteed aan een ondeugdelijk gewild inrichtingsplan, waarvan uiteindelijk geen enkele wordt gebruikt. De voorzitter van het VVV, R. Buisman, tracht zijn punt en argumenten onderuit te halen, door op fouten in de functionele sfeer te wijzen. En concludeert dat als dit bewijsmateriaal niet klopt, de andere gegeven argumenten ook niet zullen deugen
45.
Nadat de onderdelen in anderhalf jaar tijd per trein in Leeuwarden vanuit Duitsland waren aangekomen, bracht het verhuisbedrijf Zetstra en Hiemstra als laatste het bronzen beeld van het station naar de fontein. De fontein werd geplaatst aan de Wirdumerdijk, op het park tussen het Ruiterskwartier en Zaailand, ten westen van de gemarkeerde Wirdumerpoort, waar nu het nieuwbouwpand staat waarin de kledingwinkel The Sting zetelt.
Op de bouwplaats waren soms wel zeven mensen aanwezig, waar het onder directie van architect A. Baart te Leeuwarden is opgebouwd. De uitvoerder was A. Hoekstra uit Alphen aan de Rijn.
De onthulling vond plaats op 3 oktober 1923 vanaf 16.00 uur, waarbij honderden toeschouwers aanwezig waren. Mercurius had zichzelf al laten onthullen door de wind als snelle bode van de goden - te zien aan zijn gevleugelde helm, petasus en sandalen, talaria - en god van de handel, reizigers en winst. Een betere uiting van de uitdraging van de eigen Nederlandse of Friese karakter, waarmee men het vreemdelingenverkeer wil stimuleren, kun je eigenlijk niet wensen. Burgemeester J.M. van Beijma hield een toespraak. Ook R. Buisman hield een toespraak, waarna Bredow een krans van olijfbladeren en helianthus werd aangeboden. Verder waren er naast de leden van de gemeenteraad onder de genodigden de secretaris Quarles van Ufford, de directeur van de Nederlandsche Vereniging in Den Haag dhr. Van Deventer en de secretaris van de Provinciale Vereniging te Grouw J. Mulder.
R. Buisman komt in zijn toespraak terug op de ontstaansgeschiedenis van de fontein:
"Gelijk velen bekend is, zat reeds vele jaren bij onze vereeniging het plan voor, een fontein te stichten op het Stationsplein. Een prijsvraag werd daarvoor uitgeschreven en eene tentoonstelling gehouden van de toen ingezonden ontwerpen. Helaas kon ons plan niet doorgaan, omdat verkeersmoeilijkheden op het Stationsplein een eventueelen bouw van een dergelijk kunstwerk in den weg stonden. Toen zijn onze plannen eenigen tijd blijven rusten, totdat weder de wensch werd te kennen gegeven, om een fontein te stichten en werden weder belangstellenden uitgenoodigd hunne ontwerpen in te zenden.
Zoo ontvingen wij meerdere ontwerpen, waarvan dat van professor Bredow uit Stuttgart met algemeene stemmen door de toen door V. V. V. aangewezen jury werd uitgezocht. Kritiek is ons niet gespaard en Hollandsche kunstenaars toonden zich ontstemt, dat niet een Hollandsch schepper werd aangewezen om het kunstwerk te mogen maken. Het is hier niet de plaats om op deze kwestie diep in te gaan. Het bestuur van V. V. V. heeft zeer objectief deze zaak bezien en waar het de leiding had gegeven aan een onpartijdige jury, alleszins tot beoordeeling bevoegd, achtte het 't correct de aanwijzing van die jury te volgen en professor Bredow opdracht te geven het werk uit te voeren. In overleg met den burgemeester werd besloten, de fontein te plaatsen op een van de mooiste en drukste punten van de stad vóór het plantsoen van Zaailand en Ruiterskwartier. Het is hier de plaats niet, de lijdensgeschiedenis van den aanvoer en opbouw te memoreeren. Wel kan ik zeggen, dat haast onoverkomelijk moeilijkheden door den schepper professor Bredow waren op te lossen en dat wij ons thans nog verwonderen, dat de onthulling straks kan plaats hebben."
Nadat de burgemeester jhr. mr. J. M. van Beijma de touwtjes heeft doorgeknipt en het doek rondom de fontein wegvalt, wordt "Wien Neerlandsch Bloed" gespeeld.
Ook Van Beijma komt nog even kort terug in zijn toespraak op de totstandkoming:
"De van Vreemdelingenverkeer uitgaande voorbereiding tot het bouwen van deze fontein is niet bepaald in het geheim geschied. Het kon ook haast niet anders. Persoonlijk ben ik een van de diegenen, die den geheelen loop van de zaak hebben medegemaakt en ik heb zelfs de oorspronkelijke plannen mee mogen beoordeelen. We weten, dat ieder die aan den weg timmert, veel bekijks heeft. En daar blijft het niet bij; gewoonlijk wordt er dan ook veel over gepraat."
Na zijn toespraak en het uitreiken van 's raads eerepenning aan de Vereniging wordt het Friesch Volkslied" gespeeld
46.
Bij de bespreking van het beeld valt het Henriëtte Geerling op, dat de putti's allen zijn gekleed in tegenstelling tot de volwassenen. Ze denkt dat Bredow de gelijkvormige lijfjes toch enigszins afwisselend heeft willen verbeelden
47.
Wat aan deze berichtgeving opvalt is dat er een naam bij de bespreking staat: Henriëtte Geerling. Dit was in die tijd nog niet echt te doen gebruikelijk in de pers. Wie was deze persoon, die een bijna paginavullend kunstbespreking in literaire bewoordingen voor de krant schreef?
Hendrika Willemina Helena Geerling is geboren op 10 juli 1894 te Medemblik als dochter van de predikant Felix Charles of Felix Karel (Brussel, ± 1862) en Johanna van Andel (Utrecht, ± 1865). Ze woonde tot 29 januari 1915 in Zeist, waarnaar ze als onderwijzeres van het bijzonder onderwijs ging wonen in Den Haag. Ze was namelijk per 1 februari 1915 tijdelijk benoemd aan de Savornin Lohmanschool in Scheveningen. Ze woonde eerst aan de Haringkade 9, vervolgens in de Binckhorststraat 141a. Vanaf 20 september 1919 ging ze wonen in de Schenkstraat 160, om 27 juli 1922 te vertrekken naar de Theresiastraat 109. Ten slotte woonde ze in de Joan Maetsuyckerstraat 172 II.
Henriëtte Geerling schreef in 1922 al eerder een beoordeling. Deze verscheen in de NRC van 9 december 1922 en ging over Gerhart Hauptmann en de Vrouw. In dit over drie krantenpagina's verdeelde kennismakende zoektocht naar Gerhart Hauptmann vertelt ze aan het begin iets over zichzelf:
"Is het alleen maar mijn schuld, aan mijn onoplettendheid te wijten, dat ik zoo goed als niets afweet van Gerhart Hauptmann's persoonlijke levensomstandigheden? of verkeert soms het heel publiek in mijn geval? Zijn er zoo weinig biografische gegevens omtrent den nu 60-jarigen dichter in omloop - of zijn ze alleen maar niet tot mij doorgedrongen, doordat ik zoo'n kluizenaarster ben, zoo'n gevangene in de cel van mijn eigen ik?"
Hierbij springen vooral de eerste en laatste beschrijving in het oog.
Mevrouw Borst (gereformeerd) laat blijken in een ingezonden brief hoe belangrijk dit schrijven in de media is voor ontwikkeling van de toekomst van de vrouw in maatschappelijke zin.
Na haar fonteinbespreking helpt ze in september 1926 J. de Voogd bij zijn voordracht in de Haagse Openbaare Leeszaal en Bibliotheek (Colenzostraat 4) over Peer Gynt. Er verschijnt in 1928 in de novemberuitgave van Groot-Nederland "een stout stukje", dat een verhandeling vertelt over een Hollandse van geboorte, die in Hamburg woont, sinds acht jaar de Zwangseinquartierung ontduikt. Mensen met een 'te grote woning' krijgen dan verplicht onderhuurders.
Het blijken allemaal stukken en werkzaamheden te zijn, waarvoor veel voorkennis aanwezig moet zijn. En dat blijkt ze tijdens haar 'kluizenaarschap' tot zich genomen te hebben.
Een mens en elk mens dient zichzelf te emanciperen in verhouding tot degenen waarmee ze zijn en samenleven, kunnen we stellen. Of de maatschappelijke inrichting hier al aan toe is, is een andere kwestie en doet eigenlijk niet ter zake, aangezien deze altijd achterloopt op de emancipatie van de enkeling.
Ook vakbondsbestuurder en politicus Fré Meis hamerde daarop: “Niet denken dat het van boven komt, niet denken dat het je wordt aangereikt door een of andere burgerlijk politieke partij, nee, zelf doen, daar gaat het om.”
Vanaf 6 juli 1931 woont ze in Voorburg aan de Prinses Mariannelaan 208 met Teunis van Draanen, met wie ze begin juni 1931 was getrouwd.
Teunis van Draanen werd geboren te Aarlanderveer op 31-03-1900 als zoon van Christoffel van Draanen en Maagje Helena Los. Hij overleed, toen ze in de Pomonalaan 31 woonden, ten gevolge van een noodlottig ongeval. Op de weg Den Haag - Rotterdam, bij Delft, waren vier wagens betrokken bij dit ongeluk op 9 juli 1946.
Ze kregen in Voorburg / 's-Gravenhage drie kinderen: Johanna (3-1-1932), Margaretha Helena (25-3-1934), Christoffel (21-12-1936).
Voor haar trouwen haalde ze in 1913 haar akte lager onderwijs, waarna er nog enkele succesvolle examens werden afgelegd: Nuttige Handwerken, Engelsch en Fransch.
Hendrika Willemina Helena Geerling overleed als 77-jarige op 18 maart 1972 in Den Haag
48.
Hoewel de enige malen in dezelfde buurt verplaatste fontein met enige regelmaat in nieuws kwam, gebeurde er in 1996 iets compleet anders. Een van de vrouwspersonen werd onthoofd
49.
Vervolgens kwamen er de nieuwplannen voor de plek waar de fontein stond.
Door de verhuizing naar de huidige plek op het Beursplein dat op woensdag 18 juli 2012 is gebeurd, werd bij de ontmanteling eind 2008 ook de loden pijp gevonden die tijdens de bouw door de werknemers in de fontein is geplaatst.
Het biljet van 50000 Mark toont de geldontwaarding van toen aan. De beelden zijn in de tussentijd door het restauratiebedrijf Zenderik uit Tienhoven waar nodig gerestaureerd en bewaard.
Aan het begin van het Open Monumentenweekend zaterdag 8 en zondag 9 september 2012 werd de fontein weer officieel in werking gesteld door cultuurwethouder Isabelle Diks. Ze onthulde toen trouwens ook het informatiebord over de Wirdumerpoort . Hierbij ontvouwde ze tevens het idee om de poort weer in het stadsbeeld te laten terugkeren, bijvoorbeeld op de zuidelijke blinde muur van The Sting
50a.
Eveneens voor het Campus Fryslân en naast de Mercuriusfontein treffen we sinds 2013 de koningslinde ter ere van de inhuldiging van koning Willem-Alexander. Leeuwarden ontvangt op Nationale Boomfeestdag als eerste gemeente de druipvrije lindeboom van de voorzitter van de Koninklijke Bond van Oranjeverenigingen Michiel Zonnevylle en voorzitter van de Boomfeestdag Onno Hoes. De boom wordt in ontvangst genomen door de burgemeester Ferd Crone. Crone zal deze op 30 april 2013 - de laatste koninginnedag - op deze plek planten.
Vervolgens werd het koningshek onthuld, waarvoor de Koninklijke Bond van Oranjeverenigingen de ontwerpster Margot Berkman (Rotterdam, 1964) uit Zandvoort opdracht had gegeven. Hiervoor vroeg presentatrice Helga van Leur Margot Berkman op het podium voor het stadhuis, waar burgemeester Crone het groenfluwelen gordijn voor een manshoge foto van het sierhek opzij trok. Alle Nederlandse gemeenten kunnen deze koninklijke afrastering kopen voor € 8350.
Leeuwarden had echter al te kennen gegeven dat ze de voorkeur gaf om zo'n prestigieuze opdracht te geven aan een Friese kunstenaar.
Margot Berkman betreurt dit besluit natuurlijk: "Het idee was, dat als je in Nederland waar dan ook komt, je hetzelfde hek ziet, als een nationaal herdenkingsmonument. Dat gebeurt nu niet, maar misschien kan ik er wel een Fries bankje bij ontwerpen."
Het is echter Jan Ketelaar uit Drachten die het bankje zal maken. Beeldhouwer en potzenmaker Ketelaar is dan ook zeer tevreden dat het koningshek meer een bank is geworden dan een hek. Hij heeft namelijk een hekel aan hekken. Van zaken afschermen of afschotten, van tot hier en niet verder, ook als het om het koningshuis gaat, wordt hij niet blij. Hij vindt het mooi als het toegankelijk en benaderbaar is. De selectiecommissie van de gemeente vond zijn inzending dan ook de mooiste. Voor zijn 'hek' dat hij presenteerde, maakte hij een soort lauwerkrans van zitbankjes. Dat leek dus niet eens op een hek maar beschermde wel de boom. De twaalf bankjes - verwijzend naar de twaalf provincies - werden gemaakt door Mannen van Staal - met name Auke Alkema en Kees Faber - uit Leeuwarden. Op 6 mei kreeg het de coating. Deze twaalf banken vormen sinds maandag 12 mei 2014 een ruime lauwerkrans om de groeiende boom. Voor dit ontwerp heeft hij gebruik gemaakt van vier blaadjes van de linde. De blaadjes heeft hij gescand en aangepast. Uitvergroot zijn ze in staal uitgevoerd. De blaadjes zijn vervolgens gebogen om als zitelement te dienen. De verschillende stelen, met eveneens verschillende lengtes, werden uit drie staven opgebouwd en gebogen om als poot te fungeren.
In drie setjes van vier banken zijn ze naar de Beursplein vervoerd.
De lauwerkrans werd op dinsdag 20 mei 2014 tussen 16.00 en 17.00 onthuld. Wethouder Isabelle Diks knipte hiervoor samen met de maker Jan Ketelaar het lintje door. De komende decennia of eeuwen kunnen we hier op Ketelaars lauweren rusten en met elkaar in gesprek komen en blijven
50b.
Vanaf de plek waarvandaan we de eerste koningslinde met Ketelaars lauwerkrans zagen, zien we ook de historische schepen en de Achmeatoren. De aantrekkingskracht van de toren is te groot en dus lopen we er nu toch maar even naartoe.
Maar eerst nog even de Wirdumerpoortsbrug (516449), nu we er toch staan. Deze Beursbrug verbindt de voormalige dwinger met het Zuiderplein.
Op de hoek en verder de Willemskade op treffen we een lange rij monumenten aan: het hoekpand op Zuiderplein 2 (24488) en nummer 1 (24464) van de Willemskade.
De brug is in 1940 gebouwd. Zo'n bouwjaar roept meteen vragen op als vóór of ná de meidagen en waarom toen?
Het Gemeenteraad besloot de ijzeren draaibrug uit 1875 wegens verkeersproblemen in 1938 te vervangen. Deze draaibrug had namelijk slechts een rijwegbreedte van 4 meter en de trottoirs waren aan weerszijden slechts elk 80cm breed. Ze trokken er ƒ 178.000 voor uit. De gemeentearchitect Justus Zuidema (1890-1970) tekende in Interbellumarchitectuurstijl deze brug, al zal dat toen nog niet zo genoemd zijn. De basculebrug krijgt een rijwegbreedte van 9 meter en trottoirs van 3 meter. Voor de scheepvaart is een doorvaartwijdte van 8 meter aangehouden.
Anno
wapen Friesland
|
1940
wapen Leeuwarden
|
|
Wirdumerpoortsbrug, Leeuwarden
|
Brugwachter Draaisma zal zondag 27 augustus 1939 na 31 jaar voor het laatst de brug opendraaien. Maandagochtend 28 augustus 1939 wordt met de afbraak begonnen door de firma Kolk en Co uit Leeuwarden. Ze zullen tevens de nieuwe brug bouwen voor ƒ 81.500. De mechanische en electrische bewegings- en opzetinrichting worden aangebracht door N.V. Machinefabriek "Jaffa" (voorheen Louis Smulders en Co.) te Utrecht voor ƒ 41.475.
Aan het einde van 1940 is men zover dat de afwerking plaats vindt, zodat de eerste strijd tussen open en dicht al kan plaatsvinden. Niet tussen de scheepvaart en wegverkeer, maar tussen scheepvaart en de schilders.
Donderdagmiddag 5 december 1940 werd de brug officieel geopend en voor het publiek ter gebruik opengesteld.
Op de twee noordelijke pylonen staat het wapen van Friesland en 'Anno' en het wapen van Leeuwarden met het jaartal 1940 afgebeeld. Beiden zijn werk van de eerste beeldhouwster van Friesland Nina Baanders-Kessler (1915-2002)
50c.
Aan de zuidzijde van de Willemskade zien we nog een beeldhouwwerk staan. Dit werk is van beeldhouwster Karianne Krabbendam (Den Haag, 1951), die het in 1988 maakte. Van haar kwamen we eerder werk tegen in Grou . Het is op 26 november 1988 door de Vereniging voor Volkshuisvesting aangeboden aan de gemeente Leeuwarden.
Het beeld wil de koopvrouwen en tweelingzusters Betje en Roosje Cohen herinneren.
Ze overleefden - door hun gemixte huwelijk - de sjoa van WOII. Het beeld staat inmiddels op zijn derde plek. Het stond eerst naast het spoor bij de Schrans. Daar stond het onder bomen met een bankje ernaast. Door een herinrichting is het op een vluchtheuvel op de Hollanderdijk terechtgekomen, omringd door fietsers en langsrazende auto's. Kleindochter Lies Norberhuis laat weten dat het niet ondenkbaar is dat er eens een auto op het beeld zal botsen.
De zusjes werden op 17 september 1881 geboren in het hart van de Jodenbuurt, de Breedstraat. Hun vader Salomon Cohen was schoenpoetser op het station. Hun moeder Rachel Marcus.
Roosje werd rond 10 uur 's ochtends geboren, Elizabeth (Betje) volgde een uur later.
Vanaf hun tiende verschenen ze met hun handel - eerst kraakmangels (dit zijn de amandelvruchten in de bast) en later ook met pinda's, drop, pepermunt, chocoladerepen, maar ook veters en potloden - op de veemarkt.
Roosje en Betteke leken sprekend op elkaar.
Betje was op 17 april 1918 getrouwd met de in Tilburg geboren maar in Leeuwarden wonende sigarenmaker en weduwnaar Wilhelmus Schollen.
Ze kregen op 7 februari 1919 dochter Rika. Ze komen als gezin (komende van Groningen) op 13 februari 1923 terug in Leeuwarden wonen. Op 19 augustus 1926 vertrekken ze echter alweer naar Rotterdam. Een maand later, op 30 september 1926 zijn ze alweer terug. Op 20 augustus 1929 vertrekken ze opnieuw, nu naar Gorinchem. Maar op 31 oktober 1929 schrijft Wilhelmus Schollen zich opnieuw in te Leeuwarden.
In Leeuwarden wonen ze in de St. Jobsleen, Vijzelstraat, Zuidvliet, Amemlandsbuurt, Droevendal, Nieuweburen en Hoekster Achterom.
Dochter Rika Schollen trouwt als 20-jarige op 11 februari 1939 met de 21-jarige fabrieksarbeider Jan Norberhuis.
Wilhelmus verdronk op 19 februari 1940 in Kampen. Betteke vertrok naar de Smidsbuurt, waar haar dochter ook woonde.
Roosje was op 31 december 1921 (en in Naarden op 17 december) getrouwd met de in Amsterdam geboren maar in Leeuwarden wonende sigarenmaker en weduwnaar Hannes van Dijk (Johannes Wilhelmus van Dijk). Hierbij is tevens Rika, hun dochter die op 16 november 1921 werd geboren, erkend.
Vervolgens wordt op 5 april 1923 Johanna Klasina geboren.
Op 28 mei 1924 krijgen ze hun levenloos geboren meisje.
Dochter Rika van Dijk trouwt als 18-jarige wasvrouw met de 27-jarige te Neuss geboren knecht Alexander Bul. Het huwelijk wordt op 19 augustus 1976 ontbonden.
Het gezin vertrok op 21 november 1925 naar Groningen om op 30 juni 1926 weer naar Leeuwarden terug te keren. Ze woonden in Leeuwarden onder andere in de Poststraat, St. Jobsleen, Poppeweg, Noordvliet, Groeneweg en Bagrijnestraat.
Roosje trok na de oorlog met haar handel in een kinderwagen erop uit. Toen ze op 21 september 1956 65 jaar op de markt stond werd ze daarvoor gehuldigd. Ze woonde toen net een jaar in het huisje Noordvliet 535.
Betje verkocht haar zoetwaren in de Smidsbuurt waar ze woonde, bij de leerwinkel van Meijer bij de spoorovergang.
Betje overleed op 27 februari 1951 en Roosje op 28 september 1958.
Bij de plaatsing van het beeld stond er "Betje Cohen - Koopvrouw" te lezen op het beeld. Het was echter Roosje die met de kinderwagen met handelswaar erop uit trok en bekendheid genoot. Nadat er aan bel was getrokken, werd de tekst aangepast en siert het beeld nu aan drie zijden tekst en uitleg
50d.
Abe Bonnema's Achmeatoren speelt vanaf deze zijde - omringd door (ook al hoge) laagbouw - met de maten der begrippen. Betekenisvolle begrippen als hoogbouw en laagbouw dienen voortaan een andere lading te krijgen. Het is een ingewikkelde constructie om de inhoud van taal te beïnvloeden en zelfs te wijzigen.
De skyline die Bonnema nodig vond voor Leeuwarden, werd mede veroorzaakt door de schuttingen - zoals hij de flatgebouwen rondom de stad noemde - die de stad onzichtbaar maakten. Voor zijn Achmeatoren heeft hij de hoogte van de bestaande oude bouw gebruikt als plinthoogte voor het nieuwe gebouw. In zijn visie kan een gebouw nooit te hoog zijn, als het maar aan de menselijke maat voldoet.
Zijn Achmeatoren staat dan ook op palen, die dezelfde hoogte hebben als de plinthoogte
50e.
Richting het station staat de iconische plataan uit 1900, dat in 2019 is verkozen tot mooiste boom van de gemeente Leeuwarden.
Gezicht op het station te Leeuwarden, met op de voorgrond tramrails / E en B (E & B) [D. Emrik (1841-1911) en Ch. Binger, (1830-1916)]. - fa. J. Postma Sz.
bron: Tresoar Fries Fotoarchief 00101561 (CC BY-SA 1.0)
Op deze afbeelding van voor de herinrichting zien we de drie genoemde bomen terug. Met rechts de Ulmus plumosa met duidelijke entknobbel.
|
Gezicht op het Stationsgebouw aan het Stationsplein in Leeuwarden. - 1932
bron: Tresoar Fries Fotoarchief 00039434
Gezien het feit dat niet het stationsgebouw centraal staat op de foto, maar de bloembak, lijkt deze de plaatsing van de bloembak door de VVV vast te leggen.
|
Deze plataan stond er dus al voordat het plan ontstond om het Stationsplein te verfraaien .
Het zal dan ook de vele Stationsplein-veranderingen hebben meegemaakt, inclusief de laatste toen het werd omgetoverd tot Shared Space, waardoor alle verkeerdeelnemers 'gedwongen' worden meer oog voor elkaar te hebben met als doel de verkeersveiligheid te vergroten. Dat de verkeersituatie zorgt voor een hoger verkeersonveiligheidsgevoel, met nadruk op gevoel, zorgt ervoor dat we de snelheid sterk zullen verlagen en daardoor elkaar als verkeerdeelnemer juist zien. Onder de toeziende kroon van de plataan werd toch nog een onoverzichtelijk overstekend fietspad aangepast. Hierdoor werden ook fietsers gedwongen zich langzamer te verplaatsen en de automobilisten kregen tegelijkertijd een betere zichtlijn.
De Platanus occidentalis had in 1924 gezelschap van de Zilverbonte eschdoorn en met een rijbaan ertussen, van de Kruliep. Dit is een geënt Ulmus plumosa of Ulmus Exoniensis.
Beide buurbomen vinden we al in 1932 niet meer terug.
In 1932 blijkt dat de VVV het verkeersplein heeft laten versieren met een flinke bloembak. In datzelfde jaar start de spoorwegen de reclamecampagne "een welvarend spoorwegbedrijf ook uw belang" omdat ze te lijden hebben onder de algemene crises en ongebreidelde autoconcurrentie
50g.
De laatste herinrichting zal mede geïnspireerd zijn door de nominatie van Leeuwarden als culturele hoofdstad van Europa.
We treffen hier namelijk ook een van de 11 fonteinen aan, zoals alle elf steden van Friesland, zodat er ook een elfstedenkunsttocht gemaakt kan worden. "Een fontein bindt", meent initiatiefneemster Anna Tilroe.
De in Spanje geboren en momenteel in Barcelona wonende Jaume Plensa (1955) ontwierp in 2017 voor Leeuwarden Love. De twee kindergezichten van elk zeven meter hoog, waarvoor een jongen en een meisje uit Leeuwarden model zouden staan, hebben hun ogen gesloten. "Ze dromen dezelfde droom", zegt Jaume Plensa, "voor kinderen is de toekomst een droom vol beloftes".
We zien dat ze (een klein beetje) in nevelen gehuld zijn. De toekomst is dan ook een mysterie. Dit idee kreeg Plensa toen hij de nevel 's ochtends boven de Friese velden zag. Ter voorbereiding kwam hij in de zomer van 2014 al een kijkje nemen in het stationsgebied. De gemeente Leeuwarden gaat voor 21 miljoen euro (waarvan de gemeente zelf 8½ miljoen financiert) het gebied Shared Space herinrichten.
Uiteindelijk laat de organisatie weten dat er uiteindelijk voor gekozen is om geen herkenbare Leeuwarder kinderen model te laten staan voor de gezichten.
De legionellavrije nevelinstallatie is een ontwerp van waterinstituut Wetsus. De wolk die de kindergezichten van onderen dient te onthullen is uitgedacht door Bob van Bijnen, van het CEW (Centre of Expertise Watertechnology). Echter, vanaf windkracht 4 en bij vorst staat het mistorgel uit. Een wattenkraag van zo'n twee meter hoogte, waar je doorheen kunt lopen, zal in de praktijk het jaar rond dus niet haalbaar zijn. Er is een windmeter aan de installatie gekoppeld dat de mistmachine aan en uit kan zetten.
Portret van vier jongens, naar links gericht en profile / Pier Pander. - 1905
[toegekende titel: Portret van vier jongens]
|
Drie naar links gerichte jongens en profile / Pier Pander. - 1915
[toegekende titel: De drie van Hasselt]
|
En er is ook voor verlichting gezorgd, zodat dit 's avonds waarschijnlijk een mooi effect zal geven.
Voor dit beeld Love van Plensa moet echter het kindbeeld Us Jongske - officieel Kinderen bouwt voort van Maria van Everdingen (De Bilt, 22-12-1913 - Súdwest-Fryslân, 30-6-1985) - met twee brokken marmer en twee dichtregels van Johannes de Jong en Adriaan Roland Holst in beton wijken. Het zal verplaatst worden naar het Diaconessenpark aan de Noordersingel. De dichtregels zijn wat dat betreft sprekend gericht op de nieuwe generatie dromende kinderen: Woest breekt toekomst zich baan door de oude wereld. Maar het kind is van voor de wereld. Het bouwt in het leven." Het zijn immers de kinderen van toen die nu plaats maken voor de nieuwe generatie.
Nog een of meer generaties eerder komen in gedachte bij het zien van de beelden van Plensa. De beelden deed Anneke Holwerda uit Teerns denken aan Pier Pander (1864-1919), bij leven een van de beroemdste Nederlandse beeldhouder, die in Drachten op 20 juni 1864 werd geboren en in Rome kwam te overlijden op 6 september 1919. Ze werd meteen bevestigd in deze gedachte door de biograaf Marcel Broersma, die in 2007 Pier Pander (1864-1919) – Zoektocht naar zuiverheid schreef.
En zo staat Love naast de mist mogelijk ook op de schouders van Pander
50h.
|
stationshal, Leeuwarden
|
noordzijde
|
oostzijde
|
zuidzijde
|
westzijde
|
En dan staan we voor het treinstation (24369) waarvan het goederenemplacement ruim een eeuw geleden nog verstopt moest worden door dat andere fontein, dat er weliswaar nooit is gekomen.
Het middeldeel van dit stationsgebouw uit 1863, naar een ontwerp van Karel Hendrik van Brederode, is in 1904 grotendeels vervangen. Geraamde kosten zijn ƒ 30.800. Hierbij verdwijnt de woning van de stationschef uit het hoofdgebouw van het spoorwegstation en wordt het rondboogvenster toegevoegd. De grote rondboogvensters worden geflankeerd door smalle hoge lichten. In beide kunnen we gelijksoortig figuratieve glas in lood terugvinden. Aan de buitenzijde treffen we erboven een gestileerd gevleugeld spoorwiel aan. Binnen zien we naast het kleurrijke glas in lood erboven een gestileerd gevleugelde trein. Het betreft een beschilderd stuukreliëf. Op de zwarte stoomketel treffen we in geel de SS aan van Staatsspoorwegen, een verkorting van de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen (MESS of MtEvSS). Ook de lampen zijn geel geschilderd, maar zijn wel goudomrand. Ook de vlampijp en vleugels zijn goudkleurig geschilderd. De flenswielen zijn blauw en de buffelbalk rood geschilderd met zwarte buffers.
De oost- en westzijde hebben elk drie tegeltableaus, waarbij de oostzijde het Kleine Rijkswapen draagt en de westzijde een aardbol als stralend planeet, gevlogen door een vleermuis, als ware het een vertoning van de nooit ondergaande zon in het koninkrijk. Gesuggereerd wordt dat de vleermuis mogelijk de nacht symboliseert, aangezien de thematiek dag en nacht een belangrijk aspect is in de decoratie. De nachtdieren uil en vleermuis vertegenwoordigen de nacht en daarmee de oude tijd. De dag komt tot uiting met de zonnestralen die de nieuwe tijd van industrialisatie illustreert.
Beide tableaus worden geflankeerd door een uil, zittend op een vruchtdragende olijftak. Ze lijken allen eender, echter bij de westzijde wijkt het linker tableau op een klein puntje af van de andere.
Deze tegeltableaus zijn mogelijk werk van Theodoor Christiaan Adriaan Colenbrander (1841-1930) die tussen 1884 en 1889 bij de Haagse plateelfabriek Rozenburg werkte, dan wel hierop geïnspireerd. Colenbranders werken zijn duidelijk voorboden van de Art Nouveau.
Architect, tekenaar, keramist, sierkunstenaar, plateelbakker, ondernemer, kunstnijveraar, ontwerper, verluchter, fabrikant Colenbrander is in Doesburg geboren op 31 oktober 1841. Hij overleed op 28 mei 1930 te Laag-Keppel.
De tegeltableaus zijn in ieder geval na Colenbranders periode geplaatst. Dit gebeurde in 1904.
De geconstateerde afwijking op het linker tableau van de westzijde kunnen we zien op de volle tegel rechts naast de uil, met daarop twee olijven. Het steeltje boven op deze vrucht wijkt naar rechts oftewel naar buiten, terwijl alle andere steeltjes van de drie tableaus naar binnen wijzen.
Ten slotte worden de rondboogvensters geflankeerd door links het wapen van Leeuwarden en rechts dat van de provincie Friesland.
Dit station is een van de negen gebouwde SS "derde klasse", waarvan er naast Leeuwarden nog vier bestaan. Het oudste, uit 1863, nog zichtbare deel is de gevel aan de spoorzijde.
Kennelijk zijn de werkzaamheden in 1906 flink uitgebreid. De uitvoering, opgedragen aan H. Ibelinge te Groningen, bedraagt bijna het tienvoudige, namelijk ƒ 297.863. Voor dat bedrag moet er binnen een jaar vele werkzaamheden worden uitgevoerd, waaronder grondwerken, afbreken en leggen van sporen en wissels, het uitbreiden en maken van loodsen, werkplaatsen, bergplaatsen, magazijnen, lokalen, verblijven, weegbruggen en gebouwtjes met waterplaatsen en privaten
50i.
Wanneer we teruglopen langs de andere zijde van Love treffen we onder Bonnema's Achmeatoren een ouder beeldpartij aan.
Het wordt de "Handjeklappende kooplieden" of "hantsjebakkende veekooplui" genoemd, maar draagt ook de titel De boer en de veekoopman. Een populaire naam was "handsjeklappers". Zelf noemde de beeldhouwer het Boeren. Dit beeld dat David van Kampen in 1979 maakte was een schenking van de F.B.T.O. en O.T.O.S. aan Leeuwarden en werd geplaatst aan het Wagenplein. Het werd - voordat het nieuwe OTOS-kantoorgebouw werd geopend op maandag 5 maart 1979 door OTOS-voorzitter Sijtze Kingma - aan de burgemeester Johannes S. Brandsma van de stad aangeboden, die het beeld vervolgens onthulde. Met de plaatsing was zo'n twee weken eerder begonnen, mede dankzij de winterperiode een stevige klus. Een jaar eerder had hij al een gipsmodel gemaakt, dat symbolisch op 21 april is overgedragen.
Van het Wagenplein moest het verdwijnen omdat daarop in 1990 de Avérotoren werd gebouwd. Voordat het verplaatst kon worden, terwijl de grondwerkzaamheden al waren gestart, werd het provisorisch ingepakt in plastic. Het werd verplaatst naar een parkje op de hoek Sophialaan en de Lange Markstraat. Tien jaar later verdween het naar de Snekerkade, waar het kon uitkijken op de Verlaatsbrug.
Het stond vervolgens een tijdlang in de opslag om op dinsdag 31 mei 2022 opnieuw 'onthuld' te worden - nu door bestuursvoorzitter Bianca Tetteroo van Achmea en burgemeester Sybrand Buma onder toeziend oog van de inmiddels 82-jarige maker, de beeldhouwer David van Kampen.
Nu staat het voor de ingang van de toren, aangezien FBTO en OTOS (gefuseerd in uiteindelijk Achmea) hierin ook zijn gevestigd. Aan de Lange Marktstraat was het getoonde tafereel van de boer en de veekoopman dan ook continue te zien. Hier was voorheen de veemarkt en veestalling. Van Kampen kan zich de oude situatie nog voor de geest halen. "Vroeger was het hier heel levendig met allerlei café's en zo. Dit hele gebied bruisde van het leven. Soms hoorde ik vrijdagnacht nog het gekerm van koeien die verkocht waren en die de uiers vol melk hadden, maar waarvan de eigenaar nog in de kroeg zat. Dat ging me door merg en been. Ik ben nu ook vegetariër."
Wel vindt Van Kampen de nieuwe plek enigszins risicovol, omdat er veel mensen langskomen. Van de andere kant vindt hij dat ook wel weer een leuke gedachte dat het beeld door veel mensen wordt gezien. "Eigenlijk straalt dit beeld wantrouwen uit. De boer is wat ieler en kleiner en draagt goedkope klompen met leertjes en de koopman is dikker, joliger en heeft mooie kapklompen. De boer kijkt de handelaar wat wantrouwend aan want voor hetzelfde geld wordt hem een oor aangenaaid. Het is misschien ook wel een beetje anti-kapitalistisch."
50j
Wanneer we vervolgens over de Prins Hendrikburg - Prins Hindrikbrêge - lopen, merken we op dat deze niet meer open kan.
Willemskade noordzijde en Prins Hendrikbrug, gezien vanuit het zuidoosten / J.F. Lomans (fotograaf). - 1874
Met duidelijk 1869 als bouwjaar van draaibrug.
|
Deze vaste brug ligt hier sinds 1969. Bijzonder, aangezien de brug vernoemd is naar Prins Hendrik van Oranje-Nassau (1820-1879), bijgenaamd Prins Hendrik de Zeevaarder. De eerste brug, die gebouwd is in 1869, kon wel open. Het was een ijzeren draaibrug met dubbele doorvaart met middenin de Zuider Stadsgracht de draaipijler dat de brug draagt en waarop het draait.
Deze vaste brug is het resultaat van verkeerde inschattingen op weg naar een nieuwe realiteit. Het deels al uitvoeren van sommige projecten - zoals het plaatsen van de vaste brug - terwijl de visie op de nieuwe realiteit in de loop van de tijd sneuvelt door andere gemeenschappelijke inzichten.
En zo blijft de roep om herstel van deze hoofvaarroute om de zoveel tijd hoorbaar. Zo ook in 2014, echter politieke keuzes maken het tot op heden nog niet mogelijk
50k.
Het hoekpand Willemskade/Prins Hendrikstraat lijkt ook weer met de naamgever van de brug en straat te maken te hebben. We zien namelijk in de straatzijde een borstbeeld van prins Hendrik de Zeevaarder, Willem Frederik Hendrik Prins der Nederlanden (1820-1879) aan de buitenmuur hangen.
Dat borstbeeld stond echter eerst boven de hoekdeur op een andersoortig console. Het is in 1963 verplaatst van de hoekdeur naar de zijgevel.
Op beide consoles treffen we de datum 8 juli 1869 terug. Dit is hetzelfde jaar als het bouwjaar van de brug.
In deze periode deed de prins een tour door het land en bezocht van dinsdag 6 juli 18.30 uur tot woensdag 7 juli 1869 10.00 uur Leeuwarden om vervolgens per trein naar Harlingen te gaan. Na het aanschouwen van diverse zeil- en roeiwedstrijden, nam hij de trein van 23.30 terug naar Leeuwarden. De volgende dag, donderdag de 8e, bezocht hij onder andere de bouwplaats van draaibrug. Hier kreeg hij het verzoek van de burgemeester om zijn naam aan de brug te verlenen, dat hij inwilligde.
's Middags bracht hij vanaf 14.00 uur een bezoek aan Het Bildt. Voor het diner was het gezelschap weer terug.
Hij kreeg daarbij in de Prinsentuin en op de Lange pijp muziekuitvoeringen te horen. Op de pijp worden dan ook volkspelen gehouden.
Als blijvende herinnering is dus dit borstbeeld in 1871 ontworpen door Willem Molkenboer (1844-1915) en in 1872 aan de muur gehangen. Het zinken borstbeeld werd in mei 1872 door de Koninklijke fabriek van zinkwerken van de heren Rodenhuis & Co uit Arnhem vervaardigd
50l.
Vanaf de Prins Hendrikbrug krijgen we een overzichtje van de Museumhaven Leeuwarden. Het eerste schip De Wuta (Wacht uw tijd af) waar we langszij lopen is er een van een soort die we nog niet kennen. Het betreft een rivierschip - een platbodem of vakmatig platbodemd met hoge kop - dat in Leeuwen (Gelderland) in 1930 als stalen Waalschokker is gebouwd. Groot is niet, het meet slechts 14,5 meter in lengte en het is 5 meter breed. Na het visseizoen werden schepen weggesleept. Het zeil hing daarom nooit aan de mast. In de periode 1900 tot 1943 waren deze schepen actief met vissen op paling, voorns, snoekbaarzen en zalm. Na WOII betekende vervuiling van het rivierwater het einde van de riviervisserij. De vloot had bestaan uit zo'n 325 schepen.
Deze rivierschokkers kwamen vanaf 1900 op de rivieren. De Wuta is gebouwd met een motor als voortstuwing en zal dus geen zeil hebben gehad. In het begin had dit scheepstype wel een zeil. De mast had tevens een functie een grote kuil op zijn plaats te houden. De grote kuil is een puntzakvorming net, dat horizontaal als een lange fuik in de rivier lag. Het had een lengte van ongeveer 30 meter. Aan de voorzijde was de opening van de fuik 12 meter breed en 6 meter diep. Met lange touwen ervoor en aan de mast werd het net op zijn plaats en open gehouden. Soms zat het aan een anker, dan is er sprake van een ankerkuil. Maar het kon ook aan een lijn op de wal vastgezet worden
50m.
Na nog de Campus Fryslân vanaf de Willemskade en vanaf de Wirdumerdijk het Zaailand met toerit tot de ondergrondse parkeergarage te hebben vastgelegd, lopen we weer terug het centrum in. We starten de zoektocht naar een geschikte eetplek.
Wanneer we bij De Brol zijn aangekomen, treffen we bij de Kelders een steiger met terras aan. Aan De Bierkade is het bij Onder de Kelders prima toeven, zo te zien.
Wij lopen echter aan de verkeerde zijde van de gracht. Aan onze zijde wordt de aandacht getrokken door de kinderboekwinkel de Toverlantaarn (24340).
Twee panden verderop, Over de Kelders 6 (516483), waar momenteel de brillenwinkel Post & Everaarts gevestigd zit, valt op vanwege zijn rijkversierde voorgevel in neo-renaissancestijl, maar in het bijzonder vanwege de bijpassende houten deur. Deze is dan ook rijk gedecoreerd met divers houtsnijwerk en metalen elementen. Het pand is in 1884-1885 voor de graanhandelaar / commissiehandelaar Franciscus Hajonides van der Meulen door architect Hendrik Kramer als woonhuis gebouwd. De door Gerrit Vlaskamp ingerichte tuin bevat sindsdien ook een fontein, geleverd door de firma Kahle & Zn te Potsdam. Kramer verbouwde het in 1929 al tot brillenwinkel. Deze lange geschiedenis is dan ook terug te vinden in de huidige winkel.
Franciscus Hajonides van der Meulen werd op 1 september 1851 geboren, nadat zijn gelijknamige 8-jarige broer zo'n twee jaar eerder was overleden. Zijn ouders waren Nollius Hajonides van der Meulen en Bontje Johanna Bavius.
Franciscus had met zijn broer Gajus op 15 juli 1875 een commissiehandel opgericht onder de naam Gebroeders van der Meulen. Nollius, de op 7 juli 1862 geboren zoon van oudste broer Pieter, trad per 30 maart 1886 toe. Franciscus stapte per 1 januari 1896 uit de vennootschap.
Hij was getrouwd met de op 15 augustus 1851 geboren dochter van Frederik Ferdinand Tönjes en Albertina Taconis, Mintje Tönjes en nadat zij op 1 februari 1895 was overleden hertrouwde hij met Berber Lucretia Taconis (16-12-1892 - 22-12-1928), de dochter van koopman Bouwe Taconis en Lucretia Oomkens van Dijk.
Mochten zijn schoonmoeder Albertina Taconis en zijn tweede vrouw Berber Lucretia Taconis al familie van elkaar zijn, dan moeten we die familiaire band ver vóór 1800 en dus enkele generaties terugzoeken.
Franciscus Hajonides van der Meulen overleed op 3 november 1916. Zijn vrouw Berber bleef er tot haar dood op 22 december 1928 wonen
51.
Bij de volgende pijp treffen we het beeldje aan van Margaretha Geertruida Zelle. Ze is hier op de Kelders 33 geboren op 7 augustus 1876.
Haar ouders waren Adam Zelle en Antje van der Meulen.
Het was haar betovergrootvader de linnenwever Herman Otto Zelle (1744-1806) die uit het Duitse Rheda vertrok, dat zo'n 45km ten oosten van Münster ligt en zich in 1771 aan de Kelders in Leeuwarden vestigde. De familienaam Zelle zou afkomstig zijn van het 100km noordwestelijk van Rheda gelegen Celle. Hoewel de familienaamdrager bij mannen altijd in de belangstelling staat, is de directe lijn evengoed voor de vrouwelijk lijn te maken. De familienamen zullen echter steeds wisselen, de genetische lijn is net als bij de mannen een directe:
1 001. Margaretha Geertruida Zelle (Leeuwarden, 7-8-1876 - Vincennes, 15-10-1917)
2 003. Antje van der Meulen (Franeker, 21-4-1842 - Leeuwarden, 9-5-1891)
3 007. Sjoukje Faber (Franeker, 5-12-1814 - Franeker, 15-9-1894)
4 015. Sjoukje Romar (Franeker, 29-2-1784 - Franeker, 12-10-1839)
5 031. Sjoukje Ottes Salverda (Franeker, 8-4-1750 - Franeker, 23-3-1823)
6 063. Trijntje Johannes Oosterbaan (Franeker)
7 127. ?
8 255. ?
9 511. ?
Haar leven dus eindigde op 15 oktober 1917 voor het vuurpeloton te Vincennes in Frankrijk. We kennen haar waarschijnlijk eerder onder haar pseudoniem en artiestennaam Mata Hari .
Ze was namelijk met haar man, de militair Rudolph MacLeod waarmee ze sinds 11 juli 1895 in Amsterdam getrouwd was, uitgezonden naar het toenmalig Nederlands-Indië. Zodoende kwam ze in contact met het Maleis, waarin mata-hari Oog van de dag oftewel zon betekent.
Portretten van Margaretha Geertruida Zelle, bekend als Mata Hari / [waarschijnlijk] Edward Donald Henry MacLeod (1842-1922). - 01-1904
Edward was een neef van haar man, met wie ze een briefwisseling had en waarbij ze in Nijmegen logeerde.
bron: Tresoar - Fries Fotoarchief NL-040041000_1807_52_013 - Public domain CC 1.0
bron: Tresoar - Fries Fotoarchief NL-040041000_1807_52_014 - Public domain CC 1.0
|
Ze was met hem in aanraking gekomen, doordat ze op een contactadvertentie "Dames!" van 11 februari 1895 had gereageerd toen ze op haar achttiende in Den Haag woonde. De Officier van het O.-I. L. die op dat moment h.t.l. op verlof was, zocht kennis met een Jonge Dame of Weduwe, zonder kinderen.
Dat zijn tweejarig verlof naar Europa, verleend in juni 1894 en aankomst in augustus, was toegekend wegens ziekte stond niet in de advertentie.
In januari 1894 werd hij van Atjeh afgelost. Dit werd in februari een twee maanden verlof naar Soekaboemi tot herstel der gezondheid. Dit werd in april met een maand verlengd
52.
Het beoogde 90cm hoge beeldje is voor ƒ 17.000 gemaakt door Suze Boschma-Berkhout (Indramayu, 31 mei 1922 – Alphen aan den Rijn, 2 juli 1997) - en werd uiteindelijk 1,24m. Ze kreeg in 1975 de opdracht van de Comité Mata Hari.
Tot 's ochtends vroeg 13 maart 1976 stond ze nog bij steenhouwerij Hutting op het industrieterrein, waarna ze op de al eerder aangebrachte sokkel op de pijp werd geplaatst.
Het is hier op de Korfmakerspijp onthuld ter gelegenheid van haar 100e geboortejaar, omdat haar vader hier de hoedenwinkel had. Beeldhouwster Suus Boschma-Berkhout zag hoe beide biografen van Margarethe Geertruida Zelle, Sam Waagenaar (ook voorkomend als Sam Wagenaar) en chef van de stadsredactie van de Leeuwarder Courant Henricus Wiebe Keikes, haar beeld onthulden. Haar beeld was toepasselijk omhuld door een klein - door een heftruck gedragen - theaterpodium. Beide heren mochten een toneelgordijn openen of het doek voor haar ophalen. Met donaties is het bedrag bijeengebracht, waaronder een bedrag van Jan Marius de Vos. Hij was als een van de laatste amant uiteraard van plan geweest om aanwezig te zijn bij de onthulling, maar hij werd plotseling ziek.
Danskostuum dat Mata Hari mogelijk heeft gedragen.
Portret: Reutlinger, Parijs (detail), Bibliothéque Nationale de France
bron: Fries Museum portret en danskostum - ferhaal fan fryslan (13-9-2013 - 31-12-2027)
|
Jan de Vos werd aan Mata Hari voorgesteld door iemand die hij in de laatste overvolle sloep van het door de Duitsers getorpedeerde en zinkende schip Tubantia redde. Maar aangezien Jan een veel mooiere verloofde thuis had zitten ging hij niet op haar advances in. Het bleef dan ook bij praten, heel veel praten. Hij bleef dan ook varen en ging dus niet op haar verzoek in om met haar aan wal te gaan.
Tijdens het spelen van Jij bent veel te mooi... door de Leeuwarder Schutterij blies de inmiddels 85-jarige Jan zijn laatste adem uit in een Rotterdams ziekenhuis. Wel had hij nog bloemen gezonden met "een laatste groet van je oude vriend".
De hoed die Mata Hari draagt heeft zichtbare flappen. Zo'n twintig jaar na plaatsing van het beeld waren de flappen verdwenen en er was eigenlijk niemand die gemerkt had dat ze ontbraken. Het beeld had in de loop van de tijd wel meer beleefd. In 1983 is er een poging gedaan om haar van de sokkel te zagen. April 1989 is ze van de sokkel getrokken en in de gracht gegooid. Haar linkerarm werd echter in de Beethovenstraat teruggevonden. In 2017 zijn de flappen van de hoed er weer aangemaakt door beeldhouwer Ben van der Geest, die ook de andere reparaties had uitgevoerd. De feitelijke aanhechting gebeurde door bronsgieter Joep van der Kleij, die ze er aanlaste
53.
Over Mata Hari zijn er in vele talen wereldwijd vele documenten verschenen.
Mata-Hari, Mevr. M. G. Mac Leod-Zelle : de levensgeschiedenis mijner dochter en mijne grieven tegen hare vroegeren echtgenoot / A. Zelle Csn. - Amsterdam : C.L.G. Veldt, [1906]
|
Tot de onthulling van het beeld waren er in zo'n 70 jaar een kleine 700 werken verschenen. Daarna volgden in de volgende 45 jaar nog eens zo'n 4500
54.
Haar vader, A. Zelle, was de eerste die zijn versie in een boek liet vastleggen. Hierna volgden titels als "De Mata-Hari-Kwestie : wat zij was en wat zij werd" en "De naakte waarheid omtrent Mata=Hari (ex-mevrouw MacLeod-Zelle)".
In Frankrijk verscheen in 1925 - zeven jaar nadat ze strafrechtelijk vermoord was - het verhaal van Gomez Carrillo "Le mystère de la vie et de la mort de Mata Hari", een Franse vertaling van het Spaanse "El misterio de la vida y de la muerte de Mata Hari". Dit werd een jaar later vertaald door Bep Zody uitgegeven door de Koloniale Boekcentrale onder de titel "Het liefdeleven van Mata Hari en haar dood".
Naderhand zou er steeds meer feiten uit onder andere de archieven boven tafel komen. Biograaf Sam Waagenaar ontdekt en spreekt de Scotland Yard-agent George Grant, die haar arresteerde. Hieruit komt naar voren dat ze deels slachtoffer is geworden van wat we nu identity theft noemen. Maar dit is door de geheime diensten niet onderkend. Een Duitse spionne, Clara Benedix bediende zich van haar naam
55.
Een ander fantastisch dwaalspoor is ook te ontdekken in de Leeuwarder Courant, die weet te melden dat haar dansdoorbraak niet in Parijs op 13 maart 1905 begon, maar op 11 augustus 1904 in Hirdo, zo blijkt uit de memoires van Prinses Helee Quly
56.
Maar ook na 2000 komen er steeds meer bijzonderheden in de openbaring. Zo brengt een familie een poëziealbum van het klasgenootje Grietje de Hoo naar buiten met daarin een bijdrage Margaretha Zelle
57.
In het Nationaal Archief ontdekte Jos Smeets, die met een onderzoek bezig was dat in 2007 zou resulteren in de uitgave van Verdeeldheid en eenheid in het rijkspolitieapparaat uit de reeks De geschiedenis van de Nederlandse politie een briefwisseling tussen Margaretha Zelle en het Kabinet van de Koningin, met een verzoekschrift aan koningin Wilhelmina om een dubbele achternaam te mogen dragen. Een klassieke double take noemt Jos Smeets deze vondst, waarbij hij zijn nieuwsgierigheid laat winnen boven het voor het doelonderzoek niet ter zake doende zaken. Nieuwsgierigheidsgedreven kunnen we dit tegenwoordig noemen, dat leidt tot een hogere kans op ongezochte vondsten, de serendipiteit.
Haar eerste suggestie was Van Zelle van Ahlden. Na de afwijzing probeerde ze het nogmaals, nu rechtstreeks aan Hare Majesteit met de variant Van Slooten Zelle. Ook dit verzoek werd afgewezen
58.
Drie jaar later koopt het Fries Museum twee brieven van haar hand die door een veilinghuis worden verkocht. Drie maanden later slagen ze er opnieuw in via een Berlijns veilinghuis een andere brief te bemachtigen. De brief behandelt de optredens voor twee balletten eind 1911 en begin 1912, waarin ze de rol van Venus speelde in Bacchus en Gambrinus van Marenco
59.
In 2014 komen er nog meer stukken vrij uit het Britse archief, waaruit de bevestigingen komen van wat Waagenaar al ontdekt had
60.
Drie jaar later zullen de Franse archieven volgen. Haar doodsaanzegging was altijd wel al openbaar
61.
Bundel brieven werpt nieuw licht op leven Margaretha Zelle
bron: GPTV, 29 sep. 2016 [weergave 1.183]
Geïnterviewden: Edmond Angenot (achterkleinzoon Edward Mac Leod) en Lourens Oldersma (Treoar)
|
Eind 2015 laat het Fries Museum weten dat ze van een anonieme schenker een gerechtelijk document van het doodvonnis hebben gekregen
62.
Het jaar erop krijgen ze een tot dan onbekend gebleven stapel brieven. Deze worden in boekvorm uitgegeven
63.
Frankrijk brengt eind 2016 het complete dossier [Margriet Gertrude Zelle] naar buiten door het op het internet te plaatsen. Hieruit blijkt dat ze geen schijn van kans heeft gehad bij het militair tribunaal, waarbij wederom bevestigd werd dat ze geen spionne was, maar een informante die charmante leugentjes verkondigde
64.
Ook haar voorliefde voor mannen in uniformen, de helden die steeds bereid zijn tot het trotseren van alle gevaren en tot het beleven van alle avonturen, komt eruit naar voren
65.
In maart 2017 komt er wederom een hoeveelheid spullen uit de nalatenschap van Rudolph, waaronder zijn brieven waarvan hij kopieën schreef voordat hij ze verzond, onder de hamer. Tresoar krijgt en het Fries Museum koopt het een en ander
66.
Ook Angela Dekker en Jessica Voeten komen na hun achtjarig onderzoek dat resulteerde in Moed en overmoed tot conclusie dat ze niets met haar geboorteplaats had en dat ze ten onrechte is veroordeeld tot de dood. De Franse openbaar aanklager stelde achteraf dat er eigenlijk te weinig bewijs was, maar dat het moeilijke tijden waren
67.
Nadat de persoonlijke bezittingen verdeeld en verkocht zijn, duiken er tien 'nieuwe' brieven op die ze schreef aan schilder en tekenaar Piet van der Hem (1885-1961). Het Fries Museum zal niet meebieden op de brieven die uiteindelijk voor $ 15.000 in Los Angeles worden geveild
68.
En zo duiken er steeds weer kleine aanvullingen op. Toen stukadoor Appie Born aan de buitenzijde van het geboortehuis van Margaretha Zelle het zogenoemde prikwerk mocht herstellen, mocht hij het oude straatnaambordje dat er bij die geboorte ook hing, houden. Binnenshuis trof hij een medicijndoosje aan dat op naam stond van Margaretha. Zijn moeder vond die rotzooi maar niets en dus werd het weggegooid. Het parfumflesje dat hij er tevens vond heeft nog wel
69.
Door de foto van de brieven aan Piet van der Hem wordt ook haar handschrift en handtekening herkend door een liefhebber van oude ansichten op een nieuwjaarswenskaart die ze op 31 december 1914 verstuurde. Dit zorgt meteen weer voor een extra raadsel, want wie was de geadresseerde Albert VanderHijden
70.
In 2021 duiken opeens de andere persoonlijke spulletjes van haar op die in handen waren geweest van Piet van der Hem. Een neef van de notaris, die de spulletjes had beschreven en in bewaring had, vond het op diens zolder. Ook deze items zijn op een veilig verkocht. Het Fries Museum wist het fotoportret van de tweejarige Margaretha Zelle die gemaakt is door Leeuwarder fotograaf J. Slaterus voor € 950 te kopen
71.
Het Museum Huis Doorn (Utrecht) bemachtigd in 2022 sieraden en andere eigendommen van Mata Hari, die ze tijdens haar optredens zou hebben gedragen
72.
Op 11 maart 2022 werd er bij filatelistisch veilingbedrijf Sheraton & Peel in Zwijndrecht van René Hillesum Filatelie een staande huwelijksfoto van Margaretha Zelle en Rudoph MacLeod geveild. Deze was in het bezit van de familie Bonefaas, van MacLeods zijde, die woonde aan de Geldersekade 79 te Amsterdam. Op de achterzijde van de foto staat dat Mata Hari hier woonde en dat Oma Bonefaas haar 's ochtends thee op bed bracht toen ze ziek was. De vraagprijs voor de tussen de postzegels verhulde foto was € 100. Het zou voor € 1062,60 van eigenaar wisselen
73.
We werpen ook even een blik in de Ciprianussteeg, dat er door de pioenrozen en groen aantrekkelijk genoemd mag worden. De straat zal vernoemd zijn naar een huis dat de naam droeg van de heilige Thascius Caecilius Cyprianus, de bisschop van Carthago en martelaar, die leefde tussen 200 en 258 nOJ. De straat biedt zicht op een stukje Provinciehuis Friesland dat in 1909 is gebouwd
74.
De Korfmakersstraat heeft schijnbaar sinds 21 maart 2004 een muurschildering gekregen. Het had - zoals we op de kaart van 1580 kunnen zien - voorheen uitzicht op de Galileërkerk, die in 1940 werd gesloopt.
Over het water van de Voorstreek zien we nu wel de Sint-Bonifatiuskerk die tussen 1882 en '84 is gebouwd naar het ontwerp van P.J.H. Cuypers (1827-1921). Deze vinden we daarom nog niet terug op de kaart uit 1580.
Op de hoek met de Koningsstraat bij de Vischmarktpijp zien we in de verte de befaamde boekhandel van A. Meijer en Meijer en Schaafsma dat later de Noord Nederlandsche Boekhandel zou gaan heten.
We besluiten om een kijkje te nemen aan de achterzijde van het geboortehuis van Margaretha Zelle, maar treffen ook hier nieuwbouw. Wel valt de stijging en daling in de Poststraat op.
Detail van de plattegrond van Leeuwarden gemaakt door Johan Sems in 1603
bron: Wikipedia Johan Sems
[in de witte cirkel het pand met de huidige naam Eena Tiara]
|
We bevinden ons dan nu ook op een van de vroegst bewoonde terp tussen de voormalige Ee (de huidige Eewal) en de Voorstreekgracht. Deze terp, door Paul N. Noomen de Minnematerp genoemd, lag eerst ten zuiden van de Ee, dat bij de Weerd in de Middelzee stroomde. In de veertiende eeuw werd de Ee omgeleid, zodat de Minnematerp ten noorden van de Ee kwam te liggen. In het water langs de Voorstreek en Over de Kelders herkennen we de omgeleide Ee, de gegraven Voorstreek. We vervolgen de Minnemastraat, een vernoeming naar de stins het Minnemahuis van olderman Frans Minnema, dat nu ook voornamelijk uit nieuwbouw bestaat in de hoop dat we op de Eewal meer eetgelegenheden zullen tegenkomen.
Het Minnemahuis kunnen we lokaliseren aan het zuidoostelijk deel van de straat. Dit is tevens de oostelijke helling van de Minnematerp. Het Minnemahuis werd als zodanig onherkenbaar en onwetend pas in 1960 als voormalig luxe hotel De Nieuwe Doelen gesloopt.
Halverwege de straat komen we in een nieuwbouwpand een oud gevelsteen tegen. 't Turks Hooft staat erop. Deze steen van weleer, dat afkomstig was uit het pand dat op Nieuwestad 72 stond, is een toonbeeld van de turkomanie dat in de zeventiende eeuw heerste. De fascinatie voor de Turkse producten als tulpen, koffie, specerijen en kleding was in die tijd groot
75.
Even verderop zien we een pand dat de naam Eena Tiara (24252) draagt. Hierin heeft de oud-wethouder Isabelle Diks gewoond. Ze werd vanaf 15 december 2008 wethouder in Leeuwarden. Het adres Minnemastraat 51 droeg echter de naam nog niet in 2009. In juni 2014 staat de naam wel boven de deur. Op 12 mei 2017 nam ze afscheid als wethouder van Leeuwarden.
De naam Eena Tiara is een vernoeming naar Eva van Tiara, Ena Tiara, Ene van Tiara of Ena Johannesdr Tiara (1596), de weduwe van Willem van Velsen - arts en sinds 1610 burgemeester van Leeuwarden
76.
Kadastrale kaart 1811-1832: minuutplan Leeuwarden, Friesland, sectie A, blad 01 [in 1909 vervaardigd]
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (MIN02053A01) (CC BY-SA 3.0)
|
Achter het pand is aan het begin van deze eeuw een nieuw hofje gemaakt. Dit is voor de bewoners via een gloppe van Poststraat, het zijpad van de steeg, te bereiken en via de poort aan de Minnemastraat. Deze gloppe werd na aankoop van het achterterrein van de sinds 1505 als raadhuis gebruikte stadsvleeshuis aan de Grote Hoogstraat gebruikt als extra achteruitgang.
Het pand dat nu de naam Eena Tiara draagt heeft een lange voorgeschiedenis. Joachim Lamberts was advocaat voor het Hof van Friesland en liet hier op de plek van aantal gesloopte panden op dit daardoor dubbelbreed perceel in 1615 een nieuw huis bouwen. Hiervan is echter nog nauwelijks iets zichtbaar. Van de bouwfase tussen 1805 en 1820 kunnen we naast de vijf raamtraveeën en beneden met in het midden de subtiele deurpartij, boven de classicistische kroonlijst zien. Rond 1875 werd in opdracht van de toenmalige eigenaren de familie Van Wageningen, die ook de Dekema State in Jelsum als buitenverblijf hadden, de bepleistering met schijnvoegen en -sluitstenen met krulornament aangebracht. Ze laten in hun stadstuin een prieel bouwen, dat later werd voorzien van een veranda met overhuiving van glas dat bevestigd zat in giet- en smeedijzer.
De firma P. Boonstra & zonen neemt het pand in het jaar van de Spaanse Griep, 1917 over voor ƒ 17.566 en verplaatsen hun zaak naar de andere kant van de tuin van de Grote Hoogstraat 40 in de zomer van 1921. E.J. Boonstra verhuist van de Grote Kerkstraat 25 naar de Minnemastraat 13. Vervolgens zijn ze op zoek naar een groot pand van 9 à 10 kamers, met tuin.
Minnemastraat 13 / G.J. Dukker (fotograaf). - 10-1963
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 86.593 (CC BY-SA 3.0)
|
De firma vestigt een timmerfabriek in de tuin dat zich vanaf 1962 manifesteert als de Eerste Friese Grafkistenfabriek.
Sinds 1965 staat de vierde generatie aan het roer. Wederom een E.J. Boonstra (1940). Evert Johannes leidt sinds het overlijden van zijn 51-jarige vader Pieter Boonstra de door zijn overgrootvader Pieter Boonstra begonnen timmerfabriek. Zijn vader Pieter verongelukte 26 december 1964. Na bezorgen van een kist in Heerenveen, slipte de wagen bij Haskerdijken op de Hooibrug door gladheid. De wagen sloeg daarbij aan de bestuurderszijde tegen een pilaar dat een dodelijke slaapwond tot gevolg had. Zijn stoffelijk overschot is naar Heerenveen overgebracht.
Evert studeerde tot dat moment aan de academie Minerva in Groningen aan de afdeling bouwkunde.
De dorpstimmerman in Rauwerd Pieter Boonstra begon het bedrijf in Leeuwarden in de Maria Annastraat. Succesvol verhuisde hij zijn timmerbedrijf naar de Grote Hoogstraat.
Pieter Boonstra werd geboren op 8 september 1857 te Rauwerd als zoon van de timmerman Sjierk Boonstra en Sjoukjen Jacobs Sijbenga. Hij huwde als timmerman op 15 juni 1881 te Leeuwarden met de op 11 november 1853 in Leeuwarden geboren Tettje Spijker, dochter van Evert Spijker en Pietje Pol.
Pieter en Tettje krijgen 9 kinderen, waarvan 6 dochters (Pietje, 1882 en Sjoukje, 1882-1886 - Sjoukje, 1889 - Hiltje, 1891 - Martha, 1893 - Johanna Wilhelmina, 1895) en 3 zonen (Sjirk Johannes, 1884 - Evert Johannes, 1886 - Johannes, 1898-1958).
Evert Johannes wordt op 7 december 1886 geboren. Hij trouwt als 24-jarige timmerman op 15 juni 1911 met de 22-jarige in Sneek op 21 juni 1888 geboren Marijke Posthuma, de dochter van Tamme Posthuma en Minke Terpsma.
Marijke zat bij een dansgezelschap van de gymnastiekvereniging in Sneek. Haar latere schoondochter Jeltje Stienstra zal in 1983 enkele foto's van het verklede gezelschap naar de krant zenden.
Omdat de timmerman Pieter Boonstra ook regelmatig het verzoek kreeg om een kist te timmeren ontstond het idee om een standaard voorraad te gaan aanleggen. Ze waren de eersten in Friesland die de kisten seriematig ging maken.
Evert en Marijke krijgen op 21 juli 1913 hun eerste zoon: Pieter. Vier jaar later volgt op 17 augustus 1919 Johannes Evert.
De lijkwagen van Boonstra te Leeuwarden
bron: Leeuwarder courant, 18-01-1922 advertentie
|
De tweede generatie van dit Leeuwardens timmerbedrijf, Evert Johannes bracht in 1920 een begrafeniswagen in als service. De Spijker haalde hij zelf uit Duitsland, waar het gekocht werd.
Op 22 augustus 1937 overleed de oprichter Pieter op 79-jarige leeftijd.
Zijn kleinzoon Pieter en inmiddels 24-jarige timmerman trouwde een klein jaar later op 2 mei 1938 met de onderwijzeres Jeltje Stienstra, de 23-jarige op 24 april 1915 in Leeuwaren geboren dochter van kapper Pieter Stienstra en Janke Bokma.
De opvolger van de Spijker, een Studebaker uit 1929, werd in 1939 van jonkvrouwe W.C. Eysinga gekocht. De ombouw tot begrafeniswagen zou echter pas na de WOII gebeuren. Het werd die periode zorgvuldig verborgen gehouden in een schuur.
Pieter en Jeltje krijgen hun zoon Evert Johannes op 1 juni 1940. Hun dochter Marja wordt op 2 augustus 1942 geboren.
Evert Johannes zou op 17 april 1959 na een kortstondige ziekte in Utrecht op 72-jarige leeftijd komen te overlijden. Dat zijn zoon Pieter vijf jaar later op 26 december 1964 zou verongelukken heeft hij niet meer meegemaakt.
Onder leiding van Evert Johannes, de vierde generatie, zal het bedrijf hier tot 1990 elk jaar ongeveer 2500 kisten maken.
De woonfunctie van het pand was al die tijd magazijn en toonzaal.
Evert stopt in 1990 vanwege rugklachten.
In 2001 wordt hij onder curatele gesteld en wordt het pand door de nieuwe eigenaar, Stadsherstel voor de zekerheid dichtgespijkerd. Desondanks zal het enige tijd gekraakt worden en "De Kist" als naam krijgen.
Na vertrek blijven de panden en terrein verwaarloosd achter. Stadsherstel zal het vervolgens (laten) herstellen in de huidige staat.
Op 18 september 2013 overleed Evert Johannes Boonstra op 73-jarige leeftijd
77.
Wanneer we de straat uitgelopen zijn en de Eewal opkomen zien we eerst het gebouw (516485) van de Onderlinge Brandwaarborg Maatschappij. Van deze maatschappij hebben we deze week al een aantal gecommitteerden leren kennen.
Dit is het eerste pand in Leeuwarden dat - tussen 1895 en 1896 - als kantoor is gebouwd voor de Algemeen Friesche Levensverzekering Maatschappij. Het is ontworpen door architect Hendrik Kramer in Neo-Hollandse Renaissancestijl op de zestiende-eeuwse overwelfde kelders van het voormalige Huyenshuis, waarvan de vloer is belegd met Friese geeltjes. De Levensverzekering vertrok in 1914 naar het Burmaniahuis. Toen de Brandwaarborg Maatschappij er vervolgens introk pasten ze de tegelfries aan. De oude, geleverd door Jan van Hulst uit Harlingen werden vervangen door de nieuwe die geleverd zijn door Joost 't Hooft & Labouchère, ofwel de Porceleyne Fles uit Delft. Het monumentaal hekwerk voor het gebouw en voor het bovenlicht is van de lokale kunst- en siersmid Jan Kroes (1877-1925).
Jan Kroes wordt geboren op 28 oktober 1877 als zoon van de grofsmid Jouke Kroes en Louisa Harts. Hij trouwt als 20-jarige op 13 juli 1898 met de 18-jarige Rinske Stelwagen (1880-1956) uit Helpman (gemeente Haren), dochter van Ruurd Stelwagen en Roelofje Hoekstra.
Met haar kreeg hij drie zoons, Jouke (1898), Ruurd (1900) en Roelof (1912) en een dochter Maria Louise (1905). Later begon hij als smid ook centrale verwarmingsinstallaties te maken en te installeren.
Hij was gevestigd aan de Willem Lodewijkstraat 53 in een fraai pand uit 1907 en was telefonisch te bereiken onder nummer 1072.
Ook had hij een vestiging in Groningen aan de Aweg 45. Deze werd op 1 mei 1922 verplaatst naar de Oude Ebbingestraat 24.
Hij neemt in 1921 de Afdeeling Centrale Verwarming over van de firma Johs. Volkers & zn uit Sneek, die vervolgens daar de werkzaamheden vertegenwoordigen.
In 1924 deed de firma de verwarming in de (hoofd)pompstationsgebouwen van de nieuwe waterleiding in Leeuwarden, dat begin januari 1925 werd afgerond.
Jan overleed al op 47-jarige leeftijd op 12 augustus 1925 in het Diaconessenhuis waar hij behandeld werd tijdens zijn ziekte, waarbij hij enkele weken smartelijk heeft moet lijden.
Bij de dankbetuiging wordt tevens duidelijk gemaakt dat de zaak op dezelfde voet wordt voortgezet.
Negen maanden na zijn overlijden wordt zijn bedrijfsboelgoed openbaar verkocht op 19 mei 1926. Rinske vertrekt via Sexbierum naar Den Haag, waar ze op 76-jarige leeftijd op 7 oktober 1956 komt te overlijden
78.
Ernaast staat het kleurrijke gebouw (516448) van Ribbink van Bork & Co dat hierin de Algemeen Telephoon Maatschappij voerde.
Het bedrijfspand met bovenwoning is door architect Hero Feddema in 1911 ontworpen in de Vernieuwingsstijl.
De verbouwing werd op 23 juni 1911 aanbesteed, waarop diverse inschrijvingen kwam. Echter de gunning werd aangehouden.
Op dit terrein stonden echter eerder nog twee panden stonden. De nieuwbouw werd gerealiseerd met gebruikmaking van bestaande onderdelen, zoals de westelijke zijmuur en achtermuur.
De firma vestigde zich in oktober 1895 elders met een particuliere telefoonmaatschappij in Leeuwarden. Na het gereedkomen van het nieuwe pand verhuisden ze haar telefoonkantoor naar de Eewal. Het Rijk naaste de maatschappij.
De discussie of naast openbaar vervoer, gas- en waterbedrijven ook de telefoonondernemingen genaast moeten worden door het Rijk start aan het einde van de negentiende eeuw. Voor Bell Telefoon-Maatschappij in Amsterdam loopt in 1895 de concessie af, waarmee de spanning oploopt. In de rest van het land blijft Bell netwerken uitrollen en het staaldraad vervangen voor bronsdraad.
Aan het einde van 1894 wordt door de heer Tydeman de volgende motie voorgesteld: De Kamer, van oordeel, dat de exploitatie het telefoonverkeer tot een tak van staatsdienst moet worden gemaakt.
Hierop volgend ontvouwt zich in het land een discussie, mede ingezet door een brochure geschreven door Electron.
|
Wie is deze Electron?
Is het de dichter die in 1880 twee eerder geschreven gedichten publiceerde? Op 14 februari 1875 schreef de dichter te Banjoewangi (Oost-Java) O Jeanne. Dit is een gedicht naar Th. Moore. Op 20 november 1877 werd het gedicht getiteld Palembangania in Palembang (Zuid-Sumantra) geschreven.
Is het een raadselverzinner? In het Soerabaijasch handelsblad van 27 juni 1885 verschijnt namelijk de dankzegging aan Electron voor de toezending van verschillende vraagstukken, ten behoeve van de puzzelrubriek.
In de Chemical News and Journal of Industrial Science (Volumes 15-16) van 1 november 1867 stelt Electron, vanuit New York, op pagina 234 de vraag of iemand van de lezers hem kan helpen met de exacte omschrijving van een perfect vacuüm, dat een chemicus enkele jaren geleden gaf. Het antwoord volgt op 15 november pagina 258.
In de Scientific American (v34 (1876) n5) van 29 januari 1876 schreef Electron op pagina 69 een stuk getiteld Mr. Edison's New Force. Hij verhaalt tevens over een experiment dat hij heeft uitgevoerd.
Hierop reageerde Thomas A. Edison met een ingezonden brief dat gepubliceerd werd in hetzelfde blad op 5 februari 1876 op pagina 81. Hij geeft aan dat er verschillende oorzaken zijn voor de fouten in het door Electron uitgevoerde experiment.
Gebr. Van Es uit Amsterdam geeft in 1878 een brochure uit van 49 pagina's dat geschreven is door Electron getiteld "De bougie Jablochkoff, electrische verlichting". Het krijgt de volgende dag in dezelfde krant "Het vaderland" een positieve recensie en spreekt uit dat 'hij' naast de bougie ook de machine Gramme bespreekt en de economische bijkomstigheden.
In The Telgraphic Journal van 1 mei 1881 verschijnt op pagina 176 zijn ingezonden brief van 19 april 1881, waarbij vermeld staat "Junior Carlton Club".
Hierop volgt meteen commentaar in het volgende nummer. Op pagina 197 reageert C.E. Killingwordth Hedges, die zelf met de verlichting experimenteert en van mening is dat de 'Britten' zich voor hun Gramme niet hoeven te schamen in relatie tot de prestaties van het Franse Jablochhoff, het Duitse Siemens en het Amerikaanse Brush.
Op pagina 217, getekend 21 mei, verduidelijkt hij zijn verhaal.
Een eerder binnengekomen reactie van Electrician wordt pas op 15 juni op pagina 242 geplaatst.
En uiteraard volgt de reactie van Electron meteen in het nummer van 1 juli 1881 op pagina 261.
Op 12 augustus schijft hij opnieuw, dat geplaatst wordt in het nummer van 1 september op pagina 335.
Op 1 oktober 1881 verschijnt er op pagina 384 een afkeurende reactie op zijn veronderstellingen door John E. Chaster.
En op pagina 404 staat zijn verdediging voor het Franse Jablochkoff-licht. Wat opvalt is dat hij zijn opponenten telkens gelijk geeft.
Iets dat John E. Chaster daarop niet doet in zijn reactie op pagina 471.
Een merkwaardig antwoord of reactie treffen we aan op pagina 76 van het blad de English Mechanic and World of Science, Volume 40, no 1.017, 19 september 1884.
Een opmerkelijke bekentenis doet Electron in The Electrical Review van 20 oktober 1893 op pagina 421. Hier schrijft hij als P.S. dat hij een amateur is in het onderwerp elektriciteit.
Naast deze Engelstalige wetenschappelijke tijdschriften vinden we ook enkele berichten van Electron in een paar Nederlandstalige bladen.
In de jaren 1885 - 1886 schrijft Electron twee ingezonden brieven in het Maçonniek weekblad : uitgaaf voor broeders, de voortzetting van het Vrijmetselaars-weekblad. Hierin werden ook ingezonden stukken opgenomen van personen die onder pseudoniemnamen Castor en Pollux geschreven waren, waarmee enigszins aannemelijk gemaakt wordt dat het gebruik van dit soort pseudoniemen niet uitzonderlijk is.
Electron is het Griekse woord voor barnsteen, dat weer als sieraad werd gedragen.
In het eerste jaar, 1887, van het nieuwe Sociaal weekblad verschijnt vervolgens een ingezonden brief.
Samenvattend zien we het volgende beeld ontstaan over Electron:
1867 een Engelstalige zoektocht naar een literatuurverwijzing
1875-1877 twee Nederlandstalige gedichten worden geschreven in het huidige Indonesië
1878 uitgave "De bougie Jablochkoff, electrische verlichting"
1879-1893 Nederlands- en Engelstalige correspondentie in de wetenschappelijke bladen die betrekking hebben op het nieuwe fenomeen elektriciteit.
Vanaf het jaar 1887 ontstaan er in Soerabaia plannen voor de oprichting een firma voor elektrische voorzieningen. Het zal nog ruim vijf jaar duren voor de maatschappij "Electron" het licht ziet. Het wordt 1 augustus 1893 opgericht door de heren Van Buuren en de firma Becker & Co. De Commissarissen voor de eerste twee jaren: Dr. Th. van Buuren, E. Fabius en Mr. W. F. L. Gericke.
Er volgt een reclamecampagne van vier maanden. Vanaf 28-9-1893 wordt E. Fabius niet meer genoemd in de advertenties.
Nu rijst de vraag, zou een van deze drie namen "Electron" kunnen zijn? En mocht dat zo zijn, kunnen we deze identificeren tot een persoon, want er zijn natuurlijk meer hondjes die Fikkie heten.
Laten we eens een onder de loep nemen.
Dr. Th. van Buuren
1. Th. van Buuren was in juli 1869 geslaagd voor zijn HBS-examen in Limburg. Bij vier van de acht examenkandidaten, wie is niet bekend, was het Engels zeer goed en was er blijk van meer dan gewone belezenheid. Ook bij het Nederlands was de belezenheid goed en hadden enkele grote dichters gelezen. En ook over de Duitse en Franse taal waren de examencommissieleden tevreden.
2. T. J. van Buuren slaagt in juni 1875 voor het examen B, Polytechnische school (Middelbaar Onderwijs) te Delft.
3. In juli 1878 krijgt Th. van Buuren zijn diploma voor civiel ingenieur (art 61 Polytechnische school, Middelbaar Onderwijs te Delft).
4. T. J. Van Buuren is als civiel ingenieur is voor november 1878 (11 september 1878, lit. D, no. 21) benoemd tot aspirant-ingenieur bij de Waterstaat en de Burgerlijke Openbare Werken in Indië.
5. T. J. Van Buuren blijft echter nog een jaar hier te lande gedetacheerd alvorens naar Oost-Indië te vertrekken.
6. dr. T. J. Van Buuren vertrek 22 november 1879 met de stoomschip Koningin Emma naar Batavia. Aankomst halverwege februari 1880.
Deze zes aanwijzingen wekken de suggestie dat het mogelijk om meerdere personen gaat met dezelfde naam. We vervolgen de zoektocht met de verschillende schrijfwijzen en lopen zijn of hun verhaal in pers even uit om te zien welk beeld hieruit komt.
7. aspirant-ingenieur Dr. T. J. Van Buuren wordt eind 1881 overgeplaatst van Kedirie naar Demak (residentie Soerabaia).
8. Aspirant-ingenieur Dr. Th. van Buuren is begin 1882 overgeplaatst van Demak naar Sedadie (afdeling Demak, res. Samarang).
9. ingenieur 3de klasse Dr. Th. van Buuren is september 1884 verplaatst van Demak naar hoofdplaats Samarang.
10. Ingenieur 3de klasse Dr. Th. van Buuren plaatst vanuit Semarang 11 maart 1885 een bekendmaking.
11. de civiel ingenieur Dr. Th. Van Buuren wil een tweejarige technische avondcursus beginnen (met iemand anders) voor degenen die een examen willen doen voor waterstaat, kadaster of telegrafie.
12. Dr. Th. van Buuren, civiel Ingenieur heeft samen met W. P. Daniëls, Electrisch werkstuigkundige begin 1887 het verzoek om te mogen komen tot het plaatsen en exploiteren van volledige installaties, ten behoeve van een elektrische verlichting van Soerabaia en Semarang.
13. Dr. Th. van Buuren, directeur der Hoogere Burgerschool te Soerabaia plaatst begin april 1890 en eveneens in de jaren 1891-1895 een advertentie voor de toelatingsexamens.
14. Dr. Th. van Buuren krijgt bij gouv. besluit van 18 februari 1892 (ordonnantie van 13 september 1890, Staatsblad no 190) voor de tijd van 10 jaren de vergunning verleend tot het aanleggen en gebruik van geleidingen voor elektrische verlichting ter hoofdplaats Soerabaja.
15. Dr. Th. van Buuren, leeraar H. B. S. vertrekt in juni 1892 per stoomschip Coen naar Samarang.
16. dr. Th. J. van Buuren wordt in februari 1893 als lid ter beschikking gesteld van de vereeniging "de tentoonstelling te Batavia van 1893".
17. dr. Th. J. van Buuren krijgt in mei 1893 tegengas van S. J. Enthoven, generaal gemachtigde in N.I. van de Ned.-Indische Gas-maatschappij te Rotterdam, tevens administrateur van de gasfabriek te Batavia. Enthoven beveelt het gas aan en wil alle electra-vergunningen laten intrekken, mede in het tekenlokaal van de H.B.S.
18. dr. Th. J. van Buuren is als Directeur van de H. B. S. te Soerabaja in mei 1893 gemachtigd om een dienstreis over Java te maken in het belang van de zoutverpakking.
Deze beslissing roept echter vragen op.
Het resultaat is te lezen het "Bijvoegsel tot de Nederlandse Staatscourant", 13-06-1894.
19. Dr. Th. J. van Buuren aanvaard in oktober 1893 de hem verleende vergunning van 18 februari 1892 no. 2.
20. Dr. Th. J. van Buuren krijgt tot 6 november 1894 om aan de eisen te voldoen. Dit wordt begin januari 1895 met een jaar verlengd.
21. Dr. Th. J. van Buuren gaat vanaf begin 1895 een jaar met verlof. Tijdens zijn verlof naar Europa krijgt van overheidswege de opdracht mee om onderzoek te doen naar het zoutbriquettensysteem. Dit verlof wordt met verlengd tot zo nodig acht maanden.
22. Er wordt aan Dr. Th. J. van Buuren toegestaan om de rechten en plichten ten aangaande van de verleende vergunning, dit over te dragen aan de firma Becker & Co te Soerabaja.
23. In februari 1895 lezen we het hoe en waarom de plotselinge wijzigingen. Zijn vrouw Henriette Maria Elisabeth van Buuren geb. Koenen komt in Malang op 18 februari 1895 te overlijden, op ruim 45-jarige leeftijd.
24. Hij verexcuseert zich dat hij door omstandigheden geen afscheidsvisites zal maken.
25. De verleende toestemming tot overdracht aan de in Hilversum gevestigde NV Soerabajasche machinenhandel, voorheen Becker &Co wordt ingetrokken. De vergunning voor Dr. Th. J. van Buuren wordt verlengd voor 25 jaren. Hij moet wel aan de verplichtingen voldoen voor 25 oktober 1897.
26. dr. T. J. van Buuren, directeur H. B. S. te Soerabaja en echtg. (sic) zullen op het stoomschip Lawoe te Marseille embarkeren, dat op 19 juni 1897 is vertrokken vanuit Rotterdam op weg naar Java.
27. De heer Th. Van Buuren is de nieuwbenoemd directeur geworden van de op te richten fabriek van zoutverpakking in briquetten. Hij is begin augustus aangekomen in Soerabaja.
En wederom wordt zijn vergunning voor de verlichting verlengd, nu tot 25-10-1899.
Dit verhaal bevestigd dr. T. J. van Buuren in alle varianten toch een en dezelfde persoon blijkt te zijn en mede de persoon die we zoeken. Wanneer we onze speurtocht verder uitvoeren in genealogische zin met behulp van het overlijden van zijn vrouw wordt het plaatje snel compleet en kloppend.
|
|
Ze, Theodorus Ignatius van Buuren en Maria Henrica Elisabeth Koene, waren op 20 mei 1881 te Kediri getrouwd. Zij was gescheiden van Johann Joseph Niering. Zodoende blijkt de zoektocht met T. J. van Buuren vreemd genoeg gelukt, terwijl hij T. I. van Buuren heet.
We kunnen nu een genealogisch beeld schetsen van Theodorus Ignatius van Buuren.
Theodorus Ignatius van Buuren is geboren op 12 mei 1849 te Gouwe C 178 als zoon van schoolonderwijzer Johannes van Buuren en Maria Bertels. Zijn ouders waren op 5 november 1845 te Gouda getrouwd.
Op 20 mei 1881 trouwt hij met de dochter van Cornelis Hubertus Koene en Johanna Dissel, Maria Henrica Elisabeth Koene.
Naar haar overlijden op 18 februari 1895 hertrouwt hij op 28 april 1897 met de te Herpen op 12 april 1864 geboren Anna Margaretha Aelberts, dochter van Petrus Leonardus Aelberts en Gijsberdina Gelden.
Theodorus Ignatius van Buuren overlijdt in Nijmegen op 30 mei 1925. Zijn tweede vrouw zal hier op 4 januari 1950 komen te overlijden.
Gezien de gegeven tijdstippen kunnen we concluderen dat de degene die onder alias Electron heeft geschreven wel Theodorus Ignatius van Buuren (Gouda, 5 november 1845 - Nijmegen, 30 mei 1925) moet zijn geweest
79.
|
De deskundige somt hierin een rij nadelen op van het onderbrengen van de telefonie bij een Staatsdienst, zoals bij de telegrafie wel het geval is. Tijdens deze openbare discussie komt ook de vertrouwelijkheid om de hoek kijken. Want, zo wordt gesteld, de jonge dames die nu als aansluitsters fungeren hebben geen geheimhoudingsplicht, zoals de ambtenaren bij de telegrafie wel hebben. Mogelijk wint de nieuwsgierigheid van de jonge dames het van de bedrijfsvoorschriften.
De motie Tydeman wordt na het instemming brengen verworpen.
Aan het einde van 1906 popt de vraag op of het een staatsbedrijf moet worden i.p.v. staatsdienst
80.
Het Algemeen Telephoon Maatschappij (ATM) van Ribbink van Bork & Co was opgericht door onderdirecteur bij den Rijkstelegraaf Gerrit Ribbink, koopman en werktuigkundige Jacob Ribbink en de broers koopman en werktuigkundige Jan Bartholomeus van Bork en koopman Jacobus Johannes van Bork. De 'Co' bestond uit de aandeelhouders koopman Jacobus Hendrik van Bork, Clasina Maria Marsman, Anna van Hardeveld, Cornelis Pieter Herman Tjarda van Starkenborgh Stachouwer en advocaat en procureur Eduard van Lier. Ze begonnen met een NV "Stoomfabriek van Elektrische Toestellen" in 1882. Ze groeiden tussen 1885 en 1919 uit tot de tweede particuliere speler in de telefonie. Ze legden met het bedrijf totaal elf telefoonnetwerken aan. Leeuwarden zou het eerste netwerk zijn dat ze aanlegden.
Per 1 januari 1919 werden alle netwerken overgenomen door het Rijk
81.
Hero Feddema, de architect van het gebouw de Algemeen Telephoon Maatschappij komt op 5 februari 1869 in Leeuwarden ter wereld als zoon van meestertimmerman, aannemer en stedebouwkundige Antonius Josephus Feddema (1831-1911) en Maria van Belkum (1836-1916). Na de HBS gaat hij voor drie jaar naar Antwerpen, waar bij een architectenbureau werkt. Tijdens dit verblijf volgt hij lessen aan de Academie van Schoone Kunsten. Hij huwt als architect op 19 juli 1898 met de in Scharnegoutum op 29 mei 1871 geboren Jeltje van Dijk. Zij is de dochter van Pieter Douweszn van Dijk en Ymkje van Wijngaarden. Ze krijgen drie kinderen, Anthonius Josephus Feddema (1899-1975) - die eveneens architect wordt, Pieter Feddema (1901-1970) en Maria Gerbrig Feddema (1909-1993).
Als architect begon hij in 1894 als H. Feddema Azn. aan de Nieuweburen 126. Dit adres was tijdelijk, want een week later, op 4 oktober had hij zijn intrek genomen naast de Galileër Kerk, Tweekbaksmarkt 25 (Tweekbaksmarkt B 25).
Hij gaf hier ook lessen Bouwkundig tekenen en aanverwante vakken.
Een eerste aanbesteding van hem komen we begin 1895 tegen. Het betreft een verbouwing aan twee percelen buiten de voormalige Vrouwenpoort, Harlinger Singel X 3 en 5. Vervolgens gaat hij in maart aan slag voor T. Jellema Gzn om het achterhuis van perceel A 346 bij de Hoeksterpoort te verbouwen. In april doet hij de verbouwing voor de vleeshouwer J. v.d. Weide van A280 op de hoek van de Voorstreek / Amelandsstraat om er een slagerij van te maken. Maar ook de aanbesteding van verfwerk voor T. Jellema Gzn bij de Hoeksterpoort A 346 neemt hij op zich in mei van datzelfde jaar. Kortom hij gaat voortvarend te werk.
In 1895 draagt hij ook zijn steentje bij om het Evangelisatielokaal van de Confessionele Vereeniging te Deinum te maken.
Aan het eind van het jaar splitste hij zich met een aantal vakgenoten af van de "afdeeling Leeuwarden der maatschappij tot bevordering van bouwkunst". Hij werd gekozen als lid van het bestuur van de nieuwe vereniging "De Friesche Bouwkring", waarvan hij later ook voorzitter zou worden.
Een eerste volledige opdracht krijgt hij van mevrouw de weduwe Dr. H. A. Middelburg te Amersfoort. Hij gaat de stelphuizinge op Draaisterhuizen bij IJlst, waarin de weduwe A. S. Buma woont, afbreken en een nieuwe stelphuizinge bouwen.
Aan het eind van 1895 organiseert "De Friesche Bouwkring" een prijsvraag voor het bouwen van een dorpskerk. W.C. de Groot is voorzitter en H. Feddema secretaris. Ook organiseert de Bouwkring vergaderingen waar vakinhoudelijk wordt ingegaan op bijvoorbeeld de wenselijkheid van Arbeidsraden en de toepassing van het originele houtcement, uitgevonden door Carl Samuel Haeusler (1787-1853) te Hirschberg, Silezië - het huidige Jelenia Góra, Polen.
En zo blijven de opdrachten zich aandienen en blijft hij in de winterperiode lesgeven.
We zien hem vanaf de zomer 1902 gezamenlijk optrekken in een aanbesteding met de bouwkundige D.B. Kalma.
In het voorjaar van 1898 is hij Generaal-Agent voor Friesland geworden bij de Algemeene Verzekerings-Maatschappij Provindentia te Amsterdam en zoekt hij collega bouwkundigen en aannemers die de rol van agent op zich willen nemen.
In het najaar van 1899 wordt hij benoemd tot gewoon lid van het Friesch Genootschap van Geschied-, Ouheid- en Taalkunde.
In 1903 maakt hij ook deel uit van de Glasverzekering-Maatschappij "Friesland", waarvan zijn broer Zijtse Siewert Feddema (1863-1949) directeur is.
In 1906 heeft hij voor de Evangelische Vereeniging de voormalige slagerij van H. Kessler in de Groote Hoogstraat omgebouwd tot een flink vergaderlokaal met woning voor de conciërge. De uitvoering van het plan was de timmerman P. Boonstra .
Verder was hij o.a. gevestigd aan de Eewal 53 - dat hij per 1906 uit de hand wil verkopen en naar nummer 50 verhuisd. In 1913 verhuist hij naar de Gouverneursplein 35 om in 1917 naar de Emmakade 11 te verhuizen - in een pand uit 1901.
Het gebouw "Christelijk Nationaal Schoolonderwijs", een school met 9 lokalen en een gymnastieklokaal en tekenlokaal heeft hij in 1906 uitgevoerd voor een bouwsom van ƒ 26.000. Het heeft voor de berekende 330 leerlingen 450m² oppervlakte in het gebouw zitten. Daarnaast is er buiten nog 971m² speelplaats.
Tijdens de enquête van 1907 om het middelbaar technisch onderwijs (MTO) te verbeteren laat hij zich ontvallen dat hij veel leerlingen heeft voorzien van theoretische kennis. Maar vanwege het gebrek aan praktijkervaring schrikt hij ervoor terug om ze ook daadwerkelijk in dienst te willen nemen.
Wel is hij van mening, blijkt uit een ingezonden brief, dat ouders met een paar jaar van opoffering hun kinderen beter toegerust de wereld insturen door ze een betere en langere opleiding te geven. Ook later zou dit punt weer terugkomen, waarbij aangestuurd wordt op overheidsinmenging in de vorm van subsidie en oprichting van een MTS van Staatswege.
In 1909 besteed hij voor dezelfde vereniging de bouw van een school met onderwijzerswoning in Onze Lieve Vrouweparochie aan.
Dat jaar verdwijnt ook zijn patroniem bij zijn naam in de advertenties en noemt hij zich Hero Feddema, al blijven de andere varianten voorkomen.
In 1910 nodigt de Friesche Bouwkring G. C. Michell uit om een interessante voordracht te houden over publieke aanbestedingen. Normaal gesproken krijgt degene met de laagste inschrijving de opdracht. Michell vertelt over de Beiersche methode: de inschrijver die met zijn inschrijvingssom het dichtst bij het gemiddelde komt wordt het werk gegund. Uitgangspunt hierbij is de begroting. Alle inzendingen die er 20% boven of onder zitten vallen af. Van de overgebleven inzendingen wordt het gemiddelde inschrijvingsbedrag berekend. Degene die daar met de inzending het dichtst bij zit wordt het werk gegund. Ook dient er een bedrag gereserveerd worden voor een behoorlijke vergoeding voor allen die inschrijven, gezien de moeite die ze hiervoor hebben moeten verrichten.
Met een het uitspreken van een gedicht van Génestet probeerde hij reacties uit te lokken op zijn voordracht:
Als u het hart tot spreken dringt,
Zoo spreek!
Maar wat gij spreekt of preekt of zingt,
Hou' steek!
Nooit rake uw bol, wat zeng of zied
Van streek.
Kort, krachtig zij uw toast, uw lied
Uw preek!
Geef nimmer, zonder zin of slot,
Geluid!
En snoer, beleefd waar vrij, den zot
Den snuit!
Zeg, wat gij meent, waar plicht gebiedt
Recht uit!
Dit gedicht Aan iedereen. dat hij in 1850 schreef gaat echter nog verder:
De dwaas alleen verschiet om niet
Zijn kruit!
En zoo uw Proza rolt en staat,
Hoezee!
Maar zoo gij straks in 't Rijm vergaat,
O wee!
Wees met uw stijl, zoo flink, zoo vrij
Tevreê!
Want proza, man, en Poëzy
Zijn twée!
Gij, Zanger, wien de boezem brandt,
Hef aan!
Uw lied zij ons een vriendenhand
Of traan!
Maar weg met ijdle dichtersmart
En waan!
Gezond zij hoofd en harp en hart -
Verstaan?
Geef, Meester in de kunst, kritiek,
Maar wik!
En scherm niet voor uw eigen kliek
Of ik!
Ei, gun den dommen dwaas geen rust,
Pik, prik!
Maar schreeuwt ge uit nijd of luim of lust,
Zoo - stik
Weet, wat gij zegt; denk, eer gij schrijft
Of dicht;
Maar zoo gij eeuwig wischt en wrijft,
Zoo zwicht!
Een warkop, wat hij broedt of doet,
Ontsticht;
Een helder hoofd, een rein gemoed
Brengt licht!
Dit gedicht verscheen in de bundel Eerste gedichten / P.A. de Génestet. - Amsterdam : Gebr. Kraay, 1852
De dichtwerken van Petrus Augustus de Génestet (1829-1861) zijn de meest verkochte gedichten in de tweede helft van de negentiende eeuw. Hij was een innemende voordrachtskunstenaar en dichter, predikant bij de Remonstrantse Gemeente te Delft.
Voorbeeld van het bouwen van twee woningen aan de Dokkumer Trekweg in Leeuwarden en de uitkomst van een aanbesteding met de huidige gehanteerde methode en de Beiersche methode.
|
Na het uitspreken door Michell van het gedicht maakten een aantal van de aanwezigen gebruik van deze bijzondere uitnodiging.
Bij de aanbesteding wordt zoals bekend veelal bestek en tekening(en) gemaakt van de uit te voeren opdracht. Deze zijn tegen betaling te verkrijgen. Nu geeft Hero Feddema van de ƒ 5 na besteding van het bouwen van twee woningen aan de Dokkumer Trekweg in Leeuwarden in opdracht van J. Bottinga en inlevering van de documenten, ƒ 3 terug.
Kunnen we hierin een eerste stapje ontdekken om de uitvoerders iets tegemoet te komen? De vergunning ging - zoals te verwachten - naar de laagste inschrijver, G. Giezen.
Vanaf 1925 staat de toevoeging & Zoon achter de naam. Dit betreft Anthonius Josephus Feddema (1899-1975).
Naast architect was hij opperbrandmeester - in 1902 benoemd als brandmeester en lid van de Gemeenteraad (1927-1930) voor de Christelijk-Historische Unie. Hiervoor trad hij in 1919 in de politieke arena.
H. Feddema Azn. wordt in het voorjaar van 1916 bestuurslid van het Middebaar Technisch- en Ambachtsonderwijs.
Hero overlijdt in Leeuwarden op 30 juli 1930. Hij was toen 61 jaar. Vlak voor zijn overlijden was al bekend dat hij ziek was, maar dat dit niet zorgelijk zou zijn. De 9e juli werd hij in het Diaconessenhuis opgenomen voor een kleine operatie. De operatie en het herstel verliepen goed. Dit veranderde plotsklaps, toen er toch complicaties optraden, zodat hij na enig lijden kort daarop kwam te overlijden. Hij is op zaterdag 2 augustus bijgezet in het familiegraf te Hempens. De begrafenis verliep - zoals te verwachten is bij iemand die vol deelnam aan het inrichten en in stand houden van het openbare leven in zijn leefomgeving - onder buitengewone belangstelling. Na een korte lijkdienst in het sterfhuis op de Emmakade vertrok de stoet onder statig klokgeklep naar het graf.
Na alle toespraken sprak zijn broer S. Feddema de kenschets uit dat Hero wars was van alle verheerlijking van mensen en als hij nog spreken kon, zeker zou zeggen: Houd jullie allen maar stil.
Zijn vrouw Jeltje overleed elf jaar later op 12 juli 1941, eveneens in Leeuwarden
82.
We lopen de Eewal verder en zien dat de panden hier veelal zijn voorzien van gevelstenen. Gezien de leeftijd van de panden een gebruikelijk gebruik. Een opvallende treffen we aan op het huidige nummer 43:
Ik hakte een
acte in steen
Het is een moderne steen, dat ruim in zijn voegen zit. De steen refereert aan de tijd dat in het pand het notariskantoor zat van Wiebe Adema en Ernest de Lange. De tekst is dan ook in hun handschrift geschreven. De bovenste regel is het handschrift van Wiebe, het onderste van Ernest. Het symboliseert hun onderlinge band. Ze hadden eerst nog even gedacht om een veer of inktpot te laten houwen. Gelukkig is het deze tekst geworden.
Wiebe Adema kwam in Kollum op 23 oktober 1942 ter wereld. Hij trouwde met Anne Marie Hoyer. Sinds 1975 was hij notaris in Leeuwarden. Dit bleef hij doen tot 2005. Daarnaast vervulde hij diverse bestuursfuncties, die gerelateerd zijn aan zijn interesse voor Friese cultuur en historie. Zo hield hij zich vanuit de stichting bezig met de aankoop en restauratie van Dekema State in Jelsum. Verder was hij bijvoorbeeld betrokken bij Stichting Alde Fryske Tsjerken en de Fryske Akademy. Hij overleed op 19 maart 2021 te Leeuwarden en ligt begraven op het kerkhof van Jelsum.
De steen is in de week van 23 november 1990 in de gevel van het pand geplaatst
83.
De steen is gehouwen door de Zutphense steenhouwer Hans 't Mannetje (1944-2016), toen woonachtig in Dronten. "Actes in steen" noemt Hans ze, vanwege het taalaspect vormen ze bijna een literair genre.
Beeldhouwer Hans 't Mannetje is in Hillegom op 9 september 1944 geboren. Hij werkte vanuit Zutphen. Hij overleed in Dieren op 2 mei 2016.
Een gedicht afkomstig uit Haarlem van ene onbekende Hans 't Mannetje werd met vraagtekens omringd (hebben we te maken met een jongen of een meisje) geplaatst in het Algemeen Handelsblad van 1 september 1962. Wij weten nu dat híj toen nog net 17 jaar was:
aan jaap fischer
ik daal over de
eindeloze heuvels der aarde
ik roep een vogel in je
hals of je voeten wie
zal mij eenzamer verdragen
het koren tegen de
akker een
zandloze rustbank over zee
de avond slaapt in de
wrong van mijn haren
ik ben alleen gevlogen
en blaas en roei mijn
hand in deze rozen
ik daal al bijna dood.
Zal jonge Hans fan geweest zijn van jonge Jaap Fischer (Utrecht, 18 april 1938), die even daarvoor een EP-plaatje met zes hoogwaardige cabaretliedjes had uitgebracht? Hierop stonden de liedjes Om je geld / Vlinder / Cipier / Het ei / Blaren / Het kerkhof.
Als 23-jarige beeldhouwer begint hij in 1968 in Amsterdam. Hij woont op dat moment aan de Koestraat 7, in de Benthaniënbuurt. Hier begint hij de protestkrant "Geïllustreerd Bethaniënnieuws" dat tegen de sanering van de buurt is, zonder dat er overleg is met de huidige bewoners.
Hierop volgt zijn 'carrière' in de monumentenzorg en zijn liefde voor (het restaureren van) de gevelsteen
84.
Hiernaast treffen we het pand van Café De Toeter aan.
Aangezien het inmiddels tegen zevenen loopt en we nog steeds niets geschikts om te eten hebben gevonden waar nog plek is, versnellen we onze pas en lopen de straatjes af waar we diverse eetgelegenheden tegenkomen. Tegenover De Toeter pakken we de Grote Hoogestraat, slaan we af de Klokstraat in en vinden bij Trattoria Italiana in de Sint Jacobsstraat plek om te eten.
Anderhalf uur later zijn we verzadigd van beelden en voedsel op weg naar de wagen.
Even later verlaten we Leeuwarden via de Meester P.J. Troelstraweg op weg naar ons tijdelijk verblijf.
noten:
1.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 20-05-2017 harje Oldehoveplein baarde Piet Tauber zorgen / Pieter de Groot;
BRTA Pieter Hendricus Tauber (1927-2017);
2.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 29-07-2019 ‘Onderweg’: verhalen op linnen;
3.
Delpher:
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 05-10-1963 de kleine koerier Kinderen maakten dit;
4.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 29-06-2021 Elke dag tuindag met oog voor de originaliteit in optima forma / Jelle Raap (tekst, foto's);
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-02-1982 Burgelijke stand;
5.
Nieuwsblad Noordoost-Friesland, 29 oktober 2019, 16:24 Gerhild van Rooij vertelt over de hannekemaaiers;
6.
Joost de Vree horror vacui;
7.
Joost de Vree sgraffito;
Tresoar Facebook-pagina's 'Onderweg - De reis van het linnen' ;
8.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-06-1991 Burgerlijke stand;
9.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 13-10-2015 Bewind kwetsbaar gezin veel te duur;
10.
Leeuwarden 750-2000 : Hoofdstad van Friesland / René Kunst (eindredacteur), Goffe Jensma, Paul Th. Kok, Yme Kuiper, Meindert Schroor, Hotso Spanninga, Rolf van der Woude (redactie); Arjen Veersloot (cartografie); Johan van der Veer (fotografie). - Franeker : Van Wijnen, 1999. - ISBN 90-5194-173-0. - p. 205, 257-258, 349;
Delpher:
Friesland bij den vrede van Munster, 1648-1898, 30 Januari, 26 Mei : bijdrage gehouden op den 9 Maart 1898 in eene winteravondvergadering van het Friesch Genootschap voor G., O. en T., ter gelegenheid van de herdenking der afkondiging van dien vrede binnen Frieslands hoofdstad, op 26 Mei 1648 / A.J. Andreae. - Meijer en Schaafsma, [1900]. - p. 9;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-09-1958 Gehoord en gezien in Leeuwarden [foto affiches];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-09-1958 ["Leeuwarden, Frieslands Kern"-bord aan de Beurs gehangen] [foto];
Het vaderland, 23-09-1958 Korte Metten Binnenland;
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 24-09-1958 Actie "Leeuwarden-Frieslands" kern;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-09-1958 Ideeënbus;
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 30-09-1958 Minister Vondeling waarschuwt: stilte kan levensgevaarlijk zijn;
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 01-10-1958 "Niet langer kraam-kamer voor randstad-Holland" Actie "Leeuwarden, Frieslands kern" begonnen;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-10-1958 Ideeënbus op Lange Pijp opengesneden : Brieven weggenomen en verscheurd - op twee na [foto];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 16-10-1958 Gezien en gehoord Ideeënbus;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 30-10-1958 Ideeënbus bewees: tal van wensen bij bevolking : Vele aardige suggesties voor Leeuwarden, Frieslands kern;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-05-1959 Etalage moet het spel der verborgen verleiders spelen : Interessante lezing over moderne etalagekunst door Georges Loewy;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-10-1964 De Pijp af;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-10-1971 Burgerij-comité hield "kernweken" Wensen;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-08-1983 We kanne nog méér bewere: (158) Leeuwarder wensenlijst;
11.
Spectrum/Sijthoff atlas van de Nederlandse marktsteden / Leo Noordegraaf; Jan Smit (redactionele begeleiding); Chris van Koppen (bureauredactie); Christine Esmeijer (fotoresearch, documentatie). - Utrecht/Amsterdam : Het Spectrum /
A.W. Sijthoff, 1985. - ISBN 90-274-7410-9. - p. 56-57;
12.
Open Monumenten in Leeuwarden 1987. - p. [8];
13.
Spectrum/Sijthoff atlas van de Nederlandse marktsteden / Leo Noordegraaf; Jan Smit (redactionele begeleiding); Chris van Koppen (bureauredactie); Christine Esmeijer (fotoresearch, documentatie). - Utrecht/Amsterdam : Het Spectrum /
A.W. Sijthoff, 1985. - ISBN 90-274-7410-9. - p. 56-57;
Open Monumenten in Leeuwarden 1987. - p. [8];
14.
Open Monumenten in Leeuwarden 1987. - p. [8];
15.
Friesland en de Friezen : Gids voor reizenden : Schoonheid der steden dorpen en landschappen in de 19e eeuw / A.J. Andreae, J.G. v. Blom JGz., G. Colmjon, Waling Dijkstra, D. Hansma, H. de Jong, M.E. v.d. Meulen, K.K. Sipma, Johan Winkler [et al] ; S.J. van der Molen (toelichting). - Leeuwarden : Van Seijen, 1974. - p. 19;
16.
Friesland en de Friezen : Gids voor reizenden : Schoonheid der steden dorpen en landschappen in de 19e eeuw / A.J. Andreae, J.G. v. Blom JGz., G. Colmjon, Waling Dijkstra, D. Hansma, H. de Jong, M.E. v.d. Meulen, K.K. Sipma, Johan Winkler [et al] ; S.J. van der Molen (toelichting). - Leeuwarden : Van Seijen, 1974. - p. 20;
17.
Leeuwarden 750-2000 : Hoofdstad van Friesland / René Kunst (eindredacteur), Goffe Jensma, Paul Th. Kok, Yme Kuiper, Meindert Schroor, Hotso Spanninga, Rolf van der Woude (redactie); Arjen Veersloot (cartografie); Johan van der Veer (fotografie). - Franeker : Van Wijnen, 1999. - ISBN 90-5194-173-0. - p. 283;
18.
Joost de Vree cordon;
Joost de Vree fries;
Joost de Vree triglief;
Joost de Vree metope;
Joost de Vree guttae;
Historisch Centrum Leeuwarden:
Gebeeldhouwde panelen uit de zandstenen cordonband van het Waaggebouw op de Nieuwestad FDNWESTAA512;
Open Monumenten in Leeuwarden 1987. - p. [8-9];
19.
De Friese elf Steden: Erfgoed der mensheid / Bart van der Aa, Alice Bouma, Albert Buursma, René Monnikhof, Meindert Schroor, Meile Tamminga, Rienk Terpstra; J.A. Jorritsma (voorwoord). - Leeuwarden : Provincie Fryslân, 2009. - p. 29-30;
20.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 22-09-2018 Stadsstukadoor / Marja Boonstra;
21.
In 18-08-1916 Th. Zuhorn Mode Magazijn:
Historisch Centrum Leeuwarden FDNAAUWB001;
22.
AlleGroningers:
Theodor Friedrich Conrad Zuhorn huwelijk;
Delpher:
Nederlandsche staatscourant, 14-02-1907 Wetten, besluiten, benoemingen, enz.;
23.
Delpher:
Leeuwarder courant, 21-12-1894 Koopmanshuizen, Nauw - Leeuwarden;
Leeuwarder courant, 11-01-1895 Koopmanshuizen, Nauw - Leeuwarden;
Leeuwarder courant, 06-04-1896 3 oude cello's;
24.
Tussen 1896 en 1900 stond er een lager pand van J.F. van Erp op dit adres:
Historisch Centrum Leeuwarden FDNAAUWA073;
Tussen 1895 en 1902 stond het pand er, echter nog zonder de grote Mercuriuskop. We zien wel een werker voor dit op het dak staan, met 2 lange ladders tegen de pui:
Historisch Centrum Leeuwarden PBNAAUW012;
Tussen 1895-1904 stond het pand met Magazijn (parijs) vd Brul er al:
Historisch Centrum Leeuwarden PBNAAUW028;
Historisch Centrum Leeuwarden: ’t Kleine Krantsje, 1964-1997 | 1966 | 18 mei 1966 | pagina 4 PBNAAUW028
Hieruit blijkt dat Piet van den Brul hier een Heerenkleding magzijn had. Dit zou zo vanaf 1910 een filiaal "Passementerieën-Zijdenstoffen" van de Firma Zuhorn uit Groningen worden;
Delpher:
Algemeen Handelsblad, 02-12-1896 Koopmanshoekhuis Leeuwarden;
De Telegraaf, 19-08-1897 P. v. d. Brul;
Leeuwarder courant, 07-03-1907 "De Stad Parijs";
25.
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 09-04-1902 Zuhorn, Th.;
Rijksgids voor den telefoondienst 1905 : dec.1905 / Hoofdbestuur der Posterijen en Telegrafie. - 1905 Zuhorn, Th.;
Rijksgids voor den telefoondienst 1906 : juni.1906 / Hoofdbestuur der Posterijen en Telegrafie. - 1906 Zuhorn, Th.;
Algemeen Handelsblad, 07-12-1906 Naturalisatie;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 12-12-1906 Groote Opruiming;
Algemeen Handelsblad, 25-12-1906 [Naturalisatie goedgekeurd];
Nederlandsche staatscourant, 14-02-1907 Wetten, besluiten, benoemingen, enz.;
Nieuwsblad van het Noorden, 31-03-1907 Th, Zuhorn, ;
Leeuwarder courant, 06-04-1907 Heropening Zaterdag 6 April;
Rijksgids voor den telefoondienst 1910 : dec.1910 / Hoofdbestuur der Posterijen en Telegrafie. - 1910 Zuhorn, Th.;
Historisch Centrum Leeuwarden WRK_1876_L;
26.
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG)
Pand ID 0080100000337314;
27.
AlleFriezen:
Theodor Friedrich Conrad Zuhorn koopakte 11617, 07-03-1918 [p. 494/719];
C. en A. Brenninkmeijer koopakte 11616, 07-03-1918 [p. 497/719];
Op het huidige nummer 158 (toen ook Nieuwestad zuidzijde 158) vinden we C. en A. Brenninkmeijer terug. Dit betreft echter een ander pand:
Historisch Centrum Leeuwarden FDA000139;
Tijdlijn:
Het huidige Naauw 3 (noordzijde van het Naauw), had in 1843 nummer 48 en kreeg in 1876 nummer 145 als aanduiding:
Historisch Centrum Leeuwarden WRK_1843_H - WRK_1876_L;
Tussen 1860-1871 stond er een lager pand op dit adres:
Historisch Centrum Leeuwarden FDNWESTAB108 - FDNWESTAA334;
Tussen 1896 en 1900 stond er een lager pand van J.F. van Erp op dit adres:
Historisch Centrum Leeuwarden FDNAAUWA073;
Tussen 1895 en 1902 stond het pand er, echter nog zonder de grote Mercuriuskop. We zien wel een werker voor dit op het dak staan, met 2 lange ladders tegen de pui:
Historisch Centrum Leeuwarden PBNAAUW012;
Tussen 1895-1904 stond het pand met Magazijn (parijs) vd Brul er al:
Historisch Centrum Leeuwarden PBNAAUW028;
Historisch Centrum Leeuwarden: ’t Kleine Krantsje, 1964-1997 | 1966 | 18 mei 1966 | pagina 4 PBNAAUW028
Hieruit blijkt dat Piet van den Brul hier een Heerenkleding magzijn had. Dit zou zo vanaf 1910 een filiaal "Passementerieën-Zijdenstoffen" van de Firma Zuhorn uit Groningen worden;
Tussen 1905-1915 stond het pand er al:
Historisch Centrum Leeuwarden FDNAAUWA006;
In 18-08-1916 Th. Zuhorn Mode Magazijn:
Historisch Centrum Leeuwarden FDNAAUWB001;
FDNAAUWB003;
De zaak van Zuhorn zou later - in ieder geval in 1928 - verplaatst worden naar het voormalige pand aan Nieuwestad Z.Z. no 158, het voormalige pand van C en A. Dit zal (zie AlleFriezen) in 1918 gebeuren.
Historisch Centrum Leeuwarden Raadsverslagen van de gemeente Leeuwarden, 1865-2007 (Notulen) | 1928 | 21 februari 1928 | pagina 3;
Tussen 1920-1930 stond het huidige pand er:
Historisch Centrum Leeuwarden FDNWESTAA336 - FDNWESTAA341 - 1925 FDNAAUWA008;
In juni 1949 bevond S. Krom met een ververij en chemische wasserij in het pand:
Historisch Centrum Leeuwarden FDSTJACOA018;
Tussen 1950-1960 een ververij en chemische wasserij:
Historisch Centrum Leeuwarden PBNAAUW019;
In 1959 bevond S. Krom met een ververij en chemische wasserij in het pand:
Historisch Centrum Leeuwarden FDNAAUWA078;
In 1973 bevond S. Krom met een chemisch reinigen in het pand:
FDNAAUWA019 - FDNAAUWA020 - Historisch Centrum Leeuwarden FDNAAUWA022;
Tussen 1960 en 1980 ook:
Historisch Centrum Leeuwarden FDA002426;
28a.
Historisch Centrum Leeuwarden FDWIRDDKA126 beeld tot 1903;
Historisch Centrum Leeuwarden PBWIRDDK011 beeld tussen 1904 en 1905;
Gemeente Amsterdam Stadsarchief Schalekamp, Johan Marius (1844-1912);
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 15-04-1987 Muurschildering De Schaduw Op Geboortehuis;
Leeuwarder Courant, 16-04-1987 Silhouet van Havanks Schaduw tussen geboorte- en werkhuis in;
Leeuwarder Courant, 16-04-1987 Bijeengelezen / Asing Walthaus 'Die gekke skriever van hiernaast';
Leeuwarder Courant, 14-01-1988 Mogelijk Sloop Siderius Voor Nieuwbouw Van Mc Donald's;
Leeuwarder Courant, 01-02-1988 Relief De Schaduw Onthuld [foto onthulling];
Leeuwarder Courant, 02-06-1988 Nieuw ontwerp voor vestiging McDonald's;
Leeuwarder Courant, 14-12-1988 Plakkers zetten zich af tegen McDonald's;
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG)
Pand ID 0080100000360148
In het Kadaster BAG stond tot 24-04-2023 echter het niet kloppende 1980 als bouwjaar. Na onze terugmelding met het correcte jaartal is dit gewijzigd in 1988;
28b.
Historisch Centrum Leeuwarden FDWIRDDKA139;
Historisch Centrum Leeuwarden FDWIRDDKA140;
Historisch Centrum Leeuwarden FDWIRDDKA141;
Jo Coenen Amicitia;
Wikipedia Jo Coenen;
Architectuur.nl - De wereld van de architect, 08-10-2012 Cruiseschip / Kirsten Hannema;
Keunstwurk Amicitia;
28c.
Historisch Centrum Leeuwarden THAD179;
29.
Thomas Berendtsz. : 1587-1625 / A. J. Reijers p. 16-27 (in: Bouwkunst : Tweemaandelijksch Tijdschrift, 2e jaarg, 1910. - 's-Gravenhage : Mouton, 1910);
Handboek tot de geschiedenis der Nederlandsche bouwkunst / Frans Vermeulen. - [s.n.], 1923. p. 443;
30.
Thomas Berendtsz. : 1587-1625 / A. J. Reijers p. 23 [met tekening grafzerk] (in: Bouwkunst : Tweemaandelijksch Tijdschrift, 2e jaarg, 1910. - 's-Gravenhage : Mouton, 1910);
Thomas Berendtsz. : Bouwmeester, schilder en landmeter te Kampen / G. H. A. Krans p. [62], 65 (in: Verslagen en mededeelingen, deel 55, 1939. - Deventer : J. de Lange, 1939);
Ecartico : Linking cultural industries in the early modern Low Countries, ca. 1475 - ca. 1725 Thomas Berendtsz;
31.
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 18-02-2016 Rug wil het vierhonderd jaar volhouden in Leeuwarden / Goos Bies;
Friesch Dagblad, 25-06-2016 Elfde faculteit Rug komt in de Beurs in Leeuwarden / Patrick van 't Haar;
Friesch Dagblad, 17-01-2019 De rechte trap is terug in de Beurs, nu nog het bronzen stierenbeeld / Geert Veldstra;
32.
Delpher:
Algemeen Handelsblad, 27-06-1917 Gemeenteraad van Leeuwarden;
Leeuwarder courant, 26-06-1917 Raadsvergadering - Leeuwarden. Ingekomen stukken.;
Leeuwarder courant, 03-11-1917 Prijsvraag Vreemdelingenverkeer.;
Algemeen Handelsblad, 05-11-1917 Prijsvraag Stationsplein—Leeuwarden.;
33.
Wikipedia Eerste Wereldoorlog;
34.
Delpher:
Leeuwarder courant, 16-03-1918 Verfraaiing van het Stationsplein.;
35.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-05-1918 Van Doesburg als architect in Museum Boymans;
Trouw, 23-02-1989 Het onbekende monument van Van Doesburg / Peter Karstkarel;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-07-1990 Het grootsteeds kannibaal van het Zaailand / Asing Walthuis; Paul Janssen (foto's);
Wikipedia Ontwerp voor stationsplein in Leeuwarden;
36.
Delpher:
Nieuwe Rotterdamsche Courant, 02-01-1989 Letteren en Kunst.;
37.
Delpher:
Leeuwarder courant, 10-12-1921 Een monumentale Fontein.;
Leeuwarder courant, 10-03-1922 De monumentale fontein te Leeuwarden.;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 401.746 - 401.747;
38.
Delpher:
Leeuwarder courant, 12-12-1921 Stadsnieuws. De monumentale fontein.;
39.
Delpher:
Leeuwarder courant, 09-01-1922 Letteren en Kunst.;
40.
Delpher:
Nieuwe Rotterdamsche Courant, 10-01-1922 De monumentale fontein.;
Haagsche courant, 11-01-1922 Gemengd nieuws. Monumentale fontein te Leeuwarden.;
41.
Delpher:
Het Vaderland : staat- en letterkundig nieuwsblad, 12-01-1922 Kunst- en Letternieuws Bescherming Nederlandsche kunstnijverheid.;
Nieuwe Rotterdamsche Courant, 13-01-1922 Letteren en Kunst. De fontein te Leeuwarden.;
De Nederlander, 14-01-1922 Een monumentale fontein.;
Wikipedia Deutsche Inflation 1914 bis 1923;
42.
Delpher:
De avondpost, 12-01-1922 Nootjes. Nederlandsche Kunst.;
43.
Delpher:
Nieuwe Rotterdamsche Courant, 13-01-1922 Letteren en Kunst. De fontein te Leeuwarden.;
Trouw, 23-02-1989 Het onbekende monument van Van Doesburg / Peter Karstkarel;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 08-06-2006 De loden koker van Mercurius;
44.
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 24-01-1922 Berichten uit Stad en Dorp Leeuwarden, 23 Jan.;
45.
Delpher:
Nieuwe Rotterdamsche Courant, 29-11-1922 Ingezonden. Het standbeeld van Koning Willem II te 's-Gravenhage. / Tjipke Visser;
Nieuwe Rotterdamsche Courant, 12-12-1922 Ingezonden. Het standbeeld van Koning Willem II te 's-Gravenhage. / R. Buisman;
46.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 08-06-2006 De loden koker van Mercurius;
Leeuwarder courant, 11-05-2006 Mercurius kwam per trein naar Leeuwarden;
Historisch Centrum Leeuwarden
model:
FDWIRDDKB018 - FDWIRDDKB019 - FDWIRDDKB017
FDWIRDDKB020
FDWIRDDKB021
FDWIRDDKB022 - FDWIRDDKB023 - FDWIRDDKB025
FDWIRDDKB024
bouw:
FDWIRDDKB026
locatie:
PBLUCHTF007
oorkonde:
THAB085b
onthulling:
FDWIRDDKA039 - FDWIRDDKA040 - PBWIRDDK242 - PBWIRDDK243 - FDWIRDDKB027 - FDWIRDDKB028 - FDWIRDDKB029;
Delpher:
Leeuwarder courant, 03-10-1923 De onthulling van de Mercurius-fontein.;
47.
Delpher:
Leeuwarder courant, 03-10-1923 De Mercurius-fontein. / Henriëtte Geerling;
48.
Arnhemsche courant, 16-04-1913 KERK en SCHOOL. geslaagd akte lager onderwijs [Zetten];
De Maasbode, 26-02-1914 Examens Nuttige Handwerken. geslaagd [Zetten];
De standaard, 14-08-1914 Examens Engelsch L. O. geslaagd [Zetten];
De avondpost, 27-01-1915 benoemd [Scheveningen];
De Maasbode, 02-08-1919 Examens Fransch L. O. geslaagd [Zeist];
De standaard, 18-12-1922 Ingezonden Stukken / Mevr. Borst, Wieringen;
Leeuwarder courant, 03-10-1923 De Mercurius-fontein. / Henriëtte Geerling Het artikel;
Bibliotheekleven jrg 11, 1926 [volgno 8] p. 177, 's-Gravenhage;
Haagsche courant, 25-09-1926 Voordrachten Filiaal Openb. Leeszaal.;
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 23-11-1928 Tijdschriften Groot-Nederland;
De Maasbode, 11-06-1931 Gehuwd met T. v. Draanen te Voorburg;
Haagsche courant, 10-06-1931 Getrouwd met T. v. Draanen te Voorburg;
Het Parool, 10-07-1946 Eén doode en vier gewonden bij autobotsing;
De Maasbode, 10-07-1946 Gecompliceerde auto-botsing.;
Algemeen Handelsblad, 11-07-1946 Familiebericht Teunis van Draanen;
NRC Handelsblad, 20-03-1972 Familiebericht Hendrika Willemina Helena Geerling;
WieWasWie:
Hendrika Willemina Helena Geerling geboorte - kinderen;
Teunis van Draanen geboorte - Overlijden;
Noordhollandse Huwelijken: Twisk / Gertie van Lienen-Visser:
Felix Charles Geerling Gezinsblad;
M.d.a. Joos Fassaert (Externe Dienstverlening, Haags Gemeentearchief) voor het ontcijferen van de straatnaam J. Maetsuyckerstr., mailcontact 07-06-2022;
De Ommelanden : band 3 / Heleen van Baalen, Weiko Piebes. - Veendam : Staalboek, 2022. - ISBN 978-90-72938-61-9. - p. 1110;
49.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 15-06-1996 Vrouwenbeeld bij Mercuriusfontein ruw onthoofd / Paul Janssen (foto);
50a.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 08-06-2006 De loden koker van Mercurius;
Leeuwarder courant, 26-11-2008 Mercurius en zijn mannen: tot over drie jaar!;
Leeuwarder courant, 31-12-2011 Oude papieren van bouwers stadsfontein;
Leeuwarder courant, 10-09-2012 Water Mercuriusfontein kleurt groen / Robert Jan Speerstra;
Leeuwarder courant, 20-07-2012 Veel discussie over kont van Mercurius / Van onze provincieredactie;
50b.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 20-03-2013 Eerste koningsboom van het land is voor Leeuwarden / Ines Jonker;
Leeuwarder courant, 20-03-2013 Leeuwarden verkiest sierwerk van een Fries Gesteggel om een koninklijk hek / Ines Jonker;
Leeuwarder courant, 20-03-2013 Lauwerkrans voor koningslinde / Jaap Schaaf (foto);
Potzenmakerij Ketelaar Koninklijk hekwerk;
facebook Jan Ketelaar 25 februari 2014;
facebook Jan Ketelaar 2 april 2014;
facebook Jan Ketelaar 6 mei 2014;
facebook Jan Ketelaar 7 juli 2015;
Waldnet, 12 mei 2014 19:30 Ketelaar ontwerpt hek voor Koningslinde;
GPTV, 22 mei 2014 GPTV: Kunsthekbankje rond koningslinde [weergave 242];
Messenger 23-4-2023 Jan Ketelaar;
50c.
Wikipedia Justus Zuidema;
Wikipedia Interbellum;
Wikipedia Wirdumerpoortsbrug;
Wikipedia Nina Baanders-Kessler;
rkd Nina Baanders-Kessler;
Delpher:
Friesch dagblad, 05-10-1938 Bouwen van een nieuwe Wirdumerpoortsbrug;
Leeuwarder courant, 05-10-1938 Een nieuwe Wirdumerpoortsbrug;
Algemeen Handelsblad, 27-12-1938 Leeuwardens begrooting / Van onzen correspondent;
Leeuwarder courant, 06-04-1939 Ingekomen stukken;
Friesch dagblad, 27-07-1939 Aanbesteding;
Leeuwarder courant, 26-08-1939 [foto draaibrug];
Leeuwarder courant, 19-11-1940 De Beursbrug nadert haar voltooiing;
Leeuwarder courant, 06-12-1940 De nieuwe Wirdumerpoortsbrug : Thans in gebruik gesteld;
50d.
Leeuwarder Courant, 12 december 2020, 13:39 Over Roosje en Betje / Pieter de Groot;
Jonet.nl, 14 december 2020 Joodse Friezinnen gepikeerd over verplaatsing monument in Leeuwarden / Kemal Rijken;
Wikipedia Karianne Krabbendam;
Nederduitsch en Fransch woordenboek, waarin de aart der beide taalen, naar de beste schrijvers naauwkeurig in acht genomen is = Dictionnaire hollandois et françois, composé d'après les meilleurs auteurs qui ont écrit dans les deux langues : Volume 2 / Pieter Marin. - Amsterdam : D. J. Changuion, 1793. - p. 508;
Historisch Centrum Leeuwarden ’t Kleine Krantsje, 1964-1997 | 1988 | 1 december 1988 | pagina 11 Betje kreeg een monument maar: dit is Betje niet / Fenno L. Schoustra;
AlleFriezen:
Roosje Cohen
geboren -
gehuwd -
Rika geboren -
levenloos meisje geboren -
Johanna Klasina geboren -
Rika van Dijk huwt -
overleden;
Elizabeth Cohen
geboren -
gehuwd -
Rika geboren -
Rika Schollen huwt -
overleden;
Historisch Centrum Leeuwarden
Roosje Cohen met kinderwagen op veemarkt 1956 FDPORTRA0476 -
potloden verkopen op veemarkt FDPORTRA0475
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-09-1956 Roosje Cohen staat 65 jaar met handel op veemarkt : Als tienjarig meisje begon zij met de verkoop van kraakmangels;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-09-1958 Familiebericht Roosje Cohen;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-09-1958 Roosje van Dijk-Cohen gisteren op 77-jarige leeftijd overleden [foto];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-10-1981 We kanne nog méér bewere! [foto van jonge Roza en Betje, en de vader Kehentsje];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-11-1988 Herinneringen aan Roosje en Betje Cohen : Koopvrouw-tweeling geeerd met beeldje [foto van jonge Roza en Betje, en bejaarde Roosje];
50e.
Abe Bonnema Stichting - Over Abe Abe Bonnema Film Abe Bonnema: Apart : Legacy of an architect / Johand van der Zee;
50g.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 09-11-2022 Fietsoversteek bij station Leeuwarden aangepast / Erwin Boers;
Delpher:
Algemeen Handelsblad, 23-07-1932 Het tekort bij de spoorwegen : Een reclame-campagne;
Nationaal Archief Stationsplein te Leeuwarden / Charles Gombault (fotograaf). - maart 1932;
Historisch Centrum Leeuwarden Situatie Stationsplein en omgeving. - 1924. - TTOW516;
In het Vondelpark / E. Heimans, Jac.P. Thijsse. - Amsterdam : Versluys, 1901. - p. 18;
Wikipedia Ulmus 'Exoniensis';
50h.
11fountains Leeuwarden;
11fountains Speech Jaume Plensa;
Jaume Plensa Love, 2017;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 04-04-2014 Rondje elfsteden langs kunstig spuitend water / Elizabeth Vogelzang;
Leeuwarder Courant, 06-09-2014 KH2018: het werk achter de schermen / Kirsten van Santen;
Friesch Dagblad, 04-02-2015 Stationsgebied in Leeuwarden gaat op de schop / [illustratie gemeente Leeuwarden];
Leeuwarder Courant, 04-02-2015 Twee Leeuwarder kinderen staan model voor enorme mistfontein / Rob Leemhuis;
Leeuwarder Courant, 27-02-2015 Us Jongske wijkt voor Us Bern / Erwin Boers;
Leeuwarder Courant, 02-05-2017 Spuitende dieren en kinderhoofdjes / Asing Walthaus;
Leeuwarder Courant, 22-05-2017 Weetjes over stationsgebied op Dag van de Bouw / Pier Abe Santema;
Leeuwarder Courant, 22-05-2017 Een wolk voor 120 dagen / Irene Overduin;
Leeuwarder Courant, 22-05-2017 Mistfontein staat soms ook een uurtje aan / Rob Leemhuis;
Leeuwarder Courant, 04-11-2017 Plensa’s mistfontein wordt grillig / Irene Overduin;
Leeuwarder Courant, 04-11-2017 ‘Die mistfontein is net Pier Pander’ / Asing Walthaus;
Leeuwarden in beelden Kinderen bouwen voort;
rkd Maria van Everdingen;
rkd Pier Pander;
50i.
Wikipedia Station Leeuwarden;
Wikipedia Standaardstations van de Staatsspoorwegen;
Wikipedia Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen;
Wikipedia Nederlandse Spoorwegen;
Wikipedia Karel Hendrik van Brederode;
Delpher:
De avondpost, 23-01-1904 "Eerlangs" [k4a6];
Franeker courant, 06-03-1904 De uitbreiding [k1a10];
De nieuwe courant, 21-07-1906 Gemengd nieuws.;
Leeuwarder courant, 23-07-1906 Station Leeuwarden.;
Een spoor van verbeelding : 150 jaar monumentale kunst en decoratie aan Nederlandse stationsgebouwen / W.R.F. van Leeuwen, H. Romers. - [Zutphen] : De Walburg Pers, 1988. - ISBN 90-6011-617-8. - p. 43, 116;
Spoorbeeld Decoratie stationshal;
Waardestelling station Leeuwarden / Miguel Loos, Noor Scheltema, Roderick Jacobs (redactie); prof.dr.ir. Paul Meurs, drs. Lara Voerman, ir. Johanna van Doorn, Annemarie Kuijt MA (projectteam). - 268. - Schiedam : SteenhuisMeurs, 2015. - p. 37, 43, 46
Op pagina 46 worden de wapens van Leeuwarden en Friesland verward met Nederland en Friesland!;
rkd Theo Colenbrander;
rkd N.V. Haagsche Plateelfabriek Rozenburg;
50j.
Leeuwarden in beelden Handjeklappende kooplieden;
Wikipedia Achmea;
Atelier Van Kampen Boer en veekoopman van v. Kampen in Lange Markstraat;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 18-04-1978 Automatisering;
Leeuwarder Courant, 22-04-1978 Die f 10.000 moet men zien als een orchidee;
Leeuwarder Courant, 10-01-1979 Wagenplein krijgt ander aanzien;
Leeuwarder Courant, 22-02-1979 [foto grondwerk];
De Sawn Stjerren Post, 01-03-1979 Opening nieuw Otos kantoor;
Leeuwarder Courant, 05-03-1979 Otos-structuur veranderd, werkgebied geheel Nederland;
Leeuwarder Courant, 06-03-1979 Burgemeester onthulde handjeklappende kooplui gisteren op Wagenplein;
Leeuwarder Courant, 06-03-1979 [foto onhulling door burgemeester];
Leeuwarder Courant, 05-12-2007 David van Kampen terug in Bartlehiem / Sytse Singelsma;
Leeuwarder Courant, 26-11-2016 harje Niet weer zeulen / pieter de groot;
Friesch Dagblad, 28-08-2019 Handjeklappende boer komt terug in het straatbeeld / Geert Veldstra [foto impressie];
Leeuwarder Courant, 24-05-2022 Stenen ‘boeren’ terug op vroegere veemarkt / foto Jan Geerling;
Leeuwarder Courant, 01-06-2022 Beeld handjeklappers terug in straatbeeld / foto Jaap Schaaf;
Delpher:
Leeuwarder Courant : hoofdblad van Friesland, 28-04-1987 Agraria '87 Friese boer wacht op eigen standbeeld : Ook kunstwereld kende mestprobleem / Sytse Singelsma (tekst); Hans Slotboom, Jan de Vries (foto's);
Leeuwarder Courant : hoofdblad van Friesland, 02-03-1989 Grondwerk voor Avérotoren op het Wagenplein [foto's];
50k.
Wikipedia Prins Hendrikbrug (Leeuwarden);
Museumhaven Leeuwarden Prins Hendrikbrug;
50l.
Wikipedia Hendrik van Oranje-Nassau;
Historisch Centrum Leeuwarden - FDPRHENSA022
Leeuwarden in beelden Borstbeeld Prins Hendrik
"ijzergieterij B. Mohrmann & Co." dient volgens de pers van toen "de Koninklijke fabriek van zinkwerken van de heren Rodenhuis & Co" zijn;
Delpher:
Leeuwarder courant, 04-07-1869 Leeuwarden 3 julij;
Het vaderland, 08-07-1869 Leeuwarden 6 julij;
Utrechtsch provinciaal en stedelijk dagblad : algemeen advertentie-blad, 09-07-1869 Woensdag [k2a6];
Het vaderland, 09-07-1869 Leeuwarden 7 juli;
Leeuwarder courant, 09-07-1869 Leeuwarden 8 julij;
Utrechtsch provinciaal en stedelijk dagblad : algemeen advertentie-blad, 10-07-1869 Binnenland. [k5a6];
Utrechtsch provinciaal en stedelijk dagblad : algemeen advertentie-blad, 11-07-1869 Binnenland. [k1a4];
Arnhemsche courant, 02-05-1872 Binnenland. [k1a5];
50m.
Museumhaven Leeuwarden - informatiebord 'De Wuta';
Archief Register Varend Erfgoed Nederland (RVEN) Wuta;
Vereniging 'De Binnenvaart' - Binnenvaarttaal Waalschokker 'Wuta'
Corrigeert museumhaven Leeuwarden in gebruikte terminologie:
ijzer: in de binnenvaart wordt hiermee puddelijzer, welijzer of klipperijzer bedoeld
vs
staal: algemene benamingen voor al het uit ijzererts gewonnen metaal;
platbodem: een vaartuig, waarvan de overgang van de zijdes naar het vlak(de bodem) een duidelijke knik vertoont. Bedoeld wordt platboomd, platbodemd ipv platbodem wanneer vaartuig met een (nagenoeg) plat vlak wordt aangeduid.
vs
rondbodem: een vaartuig, waarvan de overgang van de zijdes, via de kimmen naar het vlak vloeiend is.;
Vereniging 'De Binnenvaart' Waalschokkers met o.a. de Wuta Wuta;
Wikipedia Platbodem;
facebook: Hulhuizen aan de Waal Gijs Uddo, schipper Wuta;
Hulhuizen, een vissersdomein / Henk Klaassen, p. 12-13 (in: Ganita mare, 24e jaargang, nummer 1 - 2017. - historische kring gente. - p. 9-13;
Winkler Prins' geïllustreerde encyclopaedie. - Vijftiende Deel. - Elsevier, 1905-1912. - illustratiepagina tussen 612-613;
51.
Delpher:
Nederlandsche staatscourant, 03-01-1896 Bekendmaking (77);
G. Vlaskamp : de onbekende achter bekende werken Een Oosterse tuin in Leeuwarden / Aly van der Mark. - 21-1-2015;
AlleFriezen:
Minuut-akten 1870;
Minuut-akten 1886 I 10129 download NL-0400410000_26_082086_000272 - download NL-0400410000_26_082086_000273;
Franciscus Hajonides van der Meulen:
geboorte Leeuwarden, 03-07-1841 - overleden Leeuwarden, 22-10-1849;
geboorte Leeuwarden, 01-09-1851 - huwe - lijk 1 Leeuwarden, 09-10-1873 - huwelijk 2 Leeuwarden, 27-11-1902 - overleden Leeuwarden, 03-11-1916;
geboorte Gajus Leeuwarden, 30-10-1843;
Mintje Tönjes:
geboorte Leeuwarden, 15-08-1851 - overleden Leeuwarden, 01-02-1895;
Berber Lucretia Taconis:
geboorte Leeuwarden, 18-12-1862 - huwelijk 2 Leeuwarden, 27-11-1902 - overleden Leeuwarden, 22-12-1928;
Graftombe.nl Taconis, Berber Lucretia;
Bouwe Taconis is een zoon van Simon Hendriks Taconis en Janneke van der Meulen;
Simon Hendriks Taconis is een zoon van Hendrik Taconis en Jeltje Winouts van der Wal;
Bouwe Taconis:
huwelijk;
Simon Hendriks Taconis
huwelijk;
Albertina Taconis is een dochter van koek- en banketbakker Taco Taconis (weduwnaar van Gerardina van Dijk) en Cornelia Stoffels (Alida Cornelia Catrina Stoffels);
Taco Taconis is een zoon van Sipke Taconis en Namkje Krijns;
Taco Taconis:
huwelijk;
Nollius Hajonides van der Meulen geboorte Leeuwarden, 18-12-1862;
52.
Delpher:
Arnhemsche courant, 09-02-1894 Kolonien. Batavia, 9 Jan.;
Bataviaasch nieuwsblad, 16-02-1894 Militair Departement.;
Bataviaasch nieuwsblad, 17-04-1894 Militair Departement.;
Soerabaijasch handelsblad, 11-06-1894 Departement van Oorlog.;
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 02-08-1894 Land en Zeemacht.;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 11-02-1895 Advertentie Dames;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 12-07-1895 Advertentie Getrouwd;
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 01-12-2017 Achternaam van Margaretha Zelle komt uit Duitsland;
Voorouders en verwanten van Mata Hari / Bouwe van der Meulen en Pieter Nieuwland, p. 7-78 (in: Genealogysk Jierboek 2017 / Fryske Akademy. - Genealogysk Jierboek, ISSN 0928-0480; FA nr. 1107. - Ljouwert : Afûk, 2017. - ISBN 978-94-9217-668-4)
HCF Historisch Centrum Franeker Eigenaars a316 dijkstraat 56 1743 albert:
Vader van de in 1742 meerderjarige jonge dochter Trijntje Johannes Oosterbaan is Johannes Jans Oosterbaan, mr. Lijnslager:
kinderen van Johannes Jans Oosterbaan:
Trijntje Johannes Oosterbaan
Jan Johannes Oosterbaan, mr. Lijnslager te Franeker
Harke en Ruurd Johannes Oosterbaan
Grietje, Johannes, Lieuwkje en Thomas Oosterbaan (minderjarigen): moeder is Frouck Thomas (ondertrouw 24-2-1731, huwelijk 15-3-1731, geboorte Gryttje 20-12-1731, geboorte Leuikje 25-02-1734, geboorte Johannes 25-02-1734)
Nationaal Archief: Militaire stamboeken - Afkortingen en verklarende woordenlijst:
h.t.l. = hier te lande;
53.
Delpher:
Nieuwsblad van het Noorden, 29-08-1969 Mata Hari was ooit verliefd op oud-stuurman Jan de Vos;
Nieuwsblad van het Noorden, 10-05-1975 Leeuwarden krijgt beeld Mata Hari;
NRC Handelsblad, 28-05-1975 puntsgewijs;
Nieuwsblad van het Noorden, 28-05-1975 Mata Hari terug;
Nieuwsblad van het Noorden, 28-02-1976 'Mata Hari' na 100 jaar terug in Leeuwarden;
Nieuwsblad van het Noorden, 13-03-1976 Bij onthulling standbeeld van danseres Nieuw boek over moord in huis van Mata Hari / Pieter Terpstra;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-03-1976 Mata Hari vandaag naar de Kelders te Leeuwarden;
Het Parool, 15-03-1976 Mata Hari met beeld in Leeuwarden geëerd;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-03-1976 Leeuwarden haalt verloren dochter thuis: Beeld, boeken, bitter en muziek voor Mata Hari;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-03-1976 ,Laatste minnaar' van Mata Hari stierf zaterdag;
Algemeen Dagblad, 16-03-1976 familiebericht Jan Marius de Vos;
Historisch Centrum Leeuwarden:
De onthulling van het beeldje van Mata Hari op de Korfmakerspijp. Tweede van links de beeldhouwster Suus Boschma-Berkhout. / Friesch Dagblad (fotografie), 1976-03-13 FDKELODKA066;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 21-07-2017 Beeldje Mata Hari krijgt na twintig jaar weer flappen / Asing Walthaus;
Leeuwarder courant, 13-10-2017 Veel, heel veel Mata Hari / Jantien de Boer;
54.
WorldCat kw:mata hari - kw:mata hari '1900..1975' - kw:mata hari '1976..2022';
55.
Een samenweefsel van leugens en onjuiste voorstellingen : Beeldvorming van Mata Hari, 1906-heden / H. Maring, p. 75-99 (in: De Vrije Fries 96, 2016);
Delpher:
Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad, 17-10-1981 Mata Hari - Het had anders kunnen aflopen / Sam Waagenaar;
Nieuwsblad van het Noorden, 17-10-1981 Hoe Scotland Yard Mata Hari in Franse handen speelde / Sam Waagenaar;
56.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-03-1984 Onthulling in memoires van prinses Helee Quly : Debuteerde Mata Hari niet in Parijs maar in Spokanië?;
57.
De krant van toen:
Nieuwsblad van het Noorden, 12-01-2002 Onbekend gedicht Mata Hari opgedoken;
58.
NRC Handelsblad : Zaterdags bijvoegsel, 7-4-2007 Roem zoekt naam : Aan koningin gericht verzoekschrift tot naamswijziging van Mata Hari ontdekt / Jessica Voeten. - p. 41;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 10-04-2007 Brieven Mata Hari over naamswijziging;
59.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 31-03-2010 Fries Museum koopt bijzondere brieven van Mata Hari;
Leeuwarder Courant, 24-06-2010 Fries Museum koopt weer brief Mata Hari;
60.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 11-04-2014 Top secret;
Leeuwarder Courant, 11-04-2014 Britse Mata Hari-dossiers online;
Leeuwarder Courant, 01-05-2014 Het dossier Mata Hari / Asing Walthaus;
61.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 11-04-2014 Keurig bewijsje van Mata Hari’s executie / Erwin Boers;
62.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 09-12-2015 Doodsbulletin Mata Hari in Fries Museum;
Friesch Dagblad, 09-12-2015 Doodvonnis Mata Hari in Fries Museum / Patrick van 't Haar;
63.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 27-08-2016 Brieven Mata Hari opgedoken;
Leeuwarder Courant, 30-09-2016 Nieuw licht op Mata Hari door schenking brieven;
Leeuwarder Courant, 30-09-2016 Baby;
Friesch Dagblad, 30-09-2016 Mata Hari was entertainster tegen wil en dank, weten we nu / Patrick van 't Haar;
64.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 24-12-2016 Geheim dossier Mata Hari op web;
65.
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 28-12-2016 Mata Hari werd maandenlang gevolgd / Hendriëlle de Groot;
66.
De krant van toen:
Dagblad van het Noorden, 10-03-2017 Opnieuw veiling Mata Hari-spullen / Asing Walthaus;
Friesch Dagblad, 10-03-2017 Brieven Mata Hari en familie geveild en naar Tresoar;
Friesch Dagblad, 29-03-2017 Fries Museum koopt broche en geboorteboek Mata Hari;
67.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 27-12-2017 ‘Margaretha Zelle had helemaal niets met Leeuwarden’ / André Horjus;
68.
De krant van toen:
Dagblad van het Noorden, 19-05-2018 Tien brieven Mata Hari onder de hamer;
Leeuwarder Courant, 29-08-2018 Museum biedt niet op brieven Mata Hari;
Leeuwarder Courant, 05-09-2018 Brieven Mata Hari voor 15.000 dollar geveild;
69.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 22-09-2018 Stadsstukadoor / Marja Boonstra;
70.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 29-12-2018 Drie Jokes en kaart van Mata Hari / Asing Walthaus;
71.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 16-10-2021 Persoonlijke spullen Mata Hari gevonden / Angela Wals;
Leeuwarder Courant, 17-11-2021 Persoonlijke spullen Mata Hari flink boven taxatie geveild / Myrddin Hilbrands;
Leeuwarder Courant, 26-11-2021 Fries Museum blij met foto 2-jarige Mata Hari / Myrddin Hilbrands;
72.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 03-02-2022 Spullen Mata Hari naar Museum Huis Doorn;
73.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 28-02-2022 Huwelijksfoto Mata Hari geveild;
Friesch Dagblad, 12-03-2022 Huwelijksfoto brengt ruim 1000 euro op;
74.
Leeuwarder straatnamen / W. Dolk. - Oudere straatnamen in de binnenstad, p. 28;
75.
Stadswandeling multicultureel Leeuwarden. - Nieuwestad 72, p. 11;
“Eene menigte stegen” : Stegen en binnenterreinen in de Leeuwarder binnenstad / Leo van der Laan en Henk Oly (teksten), Klaas Zandberg (illustraties) (redactie); Miranda Delfstra, Marloes Eskens, Ad Fahner, Leo van der Laan, Leendert Plaisier, Judith Schilstra, Jesse Wassenaar, Klaas Zandberg (tekst); Bé Lamberts (foto); Henk Oly (inleiding). - Leeuwarden : Leeuwarder Historische Vereniging Aed Levwerd, Historisch Centrum Leeuwarden en Monumentenzorg gemeente Leeuwarden, 2010. - p. 32;
Leeuwarden 750-2000 : Hoofdstad van Friesland / René Kunst (eindredacteur), Goffe Jensma, Paul Th. Kok, Yme Kuiper, Meindert Schroor, Hotso Spanninga, Rolf van der Woude (redactie); Arjen Veersloot (cartografie); Johan van der Veer (fotografie). - Franeker : Van Wijnen, 1999. - ISBN 90-5194-173-0. - p. 73;
Leeuwarder straatnamen / W. Dolk. - Oudere straatnamen in de binnenstad, p. 3;
provinsje fryslân / provincie fryslân Cultuurhistorische Kaart Fryslân - 10. Stinzen en states / buitenplaatsen - inzoomen op kaart Leeuwarden - selectie groene strook langs Minnemastraat;
76.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 31-05-2019 Waar gaat burgemeester Buma wonen? / Erwin Boers;
Wikipedia Isabelle Diks;
Google Street View jun. 2009 - jun. 2014;
Waar Wybrand woonde / Martin (M.H.H.) Engels. - oktober 2007;
Samme Zijlstra - Het geleerde Friesland - studenten ca. 1380 - 1650 id: 2094, 2354, 2509 / M.H.H. Engels. - maart 2022;
Delpher:
Het leven van graaf Willem Lodewijk, een vader des vaderlands, "Uz Heit" / L.H. Wagenaar. - Amsterdam : Boekhandel voorheen Höveker & Wormser, 1904 p. 316;
77.
“Eene menigte stegen” : Stegen en binnenterreinen in de Leeuwarder binnenstad / Leo van der Laan en Henk Oly (teksten), Klaas Zandberg (illustraties) (redactie); Miranda Delfstra, Marloes Eskens, Ad Fahner, Leo van der Laan, Leendert Plaisier, Judith Schilstra, Jesse Wassenaar, Klaas Zandberg (tekst); Bé Lamberts (foto); Henk Oly (inleiding). - Leeuwarden : Leeuwarder Historische Vereniging Aed Levwerd, Historisch Centrum Leeuwarden en Monumentenzorg gemeente Leeuwarden, 2010. - p. 32-36;
Delpher:
Leeuwarder courant, 04-08-1921 advertentie [k3a2];
Leeuwarder courant, 16-12-1921 advertentie [k3a2];
Leeuwarder courant, 03-01-1922 advertentie [k2a6];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-04-1962 advertentie [k4a3];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-12-1964 familiebericht;
Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad, 28-12-1964 Verkeer eist negen levens;
Nieuwsblad van het Noorden, 28-12-1964 50.000 wegeninformaties Kettingbotsingen door mist en ijzel in Nederland : In enkele uren 35 auto's kapot;
De Volkskrant, 28-12-1964 Vier doden door gladheid / Van onze correspondent;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-12-1964 Bij Haskerdijken en bij Britsum: Verkeer in Friesland eist twee mensenlevens;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-06-1982 De Eerste Friese Grafkistenfabriek Een bedrijf waar de dood leeft, doch niet heerst;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-09-1983 Photo's uit oerpake's tijd;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-11-1983 Oer pake's tiid Foto's fan foar de oarloch;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-12-1994 Een knusse huishouding tussen grafkisten / Jantien de Boer; Paul Janssen (foto);
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 23-02-2001 Spookbeeld Minnemastraat;
Leeuwarder Courant, 20-07-2002 Nostalgie Bij Verbouwing Van Lijkkistenfabriek;
Leeuwarder Courant, 02-06-2004 Rechter Maakt Einde Aan Kraakhuis De Kist;
Huis aan Huis Leeuwarden, 14-02-2018 Langs armoe, ratten en stank / Aukje Mulder;
AlleFriezen:
Pieter Boonstra geboren 08-09-1857 - getrouwd met Tettje Spijker - overleden 22-08-1937 te Leeuwarden;
Evert Johannes geboren - getrouwd met Marijke Posthuma geboren - overleden;
Pieter Boonstra geboren - getrouwd Jeltje Stienstra geboren - overleden;
Evert Johannes Boonstra geboren;
Marjan Boonstra geboren;
Mensenlinq.nl Evert Johannes Boonstra;
Historisch Centrum Leeuwarden:
Achterzijde van panden aan de Minnemastraat, waar grafkistenfabriek Boonstra gevestigd was. Links een prieel. / Paul Janssen (fotograaf), 2002-07-20 FDMINNMSB026;
Minnemastraat 13. / Dienst Stadsontwikkeling (fotografie), 1973-1974 FDMINNMSA014;
78.
Delpher:
Leeuwarder courant, 18-06-1921 advertentie Afdeeling Centrale verwarming;
Nieuwsblad van het Noorden, 27-04-1922 advertentie J. Kroes;
Dragtster courant, 25-01-1924 advertentie Centrale verwarming;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 23-01-1925 Onze nieuwe Waterleiding;
Leeuwarder courant, 12-08-1925 Familiebericht;
Leeuwarder courant, 28-08-1925 Familiebericht Dankbetuiging;
Leeuwarder courant, 15-05-1926 Publieke Verkooping;
Leeuwarder courant, 05-10-1929 Familiebericht;
Leeuwarder courant, 08-12-1934 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 09-10-1956 Familiebericht;
AlleFriezen:
Jan Kroes geboren - huwelijk - gezin - overlijden;
79.
Delpher:
Het vaderland, 28-10-1878 advertentie De bougie Jablochkoff;
Het vaderland, 29-10-1878 De verdienste der actualiteit;
De grondwet, 31-10-1878 Nijverheid en technische Kunsten. Het electrisch licht.;
Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, 02-11-1878 Binnenland [k3a2];
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 06-11-1878 Electrisch licht.;
Zutphensche courant, 03-01-1879 Ingezonden Electrisch licht.;
Soerabaijasch handelsblad, 27-06-1885 onder Vraagstuk 17;
Soerabaijasch handelsblad, 27-07-1893 Nederlandsch-Indië. SOERABAIA, 27 JULI 1893.;
Soerabaijasch handelsblad, 28-07-1893 [rectificatie k1a5];
Soerabaijasch handelsblad, 03-08-1893 Ingezonden stukken. „ELECTRON.”;
Soerabaijasch handelsblad, 05-08-1893 Ingezonden stukken. Soerabaia 5 Augustus 1893. Geachte redacteur.;
Soerabaijasch handelsblad, 08-08-1893 Advertentie;
Soerabaijasch handelsblad, 29-08-1893 Advertentie;
Soerabaijasch handelsblad, 28-09-1893 Advertentie;
Th. van Buuren:
Nederlandsche staatscourant, 16-03-1870 NEDERLANDEN. 's GRAVENHAGE, den 15den Maart 1870.;
Een tweede Th. van Buuren?:
Arnhemsche courant, 06-07-1878 Voor civiel ingenieur;
De locomotief : Samarangsch handels- en advertentie-blad, 13-03-1885 Advertentie (Voor het Land);
De locomotief : Samarangsch handels- en advertentie-blad, 09-07-1885 Advertentie Openbare aanbesteding;
Java-bode : nieuws, handels- en advertentieblad voor Nederlandsch-Indie, 24-07-1886 Verspreide Indische berichten.;
Bataviaasch nieuwsblad, 05-02-1887 Uit de pers.;
Soerabaijasch handelsblad, 12-04-1890 Advertentie toelatingsexamen;
Bataviaasch nieuwsblad, 02-03-1892 Nederlandsch Indie.;
De locomotief : Samarangsch handels- en advertentie-blad, 04-03-1892 Uit de Indische Bladen.;
De locomotief : Samarangsch handels- en advertentie-blad, 30-03-1892 Nederlandsch-Indië.;
Java-bode : nieuws, handels- en advertentieblad voor Nederlandsch-Indie, 11-06-1892 Passagiers;
De locomotief : Samarangsch handels- en advertentie-blad, 17-05-1893 Gasverlichting Soerabaja;
Soerabaijasch handelsblad, 26-05-1893 Particuliere Telegrammen;
Soerabaijasch handelsblad, 01-06-1893 Bataviasche Brieven.;
Bataviaasch nieuwsblad, 13-01-1894 AANGEVRAAGDE EN VERLEEENDE CONCESSIËN.;
Nederlandsche staatscourant, 13-06-1894 Rapport betreffende een verpakkingsmiddel voor Indisch zout.;
Soerabaijasch handelsblad, 26-10-1894 Particulier.;
Soerabaijasch handelsblad, 12-01-1895 Nederlandsch-Indië. Soerabaja 12 Januari 1895.;
Bataviaasch nieuwsblad, 19-01-1895 Toegestaan;
Bataviaasch nieuwsblad, 25-02-1895 Familiebericht;
Roosje Roos Theodorus Ignatius van Buuren;
Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, 08-04-1895 Familiebericht;
Soerabaijasch handelsblad, 13-04-1895 Advertentie;
De locomotief : Samarangsch handels- en advertentie-blad, 16-07-1895 Gouvernements-zout in briquetvorm;
Java-bode : nieuws, handels- en advertentieblad voor Nederlandsch-Indie, 11-01-1896 Met intrekking van de door ;
Java-bode : nieuws, handels- en advertentieblad voor Nederlandsch-Indie, 16-12-1896 Officieele Berichten.;
Bataviaasch nieuwsblad, 09-01-1897 Bepaald [k3a4];
De locomotief : Samarangsch handels- en advertentie-blad, 10-08-1897 Verspreide Indische Berichten.;
De locomotief : Samarangsch handels- en advertentie-blad, 29-11-1898 Electrische verlichting van Semarang.;
Soerabaijasch handelsblad, 25-03-1901 [Solovalleiwerken];
dr. Th. J. van Buuren:
Het nieuws van den dag : kleine courant, 20-03-1893 Ned- Oost-Indië.;
T. J. van Buuren:
Het vaderland, 29-06-1875 Het examen B,;
Nederlandsche staatscourant, 26-09-1878 MINISTERIE VAN KOLONIËN.
Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, 01-10-1878 Binnenland;
dr. T. J. van Buuren:
Het vaderland, 24-11-1879 vertrokken passagiers.;
Java-bode : nieuws, handels- en advertentieblad voor Nederlandsch-Indie, 27-12-1879 Passagiers a. b. Ned. stoomschip Koningin Emma 22 Nov. '79 van Amsterdam naar Batavia vertrokken.;
Het vaderland, 20-02-1880 Aangekomen passagiers.;
De locomotief : Samarangsch handels- en advertentie-blad, 12-12-1881 Inlandsch onderwijs.;
Soerabaijasch handelsblad, 22-04-1882 Nederlandsch-Indië. Soerabaia, 22 April. NIEUWTJES VAN HET SOERABAIASCH-HANDELSBLAD.;
Java-bode : nieuws, handels- en advertentieblad voor Nederlandsch-Indie, 09-09-1884 NEDERLANDSCH-INDIE. BATAVIA 9 SEPTEMBER.;
T. J. van Buuren voornoemd Burgemeester:
Nederlandsche staatscourant, 16-10-1883 Plaatselijke besturen.;
Sumatra-courant : nieuws- en advertentieblad, 07-11-1878 Padang, 7 november;
Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, 20-01-1882 Civiel Departement;
Bataviaasch handelsblad, 13-02-1882 Officieele Berichten;
Bataviaasch nieuwsblad, 26-07-1886 Uit de pers [k1a2];
Nederland : verzameling van oorspronkelijke bijdragen door Nederlandsche Letterkundigen : derde deel, 1880 O Jeanne, Palembangania;
Maçonniek weekblad; uitgaaf voor broeders, jrg 34, 1885, no 47, 23-11-1885 Geachte redactie;
Maçonniek weekblad; uitgaaf voor broeders, jrg 35, 1886, no 37, 13-09-1886 Twee vragen;
Sociaal weekblad, jrg 1, 1887, 19-02-1887 No 8 Ingezonden;
Voor 't jonge volkje; een geïllustreerd tijdschrift voor de jeugd, 1891-1892, 1891, deel 25 De Menschengeest (Een sprookje en toch geen sprookje) / W. de B.;
Voor 't jonge volkje; een geïllustreerd tijdschrift voor de jeugd, 1896, deel 34 Koning Electron / J. Schmal;
Wikipedia Elektron - Barnsteen;
KB Vrijmetselaars-weekblad;
openarchieven:
Johannes van Buuren en Maria Bertels huwelijk;
Theodorus Ignatius van Buuren geboren 12 mei 1849 te Gouwe C 178 als zoon van schoolonderwijzer Johannes van Buuren en Maria Bertels - 1e huwelijk op 20 mei 1881 met Maria Henrica Elisabeth Koene, dochter van Cornelis Hubertus Koene en Johanna Dissel - 2e huwelijk Anna Margaretha Aelberts, geboren op 12 april 1864 te Herpen, 33 jaar oud - overleden 4 januari 1950 in Nijmegen - overlijden, overlijdensakte 30-05-1925 te Nijmegen, oud 76 jaar (dus geboren rond 1849);
Theodorus is weduwnaar van Henriette Maria Elisabeth Koenen, 47 jaar op 28 april 1897, geboren te Gouda als zoon van Johannes van Buuren en Maria Bertels;
Anna Margaretha Aelberts overlijdensakte;
80.
Delpher:
Java-bode : nieuws, handels- en advertentieblad voor Nederlandsch-Indie, 29-11-1892 Amsterdamsch nieuws.;
Rotterdamsch nieuwsblad, 16-03-1894 Binnenland.;
Zutphensche courant, 08-05-1894 De Bell-Telefoonmaatschappij;
Nieuwe Tilburgsche courant, 23-12-1894 Binnenland.;
Provinciale Drentsche en Asser courant, 04-03-1895 Uit de Residentie.;
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 07-06-1895 Staten-Generaal.;
Recht voor allen, 05-06-1895 De Telefoon- Gas- en Watermonopolies te Amsterdam.;
Algemeen Handelsblad, 28-11-1906 Staten-Generaal.;
Leeuwarder courant, 23-06-1911 Advertentie Aanbesteding Ribbink van Bork;
Leeuwarder courant, 30-06-1911 Advertentie Inschrijvingen Ribbink van Bork;
81.
Wikipedia Ribbink, Van Bork & Co;
Kapitaalvorming in infrastructuur in Nederland, 1800-1913 / Peter Dirk Groote Ribbink, Van Bork & Co p. 234;
Delpher:
Nederlandsche staatscourant, 02-09-1882 Nr. 110. NAAMLOOZE VENNOOTSCHAP : Maatschappij tot exploitatie van electrische werktuigen, te Amsterdam.;
Een korte geschiedenis van het Hoofdbestuur der Posterijen, Telegrafie en Telefonie / W.J.M. Benschop, H. Icke. - 's Gravenhage, 1933 50, 56;
82.
JanMolenweg.nl Hero Feddema (versie 20.12.2021) / Johannes van der Wolk;
AlleFriezen:
Anthonius Josephus Feddema Bevolkingsregister 1876 - 1904;
Maria van Belkum Overlijdensregister 1916;
Zijtse Sieuwert Feddema Overlijdensregister 1949;
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG)
Pand ID 0080100000358972;
Delpher:
Enquête ingesteld door de commissie Middelbaar technisch onderwijs (MTO) van de Bond van technici, 1907, volgnummer 156, Bijlage I;
Catalogus van de tentoonstelling 'Opvoeding van het kind' in het voormalig Rijks-Archiefgebouw : 's-Gravenhage augustus 1908. - [Avondpostdrukkerij], [1908]. - p. 46 nr. 38;
De gereformeerde kerk, 1894-1895, no 363, 19-09-1895 Confessioneel Vereeniging.;
De ingenieur, jrg 17, 1902, no 51, 20-12-1902, p. 906 Binnenlandsche berichten Prijsvraag van "De Friesche Bouwkring" te Leeuwarden.;
Leeuwarder courant, 27-09-1894 Advertentie [k4a7];
Leeuwarder courant, 04-10-1894 Advertentie [k1a8];
Leeuwarder courant, 11-10-1894 Advertentie [k2a4];
Leeuwarder courant, 23-01-1895 Advertentie Aanbesteding;
Leeuwarder courant, 15-03-1895 Advertentie Aanbesteding;
Leeuwarder courant, 03-04-1895 Advertentie Aanbesteding;
Leeuwarder courant, 13-05-1895 Advertentie Aanbesteding;
Algemeen Handelsblad, 23-12-1895 Vergaderingen, Maandag 23 Dec Leeuwarden;
Leeuwarder courant, 28-12-1895 Advertentie Aanbesteding;
Leeuwarder courant, 30-12-1895 Advertentie Prijsvraag;
Leeuwarder courant, 30-03-1896 De Friesche Bouwkring.;
Leeuwarder courant, 27-04-1898 Advertentie Algemeene Verzekerings-Maatschappij Provindentia;
Leeuwarder courant, 15-08-1898 Advertentie Wedstrijd;
Het vaderland, 09-10-1899 Laatste berichten Heden werd te Leeuwarden;
Leeuwarder courant, 14-01-1902 Binnenland Stadsnieuws;
Leeuwarder courant, 14-07-1902 Advertentie Aanbesteding;
Leeuwarder courant, 22-06-1903 Advertentie Glasverzekering-Maatschappij "Friesland";
Leeuwarder courant, 19-06-1906 Advertentie Uit de hand te koop;
Leeuwarder courant, 26-09-1906 Advertentie Aanbesteding;
Leeuwarder courant, 12-10-1906 Advertentie Bouwterrein;
Leeuwarder courant, 22-10-1906 Advertentie Aanbesteding;
Leeuwarder courant, 08-11-1906 Binnenland Stadsnieuws;
Leeuwarder courant, 25-12-1908 Friesche Bouwkring.;
Leeuwarder courant, 27-01-1909 INGEZONDEN STUKKEN. / H. Feddema Azn., voorzitter van de "de Friesche Bouwkring".;
Leeuwarder courant, 25-12-1909 Advertentie Aanbesteding;
Leeuwarder courant, 28-12-1909 Middelbare Technische School van Staatswege.;
Leeuwarder courant, 28-12-1909 Advertentie Aanbesteding;
Leeuwarder courant, 19-02-1910 Friesche Bouwkring.;
Leeuwarder courant, 15-04-1913 Advertentie verhuizing;
Leeuwarder courant, 08-04-1916 Middebaar Technisch- en Ambachtsonderwijs;
Leeuwarder courant, 08-08-1917 Advertentie verhuizing;
Leeuwarder courant, 17-05-1919 Advertentie Kieskring I lijst 4;
Leeuwarder courant, 04-04-1924 Advertentie Aanbesteding;
Leeuwarder courant, 12-04-1924 Advertentie Aanbesteding;
Dragtster courant, 13-03-1925 Advertentie Aanbesteding;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 31-07-1930 H. Feddema Azn. †;
Leeuwarder courant, 31-07-1930 Hero Feddema Azn. †;
De Nederlander, 01-08-1930 H. Feddema Azn. †;
Leeuwarder courant, 02-08-1930 Stadsnieuws Begrafenis H. Feddema.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 02-08-1930 Begrafenis Hero Feddema A.zn. : Op het stille kerkhof te Hempens.;
De Nederlander, 04-08-1930 Begrafenis H. Feddema Azn.;
Leeuwarder courant, 04-08-1930 Begrafenis H. Feddema.;
Leeuwarder courant, 03-11-1930 Overdracht grafmonument H. Feddema Azn.;
Historisch Centrum Leeuwarden:
Hero Feddema - foto FDPORTRA0594 / Ch. Gombault (fotograaf);
Wikipedia Carl Samuel Haeusler;
Wikipedia Petrus Augustus de Génestet;
KB nationale bibliotheek P.A. de Génestet (1829-1861);
83.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 01-04-1992 Als de gevel het gezicht is dan is de gevelsteen de stem;
Friesch Dagblad, 13-04-2021 Wiebe Adema, notaris met oog voor anderen / Bauke Boersma;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 30-11-1990 gehoord en gezien in Leeuwarden / Hans Slotboom (foto);
Mensenlinq.nl Mr. Wiebe Jan Adema;
Taal in steen : Een kleine rondreis langs gevelstenen in Nederland / Riemer Reinsma (in: Onze Taal. Jaargang 71, 2002, p. 192-194);
gevelstenen.net - inventarisatie van gevelstenen Leeuwarden (Ljouwert);
Catalogus van gevelstenen in Leeuwarden;
84.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 01-04-1992 Als de gevel het gezicht is dan is de gevelsteen de stem;
Friesch Dagblad, 13-04-2021 Wiebe Adema, notaris met oog voor anderen / Bauke Boersma;
Taal in steen : Een kleine rondreis langs gevelstenen in Nederland / Riemer Reinsma (in: Onze Taal. Jaargang 71, 2002, p. 192-194);
Delpher:
Trouw, 26-01-1950 Familiebericht geboorte E.M.W. de Lange 25-1-1950;
Algemeen Handelsblad, 01-09-1962 Dichtershoek;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 30-11-1990 gehoord en gezien in Leeuwarden / Hans Slotboom (foto);
rkd Hans 't Mannetje;
Wikipedia Jaap Fischer;
internetraadpleging: 9 - 30-5-2022, 5 - 26-6-2022, 22 - 24-4-2023
|
|
|
Vlas | 2019 | Agnes Hakkenberg van Gaasbeek, Leeuwarden
Verdwenen verleden | 2019 | Nynke Runia, Leeuwarden
Op pad | 2019 | Rieneke Gollnau, Leeuwarden
Met de wind mee naar verre streken | 2019 | Irma Frijlink [l]
Doorgeven en delen: de rode draad | 2019 | Hennie Dijk [r], Leeuwarden
Hollandgänger bei der Arbeit | 2019 | medewerkers museum MeyerHaus, Dagmar Schwager, Berge
De tocht | 2019 | Petra van Kalker, Leeuwarden
Panta Rhei, alles fließt | 2019 | Elke Schmitz, Nortrup
M.C. Escher | ? | Roy Schreuder, Leeuwarden
lichtmast, Leeuwarden
gebogen lichtmast, Leeuwarden
Langepijp, Leeuwarden
|
|
De Waag, Leeuwarden
De Waag, Leeuwarden
|
|
metope met ossekop, De Waag, Leeuwarden
metope met ossekop, De Waag, Leeuwarden
|
|
verfkrabber, De Waag, Leeuwarden
|
|
Mercuriuskop, Naauw 3, Leeuwarden
|
|
pand 37, Leeuwarden
Reigerstraat, Leeuwarden
De Schaduw | Dick Bruna, Leeuwarden
|
|
Amicitia-gebouw | 2010 | Jo Coenen, Leeuwarden
Vriendschap | 1970 | Chris Fokma, Leeuwarden
|
|
RUG/Campus Fryslân, Leeuwarden
|
|
Mercuriusfontein, Leeuwarden
|
|
landbouw, Mercuriusfontein, Leeuwarden
veeteelt, Mercuriusfontein, Leeuwarden
visserij, Mercuriusfontein, Leeuwarden
handel, Mercuriusfontein, Leeuwarden
|
|
geklede putti's, Mercuriusfontein, Leeuwarden
|
|
koningslinde Willem-Alexander 2013, Leeuwarden
Koninklijk hek | 2014 | Potzenmakerij Ketelaar, Leeuwarden
Koninklijk hek | 2014 | Potzenmakerij Ketelaar, Leeuwarden
|
|
Achmeatoren | Museumhaven, Leeuwarden
|
|
Wirdumerpoortsbrug, Leeuwarden
|
|
'Tweelingzusters Betje en Roosje Cohen' | 1988 | Karianne Krabbendam, Leeuwarden
'Tweelingzusters Betje en Roosje Cohen' | 1988 | Karianne Krabbendam, Leeuwarden
|
|
Achmeatoren, Leeuwarden
plataan, Leeuwarden
|
|
Love | 2018 | Jaume Plensa, Leeuwarden
|
|
station, Leeuwarden
logo gestileerd 'gevleugeld spoorwiel', Leeuwarden
detail 'trein', hal, Leeuwarden
|
|
Boeren | 1979 | David van Kampen, Leeuwarden
Boeren | 1979 | David van Kampen, Leeuwarden
hoekpand Willemskade / Prins Hendrikstraat, Leeuwarden
Borstbeeld Prins Hendrik | 1871 | Willem Molkenboer, Leeuwarden
Museumhaven, Leeuwarden
De Wuta | 1930 | Museumhaven, Leeuwarden
Campus Fryslân (RUG), Leeuwarden
parkeren Zaailand / Fries Museum, Leeuwarden
Bierkade, Leeuwarden
voordeur woonhuis Franciscus Hajonides van der Meulen | 1885 | Hendrik Kramer, Leeuwarden
Mata Hari | 1976 | Suze Boschma-Berkhout, Leeuwarden
|
|
detail bustehouder, danskostum Mata Hari, Fries Museum, Leeuwarden
|
|
Ciprianussteeg, Leeuwarden
Korfmakersstraat, Leeuwarden
Voorstreek, Leeuwarden
|
|
't Turks Hooft, Minnemastraat, Leeuwarden
|
|
Eena Tiara, Minnemastraat, Leeuwarden
|
|
Ribbink van Bork & Co | Onderlinge Brandwaarborg Maatschappij, Leeuwarden
|
|
Ik hakte een acte in steen | 1991 | Hans 't Mannetje, Leeuwarden
|
|
Café De Toeter, Leeuwarden
|
|
Jelsum (2)
We kunnen het toch niet laten om nog even te kijken hoe het nu zit met de toegang tot de route naar de kerk in Jelsum. En dus slaan we van de Brédyk weer af naar de Skierhusterwei en positioneren we ons weer voor het verbodsbord voor auto's. Toevallig treffen we een bewoner die ons het fijne ervan kan uitleggen.
En zo bereiken we toch nog even de smalle straatjes van Op 'e Terp waaraan zowel de Dekema State staat als de kerk. Bij de kerk parkeren we op het parkeerterreintje de wagen en lopen we een klein rondje. Aangezien het tegen negenen loopt zijn beide gebouwen vanzelfsprekend dicht.
Het is dan ook slechts bedoeld als een eerste indruk.
Het eerste dat we tegenkomen is de lijkpoort
1 van de Dekema State. De poortdeuren heeft een mooi gesneden binnendeurtje, het klinket
2 dat nauwelijks opvalt. De poort en muren stammen uit 1910, aldus de sluitsteen. Het houten hek is toen door de bewoner van de state vervangen door een muur
3. Dit zal meneer Hein zijn geweest - zoals Hendrik Ludolf van Wageningen zich liet noemen, nadat zijn broer meneer Jan (Jan Henricus Jetso van Wageningen) op 24 april 1908 was overleden
4.
Links naast de poort hangt aan de tuinmuur een informatiebord van Stichting PHB over de Dekema State
5. Het stipt kort de eigenaren en namen van de stins aan. De stins begon onder de naam Fetsa State. Pieter van Camstra erfde het in 1486 onder die naam. Daarna kreeg het de naam Camstra State. Dit veranderde aan het begin van de zeventiende eeuw toen het na vererving in handen kwam van de Dekema's. Latere families die het erfden handhaafden deze naam.
In 1996 wordt de Dekemastate van de familie Van Wageningen overgenomen. Om de state te kunnen restaureren wordt besloten om in 1997 op de hoek een stuk muur weg te breken, zodat het groot materieel de panden kunnen bereiken. Nadien is de muur weer dichtgemaakt
6.
De Stichting PHB, de Stichting tot Behoud van Particuliere Historische Buitenplaatsen, is in 1973 opgericht. Eerst onder de naam Castellum Nostrum van ± 100 eigenaren. In 1992 is het een samenwerkingsverband van ± 240 particuliere eigenaren dat tot doel heeft om de buitenplaatsen in stand te houden
7.
De Stichting werd in 2010 opgeheven. Er waren toen zo'n 300 particulieren bij aangesloten. In datzelfde jaar is de Vereniging Particuliere Historische Buitenplaatsen (VPHB) opgericht. De vereniging is onder andere lid van de Federatie Instandhouding Monumenten (FIM). Ze werken samen met onder meer
Federatie Particulier Grondbezit (FPG),
Nederlandse Kastelen Stichting (NKS) en
stichting Kastelen, Buitenplaatsen & Kastelen (sKBL). Ook is er een Stichting Vrienden Particuliere Historische Buitenplaatsen (Vrienden PHB)
8.
We lopen het rondje verder over Op 'e Terp en komen uit bij de kerk. De naam Op 'e Terp is vastgesteld op 13 maart 1967 door B en W. Het heette daarvoor gewoon Terp. Op die datum werd trouwens ook Paradyske omgedoopt tot It Paradys
9.
Nu het wat schemeriger is geworden, valt de rode lamp op de toren ook beter op. Immers de baan van Vliegbasis Leeuwarden ligt hier zo'n 777 meter hemelsbreed vandaan. Naast de windvaan zien we ook - weliswaar tijdelijk van aard - de torenvalk, die z'n naam eer aan doet.
Tijdens ons rondje om de kerk letten we speciaal op het familiegraf van de familie Van Wageningen. In Haren heeft Atze Wassenaar in 't Huis de Wolf met zijn gezin gewoond. Hij is echter hier op 12 mei 1916 begraven in het familiegraf
10.
familiewapen Van Wageningen | Houth
Op de zerk staat:
Anno 1828
Juliana Lucia Elisabeth Maria van Wageningen, geboren Houth, Vrouwe van Dekema State, echtgenoote van de WelGeb. Heer Gerardus van Wageningen, overleden 26 Juli 1832
Gerardus van Wageningen, Lid der Staten van Vriesland, Wethouder van Leeuwarden, echtgenoot van Julia Lucia Elisabeth Maria Houth, (vrouw van Dekema State), overleden 6 Augustus 1852, oud 88 jaren.
5 kinderen rusten in dezen grafkelder.
Maar mogelijk was dit verhaal in uitgebreidere versie te lezen:
De Wel Geboren Vrouwe Mevrouw Juliana Lucia Elisabeth Maria van Wageningen geboren Houth Vrouwe van Dekema State. Echtgenoot van de WelGeboren heer Gerardus van Wageningen. Moeder van vijf kinderen is ontslapen 26 Juli 1832 in den ouderdom van Sestig jaren Vijfmaanden en Vierdageen. Was echtgenoot der tijd van Een en Veertig jaren en Twee dagen en Rust in dezen Grafkelder.
Den WelGeboren heer Den Heere Gerardus van Wageningen Lid der Staten van Friesland en Wethouder in het Bestuur der Stad Leeuwarden Echtgenoot 41 jaren en 2 dagen van wijlen Den WelGeboren Vrouwe Juliana Lucia Elisabeth Maria Houth, Vrouwe van Dekema State, ontsliep den 10 Augustus 1852 oud 88 jaren 7 maanden en 6 dagen, was Vader van vijf kinderen. Rust in dezen grafkelder.
|
Het door een zwart hek omringd familiegraf van de familie Van Wageningen is snel te vinden tussen het koor en de ingang van het schip. Een hekuitstulping markeert een liggend zerk uit 1828 met daarop het wapen van de familie, of beter gezegd het echtpaar.
Het familiewapen ziet er in kleur als volgt uit: yn goud in swart tsjil mei seis speaken - in goud een zwart (sabel) wiel met zes spaken. Op de helm een vlucht van goud en sabel, helmdekken van goud; tot tenanten, twee klimmende leeuwen, au naturel.
Het wapen van Houth is gebogen vrouwenarm met een hoed, de driekante steek, in de hand dat van de bovenkant zichtbaar is.
De familie Van Wageningen start in deze omgeving met de komst van Jan Gerritsz uit Dordrecht.
Naast het gezin Van Wageningen / Houth zijn hier begraven mr. Gerardus van Wageningen en Jonkvrouwe Harmanna Maria Wichers, Jan Hendrik Jetse van Wageningen thoe Dekema. En Samuël Robert Daniël van Wageningen. Ook de al genoemde Atze Wassenaar ligt hier.
Aangezien er nergens meer sinds 1826 in kerken begraven mocht worden, zien we hier dus in 1828 een familiegraf aangelegd worden. Misschien kan de plaats gezien worden als een ondergrondse aanbouw dat het begin van een kruiskerk zou kunnen vormen.
Gerardus van Wageningen, geboren te Sprangh (baljuwschap van Dordrecht, huidige Noord-Brabant) op 4 januari 1764 als zoon van Kapitein Infanterie Jan van Wageningen (Dordrecht 23-9-1730 - 6-1-1819) en Jacoba Kloeck (9-3-1730 - Leeuwarden, 14-3-1814) huwde als Luitenant (regiment Orange Vriesland) te Jelsum op 24 juli 1791 met
Juliana Lucia Elisabeth Maria Houth, geboren te Deventer op 22 februari 1772 als dochter van Hendrikus Jetze Samuel Maurits Houth (zoon van Maurits Philips Houth en Elisabeth Maria barones Brunet de Rochebrune) en Geertruida Anna Margaretha baronesse van Broeckhuisen.
Gerardus kwam uit de (kerkelijke) gemeente Arnhem en Juliana uit Vianen. Per 14 augustus 1791 werden ze in Jelsum ingeschreven.
Ze kregen op 13 april 1792 in Haarlem Jan Hendrikus Jetze, die op de 18e april aldaar gedoopt werd.
Ze kregen op 11 oktober 1793 in Jelsum Geertruid Anna Margritha, die op de 20e oktober aldaar gedoopt werd.
Ze kregen op 19 november 1795 in Jelsum Jacobus Gerhardus, die op de 29e november aldaar gedoopt werd.
Ze kregen op 17 februari 1798 in Jelsum Juliana Lucia, die op de 25e februari aldaar gedoopt werd.
Ze kregen op 22 november 1802 in Jelsum Maria Hendrika, die op de 5e december aldaar gedoopt werd.
Bij de volkstelling van 1829 stonden Gerardus van Wageningen en Juliana Lucia Elisabeth Maria Houth te Leeuwarden (met 4 personeelsleden) ingeschreven op huisnummer 103 van Wijk C. Hij was toen 65 en zij 57 jaar.
Juliana overleed, nadat ze zeven maanden smartelijk gesukkeld heeft met haar gezondheid, op 26 juli 1832 als 60-jarige op huisnummer 103 in Wijk C te Leeuwarden.
Gerardus overleed op 10 augustus 1852 als 88-jarige te Jelsum.
Geertruida Anna Margaretha van Wageningen [afbeelding 1823] huwde op 22 mei 1815 te Leeuwarden op haar 21e met de 23-jarige ontvanger Vincentius van Glinstra de Swart.
Juliana Lucia van Wageningen huwde op 19 oktober 1821 te Leeuwarden op haar 23e met de 26-jarige medicinae doctor Jakob Baart de la Faille. [afbeelding 1823]
Maria Hendrika van Wageningen [afbeelding 1823] huwde op 29 juni 1825 te Leeuwarden op haar 22e met de 28-jarige luitenant bij de infanterie jonkheer Jan Joost van Suchtelen (geboren op 13-4-1797 te Wijhe).
Jan Hendrikus Jetze van Wageningen huwde wonend te Weidum als secretaris der Grietenij Baarderadeel op 10 oktober 1827 te Leeuwarden op zijn 35e met de 22-jarige Margaretha Maria Crommelin (geboren te Rosendaal, Gelderland op 2-1-1805 en de 13e gedoopt) [afbeelding 1823].
Jan Hendrikus Jetze van Wageningen en Margaretha Maria Crommelin krijgen op
25 juli 1828 te Jellum Gerardus van Wageningen;
5 augustus 1829 te Jellum Samuël Robert Daniël van Wageningen;
9 augustus 1830 te Jellum Hendrikus Jetso Samuël Maurits van Wageningen;
22 september 1831 te Jellum Magdalena Wilhelmina van Wageningen;
23 juli 1833 te Jellum Jacobus Gerhardus van Wageningen;
22 oktober 1833 te Jellum Robert Daniël van Wageningen, overleden aldaar 13 november 1834;
28 januari 1836 te Jellum Robert Daniël van Wageningen;
22 januari 1837 te Jellum Frederik Willem Reinhart van Wageningen;
23 maart 1838 te Jellum Juliana Lucia Elisabeth van Wageningen;
12 juni 1839 te Jellum Margaretha Maria van Wageningen en tenslotte
19 december 1840 te Jellum Jan Hendrikus Jetzo van Wageningen.
Jacobus Gerardus van Wageningen (raadsheer in het Provinciaal Geregtshof van Friesland) [afbeelding 1823], overleed als 74-jarige te Jelsum op 30 juli 1870
11.
In de muur van het schip ter hoogte van het familiegraf is een gedachtenis-steen geplaatst voor Samuël Robert Daniël van Wageningen. Een monument op de grafkelder werd door de eigenaar van het familiegraf geweigerd, zodat de een commissie van dankbare patiënten en vrienden met toestemming van de kerkvoogden uitweken naar deze optie. Dokter Van Wageningen was - zoals hiervoor al gemeld - in Jellum op 5 augustus 1829 geboren en overleden in Leeuwarden op 19 augustus 1898. Tijdens de onthulling op zondagmiddag 25 juni 1899 van de steen door de voorzitter van de commissie, de heer Laverman werd een beeld van de overledene geschetst dat hij een armendokter was. Vervolgens sprak R. Bloembergen eveneens een waarderende levensschets uit.
De heer S. R. D. van Wageningen was doctor in de geneeskunde en verloskunde en had een goedlopende praktijk in Leeuwarden vanaf 1856.
Hij was dat jaar op 3 december bevorderd in de geneeskunde na het verdedigen van zijn Specimen Pathologico-Medicum Inaugurale de cholera asiatica quae annis 1854 et 1855 in urbe Groningana saeviit. Een klein jaar later volgde de bevordering tot doctor in de vroedkunde.
In 1864 wordt hij door de gemeenteraad per 1 april benoemd als derde geneesheer te Leeuwarden. Hij krijgt in 1866 een deel van de geneeskundige behandeling opgedragen, dat voortkomt uit de pas opgerichte Zieken-Societeit. Dit is een vereniging dat tot doel heeft om zelfstandigen in staat te stellen zelfstandig te blijven door tijdig medische zorg en medicijnen te kunnen krijgen. Een eerste vorm van een ziekenfonds, waarbij de deelnemers onder de 15 jaar 3 cent per week betalen en deelnemers boven de 15 jaar 6 cent per week.
Maar ook voor andere bezigheden wordt zijn aandacht gevraagd. Zo wordt hij in 1868 op het paleis van justitie verwacht om voor een zaak een lijkschouwing te verrichten.
Wanneer na 25 jaar zijn promotie wordt herdacht op 3 december 1881, zijn hierbij 325 personen aanwezig die hem graag hiermee willen eren. Hij ontvangt als geschenk een fauteuil, een zilveren wijnkan met blad, 12 zilveren lepels in een étui, een kristallen blad met 12 kristalen glazen, een met zilver gemonteerd oestergarnituur en een in blauw fluweel gebonden album met daarop een zilveren plaat met zijn familiewapen en ander zilverwerk, waarin de schenkers genoemd staan. De financiën voor dit geschenk was bijeengebracht door zo'n 400 voormalige en huidige patiënten, ieder naar eigen draagkracht, als waardering voor zijn vaak geheel belangeloze diensten.
Tegenwoordig worden over dit soort mensen tv-series gemaakt. Zoals "New Amsterdam", dat in de serie fungeert als een van Amerika's oudste ziekenhuis waarin de nieuwe directeur de excentrieke dr. Max Goodwin (gespeeld door Ryan Eggold) in aflevering 4. Boundaries noodgevallen op straat gratis helpt.
De commissie, bestaande uit de heren A. D. Beerend, C. L. Hoepner, C. Sonnega, G. IJpes, Joh. Visser en J. Ph. Wendel boden om 14.00 het geschenk aan, waarbij Sonnega de nodige warme woorden uitspraak.
De leden van de vereniging "Medicorum et Chirurgorum vinculum", waarbij ook Van Wageningen is aangesloten, herzien vanaf 1 januari 1883 de tarieven. De nieuwe tarieven zijn terug te vinden in het boekje Tarief voor Genees-, Heel- en Verloskundige diensten dat voor 25 cent te koop is.
Begin 1884, hij is dan 54 jaar, doet hij een verzoek aan de gemeenteraad toekomen om hem eervol ontslag als stadsgeneesheer te verlenen. Dit wordt hem per 1 april verleend.
Hij sukkelde al enige tijd met zijn gezondheid voordat hij overleed. Zijn nicht Meta M. Greve plaatste het familiebericht van zijn overleden.
Op 5 oktober 1898 zal zijn herenhuis no. 27 aan de Groote Kerkstraat, tegenover de Bollemanssteeg, in Leeuwarden met erf, plaats en tuin verkocht worden. Op 7 oktober staat het bod op ƒ 7892. Het draagt tegenwoordig de naam De Swarte Arendt.
Veertig jaar na de oprichting van de vereniging "Medicorum et Chirurgorum vinculum" veranderde het na fusie in de naam Ziekenfonds "Eendracht maakt Macht". Het blijkt dat men de pionier nog niet is vergeten, want hij wordt nog steeds genoemd
12.
We lopen een paar passen om ons vervolgens te mogen verwonderen over het veelvoud aan soorten bouwstenen dat we rondom de zuidelijke ingang van het schip zien. Tufsteen, (voorgevormde) kloostermoppen, baksteen en Friese geeltjes vormen het decor met rechthoekige omlijsting van de toegangsdeur dat daarboven een spitsboog draagt. Binnen de spitsboog met geprofileerde dagkanten in rode en gele steen zit nog een beeldnis
13.
Rechts naast de deur treffen we het lichtblauwe bordje van de Stichting Alde Fryske Tsjerken aan. Hierop de merkwaardige naam van de kerk van Jelsum: Genovevakerk.
De Sint-Genovevakerk heeft haar bijzondere naam pas gekregen sinds de overname door de Stichting Alde Fryske Tsjerken in 2017
14.
Daarvoor komen we de naam in de diverse bronnen niet tegen. Ook in de uitgebreide studie van Otto Derk Jan Roemeling (1937-2017)
15 getiteld Heiligen en Heren : studies over het parochiewezen in het Noorden van Nederland vóór 1600 komt de naam Genoveva niet voor.
A. J. van der Aa noemt in zijn Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden echter wél dat de kerk vóór de Hervorming gewijd was aan de H. Genoveva. Deze vermelding zonder bronvermelding werd echter door Roemeling onvoldoende geacht. Tijdens zijn diepgravend onderzoek over dit onderwerp kwam Roemeling wel vaker onbetrouwbaarheden bij Van der Aa tegen. Ook andere onderzoekers als J.A. Mol en G. Verhoeven, komen met eerdere onderzoeken tot de conclusie dat de patroonheilige die naamgevend zou kunnen zijn voor de kerk in Jelsum (tot nu toe) onbekend is. Daarnaast komt Genoveva als patroonheilige als buitenbeentje alleen maar voor in Parijs
16.
Zou de in Jelsum geboren Fetse Hommes (1576-1642) hier misschien nog iets mee van doen hebben gehad?
Ten tijde van de hervormingen binnen het christendom werd er in Jelsum Fetse Hommes op 10 februari 1576 geboren. Zijn ouders waren Hummo Sixti Homminga en Anna Fetsesdr Schierhusius. Hij studeerde vanaf 1593 bij de al eerder besproken Sibrandus Lubbertus in Franeker . Als Festus Hommius ging hij in 1595 naar La Rochelle en in 1596 studeerde hij verder in Leiden. Hier kwam hij - net als David Gorlaeus - terecht in de strijd tussen Jacobus Arminius en Franciscus Gomarus, waarbij hij aan de kant van Gomarus stond. Hij trouwde twee keer. Eerst met Johanna Cuchlinus, de dochter van Johannes Cuchlinus en daarna met Hester van Hertsbeek. Na zijn studie werd hij predikant te Dokkum. Uiteindelijk werd hij afgevaardigd naar de Synode van Dordt, waar hij een van de twee scriba's werd. Zo werd hij verantwoordelijk voor uitgave van de Dordtse Leerregels en de acta van de synode en is hij medevertaler van de bijbel.
Echter tussen hem en Genoveva valt geen linkje te ontdekken
17.
Wanneer we verder lopen treffen we op de zuidwestzijde een rij "Oorlogsgraven van het Gemenebest". Ze zijn hier op 7 september 1942 begraven, nadat ze met hun bommenwerper door Duitse jagers uit de lucht waren geschoten.
Heech y 'e stjerreloft ronkte har mesjine Freedtonacht
op nei it heitelân . . . .
Knetterjend knapten de kûgels
fan 'e jagers dy't floitsjend oer harren mjirke.
It treffen wie fel,
in lôge, en reade loften fier to sjen
en rjochts en lofts fan d'âlde Ie
dy't flústerjend tusken syn reidwallen leit
stoarten tobarnd en toskroeid sawn jonge helten
fier fan heitelân en âlderhûs, der't hja foar stride
mei it wrak fan har mesjine
op 'e iggen fan de Ie.
18
Op 4 mei 2019 werd de hele tekst van De 7de septimber 1942 op it tsjerkhof to Jelsum uitgesproken door Jaap Keizer
19.
Elk jaar worden de door Oberleutnant Egmont Prinz zur Lippe-Weissenfeld in de nacht van 4 op 5 september 1942 om 3.39 uur neergeschoten mannen hier op 4 mei herdacht:
• de 22-jarige Sergeant John James Parish (Flight Engineer), zoon van John en Annie Parish,
• de 26-jarige Flight Sergeant Alec Henry Beesley (Bomb Aimer), geboren op 31 mei 1916 (Camberwell, England), zoon van Esther May Beesley,
• de 22-jarige Flight Sergeant Sidney Mervyn Selway (Mid Upper Gunner), zoon van Arthur John Valentine Selway en Nora Selway,
• de 33-jarige Flying Officer Sydney Frank Belbin (Navigator), zoon van Joseph Stanley en Emma Elizabeth Belbin,
• de 24-jarige Flight Sergeant Ernest Lewis Davies (Pilot), geboren op 27 mei 1918 (Ipswich, Queenland), zoon van Allan en Sarah Jane Davies,
• de 33-jarige Sergeant James Grant Crockett (Rear Gunner), zoon van James en Elizabeth Crockett,
• de 22-jarige Sergeant John Douglas Whitehead (Wireless Operator / Air Gunner), zoon van Douglas en Nellie Argyle Whitehead.
Ze waren vanaf de RAF-basis Elsham Wolds vertrokken met hun Halifax W1220 van de Black Swan Squadron en hadden als missie meegekregen een bombardement op de stad Bremen uit te voeren. Op hun terugvlucht werden ze onderschept en neerschoten. Al brandend storten ze neer. Toen ze de grond raakten explodeerde het vliegtuig. Niemand overleefde de crash. Al gauw trokken Duitse bergingseenheden naar crash. Ze borgden twee gesneuvelden uit wat eens de cockpit en het neusgedeelte was. In de resten van de romp vonden ze nog eens twee. De andere drie lagen verspeid over de weilanden.
De Duitse militaire uitvaart was (zoals te doen gebruikelijk) met een geweersaluut en het Our Father Prayer, inderdaad in het Engels
20.
Op kerstavond plaatst de familie Van Dolderen op alle zeven graven brandende kaarsjes: They are not forgotten.
21
Prins Egmont zur Lippe-Weissenfeld (Salzburg, 14-7-1918) stortte zelf neer, nadat hij tijdens zijn oorlogsperiode 52 (waarvan 49 bevestigd) Britse bommenwerpers had neergehaald en zelf ongeslagen bleef, op 12 maart 1944 toen hij met zijn Messerschmitt boven de Ardennen in een sneeuwstorm terecht kwam. Ze kwamen terecht nabij Saint-Hubert, waar hun lichamen werden geborgd door een Duits team, om begraven te worden in Nederland te Ysselsteyn op het Duits Militair Kerkhof
22.
We zijn inmiddels halverwege het rondje om de kerk en zien de toren in een rode avondzon. We zien de ommetseling van 1906, maar de toren staat er sinds de dertiende eeuw. In 1775 kreeg het al eerder een nieuwe ommetseling. Aan de onderzijde zien we rondom nog kloostermoppen
23.
De zolder, klokkenwieg en een deel van de klokkenstoel is zo rond 1508 (± 5 jaar) aangepast met eikenhout uit Westfalen. Een kleine eeuw later wordt de stoel uitgebreid met hout uit Midden-Duitsland. Hierop is het jaar 1603 en initialen R E achtergelaten. Dendrochronologische datering van het houtwerk bevestigen de aangegeven jaren
24.
De noordmuur blijkt - zoals we eerder vandaag al vanuit de verte zagen - een waar stripverhaal over vele eeuwen heen. Door de vele aanpassingen met vermoedelijk bouwmaterialen uit andere tijden, is er nauwelijks een verhaal van te maken.
Zonder bouwkundige tekeningen, waarop de aanpassingen zijn bijgehouden, laten we het plaatje zoals het is.
Via een met moderne kleine steen hersteld koor lopen we weer terug naar de wagen om nu echt naar ons tijdelijk verblijf 't Laaisterplakky terug te keren.
We zullen dus nog een keer terug moeten komen om beide gebouwen, de kerk en state, vanbinnen te kunnen aanschouwen.
Een kwartier later zijn we weer in Oudebildtzijl en maken we ons op voor de laatste nacht in deze B&B.
noten:
1.
Dekema State Jelsum : Rondgang door de state en wandeling rondom. - s.l. : s.n., 2015. - p. 2, [11];
2.
Joost de Vree klinket;
3.
Dekema State Jelsum : Rondgang door de state en wandeling rondom. - s.l. : s.n., 2015. - p. 2;
4.
Jelsum troch de tiden hinne / H. de Jong. - Drachten : Laverman, 1965. - p. 80;
Dekema state : Een eeuwenoude adellijke oase Jan Henricus Jetso van Wageningen;
5.
Dekema State Jelsum : Rondgang door de state en wandeling rondom. - s.l. : s.n., 2015. - p. 2, [11];
6.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 01-04-1992 Doorbraak voor restauratie Dekemastate Jelsum / Wietze Landman (foto);
7.
Delpher:
Nieuwsblad van het Noorden, 25-05-1987 Laatste schatkamers: Overheidssteun nodig voor Landgoederen / onze correspondent;
NRC Handelsblad, 12-09-1975 De tuinen van vroeger : Congres over historische buitenplaatsen / Marja Roscam Abbing;
Behoud van historische buitenplaatsen (in: NCM Monumentenjaarboek 1992 / NCM. - Amsterdam : Stichting Nationale Contactcommissie Monumentenbescherming, 1992. - ISBN 90-71107-25-6. - p. 109);
8.
stichting Kastelen Buitenplaatsen Landgoederen Nederland;
Nieuwe toekomst Stichting Particuliere Historische Buitenplaatsen (PHB) / René W.Chr. Dessing (in: De Erfgoedstem : Nieuws en actualiteit over erfgoed en archeologie, 20 september 2009);
Vereniging Particuliere Historische Buitenplaatsen Particuliere buitenplaatsen, Vereniging, Dekema State;
9.
Historisch Centrum Leeuwarden:
Notulen van de gemeenteraad van Leeuwarderadeel | 1967 | 6 februari 1967 | pagina 135;
10.
De Ommelanden : band 3 / Heleen van Baalen, Weiko Piebes. - Veendam : Staalboek, 2022. - ISBN 978-90-72938-61-9. - p. 1212;
11.
Fryske Rie foar heraldyk : Wapenregistraasje : Van Wageningen-Bay Andersen / J. Visser; P. Bultsma (illustraties). - p. 122-123 (in: Genealogysk Jierboekje / Genealogysk Wurkferbân. - nr 620. - Ljouwert : Fryske Akademy, 1983. - ISBN 90-6171-620-9);
Jelsum troch de tiden hinne / H. de Jong. - Drachten : Laverman, 1965. - p. 79;
Delpher:
Groninger courant, 31-07-1832 Familiebericht;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 02-09-1925 Dekema-State. IV.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-11-1953 Ook Dekema-state in Jelsum vraagt de aandacht;
Stamboek van den Frieschen, vroegeren en lateren, adel, uit oude en echte bescheiden en aanteekeningen, en met bijvoeging van de wapens der onderscheidene geslachten : deel 2 / Door Montanus de Haan Hettema, Arent van Halmael Jr. - 3 delen. - Leeuwarden : Meindersma, 1846
p. 271;
AlleFriezen:
Gerardus van Wageningen
huwelijk -
Lidmatenregister Herv. Gemeente Jelsum 1791 -
Volkstelling 1829 -
overlijden;
Juliana Lucia Elisabeth Maria Houth
huwelijk -
overlijden;
Geertruid Anna Margritha van Wageningen
geboren -
huwelijk;
Jacobus Gerhardus van Wageningen
geboren -
overlijden;
Juliana Lucia van Wageningen
geboren -
huwelijk;
Maria Hendrika van Wageningen
geboren -
huwelijk;
Jan Hendrikus Jetze van Wageningen
geboren -
huwelijk;
12.
Delpher:
Leeuwarder courant, 05-12-1856 Leeuwarden, 4 December.;
Rotterdamsche courant, 03-11-1857 Leeuwarden, 4 December.;
Leeuwarder courant, 11-03-1864 Leeuwarden, 10 Maart.;
Leeuwarder courant, 27-11-1866 Advertentie Zieken-Societeit;
Algemeen Handelsblad, 30-09-1868 Leeuwarden, 27 Sept.;
Franeker courant, 04-12-1881 Leeuwarden, 3 Dec.;
Leeuwarder courant, 05-12-1881 Leeuwarden, 3 December.;
Leeuwarder courant, 25-12-1882 Advertentie [k3a2];
Leeuwarder courant, 28-01-1884 Leeuwarden, 26 Januarij.;
Leeuwarder courant, 21-08-1898 Familiebericht;
Leeuwarder courant, 22-08-1898 Binnenland. Leeuwarden, 20 Augustus. Stadsnieuws;
Leeuwarder courant, 30-09-1898 Advertentie. Heerenhuis met Tuin;
Leeuwarder courant, 07-10-1898 Advertentie. Heerenhuis met Tuin;
Leeuwarder courant, 28-06-1899 Binnenland. Leeuwarden, 27 Juni. Stadsnieuws;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 16-02-1935 Ziekenfonds „Eendracht maakt Macht” : Zal op 19 Februari veertig jaar bestaan.;
Lijst van boekwerken, Volume 24, nr 2. - p. 11;
13.
Jelsum, de hervormde kerk, Exterieur / T.E. van Popta. - 1990;
14.
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 14-05-2022 De Sint Genovevakerk in Jelsum / Lodewijk Born (foto);
15.
Fryske Akademy Corpus Roemeling;
16.
De krant van toen uitgebreid zoeken op Genoveva* + Jelsum Hielsum Hieslum Helsum Helsim Hielsim Hielsema Hielsemma Hielsmagae Hielsmaghae Hyelsemaghae Hjelsmaghae Hjelzum Hieltsum Hjelsum Hyelsum Hyelzum;
Delpher Genoveva: De gevonden resultaten 32 boek, 2 krantenartikel, 64 tijdschrift leveren niet het gezochte;
Google books Jelsum;
Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden / A.J. van der Aa. - 13 delen. - Gorinchem : Jacobus Noorduyn, 1839-1851. - Zesde deel: I - K. - 1845. - Jelsum p. 52;
mailcontact 7-7-2022 Hans Mol, Fryske Akademy Corpus Roemeling;
Testamenten als bron voor historisch onderzoek / J.A. Mol (in: dbnl: Madoc, 1994, p. 203-210);
Vom Himmelhoch : historische kerken, devote cultuur / Harm Jan Wilbrink: De middeleeuwse kerkpatrocinia van Friesland. Een inventaris. / G. Verhoeven. - Leeuwarden : Fryske Akademy, 1989;
Wikipedia Genoveva van Parijs;
17.
Christelijke encyclopaedie voor het Nederlandsche volk, deel II Genoveva. Heeft Hommius (Festus) geboren 10-2-1576 Jelsum iets met Genoveva?;
Wikipedia Festus Hommius;
Delpher Genoveva en Fetse Hommes: De gevonden resultaten 45 boek, 6 tijdschrift leveren niet het gezochte;
18.
Jelsum troch de tiden hinne / H. de Jong. - Drachten : Laverman, 1965. - p. 17-19;
Ljouwerteradiel / G. Abma. - Fryske Akademy, nr 633. - Ljouwert : De Tille, 1984. - p. 387;
19.
De 7de Septimber 1942
(in: De Flapút : Doarpskrante fan Jelsum-Koarnjum Juny 2019 p. 28-30);
20.
Dutch Airwar Studygroup 1939-1945 / Studiegroep Luchtoorlog 1939-1945 T1804;
Aviation Safety Network ASN Wikibase Occurrence # 52573;
Traces of War Oorlogsgraven van het Gemenebest Protestant Kerkhof Jelsum;
Aircrew Remembered : Allied Air Forces Losses and Incidents Database. Jelsum:Commemorated;
Aviation Heritage Museum BEESLEY Alec Henry 404631;
Royal Air Force Commands Sergeant John James PARISH (622589) of the Royal Air Force;
In memory of flight sergeant Ernie Davies Home - Pages not in any order - Information From Jelsom;
21.
facebook Dirk van Dolderen;
22.
Luftwaffe Victory Markings 1939–45 / Philippe Saintes. - Havertown, PA : Casemate Publishers, 2021. - ISBN 978-1-63624-090-9. - p. 174-179;
23.
Stichting Alde Fryske Tsjerken kerk - Sint Genovevakerk - informatie
Jelsum, de hervormde kerk, Exterieur / T.E. van Popta. - 1990;
24.
Dendrochronologische datering van het houtwerk in de toren van de hervormde kerk te Jelsum / Paul Borghaerts. - 29-3-2018
internetraadpleging: 1 - 9-7-2022
|
|
|
kerk, Jelsum
lijkpoort met klinket, Dekema State, Jelsum
tuinmuur, Dekema State, Jelsum
toren met windvaan, torenvalk en obstakelverlichting, kerk, Jelsum
koor - schip - toren, kerk, Jelsum
familiekeldergrafzerk Van Wageningen | Houth, kerk, Jelsum
|
|
gedachtenis-steen Samuël Robert Daniël van Wageningen, kerk, Jelsum
|
|
ingang schip, kerk, Jelsum
|
|
Gemenebest Oorlogsgraven, Jelsum
|
|
toren, kerk, Jelsum
noordzijde schip, kerk, Jelsum
noordzijde schip, kerk, Jelsum
noordzijde schip, kerk, Jelsum
koor, kerk, Jelsum
|
|
|
Dag 8: Oudebildtzijl, Sint Annaparochie, Jelsum, Stiens, Holwerd
kaart 8
|
Vandaag verlaten we ons tijdelijk verblijf 't Laaisterplakky, waar we met ontzettend veel plezier hebben verbleven. Met behulp van de tijdreismachine begeven we ons - voor dit verhaal - ruim vijf weken vooruit in de tijd, voor een nacht naar het logement Nij Bonga in Holwerd waar we hopelijk iets bijzonders gaan meemaken.
In werkelijkheid zakken we af naar de IJssel om daar verder te gaan met het verhaal 'Rondom de Gelderse IJssel'.
|
Oudebildtzijl
Na ons laatste ontbijtje, maken we ons tijdelijk verblijf aan kant, pakken alle verkregen zaken praktisch in zodat het ook nog in de auto past. Langzaamaan krijgt het verblijf weer zijn oorspronkelijke contouren, waarna het schoonmaken kan beginnen en na de allerlaatste koffie, de afwas.
Nog snel nemen we enkele foto's van de ruimten waarin we een week verbleven en het uitzicht dat de ramen ons bood.
Vooral het raam van de slaapkamer blijkt een wirwar van percelen te tonen. De dichtstbijzijnde twee behoren bij panden die eveneens aan de Leijsterstreek liggen. Daarna volgen de schuren en panden aan Monnikebildtdijk. We zien overduidelijk de groene haag op de dijk, waarachter weer de panden liggen met de oneven huisnummers van de Monnikebildtdijk.
Aan de oostzijde grenst onze slaapkamer aan het terrein van nummer 12 aan de Monnikebildtdijk, de boerderij van 1860 en voor het terrein van de Uithof van Mariëngaarde. Op het eerste gezicht lijkt het daarbij behorend schuurtje veel ouder te zijn, doordat het gebouwd is met de kleine gele steen. Het blijkt hier echter sinds 1993 te staan
1.
Zoals Sytse Keizer heeft aangetoond blijken de kavels die we hier zien duidelijk de historische verbindingswateren van rond 1300 aan te geven. Het kanaal van zuid naar noord liep dan ook net ten oosten van ons tijdelijk verblijf. Tussen de grote schuur met 3x3 raampartijen in de achtergevel en de schutting (in aanbouw) liep het verbindingskanaal oost naar west. Net ten noordoosten van het schuurtje uit 1993 sloot dit verbindingskanaal aan op de zuid-noordkanaal
2.
En zo zien we dat de aanwezigheid van deze voormalige waterwegen nog steeds van invloed zijn op wat we nu kunnen aanschouwen vanuit deze slaapkamerraam. Het kan je eeuwen terugvoeren in de tijd, wanneer je er bij stil wilt staan of weg wil dromen.
Onze realiteit voert ons echter naar het afscheid nemen en bedanken van Geertje Plantinga voor het mogelijk maken het aangename verblijf en het vertrek uit Oudebildtzijl, vanuit waar we weer veel nieuwe kennis hebben opgedaan, mooie en bijzondere plekken hebben gezien, uitzonderlijke verhalen zijn tegenkomen en boeiende mensen hebben ontmoet en gesproken.
noten:
1.
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG)
Pand ID 0063100000006012;
Pand ID 0063100000006040;
2.
Bedrijvigheid op ‘e Syl - 1 / Sytse Keizer. - 26-5-2019;
internetraadpleging: 16-7-2022
|
|
|
't Laaisterplakky, Oudebildtzijl
't Laaisterplakky, Oudebildtzijl
't Laaisterplakky, Oudebildtzijl
|
|
Sint Annaparochie
Via de dijk rijden we naar Sint Annaparochie waar we doorheen rijden zonder te stoppen. Pas bij de rotonde stoppen we even. De komst van deze rotonde is op 22 september 2005 vastgesteld door de Raad en is bedoeld om het bedrijventerrein De Wissel aan de zuidzijde vanaf de N383 te ontsluiten
1.
Op de rotonde staat sinds 2017 een werk van Henk Rusman. We kwamen van hem al vaker werk tegen. De titel van het werk Tussen de diken rust de see in myn akkers kunnen we lezen op de grondkeringen wanneer we vanaf de N383 de rotonde naderen.
Het idee voor (toen nog) "entreepoort naar het Bildt" werd echter in 2007 bedacht. Aangezien het echter in het buitengebied zou komen te staan, moest ook de provincie het groene licht geven voor dit project.
Het beeld vertelt het verhaal van het ontstaan van Het Bildt. De drie dijken (Oudebildtdijk, Nieuwe Bildtdijk en Zeedijk) zijn hierbij bepalend geweest. Hier kwam de zee tot rust en verwerden tot akkers, dat weer een zee aan landbouwproducten leverde
2.
Het beeld ter waarde van € 92.000 was zaterdag 4 november 2017 op 15.00 uur onthuld, nadat de eerste boog op 12 oktober is geplaatst. De andere vier elementen volgden de dag erop. Sietske Poepjes mocht als gedeputeerde van Provincie Fryslân de onthulling verrichten. Het luidde ook meteen het afscheid in van de gemeente Het Bildt, dat voortaan gefuseerd met andere gemeenten Waadhoeke is gaan heten.
Naast burgermeester Gerrit Krol deed ook de dansgroep van Nynke van Duinen met de dansvoorstelling De Slikwerkers een duit in het zakje bij de presentatie van het beeld.
De bogen van Rusman, die als zodanig beter te zien zijn vanaf de twee andere toevoerwegen naar de rotonde, kregen al snel de naam 'De entree naar het Bildt' toegekend.
Tijdens de onthulling maakte Rusman van de gelegenheid om een ander 'probleem' aan te kaarten. Hoewel niet door Rusman niet zo gebracht, komen we dit 'probleem' de laatste jaren wel vaker tegen in allerlei hoedanigheden, met soms schrijnende gevolgen. Rusman doelt op het aanvragen van subsidies door zijn beroepsgroep. "Er zijn allerlei potjes en fondsen, maar het invullen van een kansrijke aanvraag is eigenlijk onmogelijk, Een aanvraag moet tegenwoordig voldoen aan zo veel criteria. Dat is niet te doen voor een individuele kunstenaar die met een artistiek project bezig is. Het zou echt helpen als de gemeente in het subsidietraject praktische ondersteuning zou bieden."
3
We horen hierin de noodkreet van de bewoner die door de overheid niet meer ondersteund wordt, het primaire doel van de overheid, vanwege ondoorgrondelijke procedures, formulieren en eisen, opgeworpen en gemaakt door diezelfde overheid.
Al eerder had Rusman gevraagd om een denkomslag te maken. Wanneer er publieksevenementen worden georganiseerd, worden er prijzige adviesbureau door de organisatoren ingehuurd, om vervolgens kunstenaars 'om niet' te laten meewerken aan de aankleding van zo'n evenement
4.
Hieruit blijkt duidelijk dat het wereldbeeld en gedachte wie voor wie behulpzaam dient te zijn behoorlijk is gekanteld.
Wij gebruiken dit entreepoort als tijdverplaatspoort en duiken ruim vijf weken later weer op bij de poort van de Dekema state, waar we eerst een bezoekje brengen aan de kerk te Jelsum.
noten:
1.
Bestemmingsplan
St.-Annaparochie Bedrijventerreinen / Rho Adviseurs B.V.. - 27-06-2013. - p. 2;
2.
Sense of Place - Gemalen Verhalen: Sint-Annaparochie: moderne waterbeheersing;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 09-08-2016 Uitzonderlijk fiat lonkt voor ‘entreepoort’ Bildt / Catrinus van der Veen (foto);
Franeker Courant, 08-11-2017 Entree Kunstwerk Sint Annaparochie onthuld / Timen Dijkstra (foto);
3.
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 04-07-2019 Waadhoeke ziet cultuur als een verrijking / Bauke Boersma;
Franeker Courant, 11-10-2017 Sint Anna krijgt kunstwerk / Jitze Hooghiemstra;
Franeker Courant, 08-11-2017 Entree Kunstwerk Sint Annaparochie onthuld / Timen Dijkstra (foto);
Friesch Dagblad, 06-11-2017 Het Bildt neemt afscheid met een rouwrandje / Geert Veldstra;
Leeuwarder Courant, 13-10-2017 Entree-kunstwerk van het Bildt staat voor een deel overeind / Maria del Grosso;
Leeuwarder Courant, 02-09-2015 Vastgelopen initiatief / Gitte Brugman;
4.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 19-08-2017 Te gast Kunstenaar moet het voor niets doen / Henk Rusman;
internetraadpleging: 16 - 17-7-2022
|
|
|
Tussen de diken rust de see in myn akkers | 2017 | Henk Rusman, Sint-Annaparochie
|
|
Jelsum
De tijdslingeraar brengt ons zowel naar een andere tijd als naar een ander plaats, namelijk Jelsum. We parkeren de wagen weer op het parkeerterrein bij de kerk. Ditmaal is het open voor bezoek. We krijgen na het vertellen van ons vertrekpunt meteen een kopje koffie aangeboden en worden op de plaats van het toilet gewezen. Voor beide zijn we zeer dankbaar.
Hierna beginnen we weer even bij het begin. In dit geval bij de merkwaardige markering waaraan in de top iets ontbreekt aan het smeedijzeren herdenkingsmonument voor de
Rustplaats van
Oelele.H.Wagenaar
overleden 7 nov. 1888
in den ouderdom van bijna 52 jaar
en van
Hesseltje.O.Wagenaar oud 11½ jaar
Het betreft stalmeester Oebele Hessels Wagenaar, die op 11 maart 1869 te Leeuwarden getrouwd was op 32-jarige leeftijd met Martje Symens Brouwers. Martje was toen 23 jaar. Ze was de dochter van Symen Pieters Brouwers en Dieuwke Gjalts van der War en werd geboren te Britsum op 5 september 1845.
En hun zoontje Hesseltje Oebeles Wagenaar, op 17 december 1874 in Jelsum geboren, overleed als 11-jarige in Leeuwarden op 10 juni 1886. Martje zou dit niet meer meemaken, want zij overleed een klein jaar eerder in Leeuwarden op 21 augustus 1885. Ze zijn 16 jaar getrouwd geweest. En nu stond hij voor de zorg van zes kinderen.
Even daarvoor, op 13 mei hadden ze een levenloos gekregen op 13 mei 1885.
Oebele was geboren in Jelsum op 12 november 1836 als zoon van Hessel Oebeles Wagenaar en Trijntje Rommerts Pranger.
Zijn overlijden op 7 november 1888 wordt bekend gemaakt namens zijn vijf moederloze kinderen door IJ. de Jong. Hessel werkte voor De Jong alweer zeven jaar in de veestallen. Hij was slechts kort, maar hevig ziek.
Het oudste kind Dieuwke (Jelsum, 23-4-1869) was toen negentien, de jongste, dochter Symentje (Cornjum, 10-6-1882) was slechts zes
1.
Over Samuël Robert Daniël van Wageningen en de familiezerk Van Wageningen | Houth hebben we het inmiddels uitgebreid gehad.
We bekijken daarom nu alleen de binnenkant, het interieur, van dit gebouw. In het schip treffen we nog onderdelen aan van de oorspronkelijk banken voor leken. Het bankenplan voor kwam voort om te zitten tijdens het steeds belangrijker worden van de preek. Daarvoor stond men. Rond de zestiende eeuw waren er veelal overal banken geplaatst. Het gaat om drie achterzijden van banken, de bankschotten, die versierd zijn met briefpanelen
2.
Aan de zuidzijde van het schip zien we tussen het eerste en twee raam (vanaf het koor gerekend) de preekstoel. Aan de buitenzijde vanaf het eerste raam tot het derde raam bevindt zich de familiekelder van Van Wageningen | Houth, de bewoners van de Dekema State. Deze liep door tot in de kerk tot in de buurt van de preekstoel. Daar bevond zich de grafkelder van de bewoners van de Dekema State uit de achttiende eeuw, de families Doys, De Lannoy, Houth en Rochebrune. Deze is in 1970 geruimd
3.
Bovenin treffen we tegen de gewelven van hout gesneden rozetten aan, met verschillende afbeeldingen die doen terugdenken aan de kruisiging van Jezus. Ze dateren vermoedelijk van voor de Hervorming
4.
Het zichtbare gedeelte van de vloer ligt vol met grafzerken
5.
Een bijzondere dat we in de hal aantreffen is een trapeziumvormig priestergrafsteen van rood zandsteen, dus van voor de Hervorming. Hierop staat "S. Saeck Donia in tyden priorinne tot Barlahiem leit hier begraven" te lezen, met daaronder een herkenningsteken van de familie Donia.
Saakje Pieters van Donia is een dochter van Pieter Keimpes van Donia en Jantje Haaies Siccama van Walta. Ze was de priorin van het klooster Bethlehem in Oudkerk / Aldtsjerk. Ze is op hier op 19 april 1572 begraven
6.
De steen werd gevonden tijdens restauratiewerkzaamheden in de kerk door het bouwbedrijf van Yde Schakel .
S. Saeck Donia was prionin van het Norbertinessenklooster, dat van 1170 tot 1580 in Bartlehiem stond. We mogen dus aannemen dat ze een van de laatste prionin was. Archeoloog bij het Fries Museum Gerrit Elzinga denkt dat deze zerk, nadat het klooster is verwoest, de steen hiernaartoe is verplaatst. De priorin zal waarschijnlijk in of bij het klooster zijn begraven
7.
Ernestus Harinxma a Donia, ook wel Ernst Harinxma van Donia, schreef in zijn kerkkalender van 1616 van overleden Friese edelen (1409-1634), Moriendum est omnibus dat op 19 Apr. Syts Donia in tijden priorinne tot Betlem, tot Jelsum beg.
8
Het Norbertinessen of Premonstratenzer vrouwenklooster, priorij, was afhankelijk van Mariëngaarde
9.
De dubbele naam is te danken aan de stichter, de heilige Norbertus van Xanten, die er in Prémontré mee begon
10.
Geld voor het restaureren van zowel de kerk als de toren kwam er in 1974. De Coördinatie Commissie voor Openbare Werken van het ministerie van Sociale Zaken heeft aan het begin van dat jaar een nieuwe lijst van werken vrijgegeven. Het stond op het verlanglijstje van de Provinciale Commissie Werkgelegenheid
11.
Aangezien de overheden 90% van het begrote bedrag betalen, is het zaak voor de lokale gemeenschap om de rest, in dit geval ƒ 25.000 bijeen te brengen. De ingestelde restauratie-commissie, onder leiding van voorzitter de heer J. S. Keizer en verder bestaande uit mevrouw G. Bijlsma-Boersma (secretaresse), mejuffrouw G. Terpstra (penningmeesteresse) en de heren F. Damstra, D. J. van der Heide, W. Jorna, Tj. Jousma, T. Kuipers en A. van der Wal gingen er mee aan de slag
12.
Aan de muren treffen we een bonte verzameling ingelijste tekeningen, schilderijen en documenten aan. Hierbij ook een schilderijtje van de kerk op de kruin van de terp omringd door haag en bomen. Het werkje is van D.M. Hoogeveen, die in 1919 lid geworden is van het Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde te Leeuwarden
13.
Douwe Mattheus Hoogeveen werd kunstschilder. Hij werd op 4 maart 1891 in Stiens geboren als zoon van de schoolhoofd en bedenker van het aan-noot-mies-leesplankje Mattheus Bernard Hoogeveen (Giethoorn, 28 september 1862 – Haarlem, 5 mei 1941) en Sjoukje Boelstra (Leeuwarden, 6 mei 1871 - Leeuwarden 27 april 1946), de dochter van Johannes Boelstra en Neeltje van der Werf, waarmee hij op 10 mei 1890 was getrouwd.
Douwe trouwde op 16 juli 1931 in Haarlem met Neeltje Boelstra, de dochter van Johannes Johannes Boelstra en Grietje Lourens Olivier.
Hij begon zijn carrière in 1918 als docent oude talen in Leeuwarden. Hiervoor had hij aan de Universiteit te Leiden zijn doctoraal gedaan.
In 1920 wordt hij benoemd tot leraar aan het Gymnasium in de oude taal te Haarlem.
Daarnaast hij al snel voor enkele jaren ook het vak geschiedenis ging doen, om in 1926 de focus te leggen op de Klassieke talen.
Hij stopt per 1 oktober 1935 als docent bij het Gymnasium te Haarlem omdat er een leraar op wachtgeld gesteld zou moeten worden. Veelal laat B en W bij een noodzakelijk afvloeiing iemand gaan die als laatst is aangesteld of die geen kostwinner is. Ook is het mogelijk om een vrijwilliger te laten gaan. Hij stelde zich vrijwillig beschikbaar om op wachtgeld gesteld te worden. Hij is dan 44 jaar.
Dat jaar treffen we van zijn hand het eerste deel van een reisverhaal aan in de pers. Er volgen er meer en gaan over zijn reis naar Griekenland, waarover ook zijn proefschrift ging.
Door een stijging van het aantal leerlingen, keert Hoogeveen voor het schooljaar 1936 weer terug voor de klas.
In 1937 wordt zijn Bruidsmuziek voor piano uitgegeven. Het is opgedragen aan H. K. H. Prinses Juliana en Z. K. H. Prins Bernhard. Het wordt door K. van De standaard gerecenseerd als "Een leelijk stuk."
Weer een jaar later toont Kunsthandel Leffelaar aan de Wagenweg 102 in Haarlem de schilderijen van hem vanaf dinsdag 14 maart tot en met 1 april. Tijdens de opening vertelt zijn vriend H. Groot in zijn inleiding dat de amateur-schilder zijn eerste schilderlessen had gekregen van M. W. Van der Valk. Diens invloed is dan ook nog duidelijk aanwezig in het werk dat als een vlakke spiegel alles zuiver en eerlijk weerkaatst. De tentoonstelling toont de trage ontwikkeling van Hoogeveen. Voor zijn huwelijk waren de kleuren somber, daarna werd het helderder.
Van W. in De Maasbode krijgt hij een waarderende recensie, waarbij vooral zijn sterkste schilderpunten naar voren komen in de stillevens die gemaakt zijn met een gedistingeerd gehanteerd penseel, al zijn ook zijn kwaliteiten van enkele landschapswerken te onderkennen. Hetzelfde jaar volgt met enkele van zijn beste werken met zo'n veertig andere kunstenaar een gezamenlijke tentoonstelling in "de Haagsche Kunstkring". Zijn stilleven wordt als knap en consciëntieus geschilderd omschreven, terwijl Beppe earizer een aardig Friesch landschapje gevonden wordt.
Tussen 4 en 26 oktober 1941 exposeren de leden van het genootschap Kunst zij ons doel, waaronder Hoogeveen, hun werk in het Frans Hals Museum tijdens hun vijfde groepstentoonstelling. Het blijkt dat Hoogeveen steeds beter wordt in zijn weergave van de stof, waarbij de weergave van de koele glans van het koper als illustratie wordt gegeven. Ook de kleine Friese landschappen worden nog steeds geprezen.
Een jaar later krijgt een stilleven met houtblokken en koperwerk een stuk minder positief geluid tijdens de tentoonstelling van "St Lucas" in het Stedelijk Museum te Amsterdam. Hoewel het duidelijk met zorg en liefde is gemaakt, blijft het stilleven "koud en sfeerloos" en lijkt het koper niet op metaal maar op "rood-goud-glanzend bordpapier".
In 1943 is het 'thuisfront' weer goed te spreken over het stilleven met boek en porselein door de uitvoering met gebruikmaking van zijn minutieuze techniek. Er hangt een prijskaartje van ƒ 225 aan.
Ook wordt de Haarlemse inzending voor de tentoonstelling van "St Lucas" in het Stedelijk Museum te Amsterdam als "geen slecht figuur" bestempeld. Hoogeveen heeft zijn rustiek geschilderd Vergeten hoekje ingezonden.
Het jaar erop stuurt hij onder andere zijn "stilleven met oud blauwbord" in.
In mei 1944 toont Hoogeveen als een intelligent schilder zijn "Uit de oude doos". Op het doek toont hij "een rookersidylle met lange, Goudsche pijpen" [...] "waarin ook het koper van een trommel en een tondeldoos knap is weergegeven."
Naast schilderen schrijft hij ook nog. Zo vertelt hij in het juni-nummer van Hermeneus over historische hoge bedragen, die Romeinen al betaalden voor kunstwerken als een schilderij: het gewicht in goud.
Na de oorlog, WOII, exposeert hij op de Friese landbouwtentoonstelling. Zijn meegenomen werken Stalt en Maitiid, twee in natuur-realisme geschilderde werken met een persoonlijk accent, worden als beste van de expositie beschouwd.
In 1949 is hij met enkele stillevens en landschappen in Haags Gemeentemuseum, waarbij vooral Stilleven met champignons en Stadstuin in de Lente in de smaak vallen. Hoewel het besloten en intieme in Stilleven met houtblokken ontbreekt, wordt wel de imponerende stofuitdrukking geprezen.
Na een matig bevonden zelfportret in 1949, krijgt hij vanuit realistisch oogpunt gezien een fijn compliment voor zijn Tinnen bord op lappendeken in zuiden van het land, waar zijn werk meereist in de tentoonstelling van Friese Beeldende Kunst in Limburg. Hier deed het onder andere de plaatsen Roermond, Weert en Geleen aan.
Zijn eerste eigen tentoonstelling doet hij gewoon zelf. Thuis in Haarlem op Wilsonsplein 17. Op zaterdagmiddag 10 maart 1951 opent dr. H. Groot met een toespraak de expositie dat muzikaal omlijst wordt door vierhandig pianospel. Hiervoor had hij de zussen Debora (1919-2000) en Boukje (1923-2009) Land gevraagd.
Op zijn eigen expositie van 11 tot en met 26 maart laat hij 45 schilderijen zien uit, die in de laatste tien jaar - 1940-1950 - gemaakt zijn. Het zijn voornamelijk de werken die hij het best kan maken, stillevens. Maar ook een enkel landschap, het "Zelfportret" en een schilderij met daarop zijn vrouw.
Van de getoonde stillevens vallen vooral De zwart-emaille pan (met aardappels), De maïskolven met het koper, het Stilleven met houtblokken (41), de Kan met het donkere glazuur (42) en de weelderig gekleurde baardmankruik op door hun verrassende, emotionele stofuitdrukking. Minder overtuigend blijken de doffe stoffen en houtuitdrukkingen. Al moet gezegd worden dat het jonge beukengroen in Kruikje met kievitseieren er wel sappig uitziet. Zijn Bloesemtakken dat de rose bloemen op een zwart achtergrond toont maken het tastbaar door juist lichtgebruik.
Ook Tinnen bord op lappendeken (10) is hier weer te zien.
Dat het natuur-realisme of naturalisme uit de mode is wordt duidelijk op de tentoonstelling in Bolsward waar hij met andere buiten Friesland wonende Friese kunstenaar de "Friese Kunst" vullen. Hier worden zijn werken Zeedijk en Kruik op Friese lappendeken als "saai" afgedaan, door de jonge mens tot 25 jaar. De ouderen stellen zijn werk nog steeds wel op prijs.
Neeltje Boelstra, haar man Douwe Hoogeveen en haar zus Rigtje Boelstra en haar man Jan Nannes Wassenaar richten op 27 augustus 1952 de Boelstra Olivier Stichting op ter nagedachtenis aan hun ouders, omdat beide stellen kinderloos bleven.
Tijdens een actie om geld op te halen voor de Watersnoodramp van februari '53 stelt ook Hoogeveen een werk beschikbaar.
In Amersfoort op de tentoonstelling Friesland in het centrum toont Hoogeveen een nieuwe ontwikkeling. De Wadden is een stuk losser geschilderd dan het realistisch werk van de stillevens.
Zijn twee ingezonden olieverfstillevens voor de St. Nicolaas-tentoonstelling in de Prinsentuin te Leeuwarden blijken maar voor korte duur te kunnen behagen, waarna de technisch zeer vaardig gemaakte werken - mogelijk door de gedempte toon - niet de spanning weet vast te houden en als koud worden ervaren.
Een jaartje later is hij er weer, nu met onder meer Stilleven ton met gieter dat ook in krant wordt afgedrukt.
De ruimte die hij van 9 tot 26 september krijgt deelt hij met een ander, maar er is nu wel veel meer werk te zien. Als nauwkeurig schilder - enigszins in de trant van Dick Ket (1902-1940) - laat hij zich nu langzaamaan ook van een absolute schilderkunst kennen.
Als realist, wat hij toch voornamelijk is, komt hij door zijn nuchtere stijl, vaak net niet tot het voelbaar maken van het wonder dat een mystieke aanschouwing zou kunnen afdwingen.
Dat dát verder het publiek niet deert blijkt in Bolsward tijdens de tentoonstelling Vijf eeuwen Friese schilderkunst in 1957. In de categorie 'Deze eeuw', dat 68% van de totaal uitgebrachte 329 stemmen kreeg, was er voor zijn werk Zuivel een derde plek met 37 stemmen. Dit is de helft minder dan het werk van Christoffel Bisschop (1828-1904), dat in de categorie 'vorige eeuwen' met 70 stemmen op de eerste plek kwam met zijn Leekstertak. Met dit laatste schilderij beginnen we op pagina 11 ons 'De Ommelanden'-ontdekkingstocht in Leek.
In 1961 toont hij in het kunstsintrum „Prinsetún” een goed van toon en kleur schilderij getiteld Paddestoelen.
Om zijn vaders erfgoed tot recht te doen blijven komen, laat hij middels een ingezonden brief weten dat het leesplankje Aapnootmies zijn vaders geesteskind is en niet Ligthart en Scheepstra. Deze laatste twee schreven leesboekjes bij de methode-Hoogeveen.
Ter ere van de opening van een nieuw schoolgebouw in 1964 in Stiens aan de Ljurkstrjitte 40 is hij en zijn vrouw uitgenodigd. De school krijgt de naam van zijn beroemde vader Master Hoogeveen Skoalle. Het zou deze naam dragen tot 1985, wanneer het gaat fuseren en de naam verdwijnt.
In hetzelfde jaar is er ook weer een expositie in de Prinsetún. Ditmaal worden zijn tentoongestelde werken omschreven als "wat flets realisme dat tendeert naar het impressionistische", waarbij de zuiverheid geschaad door een gelige toon. Hierbij laat "de koel en schijnbaar emotieloze" kunstenaar "zoetelijke roden van zijn koud palet" op het doek belanden. Groei in het niveau is kennelijk niet meer het streven. Een koele doch realistische weergave is wat men voorgeschoteld krijgt. Van behoorlijk niveau, dat echter emotieloos maar niet wil bekoren.
Twee jaar later zendt hij Nonza (Corsica) en Offal in, waarbij de laatste door een originele visie het meest in oog springt. Zijn zicht op het stadje heeft echter de meeste eenheid. De Willink-achtige manier van schilderen krijgt iets smeuïgs, dat verrassend genoeg een gevoel opwekt: het doet prettig aan.
In 1971 werd hij 80 jaar en organiseerde Galerie Van Hulsen (Nieuwestad 99 en Bagijnestraat 66) in Leeuwarden een overzichtstentoonstelling van deze amateur kunstschilder.
Begin 1973 leest hij in het NRC Handelsblad : CS een verhaal van Rudy Kousbroek. Kousbroek had daarvoor in twee delen een epistel opgezet over het Oera Linda Boek. Vervolgens komt hij met een verhaal getiteld "West-Groningen". Het is opgezet als wat we tegenwoordig in De Volkskrant in De speld kunnen lezen. Hoogeveen laat in een ingezonden brief weten dat hij het grievend en een misplaatste grap vond. Hij verwacht het liefst een amende honorable van Kousbroek.
Drie jaar later overlijdt hij op 17 oktober 1976 te Bilthoven. Hij is op 21 oktober in stilte op de algemene begraafplaats van Heemstede begraven.
Het jaar erop worden zijn stukken weer geëxposeerd bij Galerie Van Hulsen. Uit de toon van de recensie komt duidelijk het begrip voor de doctor in de klassiek letteren naar voren. Echter de kwaliteiten blijven beperkt tot de grote hoogte die hij bij sommige stillevens bereikt door een scherp oog en uithoudingsvermogen. Zijn regie in de setting blijkt weinig spontaan. Desondanks liggen de prijzen van de bijna 70 werken tussen de ƒ 600 en ƒ 3600 per stuk.
De minder bevonden landschappen krijgen in 1991 een eigen tentoonstelling op de Dekema State, om zo meer bezoekers te trekken. Het zijn immers veelal landschappen die gemaakt zijn over deze omgeving. Mogelijk helpt het om geld bijeen te brengen voor de noodzakelijk geachte renovatie van de state
14.
Na het landschapje van Hoogeveen valt vervolgens ons oog op een zerk waarop vijf regels tekst zijn uitgespaard. Bij de oneven regels waren tevens een familiewapen te zien:
Ao 1539 de 29 Martij sterf de Eersamen Hessel Fecke zoon Rale
Ao 1598 de 22 Augusti sterf de Eersame Bruor Hessels zoon Rale hier begrave
Ao 1586 den 14 Ianuarij sturf dEerbare Eeb Broers dr Rale
Ao 1631 den 2 Martij sturf dEersame Hessel Bruors zoon Rale olt 46 Iaer
Ao 1640 Den 4 Marty sturf de Eerbaren Jeda Dircks de wedue va Bruor Hessels Rale en Leit alhier begraven
Dit familiegraf van Rhale herbergt dus drie generaties:
I. Hessel Feike Rhala ( - 29-03-1539)
II Broer Hessels Rhala (<1541 - 22-08-1598), zoon van Hessel Fecke Rhala
III.1 Iepkje Broers Rhala ( - 14-01-1586), dochter van Broer Hessels Rhala en Jeda Dircks
III.2 Hessel Broers Rhala (±1585 - 02-03-1631), zoon van Broer Hessels Hessels en Jeda Dircks
II.x Yda Dircks ( - 04-03-1640), vrouw van Broer Hessels Rhala
15.
Hessel Broers Rhala (±1585 - 02-03-1631) is op 9 december 1630 tegen ƒ 1200 (in duplo) op proefbrief aangenomen. In dit contract tussen het (Leeuwardense Sint Anthony) gasthuis en bewoner zullen de voorwaarden zijn opgenomen. Gezien zijn sterfdatum heeft hij er nog geen drie maanden geleefd
16.
Tenslotte vinden we nog een melding over de weduwe van Hessel Broers Rhala, Yda Dircks. Zij heeft nog een schuld uitstaan bij Dirck Hendricks. Gezien de voornaam van de crediteur zou het haar vader kunnen zijn: Ende alsoo Anno ---- Dirck Hendricks Requirant, de Crediteuren van Yda Broer Hessels Rhala Weduwe gherequireerde.
17
We zijn inmiddels bij het inmiddels eeuwenoude preekgestoelte gekomen. Het is in 1703 gemaakt door de timmerman Jan Aukes
18.
Om een poging te wagen op te achterhalen wie deze Jan Aukes is lopen we een gevonden spoortje uit.
In 1733 komen we namelijk in het lidmatenregister Herv. Gemeente Veenwouden een meester timmerman Jan Aukes, wonende te Akkerwoude tegen.
Hier doet hij (opnieuw) belijdenis op 22 november 1733. Zijn vrouw, Rinske Sikkes wordt pas als bejaarde gedoopt.
Jan Aukes wordt te Akkerwoude gedoopt op 8 mei 1709 (of dit een volwassendoop betreft is niet bekend.) Zijn vader is Auke Jans.
Wanneer dit een kinderdoop betreft, dan is deze vanzelfsprekend niet de gezochte preekgestoelte-timmerman.
Jan en Rinske zijn op 14 oktober 1731 getrouwd en kregen drie kinderen die allen kort daarop werden gedoopt:
Auke 22 Juni 1732,
Baukje 7 maart 1734 (overleden in 1767) en
Sikke, 5 mei 1737.
Jan zijn religieuze carrière bestaat vervolgens uit:
diaken 5 december 1745, 1 januari 1754, 31 december 1758 en
ouderling 26 dec. 1762.
In 1772 was hij nog steeds onder ons. Zou hij als kind gedoopt zijn in 1709 dat was hij op dat moment ongeveer 61 jaren oud.
Zou hij bijvoorbeeld als 20 of 25-jarige in 1703 het preekgestoelte gemaakt hebben, dan moet hij rond 1678-1683 geboren zijn. In 1772 zou hij dan rond de 89 en 94 jaren oud zijn geweest. Het kan, maar ligt niet voor de hand.
Rinske Sikkes overlijdt op 3 februari 1776, Jan overlijdt ruim vier maanden later op 12 juni 1776.
Met een geschatte leeftijd (als preekgestoeltemaker) van 93 en 97 lijkt dit niet aannemelijk. Het in 1709 gedoopte kind is dan circa 67 geworden
19.
Aangezien zijn vader Auke Jans heet, kan het zo zijn dat diens vader mogelijk ook een Jan Aukes was. En mogelijk was deze ook timmerman, aangezien zo'n beroep in die periode vaak van vader op zoon ging.
Met een gemiddeld generatieverloop van zo'n 25 jaar per generatie zou deze (grootvader) Jan Aukes in 1703 circa 50 jaar geweest zijn en zo rond 1650 geboren moeten zijn. Prima leeftijd om dit preekgestoelte te kunnen maken.
Zijn zoon Auke zal dan rond 1675-1680 geboren moeten zijn. Maar dit is slechts giswerk om enigszins een idee of denkrichting te kunnen krijgen of iets uit te kunnen sluiten. Er zijn vele andere opties mogelijk die nader uitgezocht kunnen worden om een antwoord te kunnen vinden. Wij laten het even hierbij.
Wanneer we naar beneden kijken zien we dat we omringd zijn door zerken van de predikantenfamilie Bekker.
In de grafkelder voor het preekgestoelte liggen resten van deze familie.
De locatie van de Hinnema State [detail]
Nieuwe Atlas van Friesland (Atlas van Eekhoff). - 1847
Nieuwe atlas van de provincie Friesland : bevattende kaarten van de dertig grietenijen of gemeenten, met de daarin gelegene elf steden en haar grondgebied, alsmede van de eilanden Ameland en Schiermonnikoog : naar de kadastrale plans en latere topographische opnemingen geteekend op de schaal van 25.000 op 1. - Leeuwarden : W. Eekhoff, 1849-1859
(zie ook: Friesland op de kaart - Google-map mix)
|
De bekendste, Balthasar Bekker leefde van 1634 tot 1696. Hij overleed in Amsterdam maar is hier bijgezet. Balthasar Bekker is bekend geworden met het wereldberoemde boek De Betoverde Wereld waarvan hij de laatste delen, naar het schijnt, voornamelijk in de zomers vanaf 1690 op Hinnema State heeft geschreven.
Vooral zijn bestrijding van het bijgeloof en heksenwaan wordt geprezen. Want zodoende hielp hij mee aan het afschaffen van de heksenvervolgingen.
De Hinnema State lag aan de Koarnjumer Feart en is in 1732 afgebroken. De oprijlaan is vanaf de Aldlansdyk nog te zien.
Balthasar Bekker werd eigenaar of misschien beter gesteld, medebewoner van de state door te huwen met de toenmalige erfdochter van de state Frouck Fullenius (1634-1721). Twee overgrootouders van Frouck Fullenius zijn namelijk het echtpaar Kempo Donia (1554-1622) en Frouck van Goslinga (1552-1616).
Frouck Fullenius, die Veronica werd genoemd in een gedicht, werd in Britsum gedoopt op 2 februari 1634. Ze trouwt twee keer. Haar eerste man was de in Dokkum geboren student philosophia in Franeker Idzardus Bloemendal. Hij promoveert tot juris utriusque doctor Franeker op 20 oktober 1659. Kort daarna op 11 december 1659 trouwen ze in Franeker. Hun huwelijk duurt slecht kort, want hij komt in het voorjaar van 1661 te overlijden.
De inmiddels 32-jarige Veronica trouwt bijna zes jaar later opnieuw.
Ze had het aanzoek van een aantrekkelijke partij, haar volle neef Menno, baron van Coehoorn afgewezen en koos voor de arme, uiterlijk niet knappe dominee, waarin Veronica de grote geestelijke gaven en hart zag. Hij had dan ook een oprecht karakter en een zachte aard.
De op 20 maart 1634 in Metslawier geboren Balthasar Bekker wordt op 9 december 1666 haar tweede man. En Veronica zijn tweede vrouw, want ook Balthasar was daarvoor getrouwd geweest met Elscke Walckens. Elscke stierf op 16 april 1664, net 31 geworden. Ook Baltasar was student philosophia, maar hij eerst in Groningen en later in Franker. Op 25 mei 1665 promoveert hij tot doctor theologiae Franeker op het proefschrift Disputatio theologica inauguralis centum theorematis in XX peliadas distributis praecipuas quasdam S. Codicis et universae theologiae controversias exhibens.
[vertaald: Kort begrijp der godgeleerdheid, bestaande in 100 stellingen, verdeeld in 20 vijftallen, de voornaamste saken des geloofs begrijpende, in welker eerste ieder ’d eene of andere Schriftuurplaats wordt verklaard.]
De Betoverde Weereld, Zijnde een Grondig Ondersoek : Van 't gemeen gevoelen aangaande de Geesten, derselver Aart en Vermogen, Bewind en Bedrijf: als ook 't gene de Menschen door derselver kraght en gemeinschap doen. : In Twee boeken / Balthasar Bekker. - Leeuwarden : [Hero Nauta, drukker], 1691
|
De Betoverde Weereld, Zynde een grondig ondersoek : Van 't gemeen gevoelen aangaande de Geesten, derselver Aart en Vermogen, Bewind en Bedryf: als ook 't gene de Menschen door derselver kraght en gemeenschap doen. : In vier boeken / Balthasar Bekker. - Amsterdam : Daniel van den Dalen, (boek 1) 1691, (boek 2) 1691, (boek 3) 1693, (boek 4) 1693
|
Veronica zou tijdens hun huwelijk altijd zonder klaagzang of verwijt naast, achter en voor Balthasar blijven staan tijdens zijn strijd tegen onwaarachtigheden en huichelarij. Samen bewandelden ze het ingeslagen en zich ontwikkelende lijdenspad en dronken de gifbekers tot de bodem leeg.
Bij de uitgaven van De Betoverde Wereld doet zich het merkwaardig fenomeen voor dat drukkers - met name Barend Beek uit Den Haag - in krachtige bewoordingen met de tekst aan de haal gaan. Ook dit wordt ten stelligste door Bekker bestreden. Er is slechts een drukker gerechtigd om zijn boek te drukken en dat is - met de hand per boek ondertekend - Daniel van den Dalen
20.
Een ander grafzerk trekt inmiddels de aandacht. Het gaat om een inmiddels vier eeuwen oude steen. In de hoeken van de steen zien we vier rondjes met daarin de wapens van de ouderlijke familie. In de rand staan de namen om wie het gaat, te weten Deckema Hottinga [Loo] Zwinters Roorda Hottinga Neerden Suylen.
Ook in het midden zien we het alliantiewapen voor de desbetreffende overledene Albert van Dekema en Harinck van Roorda.
In het gebruikelijke goed leesbare randschrift staat het volgende geschreven:
Ao 1609 de XI ianuarij sterf de eedele eerntpheste Albert va Dekema out 53 iaer
Ao ... de ... sterf die eedele eerba iuffr Harinck va Roorda zy huisfrou
Hierbij kan eerntpheste gelezen worden als erentfeste, dat iets als achtbaar betekent. Met daarvoor 'eedele' geschreven komen we op het hedendaagse edelachtbare uit
21.
Albert van Dekema of Albert van Dekama werd oudtijds ook geschreven als Albert Deeckema.
Uit de melding "Albert Deeckema sterff haestich tot Weydum sijnde op de begravenisse van juff. Bottinga voorschreven ende worde den 18 january tot Jelsum begraven op een Waensdach." kunnen we opmaken dat hij plotseling overleed toen hij in Weidum op de begrafenis was van Foeckel Bottinga, de vrouw van Tzyallinck Bottinga, die op de middag op 5 januari was komen te overlijden
22.
Onder hun alliantiewapen treffen we de volgende - in de literatuur onbekende - tekst aan:
Homessare genam mollis deteste viator
Et gemere indigno haec ossa retecta loco
Ict nostrum vestrum est et inductabile fatum
In anerem ut redam quod suit ante cinis
Foelix hos seopulos quem praefer vexit honora
Nec stiti in falso nau fraga [?]mba salo
Rarus is rarum id de qup mihi dicere fasesf
Albertus Patrice haud gloria parva suae
Albertus qui non mortalis despicit umbras
Et mage soelice luce beatus ovat
Qui suum obit sie non obit astabet anne ea mors est
Per quam perpetuas vivit olympiades
Huizen zijn de zachte wangen van de reiziger
En kreun verontwaardigd op de plaats waar deze botten worden blootgelegd
Het onze is van jou en het is een afleidbaar lot
Om terug te keren naar de as wat past voor de as
Felix, aan wie hij de voorkeur gaf, droeg de eer van deze graven
Noch stond je in een valse boot [?]mba surf
Het is iets zeldzaams waarover je me kunt vertellen
Albertus Patrice was niet trots op zijn kleine glorie
Albertus, die niet sterfelijk is, veracht de schaduwen
En de magiër slaapt meestal gelukkig in het licht
Hij die zijn eigen sterft, sterft niet, maar het is de dood
Waardoor de Olympiades voor altijd leven
23.
De steen- en beeldhouwer, ook wel zerkhouwer en beeldsnijder of hardhouwer/harthouwer en antyckhouwer genoemd, heeft zijn intialen D.L. achtergelaten in de steen, zodat we nu weten dat het om Leeuwarder Dircks Lieuwes, Dirk Lieuwes of Dyrck Liuwes gaat. Er zijn namelijk rekeningen in het stadsarchief gevonden waaruit dat blijkt. Dirk was gehuwd met Sjoukje Siebrens of Siouck Sibrens, waarmee hij in ieder geval een dochter had genaamd Anke Dyrcks, die in 1616 18 jaar was. Hij is voor 4 juli 1616 overleden. Lieuwes werkt in ieder geval van 1570 tot 1605.
Wees Anke laat weten snel te willen trouwen met Dr. Jacobus Fabritius. En dat gebeurt dan ook op 6 november 1616
24.
Wanneer we weer richting de uitgang lopen zien we natuurlijk het orgel uit 1834 van L. en J. van Dam. Tijdens de bouw van dit orgel is gebruik gemaakt van oudere onderdelen van het vorige orgel en een orgel van elders
25.
Op het kerkhof treffen nog een ander grafzerk dat vanwege de glasafbeelding gevat in engelvleugels en coupletten van een song van Queen opvalt. Klaas Boyen de Wind (1972-1999) werd net geen 27 jaar oud.
No-One but You (Only the Good Die Young) is onder meer geïnspireerd door de dood van prinses Diana. Maar het nummer wordt in het algemeen gezien als een lofrede voor de jong gestorven zanger van Queen, Freddie Mercury en ieder ander die te jong is gestorven
26.
We'll remember
Forever...
Voormalig rijksmonument, waarschijnlijk oorspronkelijke dienstwoning bij Dekemastate, 12-07-1989
bron: Tresoar Fries Fotoarchief / 62348 (Publiek domein)
|
Over Op 'e Terp lopen we naar de ingang van Dekema State.
Deze ingang of toegang tot het stateterrein is gevestigd in de voormalige tuinmanswoning. Het pand is afgebroken en opnieuw - aangepast aan de wensen - anders maar op zelfde grondplan opgebouwd.
We treffen in het pandje verder ook informatie en zaken aan als terras van de theeschenkerij, waarvan we na afloop nog zeker gebruik gaan maken, mocht daarvoor nog tijd zijn.
Dekema State Jelsum
Rondgang door de State en wandeling rondom : Kijkwijzer met nadere historische informatie
|
Maar eerst gaan we kijken naar datgene waarvoor we gekomen zijn, de Dekema State.
Uiteraard nemen we de plattegrond met beschrijving wel meteen mee.
Om er te komen - we nemen de kortste route - moeten we eerst door en langs de fruit-, moes- en pluktuin, de boomgaard, de tuinmuur, het leifruit, de berceau, kas en siertuin.
De tuinen doen denken dat ze er al eeuwen zo bij liggen, de werkelijkheid is anders. Nadat de Dekema State volledig is gerestaureerd in opdracht van de stichting Old Burger Weeshuis werd er door de Stichting Dekema State een beheerdersechtpaar gezocht voor het beheer van de State met landgoed. Een tuinman met hoveniersachtergrond heeft de voorkeur, om de tuin weer terug te brengen tot de huidige staat.
Tijdens onze vorige poging om de state te bezoeken kwamen we er achter dat er in de hoek van de muur een stuk muur is weggebroken om groot materieel tot het terrein te kunnen toelaten. Het groot materieel moest dus ook over het terrein waar nu de tuinen liggen.
Jacomine Hoogendam zag bij toeval de advertentie in een vakblad voor hoveniers.
De familie Hoogendam reageerde en werden in 2000 gekozen om deze klus te klaren. Het gezin, bestaande uit vader Wim (38) en moeder Jacomine (37) met drie kinderen, trokken in het tot woning verbouwde koetshuis, de rentmeesterswoning.
Ze hadden tot die tijd een biologisch hoveniersbedrijf in Pijnacker, Zuid-Holland, dat ze in 1984 gestart waren.
kro ncrv: Binnenstebuiten, 18 mei 2016
Dekema State [duur 10.26]
|
Naast productie van voedsel is vooral de decoratieve sierfunctie onderscheidend bij een statetuin. Pronken met kunstige vormen dus. Zo is hij in 2006 begonnen met de peer die in cirkelvorm wordt geleid.
Hoogendam hoopt dat er na hem ook nog voldoende 'tuinbazen' zijn om zijn werk te onderhouden en voort te zetten. In 2003 is er een Gilde van tuinbazen opgericht die de nieuwe aanwas op mbo-niveau wil gaan verzekeren. Het gedachtegoed van groenfilosoof Rob Leopold (omgeving Eindhoven, 22-11-1941 - Niebert 14-6-2005) was om de scheiding tussen kunst en ambacht in de tuin- en landschapsarchitectuur op te heffen en samen te voegen tot hovenierskunst.
Zelf heeft hij de kneepjes van het leifruitvak geleerd van meestersnoeier Jan Freriks, geboren als Johannes Maria Freriks (Wijhe, feb 1929) als zoon van W.J. Freriks en J. van den Berg. Jan heeft de fijne kneepjes van de teelt van leifruit weer geleerd van tuinbroeder Petrus van de Sion-abdij in Diepenveen en tuinbaas W. Otten die per 1 november 1922 in dienst van landgoed De Gelder in Wijhe en daarvoor op het kasteel Nijenrode te Breukelen werkzaam was.
Eerst had hij zijn boekjes bestudeerd en volgens kreeg hij een aantal jaren 1 dag per jaar les. Daarop volgde "proberen, onthouden en goed kijken wat er gebeurd is na vorige ingrepen."
Wim wil na 20 jaar werken het resultaat wel eens laten zien en vastleggen. Er kwam dan ook een expositie en gelijknamig boekje 'Ooft uyt Warmoezerij' : fruit op Dekema State, gemaakt door Arnold Zebel en Wim Hoogendam. Op de expositie was ook het boek Beschrijving en afbeeldingen van de beste soorten van appelen en peeren. van Johann Hermann Knoop te zien, dat Wim voor zichzelf had aangeschaft
27.
De titel van 'Ooft uyt Warmoezerij' kunnen we lezen als 'vruchten (oogst of opbrengst) uit de groentetuin' en is - zoals de ondertitel aangeeft - bedoeld als 'boomvruchten, met name appels en peren, uit de tuin'. De herkomst van beide woorden zijn echter vaag en van ooft tevens onduidelijk
28.
We bereiken vervolgens de lange oprijlaan, de zwarte singel. Dit is de oprijlaan vanaf de oude dijk naar de state. Aan weerzijden staan 26 linden. Na het tellen van de jaarringen, nadat er enkele tijdens een storm zijn omgewaaid en uit voorzorg zijn omgezaagd, kwam men tot de conclusie dat ze waarschijnlijk in 1791 zijn geplant. Dit zal dan door de eerste Van Wageningen-familie die hier kwam wonen zijn bewerkstelligd.
Sinds er weer een tuinbaas is, worden ze om de tien jaar tot bijna op de stam gesnoeid. Omdat de kroon in de vorm van een kandelaar wordt teruggebracht, wordt dit snoeien ook wel kandelaberen genoemd
29.
Wanneer we ons weer richten op het doel, dan zien we de in 1985 gerestaureerde terrasmuur. Tijdens de restauratie zijn hiervoor stenen gebruikt van de binnenplaats van de Leeuwarder strafgevangenis
30.
Om op het terras te komen moeten we over de veertien meter lange brug. Deze brug met halverwege een toegangspoort is in 1905 ontworpen door Jan Hendrik Jetse Van Wageningen thoe Dekema. Van zijn hand zijn ook familiewapens. Aan de toegangszijde links van de door hem verzonnen spreuk Tankje God yn alles het wapen van J.H.J. van Wageningen en jonkvrouwe Crommelin en rechts jonkheer Wichers en jonkvrouwe Feith. Aan de vertrekzijde de wapens van de voormalige bewoners: Camstra, Dekema, Unia, Doys, Houth en Van Wageningen
31.
Bovenop op de pijlers treffen we ook nog twee schildhoudende leeuwen aan met daarop wapens van (Gerard) Van Wageningen en Mona Bay Andersen. Mona Bay Andersen, de vrouw van Gerard van Wageningen is afkomstig uit Denemarken. Dit wapenschild was tot de komst van Gerard en Mona blanco gebleven
32.
De toegangspoort is omringd door hekwerk waarin en waarbij tevens grillige smeedijzeren punten zijn aangebracht. Deze punten, om indringers te weerhouden naar binnen te dringen, lijken sterk op grafhekwerk in Verona uit 1380. Ditzelfde geldt voor de kleine naar boven en beneden grillige punten tussen de hekspijlen. Zelfs de horizontale boog van de lampophanging is voorzien kleine venijnige puntjes
33.
Het water van de overkapping dat in de dakgoot stroomt, wordt door snoekebekken waterspuwers in de slotgracht gespuwd
34.
De sleutel van toegangspoort zit met een kettinkje vast aan een grote houten blok. Mocht het onverhoopt uit de hand glippen en in de gracht vallen, dan verdwijnt het in ieder geval niet in blubber
35.
Wanneer we de brugpoort onderdoor zijn zien we de windvanen op de schoorstenen staan. Hierop kunnen we dezelfde familiewapens terugvinden als op de familiekeldergrafzerk bij de kerk van Jelsum, oftewel die van Van Wageningen en Houth.
Rechts naast de brede ingang van de state is in de muur een "eerste steen"-herinnering ingemetseld. De bovenkant is mooi uitgelijnd en loopt gelijk met de bovenkant van de ramen in de aanbouw en toegangsdeur. De volgende tekst staat erop vermeldt:
Jan Hendrik Jetse van
wageningen oud 22 Jaar
en Jacobus Gerhardus van
wageningen oud 18 Jaar
hebben den Eersten Steen
Gelegt den 9 Augustus 1814
Dat was het jaar dat de state werd omgebouwd van het gebouw met twee verdiepingen uit de zestiende eeuw naar de huidige vorm
36.
De familie Van Wageningen bewoonde de state vanaf 1791 tot aan 1996. Het was sinds de bouw de stins - de verdedigbare toren - en later als een langwerpige eenkamerwoning, de zogenaamde zaalstins, altijd in de familie geweest. In 1996 kwam daaraan een eind door geldgebrek om het te kunnen onderhouden.
Na de ingrijpende restauratie heeft het de status van museum gekregen en is het vanaf 2001 voor het publiek geopend.
In 2015 is de uitbreiding van de bezoekersfaciliteiten in de naastgelegen boerderij gereed gekomen. Ook wordt de Lytse Feart hersteld, zodat de stins en overgenomen ten noorden gelegen boerderij bereikbaar zijn over het water. Achter op het erf van de boerderij is een grote zwaaikom aangelegd. Met een praam of ander platbodem zou het dan mogelijk kunnen worden om vanuit Leeuwarden hier naartoe te varen. En mooie route van zo'n 5,5 km door de Lytse Feart, Jelsumer Feart, Dokkumer Ee en door de grachten van Leeuwarden naar de binnenstad
37.
De inrichting is in jaren '30-stijl van de twintigste eeuw. De Winsumer Freerk Veldman, sinds 5 februari 1999 met pensioen maar daarvoor conservator van de Menkemaborg in Uithuizen, richtte de Dekema State doelbewust zo in. Eerder had hij ook al de andere twee borgen ingericht, alsof de bewoners van toen elk moment weer binnen kunnen komen lopen.
Zo had hij de Menkemaborg het tijdvak tot 1820 meegegeven en Borg Verhildersum in Leens tot 1890. En nu dus de Dekema State tot 1930. Uiteraard hebben alle gerestaureerde familieschilderijen weer een plekje gekregen. Daarnaast zijn slechts enkele stoelen van de oorspronkelijke bewoners gebruikt. De rest heeft hij - in stijl - op veilingen of bij antiquairs gekocht.
Ook zijn er voorwerpen van het Fries Museum te zien, zoals bijvoorbeeld het eeuwenoud Chinees porselein
38.
Freerk Jan Veldman (Adorp, 16-2-1934) woonde begin jaren 60 van de twintigste eeuw als jongeman en student Geschiedenis aan de Groningse universiteit in Sauwerd met zijn broer en zus met man bij zijn moeder Eemtien Wilhelmina (Tine) Kiers op de boerderij. Vader Meindert Egbert Veldman was op 22 februari 1945 in het concentratiekamp te Bergen-Belsen als 40-jarige komen te overlijden. Door verraad werd hij op de avond van 27 juli 1944 opgepakt. Ook de rest van het gezin beleefde diverse vreselijke avonturen als gijzeling, opsluiting en vluchten, want ook Tine zat in het verzet. Na het oppakken van Meindert ging de Duitse jacht op Tine (en haar kinderen) gewoon door. Uiteindelijk zouden ze moeten onderduiken tot het einde van de oorlog. Het gezin kreeg pas een maand na de bevrijding te horen dat hun vader en man is overleden aan vlektyfes.
Freerk had voor zijn geschiedenisstudie zijn akte middelbare handenarbeid gehaald aan de Academie voor beeldende kunsten. Hierin gaf hij dan ook les naast zijn studie. Tijdens een werkcollege in 1963 en het maken van een werkstuk kwam hij in contact met de Menkemaborg. "Het zag er werkelijk verschrikkelijk uit. Alles was schots en scheef, duf en levenloos. Maar ik zag dat er iets van te maken was."
Dit contact resulteerde dat hij in 1969 conservator op de Menkemaborg werd en zodoende tussen de middag in de slaapkamer van de voormalige borgheer een lichte lunch met wat fruit tot zich kon nemen.
Hij had deze borg teruggebracht in de sfeer en stijl toen het borgleven hier bruiste, de jaren 20 van de negentiende eeuw. Ook hier had Veldman al korte metten gemaakt met het in-stijl-laten van het laatste moment. Nu kon de borgheer in 1820 zomaar achter je staan, terwijl jij in zijn slaapkamer staat te gluren, waar zijn bril nog op een opengeslagen boek ligt.
Op 27 oktober 1972 trouwt hij met Lieke Planten. Ze kregen twee zonen en wonen in het (voormalige armen)huis Dinghkum (510825) te Winsum.
Onderzoek in de avonduren bracht aan het licht dat volgens hem de schoorsteenmantel het werk geweest moet zijn van de samenwerking tussen Allert Meijer en Jan de Rijk.
In een later onderzoek brengt hij naar voren dat gebrandschilderde ramen in de logeerkamer, waar koning Willem III eens geslapen heeft, gemaakt zijn door de glasemaker Jacob Tewes uit Uithuizen.
In 1991 is hij inmiddels tevens conservator geworden bij Borg Verhildersum, wat niet inhield dat invloed op de Menkemaborg ophield. Hij verdeelde zijn tijd voor tweevijfde aan Verhildersum en voor drievijfde aan de Menkemaborg. Zijn in 1970 gemaakte plan zou pas in 1995 verwezenlijkt zijn, nadat de tuin - een ware uitdaging - was heringericht.
In de loop van de tijd heeft hij het stukje bij beetje teruggebracht naar de tijd van toen. Maar vooral de verwijdering van de in zijn ogen niet in die tijd passende waterlelies met polsdikke wortels, bezorgde hem de nodige problemen
39.
Laten we dus nu maar gauw naar binnen en kijken wat hij van de Dekema State heeft gemaakt met een inrichting tot de jaren 30 van de twintigste eeuw.
In de hal treffen we een houten wapenbord met zwart vlak aan van Van Wageningen.
kroon: goud met rode binnenzijde [gelijkend Nederlandse gravenkroon, waarbij de 5 'stenen' vanuit het midden rood en groen waren en de twee parels wit
40]
helmteken: goud en zwart vleugel
wrong: [niet zichtbaar]
dekkleden: bladeren zwart en goud
helm: afgewend traliehelm, met gouden tralies, blauwe buitenzijde en rode binnenzijde
schild: [hangt niet zichtbaar aan helm] In goud een zesspakig zwart wiel
tekst: v. Wageningen
Het geheel wordt geflankeerd door gestileerde zuilen in zwart en goud.
Bij het betreden van Het Sael worden we overweldigd door een dieprode zaal vol met portretschilderijen. We beperken ons tot enkele, om toch een indruk te kunnen krijgen wat er zoal te zien is.
George (Jurjen) Ripperda | 1625 | Wybrand de Geest, Dekema State, Jelsum
|
Zo komen we de dochter van Rienck Pieters (Rienk) van Dekema (1540-1609) en Maximiliana van der Marck van Aremberg (1540-1616) tegen genaamd Anna Catharina van Dekema. Ze leefde van 1574 tot 1633 en was vanaf 1622 tot haar dood slotvrouw.
Ze trouwde in 1616 met de uit Vorden afkomstige hopman in Staatschen dienst Georg (Jurjen of Jurghien) Ripperda, die leefde van 1571 tot 1632. Hij was tussen 1617 en 1627 Friese kapitein en ritmeester en daarna ook nog Groninger ritmeester. Tussendoor, van 1620 tot 1622 was hij tevens hofmeester aan het Friese Hof van stadhouder Ernst Casimir van Nassau.
Beide schilderijen zijn door Wybrand de Geest in 1625 geschilderd. We kwam hem al eerder werk tegen . Wybrand Simonsz. de Geest werd in Leeuwarden geboren op 16 augustus 1592. Hij overleed daar ook rond 1661 of zelfs ná 1672. Op 19 augustus 1622 was hij getrouwd met Hendrickje Fransdr. van Uylenburgh. Ze had een achternicht Saskia van Uylenburgh, die later met Rembrandt Harmenszoon van Rijn (1606-1669) zou trouwen. Vlak voor dit huwelijk ontmoeten Wybrand (±42) en Rembrandt (±28) elkaar
41.
Reyner Albeda thoe Spijck | 1587 | ?, Dekema State, Jelsum
|
Het volgend stel is van een generatie (of twee) eerder. Het zijn Hille Ripperda en Reyner Alberda thoe Spijck. Men denkt dat ze met Georg Ripperda naar de Dekema State zijn gekomen.
Hille Ripperda (1559-1610), ook wel Helena genoemd, was de oudste dochter van Jr. Peter Ripperda ( -1574) en Everdina Tamminga. Peter was afkomstig van de Ripperdaborg te Winsum.
Hille trouwde in 1588 met Jr. Reyner Alberda thoe Spijck. Reyner (1567-<1629), heer van Hemmen en Spijck was de zoon van Jr. Derck Alberda en Hille Broersema. Op zijn met 1589 gedateerde olieverfschilderij staan in beide bovenhoeken familiewapens. Links die van Alberda en rechts die van Broersema.
Op het met 1587 gedateerde schilderij van Hille staat - links van haar gezicht - het alliantiewapen van Ripperda en Tamminga.
Met dit schilderij is volgens de laatste bewoner van de Dekema State, Gerard van Wageningen echter iets "kostelijks" aan de hand. Eeuwen nadat het schilderij was geschilderd was, werd een hondje "als onappetijtelijk" ervaren. Er werd een marmotje overheen geschilderd. Maar ook dit beestje raakte uit de mode, zodat een restaurateur het hondje weer tevoorschijn toverde.
De broer van haar vader, haar oom Wigbolt Ripperda (Winsum, ±1535 - Haarlem, 1573) was in Geneve toen Calvijn daar zijn nieuwe leer verkondigde. Weer terug in Winsum doet hij samen met zijn broers Peter, Asinge ( -1574) en Onno ( -1580) op 14 september 1566 op Kruisdag mee aan de beeldenstorm. Ze vernielen, samen met twee metselaars, de beelden in de kerspelkerk van Winsum, om vervolgens de kloosterkerk te plunderen. Ze willen er 'hun kerk naar eigen verkiezing gaan inrichten'. Haar vader Peter en oom Asinge sluiten zich aan bij de watergeuzen en overlijden beiden in 1574 in Oost-Friesland. Onno zou op 17 juni 1580 bij de slag op de Hardenberger Heide sneuvelen. Wigbolt was met Lumey, de admiraal van de watergeuzen in augustus 1572 in Haarlem. Willem van Oranje benoemt Wigbolt Ripperda tot gouverneur van de stad. Hij gaat met Kenau in Haarlem de stad verdedigen tot de overgave op 12 juli 1573. Gouverneur Wigbolt Ripperda wordt op 16 juli op het schavot onthoofd.
Reyner Alberda thoe Spijck komen we ook tegen als Reint Alberda, van 't Zand, waarbij vermeldt staat dat ze een dochter hadden, genaamd Elizabeth Alberda. Deze Elizabeth zou trouwen met Syds of Sixtus van Botnia. Van 't Zand naar Spijk (in de huidige provincie Groningen) is nog geen 5 km.
Verder is moeilijk na te gaan wie precies Reint Alberda is in de bekende verhalen, aangezien alle opvolgers in lijn dezelfde naam dragen en rollen hebben.
Ook is niet bekend wie de maker is van beide portretten
42.
Gerardus van Wageningen | 1821 | W.B. van der Kooi, Dekema State, Jelsum
|
De eerste tak van de Van Wageningen-familie op Dekema State kunnen we ook in Het Sael terugvinden. Het betreft het echtpaar Gerardus van Wageningen (1764-1852) en Juliana Lucia Elisabeth Maria Houth (1772-1832).
Ze lieten zich in 1821 op hun oude dag vastleggen door W.B. van der Kooi.
Op Willem Bartel van der Kooi is de toenmalige directeur van het Fries Museum Cornelis Boschma op 2 juli 1976 gepromoveerd. Zijn dissertatie draagt de titel Willem Bartel van der Kooi (1768-1836) en het tekenonderwijs in Friesland. Een kleine twee jaar later zou het onder Fryske Akademy-nummer 522 uitgegeven worden door De Tille.
Willem Bartel van der Kooi / Willem van Senis (1773-1851)
n.a.v. zelfportret, 1819
bron: Geschiedenis der Vaderlandsche schilderkunst, sedert de helft der XVIII eeuw / Roeland van Eijnden en Adriaan van der Willigen. - deel 3. - Haarlem : A. Loosjes, Pz., 1820 tussen p. 163-164
|
Willem Bartel werd op 13 mei 1768 in Augustinusga geboren. Zelf had hij in 1812 al een uitvoerige levensbeschrijving over zichzelf geschreven, dat we nu kunnen lezen in de Geschiedenis der Vaderlandsche schilderkunst, sedert de helft der XVIII eeuw. Hieruit blijkt dat hij van jongs af aan al graag tekende en in staat was om voorwerpen na te tekenen. Zijn vader stimuleerde dat door hem als jochie onder de hoede van een verver en sieraadschilder te brengen. Als twaalfjarige bracht hij een jaar door bij behangselschilder Frans Swart. Via grietman Ulbo van Burmania kwam hij bij Johannes Verrier (Doornik, 1721 - Leeuwarden 1797) terecht. Deze bracht hem de kneepjes van het vak bij, zowel de theorie als de praktijk. Hierop volgde de kennismaking met schilderen met olieverf. Voor het maken van landschappen was hij weer op zichzelf aangewezen.
Vanaf 1796 tot 1811 was hij praelector in de Tekenkunde bij de Akademie te Franeker, tot deze door Bonaparte werd opgeheven. Tussendoor was hij in 1804 in Düsseldorf om voorbeelden van meesters te bestuderen en na te schilderen als oefening.
Hij was in de lente van 1805 op 5 april in ondertrouw gegaan met Jetske Haijes Haisma. Hij woonde toen in Franeker en zij in Bergum. Het huwelijk werd op 21 april 1805 bevestigd. Jetske werd kerkelijk bijgeschreven in Frankeker op 29 september 1805 bij haar man, de picturae artis lector bij de Academie. Met haar reisde hij voor de tweede maal naar Düsseldorf om zijn studie voort te zetten. Ze kregen drie kinderen: Binne op 23 april 1806 en Haye op 18 oktober 1807.
In 1808 won hij op de tentoonstelling te Amsterdam een prijs van ƒ 2000 voor zijn werk Eene Dame, aan welke, door eenen Bediende, een Brief wordt overhandigd. Dit ook wel De minnebrief genoemde schilderij hangt in zaal 1.12 van het Rijksmuseum te Amsterdam.
Jetske zou het jaar erop als dertigjarige komen te overlijden op 8 juni 1809, enkele dagen na de bevalling van hun derde kind, die twee weken later overleed.
Na De minnebrief zou hij nog vele olieverfschilderijen maken, waaronder de beide portretten van Houth en Van Wageningen.
Zijn zoon Binne overleed als 24-jarige in Leeuwarden op 22 juli 1830.
Zijn andere zoon Haye zou als 24-jarige advocaat in Groningen op 27 oktober 1831 met de 20-jarige Groningse Martha Kuipers trouwen, waarmee hij op 17 maart 1833 dochter Jetske Wilhelmina kreeg. En op 14 april 1835 werd Margaretha Hermanna Lambertina geboren.
Willem Bartel zou op 68-jarige leeftijd in Leeuwarden (wijk H, nr. 65) op 14 juli 1836 komen te overlijden. Hij had een aandoening gekregen dat er voor zorgde dat zijn krachten in hoog tempo snel afnam.
Hij stond bekend als een braaf en beschaafd man en een zeer bekwaam portretschilder. Hij was lid-correspondent van het Koninklijk Nederlandsch Instituut, van de Koninklijke Academiën der Beeldende Kunsten te Amsterdam, Antwerpen en Gent. Verder honorair lid van het Teekengenootschap te Groningen, en lid van verdiensten van het schilderkundig Genootschap Arti Sacrum in Rotterdam.
Ter ere van hem zou zijn derde kleinkind, die op 17 juli 1837 geboren zou worden Willemina Bartelda van der Kooi genoemd worden. Later zou Frederica Anthonia op 4 december 1840 geboren worden.
De vernoeming zou uiteindelijk niets uithalen. Na het overlijden zijn laatste kleindochter Frederica in 1926 sterft zijn nageslacht uit.
Juliana Lucia Elisabeth Maria Houth draagt op haar gele japon met witte voile overrok en kraag, gestreepte schouderdoek, als klederdracht een diamanten voorhoofdsnaald, dat gezien mag worden als een volgende stap in het luxer worden van de hoofdtooi. De witte kanten Friese floddermuts bedekte het gouden oorijzer en werd vastgehouden door de mutsespelden. Verder draagt ze oorhangers, collier, broche en vingerring. Op de achtergrond zien we een lambrisering met daarboven geschilderd behang
43.
De verschijning van Anna Maria van Burmania (1733-1808) is in meerdere opzichten bijzonder geworden, waarover later meer. Haar portret is in 1754 geschilderd door Bernhard Accama.
In de literatuur komt Bernhard Accama veelal voor als Bernard of Bernardus Accama. Soms eventueel aangeduid met (I). Hij is geboren in Burum in juli 1696 en gedoopt op 12 juli 1696. Hij overleed in Leeuwarden op 4 april 1756 op de Grachtwal. Dit houdt dus in dat hij het schilderij van Anna Maria slechts enkele jaren voor zijn dood maakte.
Bernardus had de gewoonte om zijn werk vanaf ongeveer 1731 aan de achterzijde te nummeren. In dit geval met nummer 1189. Men vermoedt daarom dat hij een soort van werkboek had waarin hij het nummer met naam van de geportretteerden schreef. Helaas is zoiets nog niet boven water gekomen.
Zijn vader was de predikant Sijmon Accama, overleden in Leeuwarden in december 1722 en zijn moeder was Aeltje Boetes Nievelt of Boetis à Nievelt
44.
De geportretteerde Anna Maria van Burmania is een dochter van Jetso Edsard van Burmania (1710-1775) en Juliana Lucia Doys (1701-1738) en heeft een zus Johanna Agatha van Burmania. Ze is op de Oenema State in Wirdum geboren en daar op 23 augustus 1733 in kerk van Wirdum gedoopt. Ze is niet getrouwd geweest. Op het moment dat ze geschilderd werd in het jaar 1754 was ze 21 jaar. In deze periode schreef ze gelegenheidsgedichten waarvan er enkele op de Dekema State bewaard zijn gebleven.
Wat opvalt aan dit schilderij (en dat van haar zus Johanna Agatha, nummer 1190) is, dat het haar wit is. Van Bernardus Accama is bekend dat zijn stijl zich laat kenmerken door lichtere kleuren dan voorheen, met sjerpen, pruiken en wijzende handen. Het betreft echter hun eigen haar dat gepoederd is. Ze draagt hierin een bloemenversiering. Hetzelfde geldt voor het schilderij van haar zusje.
In deze tijd is het nog gebruikelijk om het haar strak ingevlochten op de hoofdhuid te dragen. Enkele decennia later zou de pruik ook voor de vrouw nog even kort in de mode zijn, zoals mannen ze al een eeuw droegen.
Na de Reformatie trad ze in 1759 toe tot de abdij Leeuwenhorst bij Noordwijkerhout. Hierin was sindsdien een adellijk jufferensticht ondergebracht. Dit stond onder toezicht van de Ridderschap van Holland. Na het overlijden van haar zus in 1794 erfde ze als enige de familiegoederen.
Ze stierf op 74-jarige leeftijd en is op 13 november 1808 in Leeuwarden begraven, waar ze een dag ervoor was overleden. Volgens het extract uit het grafregister van de Westerkerk te Leeuwarden is ze echter op 16 november 1808 begraven. De pers meldt dat ze op 12 november is overleden aan een langdurige borstkwaal en verval van krachten
45.
Meester Jacobus Gerhardus van Wageningen (1795-1870) - broer van Mr Jan Hendrik Jetso van Wageningen (1792-1868) en beide zonen van Gerardus van Wageningen (1764-1852) - komen we ook tegen. We laten hier zijn portret zien in uniform van majoor, commandant der schutterij.
Zijn bevordering tot Majoor werd bekend op 10-12-1828. Hij kwam o.a. in actie op 8 november 1830, wanneer onder zijn commando vier compagnieën schutters - dit waren 600 man, waarvan 235 vrijwilligers - door de Vrouwenpoort te Leeuwarden marcheerden. Hier lagen 24 trekschuiten en 1 barge klaar om ze te verplaatsen naar Harlingen. Vanuit Harlingen zouden ze met stoomboot (en daardoor gesleept schip) naar hun bestemming 's-Hertogenbosch vertrekken. Zijn compagnieën hebben het koud in de winter van '30-31. Hij betuigd op 20 januari 1831 dan ook in een advertentie zijn hartelijke dankbaarheid aan de inwoners van Harlingen voor het zenden van 332 hemden, 40 wollen dekens en 70 paren handschoenen. Ook jongedames uit Leeuwarden worden in een advertentie van 4 februari bedank voor het maken en zenden van 26 paren wollen sokken. Speciale dank krijgen de zenders 'W' uit Leeuwarden voor de 14 paar wollen handschoenen met vingers. Hieraan is een groot gebrek bij het bataljon. In de hoop dat meer steden zullen volgen met zendingen.
En zo volgt op 5 maart een dankbare advertentie voor de zending van 225 Nedl. ponden Tabak. Een zending 'O' met 36 paren wollen sokken, 36 blauwe wollen slaapmutsen, 48 paren handschoenen. En zo volgen er meer sokken, hemden, slaapmutsen, handdoeken, borstrokken en andere kledingstukken voor o.a. het hospitaal. Waarna een immer bekend retoriek verschijnt "het voor allen een aangenaam en streelend gevoel is, te ontwaren, hoe ook zij, die door kunnen of jaren, niet staat zijn den vaderlandschen bodem met het zwaard te verdedigen, wedijveren, met opoffering van tijd, moeite en kosten, om in de behoeften der uitgetrokkenen te voorzien, daardoor derzelver taak te verligten en te veraangenamen, en alzoo het hunnen bijdragen, om de goede zaak, het behoud en de eer van onzen beminden Koning en dierbaar Vaderland te doen zegevieren."
Ook in de winter van 1834 bekommert hij zich - samen met anderen - om de door hevige stormen en regens tot armoede vervallen Brabanders te helpen. Ze hebben tijdens hun driejarig verblijf daar ook veel steun ondervonden bij de lokale bevolking. En nu deze bevolking door weersomstandigheden het zwaar heeft, vragen ze van de Friese bevolking financiële steun. Er is een Bus geplaatst bij het huis van J. J. Salverda - den Ossekop - te Leeuwarden, waar men de giften kan storten.
Ook zal hij zich later bekommeren om fondsen te werven voor de invalide geraakten, zodat ze niet verkommeren.
De koning zal hem als kolonel bij de eerste afdeeling rustende schutterijen in deze provincie, benoemen tot adjudant in buitengewone dienst van Z.M. Hij zal bij koninklijk besluit van 22 juli 1867 op zijn eigen verzoek eervol ontslagen worden als kolonel-kommandant der 1ste afdeeling rustende schutterij in Friesland.
Een kleine vier jaar later na de uitzending, op 6 september 1834, wordt het 1ste bataljon 1ste afdeeling Vriesche stedelijke Schutterij, feestelijk ingehaald in Leeuwarden. De huizen en gebouwen waren feestelijk versierd en 's avonds was er op de Langepijp een prachtig en smaakvol vuurwerk te aanschouwen.
Op 16 juli 1841 krijgt hij de standaard der eerewacht uitgereikt, voor de intocht van de koning en koningin te Leeuwarden op de 20e juli. De speer hiervan is zwart met een verzilverde spits en voorzien van een gouden koord. De vlag is van witte zijde met gouden franjes omboord. Aan de kant zien we het geborduurde stadswapen, de gouden klimmende leeuw op azuren veld, gedekt door een kroon. Op de andere zijde het gouden naamcijfer van de koning (Willem II) met koninklijk kroon gedekt en daaronder het jaartal 1841. Hieronder treffen we een halve krans van gouden lauriertakken aan.
Naar verluidt ontvangt Van Wageningen een "briljanten kostbare diamanten ring" van de koning als aandenken.
Maar hij oefende voornamelijk zijn beroep als advocaat uit. In 1826 was hij gevestigd op de Kelders te Leeuwarden. In februari 1828 komt het rapport uit waarover hij zich - samen met een tiental anderen - heeft gebogen. Ze hebben daarin de financiële controle van de rapportage van de commissie "voor de Noodlijdenden in Vriesland, door den Watervloed van Februarij 1825" gecontroleerd en vol dankbaarheid goedgekeurd.
Vanaf september 1838 treedt hij toe tot het Hof van Vriesland
46.
Zelf heeft hij dit portret nooit gezien, want J. J. G. van Wicheren schilderde het na zijn dood.
Van Wicheren leverde het schilderij af in mei 1871. In zijn debiteurenboek beschrijft hij het schilderij als volgt:
Uniformpet in de rechter hand, linker hand langs het lichaam, kort donkere haar, lange lichtere bakkebaarden, blik naar rechts; uniform majoor der schutterij met blauwe rok met rode kraag en manchetten, zilveren epauletten, oranje gordel, lichte handschoenen; onderscheidingen.
Johan Joeke Gabriël van Wicheren / Idanus Hendrikus Slaterus (fotograaf), 1890-1897
|
Johan Joeke Gabriël van Wicheren was klein van gestalte en liep met kleine korte pasjes over het Waagplein waar hij vooraan op de Nieuwestad woonde. Zijn dunne grijze lokken hingen hem tot over zijn nek. Hij werd geboren in Leeuwarden op 9 maart 1808 en was een leerling van Otto de Boer en Willem Bartel van der Kooi . Hij overleed als 89-jarige in Leeuwarden op 8 oktober 1897. Hij was sinds augustus 1862 gedecoreerd als Ridder en vanaf mei 1873 als Officier in de Orde van de Eikenkroon.
Tijdens zijn werkzame leven tussen 1823 en sterfjaar 1897 als schilder en lithograaf verbleef hij ook nog zo'n 10 jaar in de stad Groningen. Dit tijdelijk verblijf vond plaats in zijn jonge jaren, tussen 1829 en 1838. Toen werd hij leermeester van Hendrikus Fredericus de Grijs en in 1837 tekenen aan Jozef Israëls. In de jaren vijftig is hij betrokken bij de Stads Teekenschool te Leeuwarden en tevens de Maatschappij ter bevordering van Teeken- en Schilderkunst in Friesland. En in de jaren '60 en '70 schenkt hij ook veel van zijn tijd aan diverse verenigingen, commissies en andere maatschappelijke activiteiten.
Daarnaast wordt hij op 17 februari 1865 benoemd tot lid van de Koninklijke Academie van beeldende kunsten te Amsterdam.
Voor de dienstbode Maria Geertruida van Willegen, die vroeger meer dan dertig jaar bij de familie Van Wicheren haar trouwe diensten heeft verleend, plaatst hij in dankbare herinnering een rouwadvertentie van haar overlijden op 14 maart 1871
47.
Jacobus Gerhardus van Wageningen was de tweede zoon van Gerard van Wageningen en Juliana Lucia Elisabeth Maria van Houth (de bouwers van het buitenkerkse familiegraf ).
Hij studeerde aan de universiteit van Groningen af in 1819 met Dissertatio iuridica inauguralis, de prohibitione nuptiarum propter cognationem et affinitatem oftewel het verbod op het huwelijk op grond van verwantschap en affiniteit.
Zijn broer Jan Hendrik Jetse geeft hem bij zijn bevordering een gedicht dat in het boekje wordt meegedrukt en handelt over "dat je het toch van je vrienden moet hebben".
Jacobus Gerhardus van Wageningen zou ongehuwd blijven. Is er een verband met zijn studie en gedicht van zijn broer? Deze vraag rijst wanneer je de twee bovenstaande regels achter elkaar leest.
De Dekema State kreeg hij omdat het geluk kennelijk aan zijn zijde lag bij de loting.
Na zijn eervol ontslag sukkelde hij nog langdurig met zijn gezondheid en overleed hij op 74-jarige leeftijd op 30 juli 1870 te Leeuwarden. Hij was gedecoreerd met het ridderkruis van den Nederlandsche Leeuw en met het Metalen Kruis
48.
Boven de deur naar de keuken treffen we een vogelkooi aan. Net als in de kolenmijnen werden ze gebruikt als waarschuwing tegen te veel koolmonoxide. Gingen de vogeltjes dood, dan was er te veel koolmonoxide in de keuken, waar het normaal gesproken dan ook hangt. Er zaten in deze 18de-eeuwse vogelkooien veelal vier vogeltjes.
Op de kooi treffen we een voorstelling van Adam en Eva in het paradijs aan, exact op het moment van de verleiding door de slang en Eva die een appel aan Adam aanreikt bij de boom van kennis. Het kan vanwege de voorstelling ook worden aangeduid als de Paradijskooi
49.
Verder treffen we in 'De kleine hal' een portret aan van het zevenjarig meisje Margaretha van Unia (1617-1638). Het is in 1624 geschilderd. De maker van het portret is niet met zekerheid bekend, maar wordt toegeschreven aan Jan Willemsz. de Wilde (1568-±1636). Margaretha is de dochter van Carel van Unia en Alegonda van Achelen
50.
We lopen door de gele gang naar de Boekerij. De gang wordt helder verlicht door het buitenlicht dat door de ramen valt. We kunnen zodoende hier ook naar buiten kijken. We krijgen zicht op een weiland, het Jonghof, met schapen en ontwaren de flauwe bolling.
Tussen het groene gras valt ook een kei op, waarop iets geschreven staan.
grafsteen Nicko, Jonghof, Dekema State, Jelsum
|
Er blijkt Nicko op te staan.
De plek van de steen hangt samen met wat we nog meer in de gele gang kunnen vinden. De gang is grotendeels gewijd aan Havank. Nicko was het hondje van H.F. van der Kallen, de naam van de schrijver die onder pseudoniem Havank schreef.
Nicko heette voluit Nicholas Nickleby. Dit is vernederlandst tot Nicolas of Nicolaas Nickleby.
De naam is een vernoeming naar een personage van Charles Dickens (1812-1870).
Van der Kallen was gek op het hondje en naar het schijnt ontroostbaar, toen het op 28 april 1958 na een langdurige ziekte stierf. Nadat een Leeuwarder dierenarts het beestje had opgegeven, ging hij nog vele malen met zijn geliefde Nicko naar de veeartsenijkliniek in Utrecht. Tevergeefs. Het zou door een spuitje verlost worden uit het lijden en in zijn armen overlijden.
Op zijn kamer in hotel Amicitia in Leeuwarden - waar hij 'woonde' - had hij Nicko opgebaard tussen bloemen in een met zijde gevoerde koffer. Rondom brandde hij kaarsen. De poedel kreeg een state-begrafenis op Dekema, aangezien Hans van der Kallen bevriend was met Jan van Wageningen en daar regelmatig verbleef. Het werd schuin tegenover de brug begraven. Een bevriende huisarts, Hans Visser uit Rottevalle, zorgde voor de steen. "Die was uit onze tuin naar boven gekomen bij de aanleg van de riolering", geeft Visser aan. "Geen enorme steen, maar wel een die je toch pas met drie man kon tillen."
Hoe de steen uiteindelijk in het weiland is terechtgekomen is nog steeds een raadsel. In de zomer van 1994 is nog niets vreemds aan de hand. Het is lange tijd zoek geweest, maar was enige tijd geleden teruggevonden voordat het in 2001 weer werd opgeknapt. De naam was onleesbaar geworden
51.
Voordat we bij het baasje van Nicko aanbelanden, komen we nog eerst een schilderij met daarop Luts of Lucia van Dekema tegen. Of het door de lichtval van buiten komt of dat het van zichzelf een fris en sprankelend uitziend doek is, is niet duidelijk. De tegenstelling zwart en wit met wat goud en rood zorgt er voor dat het deze uitstraling heeft.
Luts van Dekema (?-1625) is rond 1570 getrouwd met spreekwoordenverzamelaar Georg (Jurrien) van Burmania (?-1634). Georg zou nog hertrouwen met Fedt van Cammingha. Gedrieën liggen ze in de kerk van Stiens begraven. Lucia of Luts en Georg of Jurrien kregen vier kinderen
52.
In de vitrinekast met alle werk van Havank, waarvan we al veel zagen in 2014 bij Tresoar tijdens de tentoonstelling Havank, nader bekeken , valt het gipsen reliëfportret van Hans van der Kallen op. Het is gemaakt door beeldhouwer en tevens bestuurslid van Havankstichting Mateor Ben van der Geest (Leeuwarden, 24-1-1949). Het bronzen gietsel is van 1995 en werd op 22 juni 1996 aangebracht aan zijn geboortehuis aan de Wirdumerdijk 41 te Leeuwarden.
Fryslân DOK, 10 mei 2014 - Sezoen 5 Afl. 19 - Havank
Documentaire over Hans van der Kallen, beter bekend als Havank, het pseudoniem van de detectiveschrijver. Zijn boekjes met 'de Schaduw' als hoofdpersoon, werden een groot succes.
|
Hendrikus Frederikus (Hans) van der Kallen werd in Leeuwarden geboren op 19 februari 1904.
Hans was niet z'n eerste roepnaam, dat waren eerst Rikus en vervolgens Harry.
Het pseudoniem Havank krijgt Hans van der Kallen van De Tijd-schrijver Anton van Duinkerken in het 'schrijverscafé' Scheltema te Amsterdam: Ha van K.
De Schaduw - Charles C.M. Carlier - is een ontwerp van Dick Bruna, de zoon van de uitgever.
Hans van der Kallen kwam ook met enige regelmaat op de Dekema State. Dit verklaart ook waarom we nu hier zijn werk in de vitrine zien liggen.
Bevriend huisarts Hans Visser, die hier ook kwam, denkt niet dat Havank echt op het de state geschreven heeft. Het zal beperkt gebleven zijn tot het noteren van opkomende ingevingen.
Havank werd tijdens zijn bezoeken aan de broers Jan en Gerard van Wageningen - waarmee hij vanaf 1953 bevriend raakte - vreselijk aangetrokken door (het portret of de verschijning van) Anna Maria van Burmania . Hij beschreef dit in een brief van februari 1960 aan een vriend: En toen ik opkeek, naar links, ontmoette ik de ogen van Anna-Maria, en in de ogen van Anna-Maria de blik, die ik nooit zal vergeten. Het waren niet de geschilderde ogen van een portret. Het waren de jonge ogen van een vrouw die naast mij stond terwijl ik daar aan die tafel zat. [...] Ik herinner mij van dat moment een grote verbazing, een vreugde, maar alle angst was mijn vreemd. Vreugde, blijdschap, verbazing en vraag, - iets van al dat in een gevoel. [...] U kunt dit gerust vergelijken, deze hele ontwikkelingsgang, met een kennismaking en een uit die kennismaking groeiende band tussen zielen nog aan deze kant van de grens.
Hij komt op 22 juni 1964 in het hotel onverwacht te overlijden aan een hartaanval. Zijn verpleegster en hem later bezoekende platonische vriendin Tonia Mulder, vond hem na terugkeer van een gezamenlijk autoritje en het wegzetten van de auto, dood achter zijn typemachine op zijn hotelkamer op de eerste verdieping.
Zijn uitvaart vindt plaats op vrijdag 26 juni om 11 uur in de parochiekerk van de H. Dominicus.
Hij wordt begraven op de R.K. Begraafplaats.
Echter, hij wilde met een afbeelding van zijn Anna-Maria begraven worden. Van Wageningen had er ooit al een kleurenafdruk van laten maken, zodat Havank haar altijd bij zich kon hebben. Nu was het zaak om de afbeelding nog in zijn dichtgeschroefde kist te krijgen. Hij lag opgebaard in de aula in het Heer Ivohuis, vertelt Piet Tiekstra, voorzitter van stichting Mateor in de documentaire. Ze hadden het juiste gereedschap meegenomen om de kist kunnen openen. Terwijl Visser de beheerder aan de praat hield, ging Van Wageningen snel de kist openen om de afbeelding in de kist te kunnen plaatsen, waarna hij het weer evensnel sloot.
Volgens Jan van Wageningen is de grafsteen met daarop de tekst
IN MEMORIAM
Hendrikus Frederikus
van der Kallen
"HAVANK"
Geb.19_2_1904
Overl.22_6_1964
betaald door Tonia Mulder, aldus J. H. Visser.
Dit blijkt echter volgens de steenhouwer Jorna - die de zerk heeft gemaakt - niet te kloppen. Hij is namelijk betaald door de uitgeverij Bruna.
Maar een medewerker van Bruna kon daarover echter weer niets vinden. Je zou er detective over kunnen schrijven.
Havank had ook tegen Jan van Wageningen gezegd dat hij een testament had waarin hij had opgenomen, dat degene die de laatste maanden van zijn leven voor hem zou zorgen al zijn geld zou krijgen. Hij bleef echter met een schuld zitten van ƒ 20.000. En zijn vrouw Cyntia Vickers, dochter van de wapen- en vliegtuigfabrikant claimde de erfenis. Jan heeft zich nog behoorlijk uitgesloofd om er voor te zorgen dat ook Tonia zou erven. Dit rechter vond dit ook
53.
We verlaten dit stukje mini-museum over Havank in de gele gang en lopen door tot de deurpost van de Boekerij. Vanaf hier kunnen we een blik naar binnen werpen in de kamer. Deze ruimte is ingericht als een deftige kantoorruimte met aandacht voor boekenkasten en -rekken, bureau en tafel om aan te spelen, bijvoorbeeld schaken.
De boekerij is afkomstig van die andere borg die Freerk Veldman onderhanden had genomen, Verhildersum te Leens in de provincie Groningen
54.
kogel, de boekerij, Dekema State, Jelsum
|
De op het bureau getoonde Oosthoek's geïllustreerde encyclopaedie is een inbreng van huidige beheerder van de state, Jacomine Hoogendam. Het is het exemplaar van haar grootvader.
bureau, de boekerij, Dekema State, Jelsum
|
Deze derde druk werd tussen de jaren 1932 en 1939 uitgebracht. De twaalf delen à ƒ 12,50 per deel kosten samen ƒ 150 en waren in die periode "voor slechts ruim ƒ 2,-- per maand" te verkrijgen. Dit zijn twee kwartjes per week, te betalen in termijnen van 50 weken per jaar
55.
We treffen verder een bijzonder Presse Papier aan op het bureau. Het blijkt een om een kanonskogel te gaan die bij grondwerk op het voorplein te voorschijn is gekomen. Een tastbaar aandenken aan de oorlogen tussen de Schieringers en Vetkopers
56.
Gerard van Wageningen | >1994-2001< | Douwe Elias, de boekerij, Dekema State, Jelsum
|
Op het bureau tussen de kogel en de Oosthoek zien we een klein portret van Mona Bay Andersen, de laatste bewoner van de state. Ze verhuisde in 1999 naar Leeuwarden. Ze werd geboren in Langaa op 8 mei 1932 en overleed op 26 maart 2012 te Stiens. Haar as zal worden overgebracht naar de begraafplaats in Langaa, dat aan de langste natuurlijke waterloop van Denemarken de Gudenå ligt
57.
Een groter formaat van Gerard van Wageningen staat vrij in de kamer. Dit werk is in opdracht van de Vereniging van Vrienden en Vriendinnen gemaakt door Douwe Elias uit Franeker. Het kreeg hier zijn plekje tijdens de officiële heropening na de renovatie van de state op zaterdag 9 juni 2001
58.
Op de stoel bij het rechterraam zien we een van de twee kussens die Mr Jacobus Gerhardus van Wageningen als afscheidscadeau van het Hof van Friesland heeft gekregen. Op de kussen zijn op een zwarte ondergrond twee boven elkaar gouden gaande leeuwen (of luipaarden) met drie poten op de grond en een geheven geborduurd. Al zal dat zwart vermoedelijk (donker)blauw zijn, aangezien dat het wapen van Friesland betreft
59.
Duizend en één kijkjes in Zwitserland : uitgelezen photo's, afgebeeld in diepdruk van Zwitsersche landschappen, stadsgezichten, merkwaardige bouwwerken, enz. enz., en korte artikelen van bekende Zwitsersche schrijvers / Herman Robbers (woord vooraf); Giuseppe Motta (inleiding); Robert de Traz, Gaston Bridel, Eug. de la Harpe, Johannes Jegerlehner, D. Baud-Bovy, G. de Reynold, Pierre Deslandes, Otto de Dardel, Pierre Grellet, Rudolf von Tavel, Heinrich Federer, P. Hilber, Josef Reinhart, Jacob Lang, Meinrad Lienert, Ernst Zahn, Francesco Chiesa, Erwin Poeschel, P. Romuald Banz, Albert Baur (tekst); S.A. Schnegg, F. Boissonnas, M. Burkhardt, Feuerstein, J. Gaberell, Hausammann, Chr. en H. Meisser, H. Ruedi, Schild-Bichsel, A. Steiner [et al.] (foto). - Amsterdam : Elsevier, 1927
|
In de kast naast de deurpost waarin we staan, kunnen we net de titel van één band ontwaren. Het betreft de band op de onderste plank, de tweede van rechts: Duizend en één kijkjes in Zwitserland. De band is - zoals nog gebruikelijk in die tijd - een eigen keuze. Het is een verzameling van 36 delen die halfmaandelijks zijn verschenen. Een aflevering (mogelijk meteen een katern) bestaat uit 16 pagina's en zal 80 cent bedragen, bij inschrijving voor het complete werk. Voor ƒ 28,80 komt men in bezit van het complete werk, dat vervolgens door een boekbinder naar eigen smaak en wens er een fraaie band van zal maken.
Giuseppe Motta, de ex-bondspresident, schreef de inleiding van dit echt mooie boek. De bekende auteur Hermann Robbers schreef een woord vooraf. Voor degenen die het gebied reeds bezochten is het een herinnering aan de vele uren van genot die ze daar ondervonden. Voor degenen die er nog niet zijn geweest zullen de fraaie foto's ze er naar doen verlangen en zal het een aansporing zijn om te gaan.
De recensent van het NRC kondigt aan dat uitgeverij Elsevier een belangrijk werk heeft ondernomen om een prachtwerk te laten verschijnen in 36 halfmaandelijkse aflevering. Het Algemeen Handelsblad vult aan dat de uitgeefster wél veel eer van dit werk heeft. De uitgever biedt het geheel uiteindelijk ook gebonden aan in een prachtige, eenvoudige, strenge halfleren band. De band is beschikbaar voor ƒ 3,25. Het is daarmee verworden tot een standaardboekwerk over Helvetia. De samenstellers en uitgevers worden hiermee gecomplementeerd. De band met 582 pagina's kost totaal ƒ 32,05. Dit zou in 2021 € 278,99 gekost hebben
60.
We keren terug op onze schreden en passeren zodoende weer de deur van de zitkamer. Hier bewonderen we de wandschildering, een origineel stuk van de inrichting
61. We gaan hier met de trap naar de verdieping. Door een raam krijgen we weer het Jonghof in beeld.
We lopen meteen door naar de "beeldenzolder", want we horen daarvandaan muziek komen. De deurpost (en deur) waardoor we komen is eind zestiende-eeuws. De muur hoort bij nog bij de oude stins!
Nico Gramberg bespeelt het psalterium op de Dekema State op de beeldenzolder
"Er komen stromen van zegen"
Jelsum, Dekema State, zondag 15-9-2019
[film: 54 seconden]
|
De muziek die we horen wordt gemaakt door Nico Gramberg, die hier wel vaker komt spelen op zijn psalterium. Dit snaarinstrument, ook wel als psalter aangeduid, komt uit de familie van de harp of de citer. "Er komen stromen van zegen" horen we aan de melodie, dat hij speelt. Gramberg is afkomstig uit het naastgelegen Stiens en is tevens vrijwilliger
62.
Hij zit schuin voor de opstelling die naamgever is van de zolder.
Tijdens de restauratiewerkzaamheden tussen 1997 en 1998 van de state werden er onder twee vloeren gipsbrokstukken gevonden. Freerk Veldman liet het onderzoeken en het bleek - voor West-Europa - om vier zeldzame gipsen beelden te gaan. Gedacht wordt dat ze gemaakt zijn in de tweede helft van de zestiende eeuw door rondreizende Italiaanse kunstenaars, die de gipsen beelden goten middels mallen. Ze zullen gediend hebben als ornament bij grote schouwen, zoals uit de huidige opstelling blijkt.
De twee aan weerszijden vrije beelden van een man en vrouw hebben bij de voeten een uil en haan. Ze verbeelden de godin Minerva en god Mercurius, waarmee de kunsten en wetenschappen worden vertegenwoordigd
63.
|
|
|
goudleer, Dekema State, Jelsum
|
We treffen hier verder in een lijst een rijk gedecoreerd stuk goudleer aan. De benaming van het leer doet de goudleermaker eer aan, omdat het eindproduct gemaakt is van leer dat beplakt is met bladzilver en afgewerkt is met goudkleurige vernis. Vrijwilliger Arnold Zebel wist te achterhalen, dat het stuk uit de werkplaats van Carolus Jacobs uit Mechelen was. Toen hij hiervan bevestiging zocht bij de samensteller van de catalogus Druckmodel für Goldledertapeten = Printing moulds for gilt leather uit 2004 waarin hij zijn vondst had gedaan, bleek deze drs. Eloy F. Koldeweij van de Rijksuniversiteit van Leiden zelf in september 1991 het goudleer voor zijn proefschrift uit 1998 Goudleer in de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën : nationale ontwikkelingen en de Europese context te hebben onderzocht. Gerard van Wageningen maakt zelf(s) melding van dit bezoek met de komische opmerking, dat Koldeweij straks "doctor in de Goudgeleerdheid" is.
Het ontwerp van dit stuk wordt toegeschreven aan de Franse architect en gevluchte Hugenoot Daniel Marot (1661-1752). Dat deze wanddecoratie daadwerkelijk in de state heeft gehangen lijkt onwaarschijnlijk
64.
In de expositieruimte of vergaderzaal treffen we nog diverse objecten en kunstuitingen aan, waaronder een winterlandschap van schilder en persfotograaf Sjoerd Andringa (1921-2017) en schilderij dat omstreeks 1930 is gemaakt door Ids Wiersma met daarop de inmiddels niet meer bestaande boerderij van Ulbe Kooistra in Finsterbuorren
65.
|
Dekema State, Jelsum
|
contrabarometer, groene gang
|
fragmenten schouw, kelder
|
fragmenten 17e eeuw, kelder
fragmenten poort, kelder
|
We verplaatsen ons twee verdiepingen naar beneden om nogmaals in het oudste deel van het pand te komen, de stins. Daarvoor moeten we dus in de kelder zijn. Onderweg komen we een contrabarometer uit ± 1800 tegen. In de kelder treffen fragmenten van een poort of iets dergelijk aan. Ook hier komen we delen van een zestiende-eeuwse schouw tegen. Jammer dat de heugel, vuurijzers of zaaghaal - die zich ook in de kelder bevind - niet verticaal bij de schouw is gevoegd
66.
Wanneer het pand weer verlaten, keren we nog eenmaal om. We gaan vervolgens ons rondje om de state en het Jonghof (af)maken. Bij het koetshuis / de beheerderswoning scharrelen wat Friese goudpel kippen
67.
tuinhuisje, Dekema State, Jelsum
grafzerk Hette Dekema en Reynsck Camstra, Dekema State, Jelsum
|
Het oude bos werd in Engelse landschapstijl aangelegd. Op een fundament van een achthoekig tuinhuisje is een nieuwe gebouwd door de leerlingen van de bouwopleiding van de Friese Poort in Drachten, dat op vrijdag 5 juli 2013 werd gepresenteerd
68.
Vanaf de kastanjelaan zien we een constructie waarop ooievaren een nest kunnen bouwen.
In het nieuwe bos treffen we de aangebrachte grafzerk van Reynsck Camstra (1495-1549) en haar man Hette Dekama of Dekema (1480-1522) aan. Deze zerk uit omstreeks 1535 weegt zo'n 1100 kilo.
Reynsck erfde de inmiddels vervallen state van haar vader Renick of Rienck Camstra. Hij was een van onderhandelaren met de hertog van Saksen in 1504. Hette, grietman van Baarderadeel, zal er nooit gewoond hebben, aangezien het echtpaar in de winter in Leeuwarden verbleef en zomers in Weidum. En hij was op 20 september 1522 overleden. Reynsck verhuisde met haar zes kinderen Pieter, Aesge, Hette, Yde, Jel en Marie ernaartoe en liet het opnieuw opbouwen. Ze zou er tot haar dood op 4 augustus 1549 blijven wonen. Na haar dood werd haar zoon Pieter van Dekama (±1513 - 17-8-1568) eigenaar en kreeg Fetsa, Camstra de huidige naam. Marie zou de Dekema State te Weidum krijgen.
Het stel lag in de Galileërkerk aan de Tweebaksmarkt begraven. De zerk verhuisde na afbraak van de kerk in 1940 naar de binnentuin van de Kanselarij, dat er naast lag. Dit werd vervolgens het Fries Museum. En nu is de cirkel rond. Het Fries Museum had na de verhuizing aan het Zaailand geen plek meer en gaf het aan de Dekema State in langdurige bruikleen
69.
De naam Fetsa of Fetza State zou afkomstig zijn van een fetsa of bornput dat daar (in de buurt) aanwezig was. Dit fetse of fetsa was het Oudfries voor een dobbe, dat mogelijk natuurlijk gevuld werd met welwater. In Nordfriesland wordt dit ook wel aangeduid met fething, uitgesproken als fäthing of fäding. Tegenwoordig wordt een dobbe ook een dobbe genoemd, wanneer het gevuld wordt door regen. In tegenstelling een welbron komt zo'n regengevulde dobbe wel droog te staan, wanneer het een tijd niet regent.
Maar in Zeeland komen we ook dit soort drinkputten tegen. Deze waterkommen worden hollestelle genoemd. Als drinkwatervoorziening werd het in Zuid-Beveland ook wel vaete genoemd. Dirkslanders gebruiken 't vaeaetje als aanduiding. Hieruit blijkt de verbinding met het Oudfriese woord fetse. Ook het woord vat (in 't Fries fet, heeft hiermee te maken. Het is namelijk een voorwerp dat een holte omvat
70.
Wanneer we weer bij het tuinmanswoning zijn aangekomen zijn we behoorlijk verzadigd en dorstig. Tijd om even op het terrasje plaats te nemen en iets te drinken. Tijdens de bestelling hiervan pakken we meteen wat andere literatuur mee.
Dekema State Jelsum : Biografie van een landgoed / Sjoerd Cuperus, Yme Kuiper. - Adelsgeschiedenis, XIX. - Gorredijk : Noordboek, 2020. - ISBN 978-90-5615-601-5
|
Helaas was het boek getiteld Dekema State Jelsum : Biografie van een landgoed nog niet uit. Het zou in 2020 uitkomen, waar het bij de boekpresentatie overhandigd zou worden aan de broers Severin en Jan van Wageningen, die nog op de state gewoond hebben bij hun ouders Gerard en Mona van Wageningen.
In 2010 is de amateurhistoricus Sjoerd Cuperus vol overgave aan deze klus begonnen. Zelf werd hij geboren op Barrahûs (Wirdum) op 12 september 1949. Hij overleed echter na vijf jaar ontdekken op 3 mei 2015 te Leeuwarden aan de gevolgen van slokdarmkanker. Cuperus was de oprichter van de Stichting De Ooievaar in 1981 en organiseerde vele concerten. Zijn eerste was het First FUQ-festival in 1968. Verhullend met een q geschreven maar duidelijk verstaanbaar. Zijn grootste evenement zou het bevrijdingsfestival van 1992 in Leeuwarden worden.
Hij had zijn onderzoek- en schrijfklus nog bij lange na niet voltooid. Het boekje dat men in eerste instantie voor ogen stond bleek niet mogelijk te zijn. De ambities groeide na verloop van tijd. Vlak voor zijn dood had hij aan Yme Kuiper gevraagd om hij zijn werk wilde voltooien. Kuiper beloofde het en zou er nogmaals vijf jaar aan besteden, voordat de biografie van het landgoed met ruim 700 pagina's het levenslicht kon zien. De eerste zeven hoofdstukken zijn door Cuperus geschreven, de volgende negentien door Kuiper. De biografie vertoont vele verhalende zijtakken, die zich niet op de state afspelen, maar in de context van de bewoners of de geschiedenis van Friesland. Kuiper vat het tijdens zijn boekpresentatietoespraak samen met de letters C van context, L van landschap, H van huisarchief, de A van Ahnengalerie (vooroudergalerij), O van oral history of zoals u wilt M van mondelinge geschiedenis. Vervolgens de M van microstoria oftewel microgeschiedenis en tenslotte de V van vrouwengeschiedenis.
Yme Kuiper (1949), tot september 2017 hoogleraar van de bijzondere leerstoel Historische buitenplaatsen en landgoederen aan de Rijksuniversiteit Groningen en sindsdien met emeritaat, treed op 6 december 2021 toe als bestuurslid van de Nederlandse Kastelenstichting
71.
Na een aantal pogingen om de state te bezoeken hebben we na vanmiddag eindelijk een beetje een beeld van het eeuwenlange reilen en zeilen op de state gekregen.
We vertrekken richting onze slaapplaats, maar stoppen eerst nog even in Stiens voor een hapje eten.
noten:
1.
AlleFriezen:
Oebele Hessels Wagenaar geboren - huwelijk - overleden;
Hesseltje Oebeles Wagenaar geboren - overleden;
Martje Symens Brouwers geboren - overleden;
levenloos kind overleden;
Delpher:
Leeuwarder courant, 24-08-1885 Familiebericht [k2a2];
Leeuwarder courant, 09-11-1888 Familiebericht [k4a5];
2.
Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 78-79;
3.
De Donia's op Hinnema State bij Jelsum / Yme Kuiper. - p. 19 (in: Historisch tijdschrift Fryslân, 28ste jaargang, nr. 2, maart/april 2022. - Leeuwarden : Fries Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde, 2022. - p. 18-22);
4.
De Sint-Genoveva Kerk van Jelsum [folder], p. 3;
Jelsum, de hervormde kerk, Interieur / T.E. van Popta. - 1990, p. 1;
5.
[zoeken op Plaats Jelsum] / Hessel de Walle;
6.
Uttreksel grêfskriften Jelsum, no 28;
[7294] / Hessel de Walle. - Plaats: Jelsum, Boeknummer 7294;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-02-1975 Grafsteen uit 1500 gevonden in Jelsum;
7.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-02-1975 Grafsteen uit 1500 gevonden in Jelsum;
8.
Kerkkalender van overleden Friese edelen e.a. 1409-1634
door Ernst Harinxma van Donia, 1606/1613 - 1634 / M.H.H. Engels. - februari 2007;
9.
provinsje fryslân / provincie fryslân 8. Cultuurhistorische Kaart Fryslân : Middeleeuwse kloosters en kloosterterreinen Klooster Bethlehem;
10.
Wikipedia Premonstratenzers;
11.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-01-1974 Veel Friese werken vrij voor uitvoering;
12.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-01-1974 ƒ 25.000 nodig Aktie in Jelsum voor opknappen dorpskerk;
13.
Een en Negenstigste Verslag van den toestand en de handelingen van het Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde te Leeuwarden, over het jaar 1918-1919. - Algemeene Ledenvergadering van 27 Oct. 1919, p. 10;
14.
rkd Douwe Mattheus Hoogeveen;
Wikipedy Douwe Mattheus Hoogeveen;
Wikipedy Mattheus Bernard Hoogeveen;
Wikipedia Mattheus Bernard Hoogeveen;
Boelstra Olivier Stichting;
Delpher / Krantenviewer Noord-Hollands Archief:
Staatsalmanak voor het Koningrijk der Nederlanden 1919. - 's Gravenhage/Utrecht : Martinus Nijhoff / J. G. Broese, 1918. - p. 260;
Staatsalmanak voor het Koningrijk der Nederlanden 1921. - 's Gravenhage/Utrecht : Martinus Nijhoff / J. G. Broese, 1920. - p. 282;
Arnhemsche courant, 11-03-1916 Kerk en School.;
Nieuwe Haarlemsche Courant | 8 september 1920 | pagina 6 Nieuws uit Haarlem. : Gemeentezaken.;
Adresboeken Haarlem | 1 januari 1921 | pagina 22 Gymnasium. : Leeraren.;
De profunditate expressa in pictura Graeca antiqua / D. M. Hoogeveen. - Haarlem : Erven Loosjes, 1925;
Adresboeken Haarlem | 1 januari 1926 | pagina 17 Gemeentelijk Gymnasium.;
Haarlem's Dagblad | 17 juli 1931 | pagina 2 Advertenties Getrouwd;
Leeuwarder courant, 17-07-1931 Familiebericht;
Nieuwe Haarlemsche courant, 31-08-1935 Gemeentezaken Personalia;
Haarlem's Dagblad | 27 augustus 1935 | pagina 1 Het Haarlemsche Leerarencorps : Een leeraar van het Gymnasium op wachtgeld;
Haarlem's Dagblad | 27 augustus 1935 | pagina 7 Het Haarlemsche Leerarencorps;
Haarlem's Dagblad : De Zaterdagavond | 25 juli 1936 | pagina 9 Notities van een Grieksche reis. : Op klassieken bodem. - Bezoek aan Corfoe en Delphi / D. M. Hoogeveen;
Haarlem's Dagblad | 1936 | 11 september 1936 | pagina 1 De Haarlemsche Scholen voor M.O. : Een bevredigend aantal leerling voor den nieuwen cursus. Bijzonderheden over de gevolgen.;
Het Vaderland : staat- en letterkundig nieuwsblad, 12-11-1937 [k6a1];
Leeuwarder courant, 18-11-1937 muziek "Bruidsmuziek";
De Standaard, 07-12-1937 Nieuwe muziek / K.;
Zutphensche courant, 07-09-1938 Een Egyptische reis;
Algemeen Handelsblad, 10-03-1939 Agenda;
De Maasbode, 15-03-1939 Werk van Dr. D. M. Hoogeveen. : In de kunsthandel Leffelaar te Haarlem.;
Nieuwe Haarlemsche courant, 15-03-1939 Kunsthandel Leffelaar : Expositie dr. D. M. Hoogeveen.;
De Maasbode, 28-03-1939 Dr. D. M. Hoogeveen te Haarlem. : Een classicus exposeert stillevens en landschappen. / W.;
Leeuwarder courant, 23-10-1939 Kunst : Friesche kunsttentoonstelling te 's-Gravenhage;
Haagsche courant, 08-11-1939 Friesche kunsttentoonstelling in den Haagschen Kunstkring. : Bij het 40-jarig bestaan van "Rjucht en Sljucht".;
Oprechte Haarlemsche courant, 06-10-1941 5e Groepstentoonstelling van K.Z.O.D.;
Oprechte Haarlemsche courant, 11-10-1941 Kunst Zij Ons Doel Vijfde groepstentoonstelling in het Frans Hals Museum. : Schilderijen, Zquarellen, Teekeningen en Plastieken.;
Algemeen Handelsblad, 19-12-1942 Goed werk bij „St. Lucas" : Tentoonstelling in het Stedelijk Museum te Amsterdam.;
Oprechte Haarlemsche courant, 22-04-1943 Kunst Zij Ons Doel exposeert. / Herm. Voskuil;
Tentoonstelling van werken der leden : schilderijen, aquarellen, beeldhouwwerken, teekeningen en grafische werken in het Frans Halsmuseum [...], catalogus 17 april-2 mei 1943". - Kunst Zij Ons Doel binnenzijde;
Haarlemsche courant : nieuwsblad voor Noord-Holland, 22-06-1943 Kunst in de hoofdstad. : Tentoonstelling van „Sint Lucas” in het Stedelijk Museum. / Herm. Voskuil;
Haarlemsche courant : nieuwsblad voor Noord-Holland, 30-03-1944 Voorjaarstentoonstelling in de hoofdstad. : Expositie „Sint Lucas”. / Herm. Voskuil;
De Gooi- en Eemlander : nieuws- en advertentieblad, 31-03-1944 Schilderkunst. : Sint Lucas.;
Haarlemsche courant : nieuwsblad voor Noord-Holland, 05-05-1944 „Kunst Zij Ons Doel.” : Tentoonstelling in het Frans Hals Museum. / Jan D. Voskuil;
Algemeen Handelsblad, 29-06-1944 Kunst en cultuur Hoeveel zijn schilderijen waard? : Ook de Oudheid kent vermaarde voorbeelden van hooge prijzen voor schilderstukken.;
De Heerenveensche koerier : onafhankelijk dagblad voor Midden-Zuid-Oost-Friesland en Noord-Overijssel, 25-09-1947 „Boerenbedrijf in beeld.” : Een schilderijen-expositie op de Friese Landbouwtentoonstelling. / G. S.;
Het Binnenhof, 15-04-1949 In het Haags Gemeente-Museum Grote Prentkunst : Hiroshige tovert met de werkelijkheid;
Gazet van Limburg, 09-08-1950 Boeiend en eigen Friese Beeldende Kunst in Geleen : Persoonlijke en picturale elementen gehandhaafd / L. M.;
Nieuwe Haarlemsche courant, 12-03-1951 Huistentoonstelling Dr. Hoogeveen : Schilder van glans en spiegeling / L. T.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-07-1952 Expositie van Friese Kunst te Bolsward zeer attractief / F. K.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-12-1952 Pyt van der Hem it meast wurdearre : De enquête op de eksposysje yn 't Boalserter stedhûs;
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 19-02-1953 Friese kunstenaars bieden steun Waardevolle expositei geeft een gevarieerd beeld : Bezoek provinciale griffie en maak daarvoor ruime keus / G. Struiksma;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-08-1953 Friese kunst in Amersfoort / Adin.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-12-1954 St. Nicolaas-tentoonstelling in de Prinsentuin / E. K.;
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 03-12-1954 It Boun fan Fryske Kunstners Expositie in Prinsetún in de Sinterklaastijd;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 09-09-1955 Voorzitter Boun Fryske Kunstners: Benner werd bij ons wel gadegeslagen en bewonderd / E. K.;
De Heerenveensche koerier : onafhankelijk dagblad voor Midden-Zuid-Oost-Friesland en Noord-Overijssel, 21-09-1955 Schilder en schilderes exposeren in Prinsetun : Mej A.S. Fontein en dr D.M. Hoogeveen / G. Struiksma.;
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 08-11-1957 Grote voorkeur voor schilderijen van deze eeuw;
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 24-05-1961 Boun fan Fryske Kunstners yn kunstsintrum „Prinsetún” / G. Struiksma.;
Algemeen Handelsblad, 02-01-1962 Lezers vragen het woord Aapnootmies / D. M. Hoogeveen;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 20-03-1964 „Master Hoogeveen Skoalle" gisteren geopend Stiens gaf nieuwe school naam van schrijver van aap-noot-mies methode (foto: inspecteur K. Elzinga, dr Douwe Mattheus Hoogeveen Hoogeveen en zijn vrouw Neeltje Boelstra);
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 23-04-1964 Expositie in „Prinsetún” Boun Fryske Kunstners / J. Struiksma. [G. Struiksma.];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-04-1964 In de Prinsentuin Weinig niveau op expositie negen leden van It Boun / E. K.;
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 06-04-1966 Tentoonstelling Boun fan Fryske kunstners Wat middelmatig en zonder verrassing / G. Struiksma.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 09-04-1966 In kunstcentrum Prinsentuin Twaalf leden "Boun" op goede tentoonstelling / E. Kools;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-10-1971 de friese galerij / e. kools D.M. Hoogeveen;
NRC Handelsblad : Cultureel Supplement, 26-01-1973 West-Groningen / Rudy Kousbroek;
NRC Handelsblad : Cultureel Supplement, 02-02-1973 Brieven aan CS West-Groningen (1) / D. M. Hoogeveen;
NRC Handelsblad, 22-10-1976 Familiebericht [k1a5];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 22-10-1976 Familiebericht [k5a1];
De Telegraaf, 22-10-1976 Familiebericht [k3a2];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 09-06-1977 Exposities;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-06-1977 de friese galerij / sikke doele, marius touwen. - Nagelaten werk D. M. Hoogeveen bij Van Hulsen Een schilderende classicus;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-03-1991 Vrienden in de bres voor Dekema Jelsum;
Wikipedia Absolute schilderkunst;
Wikipedia Dick Ket;
rkd Dick Ket;
Historisch Centrum Leeuwarden:
1342 Master Hoogeveenskoalle te Stiens, 1962-1975 | Inventaris;
Meester Hoogeveen skoalle (OLS) STIENS1672;
15.
[3178] / Hessel de Walle. - Plaats: Jelsum, Boeknummer 3178;
16.
Delpher:
De archieven van het St. Anthony-Gasthuis te Leeuwarden 1425-1813 / R. Visscher. - Leeuwarden : [Noord-Nederlandsche Boekhandel, afd. Meijer & Schaafsma], 1921. - p. 104 [no.310];
17.
Vijf boecken der gewysder saecken voor den hove van Vries-land / Johan van den Sande. - Leeuwarden : Sydtse Rinnerts, 1652. - p. 327;
18.
De Sint-Genoveva Kerk van Jelsum [folder]. - p. 2;
Jelsum, de hervormde kerk, Interieur / T.E. van Popta. - 1990, p. 1;
Stichting Alde Fryske Tsjerken Kerk - Sint Genovevakerk - informatie, Interieur;
19.
AlleFriezen:
Jan Aukes
geboren -
doop -
huwelijk -
lidmaat -
lidmaat (1766-1772) -
overleden;
Rinske Sikkes
overleden;
20.
provinsje fryslân / provincie fryslân Cultuurhistorische Kaart Fryslân 10 Stinzen en states / buitenplaatsen;
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 165-166;
Een onuitgegeven gedicht van Balthasar Bekker / W.J.C. van Hasselt, p. 99-100 (in: De Vrije Fries 9 (1862) p. 99-102);
De Donia's op Hinnema State bij Jelsum / Yme Kuiper, p. 19 (in: Historisch tijdschrift Fryslân, jrg 28, nr 2 (maart/april 2022), p.18-22;
Fullenius / Gerrit Boeijinga, p. 30, 32 (in: Genealogysk Jierboek, 2010, ISBN 978-90-6273-861-8, p.7-100;
Balthasar Bekker : de bestrijder van het bijgeloof / W.P.C. Knuttel. - 's-Gravenhage : Martinus Nijhoff, 1906. - p. 27-29;
Stamboek van den Frieschen, vroegeren en lateren, adel, uit oude en echte bescheiden en aanteekeningen, en met bijvoeging van de wapens der onderscheidene geslachten, opgemaakt : Deel 2 / M. de Haan Hettema en A. van Halmael Jr. - Leeuwarden : Meindersma, 1846. - p. 100;
Delpher:
Franeker courant, 30-03-1934 Dr. Balthasar Bekker als predikant, auteur en theoloog te Franker. 1634 - 20 maart - 1934. : II Voor het voormalig slot Liauckema te Sexbierum;
Aan Balthasar Bekker - als bestrijder van de heksenvervolging - zijn en zullen nog vele werken besteed worden tot zelfs een muziektheaterstuk:
Trouw, 7 december 2009 Bestrijder van bijgeloof en heksenwaan / Cokky van Limpt;
"Unserm grossen Bekker ein Denkmal"? : Balthasar Bekkers 'Betoverde Weereld' in den deutschen Landen zwischen Orthodoxie und Aufklärung / Annemarie Hinten-Nooijen. - Studien zur Geschichte und Kultur Nordwesteuropas, Bd. 20; ISSN 1617-3112. - Münster [etc.] : Waxmann, 2009. -
proefschrift;
Balthasar Bekker: de demonen vastgenageld in de hel, de toverijvervolging onzinnig / Hans de Waardt. - Simmerjûncollege #6 (19 augustus 2020) - [YouTube weergave 158];
Balthasar, muziektheater, mei t/m juni 2023;
In een onlangs verschenen proefschrift komt hij echter niet voor:
Qualitative Darwinism: An evolutionary history of witch-hunting / Steije Thomas Hofhuis. - 2022. - ISBN 978-90-361-0687-0. - proefschrift;
21.
Delpher:
Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst : Deel IX De provincie Friesland / Rijkscommissie tot het opmaken en uitgeven van een inventaris en eene beschrijving der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. - 's-Gravenhage : Algemeene Landsdrukkerij, 1930. - p. 223;
dbnl Nieuw woordenboek der Nederlandsche taal / I.M. Calisch, N.S. Calisch. - Tiel : H.C.A. Campagne, 1864. - Erentfeste;
Jelsum troch de tiden hinne / H. de Jong. - Drachten : Laverman, 1965. - p. 14;
[3181] / Hessel de Walle. - Plaats: Jelsum, Boeknummer 3181;
([3179] / Hessel de Walle. - Plaats: Jelsum, Boeknummer 3179) [corrigeren];
22.
Jelsum troch de tiden hinne / H. de Jong. - Drachten : Laverman, 1965. - p. 13;
Kerkkalender van overleden Friese edelen e.a. 1409-1634
door Ernst Harinxma van Donia, 1606/1613 - 1634 / M.H.H. Engels. - februari 2007 [onder 1609, • 11 Jan.];
23.
[vertaling Google translate, dd 26-8-2022];
24.
[3181] / Hessel de Walle. - Plaats: Jelsum, Boeknummer 3181;
AlleFriezen:
Dyrck Liuwes Nedergerechten;
Anna Dirx
ondertrouw -
Nedergerechten inschrijving
bevestiging huwelijk;
Delpher:
Leeuwarder courant, 29-04-1940 Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde : Iets over Friesche zerken en zerkhouwers;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 09-03-1974 In kunst der grafzerken Friesland voorop / Sytse Jan van der Molen;
Friesland en de eilanden Ameland, Schiermonnikoog, Terschelling, Texel, Vlieland : propaganda-uitgave met instemming en medewerking van verschillende gemeenten en V.V.V.'s. - Leeuwarden : Realta, 1937. - p. 162;
Stichting Alde Fryske Tsjerken: Grafstenen in en rond de oude Friese kerken / W. Dolk, p. 153 (in: Keppelstok 7, 1973. - p. 145-169);
25.
De Sint-Genoveva Kerk van Jelsum [folder], p. 4;
Jelsum, de hervormde kerk, Interieur / T.E. van Popta. - 1990, p. 2;
26.
Wikipedia No-One but You (Only the Good Die Young);
27.
kro ncrv: Binnenstebuiten, 18 mei 2016
Dekema State [duur 10.26];
Acer hoveniers Hoveniersbedrijf Acer, Over ons;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 25-09-1999 Beheerdersechtpaar;
Dagblad van het Noorden, 31-12-2005 Bekende noorderlingen die overleden in 2005;
Leeuwarder Courant, 11-06-2009 Historisch groen zit tuinbaas in de vingers / Anko de Jong;
Friesch Dagblad, 11-04-2020 Dekema State: wonen, werken en genieten / Mark Vallinga;
Leeuwarder Courant, 16-07-2020 Hele jaar door vers fruit op Dekema State / Ines Jonker;
Online Begraafplaatsen Rob Leopold;
Delpher:
Overijsselsch dagblad, 19-02-1929 Burgelijke stand.: Wijhe;
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 23-09-1936 Wijhe Boomgaardverzorging en fruitteelt;
Deventer dagblad, 31-10-1947 25-Jarig dienstjubileum;
Overijsselsch dagblad, 07-11-1952 30 Jaar tuinbaas;
Dagblad van het Zuiden voor Eindhoven, Meierij, Peel en Kempenland, 26-11-1941 Burgelijke stand.: Robert Henri Leopold, zoon van C.T.A. Leopold-Verstijnen;
Het Vaderland : staat- en letterkundig nieuwsblad, 15-01-1940 Familiebericht: vader Ir. R. L. Leopold en moeder C. Th. A. Leopold-Verstijnen; Opa Henri C. G. M. Verstijnen, kunstschilder;
Vader Ir. R. L. Leopold heeft rond 1982 vanuit zijn toemalige woonplaats in Aduard, Baron Lewe van Aduardsingel 6, een klassefoto van zijn tante Geeske Leopold (feb 1879 - Doorwerth, 21-10-1963) naar de Leeuwarder Courant gestuurd, die het op 20 maart 1982 afdrukte. Tante Geeske staat hier rechtsvooraan van de drie meiden. Wat Ir. R.L. Leopold kennelijk niet wist dat bovenaan tweede van rechts Margaretha Geertruida Zelle stond die later bekend werd als Mata Hari
bronnen:
Historisch Centrum Leeuwarden: Leovardia, 2000-2018 | 2018 | 1 januari 2018 | pagina 24 De klas van Mata Hari / Nykle Dijkstra,
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-10-1963 Familiebericht,
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 20-03-1982 Photo's uit oerpake's tijd;
YouTube Snoeiles van meestersnoeier Jan Freriks, Rijnmond, 11 maart 2011;
De Tuinman en de Kok : De Tuinman Jan Freriks, de stille kracht van Dordwijk, 16 juni 2016;
Portret van een Tuin / Rosie Stapel. - 2015 [98 min.];
Info:
De teelt van leifruitbomen / J.M. Freriks, Pia Eskes (tekeningen). - Stichting In Arcadië, 1997. - ISBN 978-90-816558-1-1. - 3e druk 2021;
Fruitteelt voor iedereen / Jan Freriks, Bianka van Hattem (tekeningen). - Ochten : Stichting Nationaal Fruitpark Ochten, 2009. - ISBN 978-90-821888-0-6 [herziene uitgave van Zutphen : Thieme, 1980. - ISBN 90-03-96430-0];
Leifruit voor beginners / Jan Freriks, Pia Eskes (tekeningen). - [Deventer] : Scriptio, 2014. - ISBN 978-90-877302-1-5;
Tuinjournaal, jaargang 28 - nummer 1 Maart 2011: leifruit;
Wageningen University & Research Jan Freriks;
28.
Middelnederlandsch Handwoordenboek / J. Verdam, C.H. Ebbinge Wubben (bewerking). - 's-Gravenhage, Martinus Nijhoff, 1973. - ISBN 90-247-0713-7
p. 436 ooft = boomvruchten - maar dan gaat het om het woord vrucht, aangezien vervolgens de varianten ooftboom en ooftboomgaert volgen. Dit zou dan dubbelop het woord boom in zich dragen. Ook de begrippen ooftmenger (handelaar), ooftschip en ooftsijs zouden dan een minder logische betekenis krijgen.
p. 767 warmoes = groente;
Van Dale : Groot wordenboek der Nederlandse taal / G. Geerts, H. Heestermans m.m.v. C. Kruyskamp. - Utrecht/Antwerpen : Van Dale Lexicografie, 1984. - ISBN 90-6648-401-2. - Elfde, herziene druk. - p. 1969 ooft = fruit (van met name fruitbomen), waarna begrippen volgen als ooftkelder = kelder waarin ooft voor de winter bewaard wordt.
Driemaal den aardbol om! : aardrijkskunde voor de volksschool in drie ineensluitende leerkringen / F. Bruins. - Groningen : P. Noordhoff en M. Smit, 1873. - p. 39: warmoezerij = tuinbouw;
Historische woordenboeken : Nederlands en Fries / instituut voor de Nederlandse taal: ooft: boomvruchten, vooral appelen en peren;
Nederlandse encyclopedie: Encyclo.nl: ooft = o.a. boomvruchten, fruit, vrucht, opbrengst;
Het studeren van Zuid-Afrikaanders aan Nederlandse universiteiten en aan de Rijks inrichtingen voor land-, tuin en bosbouwonderwijs te Wageningen / A. Welcker, Melius de Villiers. - [s.n.] : Ned. Z.-Afr. Ver., 1906. - p. 155;
Oosthoek's geïllustreerde encyclopaedie / W.A.F. Bannier, A.A. Pulle. - Utrecht : A. Oosthoek, 1916-1923. - p. 155: Gravenzande ('s-): Hier wordt tuinbouw omschreven als groenten, fruit- en ooftteelt, zodat ooft dus als iets anders gezien wordt dan fruit!
Ooftplanten: de afbeelding kan gelezen worden als 'Vruchtplanten', aangezien bijvoorbeeld de ananas (3) geen boomvrucht is.
Gek genoeg worden in de encyclopaedie vele woorden die beginnen met ooft gebruikt. Ze zijn echter niet opgenomen als lemma;
29.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 11-12-2013 gehoordgezien Oud;
Leeuwarder Courant, 27-11-2014 Snoeibeurt voor stokoude linden / Ines Jonker;
30.
De krant van toen:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 14-08-1982 Tuin Dekema State Jelsum opgeknapt;
31.
De krant van toen:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 14-08-1982 Tuin Dekema State Jelsum opgeknapt;
Dekema State Jelsum
Rondgang door de State en wandeling rondom : Kijkwijzer met nadere historische informatie. - p.4;
32.
De krant van toen:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 14-08-1982 Tuin Dekema State Jelsum opgeknapt;
33.
Hekken in Nederland / Peter Meijer. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders Uitgevers, 2002. - p. 10;
34.
De krant van toen:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 20-01-1940 Dekema State te Jelsum;
35.
Friesch Dagblad, 11-04-2020 Dekema State: wonen, werken en genieten / Mark Vallinga;
36.
Dekema State : een eeuwenoude adellijke oase - Over Dekema State Historie;
37.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 09-09-2014 Geldgebrek;
Leeuwarder Courant, 09-09-2014 Dekema State in Jelsum is klaar voor meer bezoek / Ger Bosklopper;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 25-02-2020 Allemastate is een oase van rust / Jelle Raap;
38.
De krant van toen:
Nieuwsblad van het Noorden, 25-08-2001 Nieuwe dekema state oud ingericht / Wim Jassies;
Friesch Dagblad, 11-04-2020 Dekema State: wonen, werken en genieten / Mark Vallinga;
Menkemaborg te Uithuizen, zie De Ommelanden pag. 542-552
Borg Verhildersum te Leens, zie De Ommelanden pag. 482-483, 518-520
39.
Delpher:
Nieuwsblad van het Noorden, 21-02-1934 Familiebericht;
Groninger dagblad : ochtendblad voor de Noordelijke provinciën : officieel orgaan van de Gemeente Groningen, 04-07-1945 Familiebericht;
Algemeen Dagblad, 27-01-1962 Bedreigde jeugd in Hoge Noorden? De hoeve is geen asiel voor ellende / Hans Verhagen; Egbert Munks (foto);
Trouw, 28-10-1972 Getrouwd 27-10-1972 met Lieke Planten;
Nieuwsblad van het Noorden, 22-01-1977 De Borgbewaarders / Tony van der Meulen; Wladimir v.d. Burgh (foto), met Veldman boven zijn kaartenbak;
Nieuwsblad van het Noorden, 21-03-1979 Schouwen in Menkemaborg inspireerden tot studie / Blikvanger, met op foto Veldman bij de schoorsteenmantel;
Nieuwsblad van het Noorden, 01-09-1980 Menkemaborg 'herleeft' in volle glorie van 18de eeuw / Blikvanger;
Trouw, 12-12-1980 Familiebericht;
NRC Handelsblad, 02-10-1982 Op stap Borgweelde in het hoge noorden / H. Besselaar;
Nieuwsblad van het Noorden, 27-06-1984 Gebrandschilderde ramen in de Menkemaborg van J. Tewes / Blikvanger;
NRC Handelsblad, 16-12-1987 Familiebericht;
Nieuwsblad van het Noorden, 20-09-1991 Ploegwerk in Verhildersum is De Ploeg onwaardig / Friggo Visser;
Nieuwsblad van het Noorden, 20-02-1993 Eerste steen van Verhildersum uit 14de eeuw : Vrouwe Hilde voorouder van laatste gouverneur Indië / Herma Kamphuis;
NRC Handelsblad, 19-05-1994 De Menkemaborg : Een vervlogen cultuur in groen gevat / Michiel Hegener;
Trouw, 29-06-1995 Borgbewoner bleef maar veranderen / Cees Straus;
De krant van toen:
Nieuwsblad van het Noorden, 28-06-1997 Een nieuwe Collenius betekende een nacht niet slapen / Wim Jassies;
Nieuwsblad van het Noorden, 28-06-1997 De stagiair die tot zijn pensioen bleef / Wim Jassies, Han de Graaf (foto met de bijna pensionado);
Groningen 40-45 Het gezin Veldman uit Hekkum: gegijzelde kinderen;
40.
Heraldiek = Heraldry, customs, rules and styles / Carl-Alexander von Volborth; D.J. Arriëns (vertaler). - Amsterdam : De Bataafsche Leeuw, 1985. - ISBN 90-6707-035-1. - p. 162;
41.
Dekema State : een eeuwenoude adellijke oase - Over Dekema State - Historie - Portretten George Ripperda en Anna Catharina van Dekema;
De Friese Regimenten Jurjen van Ripperda / Jeroen Punt, André A. Buwalda;
Leedbrieven 1598-1700 Julius van Botnia, 1625 / M.H.H. Engels. - januari 2021;
Hofmeesters en secretarissen van het stadhouderlijk hof Georg/Jurjen van Ripperda / M.H.H. Engels. - augustus 2021;
Begrafenis Willem Lodewijk, 1620 Georgen van Ripperda / M.H.H. Engels. - september 2016;
Wikipedia Wybrand de Geest, Rembrandt van Rijn;
rkd Wybrand de Geest;
Ecartico : Linking cultural industries in the early modern Low Countries, ca. 1475 - ca. 1725 Wybrand Simonsz. de Geest;
Hoogst aangeslagenen Friese elf steden 1672 228 Geest Wibrant de Geest / M.H.H. Engels. - september 2015;
42.
Dekema State : een eeuwenoude adellijke oase - Over Dekema State - Historie - Portretten Hille Ripperda en Reyner Albeda thoe Spijck;
Delpher:
Genealogie van het geslacht Ripperda / C.P.L. Rutgers p. 214 R. (De wapenheraut; maandblad gewijd aan geschiedenis, geslachts-, wapen-, oudheidkunde, jrg. 5, 1901);
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 26-08-1925 Dekema-State. III.;
Leeuwarder Courant : Sneon en Snein, 09-06-1990 Heer en vrouwe van Dekema State / Irene Overduin; Willem de Jong (foto);
Wigbolt Ripperda behoudt Haarlem maandenlang / Marcel Tettero;
De Ommelanden : band 1 / Heleen van Baalen, Weiko Piebes. - Veendam : Staalboek, 2022. - ISBN 978-90-72938-59-6. - p. 336;
Byvoegzels op het vaderlandsch woordenboek : met kaarten, plaaten en pourtraitten : Oorspronklyk verzameld door Jacobus Kok. A-B / Jan Fokke, Jacobus Kok. - Amsterdam : Johannes Allart, 1797. - p. 257;
43.
rkd images Kooi, Willem Bartel van der;
rkd images Willem Bartel van der Kooi;
rkd images Willem Bartel van der Kooi - Portret van Juliana Lucia Elisabeth Maria Houth;
rkd artists Willem Bartel van der Kooi;
Delpher:
Leeuwarder courant : Sneon en Snein, 27-05-1978 Mijn naam is Willem Bartel van der Kooi / Sytse Jan van der Molen;
Historische Vereniging Noordoost-Friesland, 1 september 2011 Willem Bartel van der Kooi en het tekenonderwijs in Friesland;
Geliefd en beschaafd : Willem Bartel van der Kooi / Ruud Spruit. - (in: Historisch tijdschrift Fryslân, jrg 23, nr 2 (maart/april) 2017. - p. 9-11;
Arnhemsche courant, 12-11-1890 overlijden Haye van der Kooi;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-07-1976 Nieuwe impuls aan Friese portretschilderkunst;
Nieuwsblad van het Noorden, 14-07-1976 Te Kunst & Te Keur Van der Kooi en de Friese statie / Erik Beenker;
Geschiedenis der Vaderlandsche schilderkunst, sedert de helft der XVIII eeuw / Roeland van Eijnden en Adriaan van der Willigen. - Haarlem : A. Loosjes, Pz.
Deel 2, 1817 [hierin levert Van der Kooi info over derden],
Deel 3, 1820 [levensbeschrijving p. 137-143];
Deel 4, 1840 [hierin nog iets over Van der Kooi];
Dekema State : een eeuwenoude adellijke oase - Over Dekema State - Historie - Portretten Juliana Lucia Elisabeth Maria Houth en Gerardus van Wageningen;
AlleFriezen/AlleGroningers:
Willem Bartel van der Kooi
ondertrouw -
huwelijk -
overlijden
Jetske Haijes
Lidmatenregister Herv. Gemeente Franeker -
overlijden
Binne van der Kooi
geboorte -
overlijden
Haye van der Kooi
geboorte -
huwelijk -
geboorte dochter Jetske -
geboorte dochter Margaretha -
geboorte dochter Willemina -
geboorte dochter Frederica -
inschrijving;
44.
rkd artists Bernardus Accama (I);
AlleFriezen:
Sijmon Accama overleden;
Mathijs Accama geboorte;
Bennardus Accama gedoopt - overlijden;
Oudheidkundige plaatsbeschrijving van de gemeente Kollumerland en Nieuwkruisland / door A.J. Andreae. - 2 delen. - Kollum : T. Slagter, 1885. - Deel 1, p. 83;
Delpher:
Honderd jaren Nederlandsche schilder- en teekenkunst : de Romantiek met voor- en natijd (1750-1850) / P.A. Scheen. - Den Haag : Uitgevers-Bureau "Boek en Periodiek", 1946. - p. 10;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 26-08-1925 Dekema-State. III;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-01-1990 Bernardus Accama telde zijn portretten / Hugo Kingmans;
45.
Dekema State : een eeuwenoude adellijke oase - Over Dekema State - Historie - Portretten Anna Maria van Burmania;
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 26-08-1925 Dekema-State. III;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-12-1990 'Schatten uit Friesland' in Fries Museum Hoe adel bijdroeg aan cultuur in Friesland / Hugo Kingmans;
Vriesche courant, 15-11-1808 Holland Leeuwarden;
Vriesche courant, 17-11-1808 Leeuwarden;
Rotterdamse courant, 19-11-1808 Familiebericht;
rkd images Bernardus Accama (I);
rkd images Bernardus Accama (I);
KunstVensters.com, 17 september 2020 Waarom droeg men pruiken in de pruikentijd? / Jeroen de Baaij;
Huygens Instituut Burmania, Anna Maria van (1733-1808) / Kees Kuiken (13/01/2014);
Dekema State : Schatten van stinsen / Ruud Spruit. - p. 21 (in: Historisch tijdschrift Fryslân, 20ste jaargang, nr. 2, maart/april 2014. - Leeuwarden : Fries Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde, 2022. - p. 20-22);
Stamboek van den Frieschen, vroegeren en lateren, adel, uit oude en echte bescheiden en aanteekeningen, en met bijvoeging van de wapens der onderscheidene geslachten / Montanus Haan Hettema, Arent van Halmael. - 3 delen. - Leeuwarden : Meindersma, 1846. - Deel 1 p. 65;
Westerkerk te Leeuwarden / Johs Wenning IJz. - Leeuwarden, 1884 (in: Maandblad van het Genealogisch-heraldiek genootschap "De Nederlandsche Leeuw." - 2e jaargang, no 7, 1884 p. 55);
AlleFriezen:
Anna Maria van Burmania overleden;
Anna Maria van Burmania begraven;
46.
Dekema state : Een eeuwenoude adellijke oase Jacobus Gerhardus van Wageningen;
Stads- en dorpskroniek van Friesland / G.A. Wumkes. - 2 delen. - Leeuwarden : Eisma, 1930-1934. - p. 156, 167, 184;
Delpher:
Leeuwarder courant, 22-09-1826 Advertentie [k1|k2, a2];
Leeuwarder courant, 08-02-1828 Door de Particuliere Commissie te Leeuwarden;
Nederlandsche staatscourant, 10-12-1828 Vriesland. Leeuwarden.;
Nederlandsche staatscourant, 25-11-1828 Nederlanden.;
Bredasche courant, 12-11-1830 Nederlanden.;
Algemeen Handelsblad, 18-11-1830 's Hertogenbosch, 15 November;
Algemeen Handelsblad, 28-01-1831 Advertentie [k1a5];
Leeuwarder courant, 11-02-1831 Advertentie [k2a3];
Leeuwarder courant, 15-03-1831 Advertentie [k1a3];
Leeuwarder courant, 05-07-1831 Advertentie [k2a3];
Leeuwarder courant, 17-01-1834 Advertentie [k2a2];
Algemeen Handelsblad, 12-09-1834 Binnenlandsche berigten. III.;
Leeuwarder courant, 18-09-1838 Nederlanden.;
Leeuwarder courant, 20-07-1841 Nederlanden. Leeuwarden;
Leeuwarder courant, 14-09-1841 Binnenland. Leeuwarden;
Leeuwarder courant, 18-04-1848 Advertentie [k1a4];
Algemeen Handelsblad, 24-04-1852 Leeuwarden.;
Leeuwarder courant, 26-07-1867 Leeuwarden.;
Koning Willem II in Friesland, 1841 / J. van Leeuwen. - Leeuwarden : Suringar, 1842 p. 15;
47.
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 26-08-1925 Dekema-State. III.;
Leeuwarder courant, 14-10-1897 Familiebericht. III.;
Nieuw dagblad van 's Gravenhage, 06-08-1862 Residentie-Nieuws;
Nieuw dagblad van 's Gravenhage, 28-05-1873 Residentie-Nieuws;
Leeuwarder courant, 31-10-1854 Stads Teekenschool;
Leeuwarder courant, 17-03-1871 Familiebericht;
Stads- en dorpskroniek van Friesland : een samenlezing van tal van bijzonderheden uit het Friesche volksleven in het midden der vorige eeuw, beginnende bij het jaar 1843 : (prijzen der landbouwproducten, volksfeesten, verkoopingen, afbraak van stinsen, kerkbouw, geboorte- en sterfdagen van bekende Friezen, enz.) / G. Wumkes. - [Leeuwarden] : Nieuwsblad van Friesland, 1917. - p. 157;
Honderd jaren Nederlandsche schilder- en teekenkunst : de Romantiek met voor- en natijd (1750-1850) / P.A. Scheen. - Den Haag : Uitgevers-Bureau "Boek en Periodiek", 1946. - p. 148;
rkd portraits Johan Joeke Gabriël van Wicheren;
rkd artists Johan Joeke Gabriël van Wicheren;
48.
Dekema state : Een eeuwenoude adellijke oase Jacobus Gerhardus van Wageningen;
Delpher:
Leeuwarder courant, 02-08-1870 Leeuwarden.;
Het vaderland, 03-08-1870 Leeuwarden.;
49.
Dekema State Jelsum
Rondgang door de State en wandeling rondom : Kijkwijzer met nadere historische informatie. - p.8;
Delpher:
De Telegraaf, 23-08-1936 Over actueel en antiek.;
50.
rkd portraits Jan Willemsz. de Wilde portret Margaretha van Unia;
rkd artists Jan Willemsz. de Wilde;
Dekema state : Een eeuwenoude adellijke oase Margaretha van Unia;
51.
Dekema State : Schatten van stinsen / Ruud Spruit. - p. 21 (in: Historisch tijdschrift Fryslân, 20ste jaargang, nr. 2, maart/april 2014. - Leeuwarden : Fries Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde, 2022. - p. 20-22);
Dekema state : Een eeuwenoude adellijke oase Havank;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 09-01-2001 Opknapbeurt voor grafsteen Havanks hondje;
Leeuwarder Courant, 11-06-2001 Grafsteen hondje van Havank ligt verkeerd;
Leeuwarder Courant, 19-07-2014 Het leven van Havank / Sietse de Vries;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-07-1994 Graf Havank deerlijk verwaarloosd / Paul Janssen (foto);
1954 Een literaire doorsnee / Murk Salverda, Erna Staal. - Schrijversprentenboek, 36; ISSN 0080-7192. - Amsterdam : Em. Querido's Uitgeverij, 1994. - ISBN 90-214-5002-X p.101;
Vertaalde Dickens verhalen:
Lotgevallen en ontmoetingen van Nicolaas Nickleby en Nicolaas Nickleby;
52.
rkd portraits Anoniem portret Luts van Dekema;
rkd portraits Anoniem portret Georg (Jurrien) van Burmania;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-01-1990 'Stenen Pypke' verbond Dekemahof met de wereld / Tom Sandijck;
53.
Portret voor altijd = Portrait for ever / Ben van der Geest. - p. 32 [brochure];
Havankstichting Mateor Gerealiseerde Doelstellingen;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 17-08-1994 Gehoord en Gezien;
Leeuwarder Courant, 09-01-2001 Opknapbeurt voor grafsteen Havanks hondje;
Leeuwarder Courant, 04-10-2008 Harje De Schaduw keert terug / Pieter de Groot;
Leeuwarder Courant, 19-07-2014 Het leven van Havank / Sietse de Vries;
Leeuwarder Courant, 11-09-2021 Harje Van Us Mem naar Havank / Pieter de Groot;
Delpher:
Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad, 12-02-1965 Verschijning in 1808 overleden Anna-Maria van Burmania inspirereert detectiveschrijver in zijn laatste levensjaren : Havank en de schone jonkvrouwe / Cor Wijbenga;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-01-1988 Havank geschaduwd / Pieter de Groot;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-07-1994 Graf Havank deerlijk verwaarloosd / Paul Janssen (foto);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-08-1994 Ingezonden Graf van Havank / J. H. Visser;
54.
De huidige boekerij in Dekemastate stamt van borg Verhildersum te Leens in Groningen.
Gerlich Doys (1626-1685)
en zijn bibliotheek / M.H.H. Engels. - september 2014;
55.
WorldCat Oosthoek's geïllustreerde encyclopaedie;
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 11-04-2020 Dekema State: wonen, werken en genieten / Mark Vallinga;
Delpher:
De Graafschap-bode, 16-12-1931 advertentie [k3a5];
56.
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 11-04-2020 Dekema State: wonen, werken en genieten / Mark Vallinga;
Dekema State : Schatten van stinsen / Ruud Spruit. - p. 22 (in: Historisch tijdschrift Fryslân, 20ste jaargang, nr. 2, maart/april 2014. - Leeuwarden : Fries Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde, 2022. - p. 20-22);
57.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 09-06-2001 Portret van laatste eigenaar;
Wikipedia Gudenå;
58.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 09-06-2001 Portret van laatste eigenaar;
Dekema State : een eeuwenoude adellijke oase - Over Dekema State - Historie - Portretten Gerard van Wageningen;
59.
Dekema State Jelsum
Rondgang door de State en wandeling rondom : Kijkwijzer met nadere historische informatie. - p.9;
60.
Delpher:
Voorwaarts : sociaal-democratisch dagblad, 01-06-1926 Van onzen Boekhandel : Komt binnen om aflevering I te bekijken van Duizend en één kijkjes in Zwitserland;
Middelburgsche courant, 02-06-1926 Duizend en één kijkjes in Zwitserland;
Algemeen Handelsblad, 01-06-1926 Toerisme. : Duizend en één kijkjes in Zwitserland;
Nieuwe Rotterdamsche Courant, 12-06-1926 Toerisme. / H. C. v. H.;
Algemeen Handelsblad, 17-06-1926 Duizend en één kijkjes in Zwitserland;
Algemeen Handelsblad, 01-11-1927 Toerisme. : Nieuwe uitgaven.;
Delftsche courant, 05-11-1927 Duizend en één kijkjes in Zwitserland;
CBS Prijzen toen en nu
fl. 32,05 in 1927 komt over met € 278,99 in 2021. Dit is een stijging van 1818,3%;
61.
Beleidsplan Dekema State : 2009-2014 / J. Hoogendam. - 1-7-2009. - p.8: 2. B. Collectiebeschrijving;
62.
Vrijwilliger op Dekema State: Nico Gramberg / Nico Gramberg. - p. 2 (in: Nieuwsbrief Vereniging van Vrienden van Dekema State, nr. 42, maart 2011);
63.
De krant van toen:
Nieuwsblad van het Noorden, 25-08-2001 Unieke beelden als stutmateriaal gebruikt;
Beelden uit het verleden / Arnold Zebel. - p. 1-2 (in: Nieuwsbrief Vereniging van Vrienden van Dekema State, nr. 30, maart 2007);
Gipsgietwerk in Nederland in de zeventiende eeuw / Ben Olde Meierink, p. 233-240 (in: Stuk : Kunst en Techniek. - Amersfoort/Zwolle : Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed / Uitgeverij Waanders, 2010. - ISBN 978-90-400-8650-2. - Unieke beelden als stutmateriaal gebruikt, p. 230-247;
64.
‘Het is niet alles goud wat er blinkt...’, over het stuk goudleerbehang van Dekema State / Arnold Zebel. - p. 1-3 (in: Nieuwsbrief Vereniging van Vrienden van Dekema State, nr. 47, oktober 2012);
‘Het is niet alles goud wat er blinkt...’, over het stuk goudleerbehang van Dekema State / Arnold Zebel. - p. 1-3 (in: Nieuwsbrief Vereniging van Vrienden van Dekema State, nr. 1, januari 1992);
65.
Dekema State Jelsum
Rondgang door de State en wandeling rondom : Kijkwijzer met nadere historische informatie. - p.10;
66.
Dekema State Jelsum
Rondgang door de State en wandeling rondom : Kijkwijzer met nadere historische informatie. - p.12;
67.
Dekema State Jelsum
Rondgang door de State en wandeling rondom : Kijkwijzer met nadere historische informatie. - p.4;
Fryske Hinnen - Friese hoen Goudpel;
68.
Dekema State Jelsum
Rondgang door de State en wandeling rondom : Kijkwijzer met nadere historische informatie. - p.13;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 06-07-2013 Oude grafzerk krijgt plek op Dekema State / Suzanne van der Horst;
69.
Dekema State Jelsum
Rondgang door de State en wandeling rondom : Kijkwijzer met nadere historische informatie. - p.13;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 06-07-2013 Oude grafzerk krijgt plek op Dekema State / Suzanne van der Horst;
Delpher:
De Heerenveensche koerier : onafhankelijk dagblad voor Midden-Zuid-Oost-Friesland en Noord-Overijssel, 30-05-1951 Vier eeuwen Heerenveen : Blaadjes uit het boek der historie (V) Wie waren de Heren? Grafzerk van Pieter Dekema in de Oldehove gemetseld : Spaarzame gegevens over vooraanstaande figuur / S. J. v. d. M.;
[3573] / Hessel de Walle. - Plaats: Jelsum, Boeknummer 3573;
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 164-165;
Homepage van Simon Wierstra Genealogie van het adellijk geslacht van Dekema;
70.
Hopman Rienck van Dekama en zijne verdediging van het Blokhuis te Staveren in 1581 / Jan van Wageningen thoe Dekama (in: Friesche Volksalmanak voor het jaar 1895. - Leeuwarden, Meijer & Schaafsma, p. 92);
De Hel in Friesland : Een naamkundige bijdrage / Johan Winkler (in: Friesche Volksalmanak voor het jaar 1895. - Leeuwarden, Meijer & Schaafsma, p. 12-17);
71.
Dekema State : een eeuwenoude adellijke oase - Dekema State - Nieuws - Nieuws Boek Dekema State na 10 jaar verschenen!. - 6 augustus 2020;
3voor12 friesland Concertorganisator en manager Sjoerd Cuperus overleden / Redactie. - 4 mei 2015;
Delpher:
Leeuwarder Courant : hoofdblad van Friesland, 13-09-1949 Familiebericht geboorte Sjoerd Sijbe;
Leeuwarder Courant : hoofdblad van Friesland, 03-10-1981 De Ooievaar wil geld voor popmuziek;
Leeuwarder Courant : hoofdblad van Friesland, 02-10-1982 Rot en Lovsky
Leeuwarder Courant : hoofdblad van Friesland, 14-03-1986 Stichting De Ooievaar: 'Leeuwarder publiek durft geen risico's te nemen' / Jacob Haagsma
mede-oprichters Stichting De Ooievaar: Johannes Rypkema, Andries de Moor, Piet Kok, Lammert van der Wal, Harry Muis, Sjoerd Cuperus, Pascal Plantinga;
Leeuwarder Courant : hoofdblad van Friesland, 13-06-1992 Wat voortkwam uit Hippo;
Historisch Centrum Leeuwarden: Leovardia, 2000-2018 | 2011 | 1 mei 2011 | pagina 9: Leeuwarden in de jaren zestig (III): Lange haren, lichtshows en bruine bonen / Walter Kromhout;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 05-05-2015 Sjoerd Cuperus (65) overleden;
Leeuwarder Courant, 05-05-2015 Familieberichten = auteur Sjoerd Cuperus boek over Dekema State;
Leeuwarder Courant, 30-07-2020 Fascinerende blik op leven Dekema State / Erwin Boers;
de Moanne De rozen van Dekema / Gerben de Vries. - 18 november 2020;
Erfgoed magazine Prof. dr. Yme Kuiper treedt toe tot het NKS bestuur / René. - 8 december 2021;
Dekema State : een eeuwenoude adellijke oase Toespraak Yme Kuiper tijdens presentatie boek;
internetraadpleging: 18 - 21-7-2022, 21-8 - 15-9-2022, 8-10 - 20-10-2022
|
|
|
herinneringsteken Oebele H. Wagenaar, Jelsum
gedachtenis-steen Samuël Robert Daniël van Wageningen, Jelsum
familiekeldergrafzerk Van Wageningen | Houth, Jelsum
familiegrafkelder Van Wageningen | Houth, Jelsum
ingang kerk, Jelsum
schip, kerk, Jelsum
grafzerk priorin S. Saeck Donia, Jelsum
kerk Jelsum | ? | Douwe Mattheus Hoogeveen, Jelsum
|
|
familiegrafsteen Rhale (1539-1640), Jelsum
|
|
preekstoel | 1703 | Jan Aukes, Jelsum
|
|
grafzerk Albert van Dekema en Harinck van Roorda | Dirk Lieuwes, Jelsum
|
|
orgel | 1834 | L. en J. van Dam, Jelsum
Klaas Boyen de Wind (1972-1999), Jelsum
|
|
kruidentuin en bleekveld, houten schuur, Dekema State, Jelsum
|
|
tuinkamer, groene gang, Het Sael, Dekema State, Jelsum
|
|
tuinkamer, groene gang, Het Sael, ingang + hal, blauwe gang, zitkamer, boekerij, brug, Dekema State, Jelsum
brug met toegangspoort, Dekema State, Jelsum
toegangszijde, brug, Dekema State, Jelsum
vertrekzijde, brug, Dekema State, Jelsum
toegangspoort, brug, Dekema State, Jelsum
windvaan, Dekema State, Jelsum
herinneringsteen 1814, Dekema State, Jelsum
|
|
wapenbord v. Wageningen, hal, Dekema State, Jelsum
|
|
Anna Catharina van Dekema | 1625 | Wybrand de Geest, Dekema State, Jelsum
|
|
Hille Ripperda | 1589 | ?, Dekema State, Jelsum
|
|
Het Sael raamzijde, Dekema State, Jelsum
Het Sael halzijde, Dekema State, Jelsum
|
|
Juliana Lucia Elisabeth Maria Houth | 1821 | W.B. van der Kooi, Dekema State, Jelsum
|
|
familieportret Doys, Dekema State, Jelsum
Johan Lodewijk Doys , Dekema State, Jelsum
Ansckje Bouricius, Dekema State, Jelsum
|
|
Anna Maria van Burmania | 1754 | Bernardus Accama, Dekema State, Jelsum
|
|
Jacobus Gerardus van Wageningen | 1871 | J.J.G. van Wiggeren, Dekema State, Jelsum
|
|
keuken, Dekema State, Jelsum
keuken, Dekema State, Jelsum
vogelkooi Adam en Eva | 18e eeuw | ?, Dekema State, Jelsum
Margaretha van Unia | 1624 | Jan Willemsz. de Wilde, Dekema State, Jelsum
uitzicht op Jonghof, gele gang, Dekema State, Jelsum
|
|
Luts of Lucia van Dekema | 1620 | anoniem, Dekema State, Jelsum
|
|
Havank | 1995 | Ben van der Geest, gele gang, Dekema State, Jelsum
|
|
boekenkast, de boekerij, Dekema State, Jelsum
boekenkast, de boekerij, Dekema State, Jelsum
|
|
Mona Bay Andersen, bureau, de boekerij, Dekema State, Jelsum
kussen, de boekerij, Dekema State, Jelsum
boekenkast, de boekerij, Dekema State, Jelsum
wandschildering | 18e eeuw, zitkamer, Dekema State, Jelsum
zitkamer, Dekema State, Jelsum
zitkamer, Dekema State, Jelsum
uitzicht op Jonghof, 1e verdieping, Dekema State, Jelsum
Kariatiden, beeldenzolder, Dekema State, Jelsum
goudleer, beeldenzolder, Dekema State, Jelsum
boerderij Ulbe Kooistra | ±1930 | Ids Wiersma, expositieruimte, Dekema State, Jelsum
maquette Dekema State, expositieruimte, Dekema State, Jelsum
winterlandschap | ? | Sjoerd Andringa, expositieruimte, Dekema State, Jelsum
duwslee, expositieruimte, Dekema State, Jelsum
Dekema State, Jelsum
deur, Dekema State, Jelsum
voedselvoorraad, kelder, Dekema State, Jelsum
heugel, kelder, Dekema State, Jelsum
Het Sael, ingang, blauwe gang, zitkamer, boekerij, voorplein en brug, Dekema State, Jelsum
goudpel kippen, Dekema State, Jelsum
ooievaarsnest + opvaart, Dekema State, Jelsum
Jonghof en Dekema State, Jelsum
Jonghof en Dekema State, Jelsum
stinzenflora in het nieuwe bos, Dekema State, Jelsum
pluktuin, Dekema State, Jelsum
uitzicht terras tuinmanswoning, Dekema State, Jelsum
|
|
Holwerd
Na een rustig ritje over de bekende weg bereiken we weer ons verblijf voor één nacht, het Logement Nij Bonga. De ontvangst door Henk en Jantina is hartelijk en we krijgen weer onze 'eigen' kamer, waar we de vorige keer ook sliepen.
Na de huishoudelijke mededelingen is er nog even tijd om bij te praten.
Vervolgens installeren we ons voor de nacht en slapen we over de zaken die komen gaan.
|
|
|
|
Dag 9: Holwerd, Hijum, Stiens, Lekkum, Miedum, Wyns, Bartlehiem, Burdaard, Holwerd - Zeedijk, Marrum
kaart 9
|
We worden vanochtend - vol spanning en opgeladen - wakker in Holwerd. Vandaag is de dag dat we het resultaat mogen gaan bewonderen van jaren noeste arbeid van Jan Ketelaar. We hebben vanaf 27 november 2016 rustig op deze dag gewacht, tot hij zijn complete monumentale Wachten op hoog water zou kunnen en mogen presenteren.
Maar voordat het zover is rijden we nog even een onbekend rondje door het landschap.
|
Holwerd
We vinden bij het ontbijt een treffend kaartje van het Logement Nij Bonga, waarop uitgebeeld wordt wat deze dag ons hopelijk gaat brengen.
Na het ontbijt beginnen we onze ontdekkingstocht door de omgeving om de hoek van ons logement. We waren er al een aantal keren langsgereden, wanneer we over de N356, de Bjimsterwei, reden. Maar dat is natuurlijk geen weg waarop je gaat stoppen. Nu dachten we er aan om eerst even de Hemmingawei in te rijden, zodat we naar dit beeld kunnen kijken.
Het betreft een borstbeeld van Waling Dykstra, schrijver, dichter en declameren. Op de steen voor beeld op de grond staat een stukje tekst (in kapitalen) van hem dat hij in Holwert op 10 februari 1882 schreef:
Noord-Nederland aan Hendrik Conscience | handschriftbijdrage Waling Dykstra
bron: Collectie Stad Antwerpen, Letterenhuis 16466_078_hs (Publiek domein)
|
"De tael is 't folk." dit wurdt aloan
troch knappe mannen leard.
En as it folk syn tael forsmyt,
it rekket ek syn folks-aerd kwyt
en falt tobek ta neat.
1
Hierbij moet opgemerkt worden dat het originele handschrift van Waling Dykstra in een boekwerk staat met publicatiedatum 1881. Waarom op de steen een ander datum staat is niet duidelijk. Ook staat het in het boek net iets anders:
"De tael is 't folk," dit wirdt aloan
Troch knappe mannen leard;
En as in folk syn tael forsmyt,
It rekket ek syn folks-aerd kwyt,
En falt tobek ta neat.
2
"De taal is het volk," dit wordt altijd beweerd door wijze mensen. En wanneer een natie zijn taal verliest, verliest het ook zijn nationale identiteit en valt ze terug in het niets. staat er vrij vertaald.
Deze gedachte hangt sterk samen met het anoniem in 1820 geschreven stuk van Wassenbergh :
"De Taal toch is dat gene; het welk een Volk, hoe naauw ook de Grenzen zyn des Lands, dat het bewoont, van and re Volken het meest onderscheidt, dat tot het Volks-karakter bovenal behoort en den omvang van het Vaderland ten duidelijksten aanwijst
3.
Of taal en identiteit over een kam te scheren valt, daarover zijn de meningen zeer verdeeld . Daarnaast zijn beiden slechts vastleggingen, gedaan door derden. Nog belangrijker is de vraag wat je moet met een opgelegde identiteit?
Waling Dykstra vestigde zich hier in Holwerd in 1861 als zelfstandig boekhandelaar.
Waling komt echter ter wereld in Lieve Vrouwenparochie, zoals het toen nog genoemd werd, op 14 augustus 1821. Het deel in Friesland waar ze dus geen Fries spreken, maar Bildts, laten ze nog maar eens weten, ten tijde van zijn 25-jarig jubileum als Friese volksdichter. Zijn ouders waren de 29-jarige bakker Gerrit Walings Dijkstra en 30-jarige Antje Keimpes Koopman.
Waling Gerrits Dijkstra zou als 28-jarige bakker op 15 mei 1850 trouwen met de 24-jarige naaister Hinke Jans Huizinga uit Spannum. Zo'n elf maanden later, op 8 april 1851 krijgen ze een zoon die ze Gerrit noemen. Nadat zijn moeder op 8 december 1851 komt te overlijden, overlijdt ook Gerrit op 11 februari 1852.
De 34-jarige Waling, nu zonder beroep, huwt nogmaals. De 19-jarige Afke Jans de Boer uit Welsrijp (Wjelsryp), eveneens zonder beroep, is zijn bruid op 27 oktober 1855. Ze krijgen vijf maanden later hun dochter Wytske. Ze wonen in Franeker en zijn beiden zonder beroep. Een kleine twee jaar later volgt Antje en weer twee jaar later alsnog Gerrit. Waling is dan 36 en 38 jaar en boekbinder te Franeker. Een kleine twee jaar later wordt Janke te Holwerd geboren. Waling is dan 40 jaar en boekhandelaar. Anderhalf jaar later komt Geeltje ter wereld. Jantje volgt een kleine twee jaar later en Jan weer anderhalf jaar later. Drie jaar later volgt Jeltje, gevolgd door Kornelis een jaar en negen maanden later. Weer twee jaar later krijgen ze Grietje. Drie jaar later, op 30 augustus 1876 komt hun laatste kind Theunis ter wereld. Aafke Jans de Boer is dan 40 jaar en moeder geworden van elf kinderen
4.
Op zijn jonge jaren verschenen er al enkele ballades in de Friesche Almanakken van 1840 - 1842 van G.T.N. Suringar:
De wintermerke by Harns op 'e See (1840, geschreven als 17-jarige in 1838), It earste prjouwke ien 't fryen (1840 of 1842), Sible’s dream (1841), Oeds en Lebel (1842)
5.
Het schrijven van verhalen, toneelstukken, gedichtjes en liedjes zou zijn beste levensonderhoud zijn. Vanzelfsprekend allemaal in het Fries. Dit zou ook zo blijven toen hij zijn zelfstandigheid als 'boekhandelaar' had verworven.
Hij zou voornamelijk handelen in tweehandsboeken, schrijfgerei, almanakken en kinderboeken. Naast zijn eigen werk gaf hij ook boeken voor anderen uit.
De meeste indruk maakte hij, naast zijn werk en het uitspreken daarvan in de winterperiode tijdens vele lezingen, voor het Fries woordenboek en het opzetten van diverse periodieken in het Fries, met het vastleggen van een spelling voor het Fries
6. Met Oebele Stellingwerf zal hij een belangrijke verschuiving in de rechtsgang veroorzaken.
Zo start hij in 1851 met de Frysce Huesfrjeun / de Frîsce Hûsfrjeun / de Fryske Hûsfrjeun / Frîske Hûsfrieun. Ook hier was het nog even zoeken naar de 'juiste schrijfwijze'. Hij schrijft hierin ook onder zijn pseudoniem Japik Japiks, een naam dat hij deels ontleend aan Gysbert Japicx. Deze uitgave zal na 20 jaar in het voorjaar van 1870 gestaakt worden, wegens gebrek aan abonnees
7.
Onder zijn redactie verschijnt in juni 1864 het eerste nummer van de Frîske Nijsbode, een weekblad uitgegeven bij de boekhandelaar Bernhardus Behrns te Franeker
8.
In 1866 komt hij met een tijdschrift voor de Nederlandsche jeugd, Friso. Dit zou echter maar een jaar of twee uitgegeven worden. Tien jaar later komt hij, samen met Stellingwerf, met Friesch Volksblad. Als kritiek krijgt het, dat voor een blad voor het volk het gevraagde jaarabonnementsbedrag van ƒ 4,- te hoog wordt ingeschat. Hetzelfde jaar 1876 brengt hij voor 1877 een Friesche Scheurkalender - De Frîske Skûr-almanak - op de markt voor 75 ct. Volslagen nieuw voor het Friese publiek. De Leeuwarder Courant geeft een positief koopadvies.
W. P. Kooij uit Den Helder biedt er voor het jaar 1866 de eerste aan die we tegenkomen. Het wordt ook wel een wandalmanak genoemd. Als zodanig komen we het ook al voor het jaar 1851 tegen, gemaakt in kleurendruk en niet voor de verkoop door de boekdrukkerij te Amsterdam van de heren Metzler en Basting
9.
Voor het goede doel - de slachtoffers van de watersnood van begin maart 1855 in het rivierengebied tussen Maas en Rijn - schrijft hij het gedicht Friesen, wês tankber. En in 1880 schrijft hij een Nederlandstalig verhaal "IJsvermaak in Friesland" in het IJsnommer van Eigen Haard ten voordele van de noodlijdenden van de watersnood in Noord-Brabant en Gelderland.
Kritiek op dit soort liefdadigheidsuitgaven komt er ook. Bijvoorbeeld in 1861 van Jan Schenkman:
Er is dus geen gebrek aan bedelbrieven hier,
Neen, 't regent overal thans waternoods-gedichten,
De pers kraakt dag en nacht, wat kan ze meer verrigten!
Naast religieuze en taalmotieven was het goede reclame en naamsbekendheid voor de auteur en boekhandelaren die het aanprezen hun in advertenties
10.
In het voorjaar van eveneens 1855 schrijft hij in de Biltaal een Gesprek van twee erbayers over 't jeneverzupen. Hierbij is het taalspel wederom een belangrijk motief. Typisch is een aanprijzing te noemen waarin gesteld wordt dat dit werkje vooral wordt aanbevolen aan voorstanders van de afschaffing van den sterken drank. Je zou immers denken dat de doelgroep juist degenen zijn die 'den sterken drank' gebruiken
11.
Verrassend genoeg komt er in 1858 het werkje In diaken en To gast bij de boer uit bij een andere boekhandelaar, namelijk J.J. Hansma te Dockum. De uitgevers verschillen bij volgende publicaties dan ook regelmatig
12.
Ook zijn vaardigheid als redenaar komt naar voren, wanneer hij in maart 1860 als genodigde bij de wintervergadering van het Nuts-departement een betoog mag houden over een onderwerp dat hem nauw aan het hart ligt. In het Friesch is geen Boersch weet hij op een onderhoudende wijze het onderwerp inhoudelijk te behandelen. Ook laat hij hierbij nog een stukje Bildtsche dialekt horen, aangezien de vergadering plaats vindt in Sint Jacobiparochie. Zijn toespraak is niet bewaard gebleven
13.
Dat jaar verbinden Friese studenten in Leiden hun leesgezelschap aan zijn naam. Het leesgezelschap Waling Dijkstra stelt zich ten doel de beoefening van Friesche letterkunde en geschiedenis. Ook komen we in 1880 een reciteer-college Waling Dijkstra in Achlum tegen
14.
advertentie van Waling Dijkstra in de Leeuwarder courant van 24 mei 1861
|
Het jaar erop treffen we zijn eerste advertentie aan in de Leeuwarder courant van 24 mei 1861. Hij meldt dat hij boek- en papierverkoper in Holwerd is geworden. In 1868 adverteert hij tevens dat hij trouwkaartjes en ander drukwerk verzorgd en dat onder papier ook behangselpapieren valt
15.
Hij luistert met iets nieuws en later met anderen in het Boerenfriesch vele winteravonden op, wanneer ze de zalen in de provincie bezoeken tijdens de Frîske Winterjoune-nocht. Met volle maan werden de dunbevolkte gebieden bezocht en met nieuwe maan de grotere plaatsen. De tochten erna toe lagen vaak vol hindernissen en leverde smakelijke verhalen op. De ander was eerst T.G. v.d. Meulen. Hij werd opgevolgd door G. Colmjon. In 1869 komen we Auke Boonemmer als partner tegen.
Veelal worden de avonden druk bezocht, een enkele keer is de opkomst echter ook zeer gering
16.
In 1864 treffen we de boekhandelaar aan in de lijst met agentschappen van de Verzekerings-Maatschappij voor de Nationale Militie De Eendracht. Deze maatschappij maakte het mogelijk om met inleg van ƒ 400 te ontkomen aan de persoonlijke dienstplicht die iedere mannelijke inwoner in het jaar waarin hij 19 jaar werd voor kon worden ingeloot. Naast de kans op vrijstelling (te klein of broederdienst) was het mogelijk om een plaatsvervanger te zoeken. In dit laatste gat sprong de verzekeringsmaatschappij. Hierdoor konden degenen die uitgeloot waren maar toch een militaire carrière wensten, zich beter laten betalen dan degenen zich als vrijwilliger melden en niet in staat waren om aan deze verzekering deel te nemen. Andersom hadden de minderbedeelden geen middelen om zich te laten vervangen en daarnaast hadden ze ook geen stemrecht. Dit zorgde voor de scheefgroei, dat de rijkeren zich onttrokken aan de dienstplicht, waarmee tevens het opleidingsniveau binnen de militaire organisatie daalde. Ook de maatschappelijke bovenlaag zag het probleem opdoemen dat de armeren tevens bij binnenlandse problemen tegen de snel in aanhang groeiende socialisten - hun eigen maatschappelijk laag - moesten strijden.
Pas in 1898 zou dit remplaçantenstelsel tot een einde komen met de invoering van de militiewet van de minister van Oorlog, K. Eland
17.
Half oktober 1867 zit Waling alleen in een diligence op de route Bergum - Veenwouden. Plotseling kantelde het hoge gevaarte bij het omzwaaien en plofte het met veel geraas over de straat. Groot was de vreugde bij de vol zorg en angst toegestroomde menigte toen hij ongedeerd zijn hoofd door het gebroken portier stak. Ook de conducteur kwam met de schrik vrij
18.
Naast zijn gebruikelijke activiteiten, gaat hij vanaf 1871 ook het officieel verslag van de vergaderingen der Provinciale Staten van Friesland vervaardigen en is hij dus een verslaggever geworden. Deze zal vervolgens worden uitgegeven door de Provinciale Friesche Courant in "Bijvoegsel tot de Provinciale Friesche courant".
Branchevreemde zaken komen we in 1872 tegen, wanneer hij zijn zaak gebruikt als depot voor de Johann Hoff'sche Malz producten als het Extract, een middel dat gestoorde organen weer op orde krijgt door het bloed te hernieuwen en Borstbonbons, tegen hoest en heesheid. Maar ook de zepen, die tevens de zenuwziekte van bevende handen verhelpen en onreinheden als dauwwormen en sproeten verwijdert of flacon met pommade tegen kaalheid
19.
In 1873 gaat hij optreden als verslaggever voor de vereniging "Openbaarheid" in Westdongeradeel om Raadvergaderingen en ander van publiek belang zijnde stukken voor de meer dan 100 leden te verwerken. B en W zijn gemachtigd om de verslaggever behulpzaam te zijn om zijn werk gemakkelijk te maken
20.
Tijdens de onthulling op 13 oktober 1875 van de gedenksteen - een bas-reliëf van Molkenboer - voor Eeltje Hiddes Halbertsma (1797–1858) in de muur van zijn geboortehuis in Grou, was Waling Dijkstra ook aanwezig en sprak in zijn heldere ongekunstelde taal - veelal aangeduid als naïef - de betekenis uit van dit monument. Hij was van mening dat de naam van Halbertsma ook wel zonder gedenksteen in blijvende herinnering zou blijven. De steen is een getuigenis van de waardering van ware verdienste
21.
Zelf wordt hij in 1876 - tijdens een Algemene Vergadering van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde in Leiden - geëerd met een benoeming tot binnenlands lid
22.
Bij leven is zijn bekendheid al lange tijd groots. Bij de opvoering van Oebele Glûper, een blijspel in vijf bedrijven - zijn vertaling van Molières Tartufe - krijgt hij prachtige woorden toegeschreven als "zaaier die met ernst en scherts het zaad van het woord op de grote volksakker strooit." Sommige gaan verloren, maar er zijn er ook die goede vrucht geven. Hij speelt ook viool, zo blijkt. "Ga voort, Waling Dijkstra! wat gij schrijft en spreekt zal, ook als gij er niet meer zijt, getuigen van uw helder hoofd en goed hart!"
23
Friesland en de Friezen : Gids voor reizenden : schoonheid der steden, dorpen en landschappen in de 19e eeuw / A.J. Andreae, J.G. v. Blom JGz., G. Colmjon, Waling Dijkstra, D. Hansma, H. de Jong, M.E. v.d. Meulen, K.K. Sipma, Johan Winkler [et al] ; S.J. van der Molen (toelichting). - Leeuwarden : Van Seijen, 1974
Fotomechanische herdruk van de uitgave: Leeuwarden : Suringar, 1877
|
Ter gelegenheid van de Historische Tentoonstelling Gids door Friesland in de zomer van 1877 wordt er door een aantal auteurs - waaronder Waling Dijkstra - het Land en Volk beschreven. Het boekje zal Friesland en de Friezen, Gids voor reizenden gaan heten en wordt voor ƒ 1,90 te koop aangeboden. We gebruiken al enige tijd de fotomechanische herdruk van deze uitgave, die we in de Boekensteun van Jan Sibbel (zelf schrijver en uitgever) in Langweer vonden. Helaas moest hij dit jaar om gezondheidsredenen stoppen met de zaak waarin hij 22 jaar gewerkt heeft.
Waling beschrijft - in het Nederlands - voor dit boekwerk een aantal onderdelen: dorpsharddraverij, boerenbruiloft en -begrafenis, merkwaardige bijzonderheden over Friesche paardenrijders en schaatsrijders. Het oorspronkelijk handzaam boekje was in een sierlijk roodlinnen bandje gebonden
24.
Op de gewone jaarlijkse vergadering van het Friesch-genootschap van geschied-, oudheid- en taalkunde op 12 september 1878 wordt Waling Dijkstra tot buitengewoon lid benoemd
25.
Het in 1866 uitgekomen blijspel De Alde Jas levert soms nog enkele onduidelijkheden op, over wie de auteur is. Het wordt zelfs toegeschreven aan Waling Dijkstra, terwijl bij het bericht over deze uitgave bekend wordt gemaakt dat het om een onbekende schrijver gaat. De titelpagina zorgt mogelijk voor deze verwarring. Waling heeft de tekst nagezien en - zoals hij laat weten in een voorwoord - hier en daar wat verandert en verbeteringen aangebracht. Een oplettende lezer meldt in 1879 nog maar eens dat de oorspronkelijk auteur H. van der Zee is. Deze auteur schrijft nog meerdere stukken, maar telkens anoniem met de aanduiding "schrijver van De Alde Jas". Hessel van der Zee, boekdrukkergezel bij boekdrukker N. A. Hingst uit Heerenveen, zullen we dan ook niet op een titelpagina van een van z'n uitgegeven werken tegenkomen. Hessel begon als eerste gezel bij de op 29 oktober 1860 geopende nieuwe zaak in Bolsward van de heer Cuperus. Cuperus had connectie met Dijkstra, hij gaf ook de voordrachten van de Fryske Winterjoune-Nocht uit.
Dit lijkt niet te stroken met de versie van Wumkes, die aangeeft dat Hessel uit Veenhuizen bij Hingst kwam aanwaaien en daar om werk vroeg
26.
Hessel is als zoon van de op 17 juni 1841 overleden zilversmid Hessel Wiebrands van der Zee en goud en zilversmidsche Antje Dirks (Durks) van der Kam op 8 februari 1842 in Franeker geboren. Hij trouwt op zijn 34e op 12 maart 1876 als letterzetter met de 35-jarige in Ternaard geboren Jantje Bolt (of Balt). Zij kregen twee dochters Hesselina (1876) en Hiltje (1878) en een zoon Pieter van der Zee (1884). Ze verhuizen naar Den Haag waar hij op 31 januari 1913 komt te overlijden. Hij krijgt na zijn overlijden nog een klein levensbeschrijving in de Franeker Courant. Overduidelijk waren ze hem nog niet vergeten als auteur van De alde jas en De keartlidster fen Gritsebûrren. Hij is verpleegd geweest in het diaconie-weeshuis. Zijn levenspad was hobbelig met door het leven opgeworpen drempels. Een oogziekte maakte het voor hem onmogelijk om als letterzetter te kunnen functioneren
27.
We kunnen dus concluderen dat de versie van Wumkes in deze onjuist blijkt
28.
We komen Waling ook nog tegen bij een geldinzamelingsactie ten behoeve van het hoger beroep van wat de Agemazaak is gaan heten
29.
Een sensatieproces, aldus Pieter Jelles Troelstra . Hij verhaalde later over een andere nog veel ernstige zaak .
Op 29 mei 1881 kwam de krant van Waling en Stellingwerf, het Friesch Volksblad met hun hoofdartikel Gelijk recht voor heer en knecht. De verslaglegging las student Troelstra met buitengewone belangstelling. Het zou mede aan de wieg staan van zijn maatschappelijke vorming en een voorbereiding voor zijn grote taak: het recht te dienen en de machten, die het volk verdrukten en miskenden, te bekampen
30.
Vreemd genoeg komt in het hoofdartikel van het Friesch Volksblad, 29 mei 1881 De zitting van de Arrondissements-Rechtbank te Leeuwarden op Woensdag 25 Mei 1881 de genoemde leuze Gelijk recht voor heer en knecht niet voor
31.
Twee weken later, in het nummer van zondag 12 juni schrijft O. Stellingwerf een bericht over de advertentie "Gelijk recht!" dat de woensdag ervoor in het Nieuw Advertentieblad van Heerenveen, uitgegeven door J. Hepkema had gestaan. Hierin zet hij hun (lees Waling en Stellingwerf) plan voor het bijeenbrengen van een fonds om daaruit de verdedigingskosten voor de veroordeelde koetsier te bekostigen
32.
In het tussenliggende nummer wordt de rechtszaak beschouwd en wordt naast het ongelijke recht tussen verschillende mensen in verschillende andere zaken aangehaald. Ook rijst de vraag of er misschien een verdediger te vinden is, die zich ter wille van het recht beschikbaar stelt. Er wordt in Heerenveen ernstig nagedacht om een fonds te gaan verwerven
33.
De verschillende omgangsvormen tussen de verschillende 'standen' waren al eerder verhelderd bij de verslaglegging van de zaak. Voor de heer en mevrouw Oosting werd, samen voor Dr. Hessel en rechter Brants een stoel neergezet. Bij getuigenissen van de drie dienstmeiden, een huisknecht, twee arbeiders en de veldwachter werd de stoel verwijderd. Deze uiteenzetting wordt gevolgd door het gevoel van de auteur "dat mijn begrip van gelijkheid van alle burgers voor de wet een andere is dan dat onzer wetgeleerden". Nuchter en cynisch daarop concluderend dat hij dan ook geen rechten heeft gestudeerd
34.
De giften die voor het fonds gevraagd worden zijn slechts klein, zodat het algemeen gevoel van het publiek openbaar gemaakt kan worden omdat iedereen hieraan een bijdrage kan leveren. Zo kan het volk aan de rechterlijke macht laten zien hoe het over deze zaak denkt. Hopelijk laat deze volksstem zich zo luid en krachtig horen dat de hooggeplaatste rechterlijke ambtenaren het in de oren zal klinken. Omdat het voor sommige deelnemers mogelijk onwenselijk is om met naam en toenaam bij de verantwoording van de ontvangsten voor het fonds genoemd te worden, wordt de suggestie gedaan om dit onder noemer van een motto, spreuk of anderszins te doen.
Bij de verantwoording door M. de Vries op 12 juni lezen bij een gift van ƒ1 het motto: gelijk recht voor heer en knecht
35.
De verantwoording in het eerstvolgende nummer draagt nog de titel Gelijk Recht, daarna volgt het motto Gelijk Recht voor heer en knecht. Wie de gift van ƒ1 heeft gedaan en dus de bedenker is van dit motto is niet bekend.
De opgegeven motto's, spreuken, gedichten en andere opgegeven zinnen zijn een waar genot om te lezen. Hoe origineel kan men zijn, blijkt hieruit maar weer. We zagen dit anderhalve eeuw ook al bij een loterij , dat wegens oplichtingspraktijken voor het Hof van Friesland kwam
36.
Er werd totaal ƒ 187.985 in het fonds gestort
37.
In het Friesch Volksblad van 24 juli verschijnt het verslag van de zitting van het Hof op 19 juli. Eerst werd nogmaals de vinger op de zere plek gelegd. Niet wraak of antipathie tegen Oosting was de beweegreden - gelijk recht voor heer en knecht was en is het. Zonder stemverheffing het recht te schragen, te steunen en te beschermen. De verschillen in omgang met beide betrokkenen werd uiteengezet. Bij Oosting verschenen de rechters als vrienden, de in de hand geschoten koetsier Rients Agema werd opgesloten in de gevangenis. In de tussenliggende periode van de rechtszaak en hoger beroep zijn er 'rechterlijke personen' die inmiddels verklaren dat justitie een onvergeeflijke misslag had begaan met deze opsluiting. Uiteraard stond plotsklaps de rechtelijke macht onder het vergrootglas, waarbij de feilbaarheid zichtbaar werd. In hoger beroep kan aantoonbaar zichtbaar gemaakt worden of het dwaalde of dat het wantrouwen ongegrond was.
De zitting zou duren van 's ochtend tien tot 's avonds na negenen met een pauze van vijf tot zeven. Mr. S. Katz uit Amsterdam was bereid gevonden om de verdediging voor Agema voor zijn rekening te nemen. Tijdens zijn pleidooi zou hij dit ook letterlijk doen, omdat hij - net als het volk dat had laten zien - liefde voor het recht heeft. Hij heeft dan ook nooit getwijfeld aan de eerlijkheid van de Nederlandse magistratuur. Hij zag in plaats van oneerlijkheid in deze zaak wel een gebrekkige rechtskennis. Ook legt hij de nadruk op dat niet alleen wettig bewijs voldoende is, maar dat de schuld ook overtuigend bewezen moet worden.
Tijdens deze zitting was voor iedereen een stoel beschikbaar en ook alle bewijsstukken waren aanwezig.
Katz maakt korte metten met de voorgedragen verklaring van de getuigen die hetzelfde lesje verkondigen. Ook getuigde hij geschokt te zijn van uitspraken van de P.G.
38
Op de uitspraak "vrijgesproken", acht dagen later, volgt een luid gejuich
39.
Het ontvangen bedrag is nog verhoogd met ƒ 1 tot ƒ 188.985. Echter Katz geeft aan geen honorarium of vergoedingen voor het een of ander te willen ontvangen
40.
Na vele maanden komt de beloofde rekenschap en verantwoording voor de ontvangen gelden. Ze werden aangespoord om Katz te voorzien van een aandenken aan deze belangrijke (en wat later zou blijken) invloed hebbende dag. De keuze viel uiteindelijk om een zilveren schenkblad te laten maken door Boersma uit Sneek. Hierop werden twee inscripties van Waling Dijkstra (W.D.) en Oebele Stellingwerf (O.S.) aangebracht met in een lint de woorden De Friezen oan Mr. S. Katz.
De deltreaune onskild frij to meitsen,
Hwennear se slim bitige wirdt,
Dat is it wiere doel fen pleitsjen.
It folk, as 't fielt hwet dat bitsjut,
Forearet him, dy lyk en rjucht
Fordiignet en gjin lju oansjucht
De stim fen 't folk, hja wier Gods stimme,
Do Fryslân tocht: "It rjucht wirdt skeind,
En de earme bliedt hjier for de rike;"
En rôp: "Lyk fjucht for hear en feint!"
Jy, Katz! ha do yn 't tsjuster ljocht,
En d'oantaeste onskild frijdom brocht.
Oatinken oan 19 Juli 1881.
Vertaald staat er: De verdrukte onschuld vrij te maken, wanneer zij zwaar wordt beschuldigd, dat is het ware doel van 't pleiten, en het volk, als het gevoelt, wat dat beteekent, eert hem, die het gelijk recht verdedigt, zonder aanzien des persoons.
De stem van 't volk, zij was Gods stem, toen Friesland dacht: "het recht wordt geschonden en de arme bloedt hier voor de rijke," en riep: "Gelijk recht voor heer en knecht." Gij Katz! hebt toen in het duister licht en de aangerande onschuld vrijheid gebracht.
41
Katz aanvaard het geschenk omdat het "een nieuw blijk van der Friezen onverdelgbare liefde voor vrijheid en rechtsgelijkheid; trouwens van oudsher ons aller palladium, het duurstgekochte erfgoed onzer Vaderen!" Het kostbaar en zinrijk "aandenken" vormt als kunstvoorwerp voor ons allen een historische reliquie
42.
Met de maker Boersma uit Sneek, wordt Ale de Groot Boersma bedoeld, die in Sneek op 5 juni 1839 werd geboren en daar op 5 januari 1915 kwam te overlijden. Zijn zoon Frederik (1870-1918) volgde hem op
43.
Een merkwaardige verstoring door een veldwachter van een winterjoune-nocht vond plaats in De Leijne op 5 december 1882 bij Sierperda. De veldwachter meende de zaal om 10 uur te moeten ontruimen, terwijl Waling bijna aan het einde van zijn programma was gekomen. Een enkele volgde zijn bevel op, terwijl de meeste het programma van Waling tot het einde bleven volgen. Ze lopen zodoende allemaal het risico om vervolgd te worden als "niet opvolgers der bevelen van de politie"
44.
Waling wordt ook uitgenodigd door Nederlandstalige kranten om in het Nederlands over de Friesen te schrijven. Zo behandelt hij in 1884 in het Algemeen Handelsblad Schiermonnikoog. Hij wordt door een bewoner van het eiland teruggefloten. De bewering dat er iemand bij het neerlaten van de kallemooi of kalemei - de wereld-es Ygdrasil uit de Edda-mythe Fjölsvinnsmál - is overleden, is volgens de brievenschrijver onjuist. Een haan - Vidofnir - heeft daar ooit eens lang geleden naar verluidt het leven verloren. De uitvoering gebeurt altijd met uiterste voorzichtigheid en overleg. Ook het omkleden is onjuist. Daarnaast is de geschepte beeldvorming van de zeelieden overdreven versimpeld. Het zijn over het algemeen fatsoenlijk en beschaafde mensen die zich ook als zodanig gedragen in de steden en havens die ze bezoeken
45.
Wanneer Waling 25 jaar als volksdichter met zijn Winterjoune-nochten door het land gaat met zijn leuke en geniale geest, die de lachspieren doet prikkelen en ernstig de volkszonden en volksgebreken geselt met zijn satire, dan wordt het volgens Het Comité tijd voor een feestelijke herdenking. Ze willen geld inzamelen voor een Feestgave.
Door communicatie- en interpretatie-onduidelijkheden gaat deze inzameling niet geheel vanzelf waarbij het doel ook niet geheel duidelijk is.
Ook Troelstra roept de gemeenschap op om gezamenlijk voor de oude dag van deze man met zijn groot gezin te zorgen, wanneer hij binnenkort niet meer in staat is met zijn vermoeiende Winterjoune-nochten het inkomen op peil te houden. Een oproep waaraan De Jouwer uit Sneek gehoor geeft
46.
Het resultaat van een andere actie laat echter niet lang op zich wachten. Tijdens de openbare vergadering van de rederijkerskamer "Halbertsma" op 28 december 1884 te Warga stond Waling een aangename verrassing te wachten. Nadat hijzelf al zijn optreden van 25 jaar geleden hier in herinnering haalde, voerde "Halbertsma" zijn nieuwste toneelstuk De hele boel bitsjoend op. Na de voorstelling neemt de voorzitter van "Halbertsma" het woord om Waling in het zonnetje te zetten. Troelstra noemt hem de grondlegger van het Fries toneel en zang. Tevens merkt hij op dat de jaren ook voor Dijkstra merkbaar beginnen te tellen. Om zijn grote verdienste op het gebied van de Friese taal en letteren bieden "Halbertsma" hem het erelidmaatschap van de rederijkerskamer aan. Vervolgens biedt hij de desbetreffende bijzondere oorkonde aan: "een fijn, zwaar horen-perkament en geheel met de pen in verschillende kleuren en lettersoorten, op uiterst fraaije wijze geteekend door de heer Antonie Grevenstuk, calligraaf te Amsterdam." De oorkonde zit in een keurige blauwlinnen portefeuille met daarop in zilverdruk Oan Waling Dijkstra, Earelid fen de forieniging "Halbertsma" to Wergea, Wintermoánne 1884.
47
De schoonschrijver en calligraaf en Hof-calligraaf van Z.K.H. Prins Hendrik der Nederlanden Antonie Grevenstuk werd in Amsterdam geboren op 19 november 1827 en woonde met zijn gezin o.a. in de St Luciensteeg en aan de Grimburgwal. Hij overleed op 68-jarige leeftijd - ruim een jaar na zijn vrouw - in Baambrugge op 29 augustus 1896
48.
Hij gebruikte voor deze oorkonde het algemeen gebruikte hoorn- of kalfsperkament, dat ook wel vellum - van het Latijnse vitulinum - wordt genoemd
49.
Toeval of niet, een paar weken later nadat Waling Dijkstra zijn 'Amsterdamse' oorkonde ontvangt, treedt hij op in het Amsterdamse lokaal De Koningskroon op uitnodiging van de onlangs opgerichte vereniging Friso. Er komen 300 toehoorders op af en ook hier wordt hij benoemd tot erelid
50.
In februari 1885 bereikt ons het nieuws dat er binnenkort een foto met handtekening van hem door de boekhandelaar C. van Abs in Leeuwarden op de markt wordt gebracht in twee formaten. Het "album-formaat" zal 30 cent kosten en het "kabinet-formaat" 50 cent
51.
Ingeleid door J. van Loon Jz., lid van Gedeputeerde Staten der provincie werd het 25-jarig jubilé van Waling Dijkstra in Leeuwarden op 7 februari 1885 gevierd in het lokaal van wed. Van der Wielen. Hij citeerde - om zijn talentvolle beginfase te illustreren - het eerste gedeelte van een van zijn eerstelingen Myn Mary.:
Der yn dat tropke beamen,
Der stiet dy alde toer,
De protters in de douwen
Dy fleane er om in oer.
Der yn dat lytse hûske
Mei 'n eskenbeam er by,
Mei 'n drayer op é skoarstien
Der wennet my Mary
52.
Maar ook dit was niet het Jubilé dat door het Comite zou worden uitgevoerd. Dit staat voor 24 maart op de planning om 18.30 bij Wed. de Kuur te Holwerd. Hier kregen ze - het hele gezin kwam op een ereplaats te zitten - nogmaals een woord van de voorzitter van het Comité, dr. L. Feenstra te horen. Vervolgens kreeg Waling een fraaie erekrans en zijn vrouw een bouquet, waarna Waling "een couvert" overhandigd kreeg. Het bijeengebrachte bedrag is op soliede wijze belegd
53.
Na zijn jubileumviering verandert er niets. Ook zijn winterjounenochten gaan gewoon door. Op de avond van 3 januari 1888 zou Waling gaan optreden in het nabij gelegen Ternaard. Net buiten zijn dorp aangekomen gleed hij uit vanwege de aanwezige gladheid. Bewusteloos is hij toen naar huis gebracht. De volgende zou hij zich echter alweer met zijn dagelijkse zaken bezighouden
54.
Uit Friesland's volksleven van vroeger en later : volksoverleveringen, volksgebruiken, volksvertellingen, volksbegrippen / bijeengebr. door Waling Dykstra. - Leeuwarden : A. Bruis, 1896. - Deel 1 en 2
|
Hoewel hij inmiddels 66 jaar is, bijt zich vast in het idee om "de geest onzer eeuw m.b.t. het volksleven, volksgeloof en volksgebruiken" vast te willen leggen, voordat ze door de vele veranderingen uit de maatschappij zijn verdwenen. Hiervoor vraagt hij hulp van de bevolking om hem te voorzien, van wat men heeft of weet.
Ruim acht jaar zou hij er zich mee bezig gaan houden met als resultaat twee delen Uit Friesland's volksleven van vroeger en later : volksoverleveringen, volksgebruiken, volksvertellingen, volksbegrippen, die o.a. bij Suringar te Leeuwarden uitkwamen. Het zou een onuitputtelijke bron worden voor de geïnteresseerde in het volkseigene. Niet alleen omdat hij zelf een van de beste waarnemers van het volksleven was, maar ook omdat hij voor dit standaardwerk heeft geput uit wat anderen voor hem heeft vastgelegd. En dat laatste mag in de tweeledige betekenis begrepen worden.
Hierin verhaalt hij ook over het begraven onder den drup bij de Friezen, dat door S.W. Tromp in de vergadering van het Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen werd besproken, waarin hij zijn ontdekkingstocht in Borneo naar dit fenomeen uiteenzette m.b.t. kraamvrouwen. In Friesland werd zijn aandacht getrokken omdat daar juist zelfmoordenaars onder den drup begraven moesten worden. Tromp stelt dat het water dient als een scheidingsmuur tegen de invloed van de kwade geesten
55.
Vanaf het eind van het jaar 1888 komen we zijn naam ook tegen als agent in Friesland van de in 1858 te Amsterdam opgerichte Vennootschap "Nederland", Maatschappij van Levensverzekering
56.
Bij koninklijk besluit van 29 augustus 1894 is Waling Dijkstra, letterkundige te Holwerd benoemd tot broeder in de Orde van den Nederlanschen Leeuw. Hierop komt de vraag, waarom Waling niet geridderd mocht worden. Was hij onwaardig en moet hij afscheept worden met een lagere orde?
57.
Friesch woordenboek (Lexicon Frisicum) / bew. door Waling Dijkstra. - Leeuwarden : Meijer & Schaafsma, 1898
Internet Archive
|
En na vele decennia oponthoud is daar in 1896 toch eindelijk een begin van het drukken van de Lexicon Frisicum, het Friesch Woordenboek. Al houdt daarna het gedoe nog steeds aan
58.
'Waling omme', zoals hij inmiddels ook wordt genoemd en die inmiddels richting de tachtig jaren gaat, leidt de 58e algemene vergadering van het Selskip for Fryske Tael- en Skriftenkennisse. Hierin doet het bestuur een voorstel om te bewerkstelligen om de contacten met de gezelschappen voor toneel en letterkunde buiten Friesland, dus die in Amsterdam, Kampen, Zwolle, Arnhem, Groningen en Haarlem aan te halen door ze te benoemen tot buitengewonen leden. Dit voorstel werd aangenomen. Daarnaast zijn er ook nog verenigingen in Den Haag en Pretoria (Transvaal)
59.
Aan het einde van het jaar 1899 komt er een oude aap uit de mouw van Waling Dijkstra. Hij had zo'n 20 jaar geleden een verhaaltje verteld over een burgemeester en een dorpspredikant.
De predikant reed met een mooi span paarden voor zijn koets, toen de burgemeester hem voorhield dat hij niet het voorbeeld volgde van Jezus, die zich immers vervoerde met een ezel. Deze pareerde de boodschap door te stellen dat dàt niet meer kon, omdat er zoveel ezels tot burgemeesters benoemd werden.
Dit verhaaltje ging - nu met een naam en toenaam van beiden - door het Friese land. Echter, de genoemde predikant is nog steeds Kamerlid toen Lavater jr dit bijschreef in zijn Politieke photografien van de aftredende leden der Tweede Kamer van 1879.
Zo schrijft Lavater op pagina 69 het volgende in zijn beschrijving over Lieftinck, om antwoord te geven op zijn eigen stelling dat Lieftinck nimmer tot primus inter pares zou kunnen opklimmen: "Omdat het gezag der predikanten in een politieke vergadering altijd zeer beperkt zal en moet blijven. [...] Toch valt er niets met zekerheid van te zeggen: de heer Lieftinck heeft reeds geleerd dat "de aanhouder wint"; immers jaren achtereen kandidaat gesteld en telkens geslagen door den uitverkorene van de liberale Leeuwarder Kiesvereeniging "Leeuwarden", bleef hij volhouden, tot eindelijk de meerderheid der plattelandskiezers, de overheersching van zekere Leeuwarder club moede, den rijken Kimswerder predikant, die er trouwens in zijn fraai rijtuig, door de paar prachtige schimmels getrokken, met een livreibediende naast zich, niet erg dominé-like uitzag, in de gelegenheid stelde de toga aan den kapstok te hangen."
Deze zin wordt op pagina 71 gecomplementeerd tot het bewuste Dijkstra-verhaaltje met: "Men verhaalt ten slotte de volgende anecdote van Ds. Lieftinck, die zijn brutale geestigheid in 't licht stelt.
Eens met zijn schimmels een gemeente binnenrijdende, waarvan de burgemeester algemeen als een ultra-orthodox' verwaand man staat aangeschreven, maakte deze de opmerking:
'De tegenwoordige predikers van Christus' leer wijken hoe langer zoo meer af van het voorbeeld van hun grooten Meester. Deze reed immers slechts op een ezel Jeruzalem binnen.'
'Wat zal ik u zeggen, burgemeester,' antwoordde de heer Lieftinck, 'als de Koning alle ezels burgemeester maakt, dan moeten we wel met paarden rijden.'"
geciteerd uit:
Politieke photografien van de aftredende leden der Tweede Kamer / Lavater Jr. - Sneek : H. Pyttersen Tz, 1879
|
Zowel het Kamerlid (de predikant), als de burgemeester, als Waling Dijkstra weersprak dit. Men had plezier in de zaak. En Lavater Jr., pseudoniem van Martin van Raalte (van "Het Vaderland"), is er fijntjes in getuind.
De aap die nu uit zijn mouw komt is, dat hij het verhaaltje Goeddwaen jowt rente toenertijd - verschenen in Frîske Hûsfrjeun - had ontleend aan Die Spinnstube van W.O. von Horn
60.
Het desbetreffende Kamerlid, Unie-Liberaal - op 28 januari 1879 gekozen - was Franciscus (Frans) Lieftinck (Odoorn, 8-6-1835 - Haarlem, 7-7-1917), de predikant uit Kimswerd. Hij stond bekend om zijn uitgebreide kennis, gevatheid en indrukwekkende bespraaktheid. Hij wordt gezien als een moderne Luther, een degelijke woordvoerder, een gevat en schrander volksrepresentant, onafhankelijk en waar nodig raadsman en vriend. Op 9 februari houdt hij zijn afscheidsrede als predikant, om met ingang van 12 februari zijn ontslag te ontvangen.
Hij zou ruim 38 jaar als Kamerlid aanblijven.
Hij was de enige die tegen wijziging van artikel 192 van de Grondwet stemde, die zou gaan regelen dat het openbaar en bijzonder onderwijs naar gelijke maatstaf subsidie uit 's Rijks kas zouden ontvangen.
Hij was een sieraad van de Orde van Vrijmetselaren en werd ridder in de Orde van den Nederlandschen Leeuw, Commandeur in de orde van Oranje-Nassau, ridder 4e klasse in de orde van den Leeuw en de Zon van Perzië. Hij werd op woensdag 11 februari op Westerveld bij Driehuis gecremeerd op een sober gehouden bijeenkomst zonder toespraken. Voor de aankomst had de lijkwagen langs de sociëteit "Trou moet blijcken" in de Groot Houtstraat gereden, waarvan hij jaren keizer was geweest. Bij het binnenkomen speelde de organist Fantaisie Dramatic van H.C. van Heyst Jr. Slechts de schoonzoon, mr. H. Ph. 't Hooft sprak een woord van dank aan de aanwezigen en van afscheid met de woorden "Wij nemen hier afscheid van een stoere vaderlander, een man van karakter, die na een welbesteed leven een wèl-verdiende rust heeft". Het orgel speelde tijdens het laten zakken van de kist, waarop een acaciatak van de vrijmetselaarsloge en palmtak van de sociëteit lag, Boven de Sterren van J.J.L. ten Kate. De aanwezigen vertrokken onder Een vaste burcht is onze God uit Luthers Koraal
61.
Enkele kranten hadden de oude aap nog niet uit de mouw van Waling Dijkstra horen komen en haalde het 'verzonnen verhaal' weer aan in hun karakterschets. Het zou zich afspelen in het dorp Schraard . De burgemeester van Schraard zag het fraaie rijtuig van de predikant, die vergezeld ging van enige dames, en werd voortgetrokken door twee glanzende en blinkende paarden. Toen het rijtuig stilhield, vond het bekende gesprek plaats
62.
Waling staat rond zijn 80e verjaardag volop in het nieuws. Uit Amsterdam krijgt hij - uiteraard in het Fries - een brief met gelukwensen toegezonden. In zijn woonplaats bracht het fanfarecorps Crescendo een ovatie en van de bevolking kreeg hij een fraai geschenk. Een deputatie van diverse schrijvers brachten een bouquet en gelukwensen in een album van vele schrijvers uit Friesland en van buiten de provincie. Dit zal door Eisma in druk worden uitgegeven onder de titel Lokwinsken fen fryske skriuwers en skriuwsters oan Waling Dykstra to Holwert op syn tachtichste jierdei, 14 Augustus 1821-14 Augustus 1901
63.
De pers beschrijft zijn talentvolle 80 jaren. Zodra hij een pen kon hanteren, werd al snel duidelijk wat zijn liefhebberij was. Waarschijnlijk geïnspireerd en gestimuleerd door zijn grootvader, waarbij hij vanaf zijn derde woonde. Ook zijn meester Auke v. d. Wal heeft zeker bijgedragen aan zijn vorming. Later zou de prenten met Friese tekst van Halbertsma hem die richting opsturen.
Als jong kind schreef hij al een gedichtje over het nachtbiddeljen, de bedelaarsbezoeken door de zogenoemde "Heidens", nadat hij ze eens aan de deur had getroffen:
De timmerknecht van Klaverterp : een volksverhaal / W. Dijkstra. - Franeker : T. Telenga, 1858
|
Jounbidler.
Die in het veld moet loopen
En daar zijn brood moet koopen
Maar ach wat is zijn wensch:
"Was ik een heermensch!
Ik ben niet rijk maar arm,
Dit is nu mijn gekarm."
64
Waardering voor zijn talent komt ook uit de hoek van de zeer hoog gewaardeerde romanschrijver Jacobus Johannes Cremer (1827-1880), die T.G. van der Meulen (Walings maatje bij hun Winterjounenocht-optredens) op 18 november 1867 een brief had teruggeschreven, nadat deze het werk De timmerknecht van Klaverterp naar hem had gezonden voor zijn oordeel. Dit werk was in 1858 uitgeven bij Telenga, waar Waling op dat moment ook werkte. "Dat kan Dickens niet beter", kunnen we onder andere als commentaar lezen van Cremer
65.
Even na zijn verjaardag brengt de Leeuwarder Courant het vermoeden naar buiten dat ze denken dat Pier Pander een beeld van Waling zal gaan maken. Dit baseren ze op een bezoek van Pier en zijn vader, die een fietstocht maakten van Veenwouden - waar ze bij een kennis van vader vertoefden - naar Holwerd, aan Waling-om. Pier was deze periode op bezoek bij zijn ouders te Beneden-Knijpe (het huidige De Knipe ). Een paar journalisten zochten hem een week na zijn fietstocht op bij zijn ouders, maar hij was er niet. Hij was naar ... Holwerd. Maandag was hij er naartoe gegaan en op z'n vroegst zou hij pas op Zaterdag terugkomen. Pander had volgens zijn moeder gezegd: "Ik wìl Waling Dijkstra in beeld hebben." En Waling-om had toegestemd om dinsdag tot en met vrijdag een paar uur lang voor hem in "pose" te gaan zitten. Een en relief heeft Pander uit klei geboetseerd, waarvan een gipsen afgietsel gemaakt zal worden
66.
Begin januari 1914 dringt het bericht door dat Waling Dijkstra ernstig ziek is en dat het einde nadert voor hem
67.
Waling zal op 92-jarige leeftijd als weduwnaar te Holwerd op 15 januari 1914 zacht en kalm komen te overlijden. Zijn vrouw Afke was op 71-jarige leeftijd op 11 januari 1908 al overleden. In de pers verschijnen vele levensbeschrijvingen, van de man die tijdens het leven van 3 à 4 generaties zijn invloed deed gelden
68.
Van het sterfhuis - waar ds B. Balt nog enige woorden van troost sprak - ging het gezelschap, gevolgd door bewoners van het dorp, naar het hof van de kerk.
Wanneer op 19 januari om 14.00 uur de beïerdiging, de ter aarde bestelling plaatsvindt aan de voet en zuidkant van de toren, zijn er uit het hele land vertegenwoordigers van de Fryske Selskippen aanwezig. Waling-om was immers van vele erelid. Op zijn kist lag een van de vijf kransen met op de linten het opschrift:
"Moai sûnder waergea wier sijn libben, dat hy wijt hat oan syn tael."
"It Haedbistjûr fen it "Boun fen Fryske selskippen bûten Fryslân."
Deze tekst was van "Boun fen Fryske selskippen om utens. De anderen waren aangeboden door het "Frysk Selskip", het "Friesche Genootschap", Jonkvrouw Rinia van Nauta en zijn vriend Eisma, uitgever van Sljucht en Rjucht.
Er waren ook die in de kerk - het was vinnig koud buiten - na de begrafenis spraken. Dit waren de heren S. van den Burg, ds. Huismans, B. S. Hylkema, J. Hepkema, C. Wielsma, Sjouke de Zee, W. A. Eisma Czn. en tot slotte zijn zoon J. W. Dijkstra
69.
In West-Vlaanderen wordt het belang van Waling vergeleken Guido Gezelle, De Bo, Hugo Verriest en Stijn Streuvels. Ook zij streden voor het behoud van eigen taal en zeden. Daarnaast zijn er de overeenkomsten tussen de streken waarin ze wonen, hét thema van Het water verbindt. Maurits Liesenborghs verwoordt in het Vlaamsche Gazet als volgt: "Het laagliggend gewest aan de Noordzee met een heerlijk verleden en een schat van overleveringen; een land bewoond door een taai volk, dat zeker niet van eigenzinnigheid is vrij te pleiten, maar toch hardnekkig vasthoudt aan alles wat het onderscheiden kan van zijn buren; een streek bezaaid met ontelbare "doode steden", heel mooi in hunnen schilderachtige verlatenheid en romantische stilte, maar dood, dood, dood, zonder hoop op herleving."
70
Al snel komen er plannen om een monument voor hem op te richten. Het zou gaan om een stuk graniet van ongeveer 6 meter hoog, met daarin een buste van Waling Dijkstra. Pier Pander, die in Rome woont, heeft het op zich genomen om een ontwerp te maken en het te vervaardigen. Het zou het volgende opschrift krijgen: Oan Waling Dykstra, folksskriuwer en dichter berne 14 Aug. 1821, forstoarn 15 Jan. 1914. Fen de Friezen."
Het werd een obeliskvorming monument van zachtroze graniet van architect Hendrik Kramer met een portret in wit marmer van Pier Pander. Hiervoor had Waling - toen hij 80 was - een weekje voor Pier geposeerd
71.
Het beeld van Waling waarbij we nu staan werd gemaakt door Chris Fokma.
Christiaan Willem Fokma werd op 27 maart 1927 in Oranjewoud geboren.
Hij trouwde op 18 juli 1961 in het gemeentehuis van Sint Annaparochie met de op 15 mei 1926 geboren Anna Johanna (Anneke) Brouwer.
Aansluitend hielden ze een receptie in de theeschenkerij Prinsetún te Leeuwarden. Ze gingen eveneens in Leeuwarden wonen, in hun huis aan de Kleine Hoogstraat 8. Dit is trouwens dezelfde straat waar ook de kunstenaar Albert Martin in zijn tijd woonde. Chris verhuisde vanuit de P.C. Hooftstraat 53 in Leeuwarden en Anneke verhuisde uit de Noorderweg 619 (voorheen Zandweg en nadien Stadhoudersweg) in Sint Annaparochie. Anneke werd zijn zaakwaarnemer.
Annekes overgrootvader was Waling Dykstra. Ze was jarenlang schrijfster en voorzitter van de Waling Dykstra-Stifting. Deze stichting had er in de jaren tachtig van de twintigste eeuw voor gezorgd dat het geboortehuis van Waling Dykstra gerestaureerd werd. Dit staat aan de Middelweg of N393 en heet in Vrouwenparochie de Waling Dykstrastraat. Het pand draagt naast nummer 21 ook zijn silhouet en profil in de muur.
Verder heeft Anneke zich hard gemaakt dat dit standbeeld hier in Holwerd kwam.
De stichting plaatste bij haar overlijdensbericht dan ook het volgende gedicht van haar overgrootvader:
't Is better, reizgeste hjir wei,
Dat leafde en trou dy wijt in trien,
As dat de wrâld mei great pohei
Dy 'm eareteken jowt fan stien.
Na het overlijden van Anneke op 4 maart 1998 stopte Chris als kunstenaar. Terwijl hij een beeldhouwer en zoeker was in hart en nieren. Hij verhuisde zeven jaar later naar Bretagne in Frankrijk, waar hij te Carhaix-Plouguer op 12 december 2012 overleed
72.
Nu we eindelijk een beetje een beeld hebben gekregen van dit borstbeeld, keren we om naar de N356 om vervolgens over de N357 - met wat tussenstops naar Leeuwarden te rijden, om op de oostelijke oever van de Dokkumer Ee weer naar het noorden te rijden, zolang we tijd hebben.
noten:
1.
Wikipedia Waling Dykstra;
Mens & Dier in Steen & Brons / René en Peter van der Krogt Waling Dijkstra;
2.
Noord-Nederland aan Hendrik Conscience : 25 september 1881 / [Adriaan Bom voorwoord]. - Amsterdam : Van Munster & Zoon, 1881. - p 29
zie ook voor een ander overschrijf-variant in Dagblad van Friesland, 04-10-1881 Brieven van een Amsterdammer XLII. / M.W.;
3.
Opkomst en bloei van het Friese nationalisme, 1740-1875 / Phillippus Breuker. - FA nûmmer 1083. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2014. - ISBN 978-94-9205-204-9. - p. 76. - citaat uit:
Waatze Gribberts brilloft : kommeedje fen acht uitkomsten : rjeucht formeitselyk om te lezzen / [Wassenbergh (ed.)] (Voorbericht). - Liauwert [Leeuwarden] : Widdou C.L. fen Altena, 1820;
4.
Delpher:
Franeker courant, 22-02-1885 't Bildt, 20 Febr.;
AlleFriezen:
Antje Keimpes Koopman
Bevolkingsregister;
Waling Dijkstra
geboorte -
huwelijk 1 -
huwelijk 2 -
Gerrit Dijkstra
geboorte -
overlijden;
Hinke Jans Huizinga
overlijden;
Wytske Dijkstra
geboorte;
Antje Dijkstra
geboorte;
Gerrit Dijkstra
geboorte;
Janke Dijkstra
geboorte;
Geeltje Dijkstra
geboorte;
Jantje Dijkstra
geboorte;
Jan Dijkstra
geboorte;
Jeltje Dijkstra
geboorte;
Kornelis Dijkstra
geboorte;
Grietje Dijkstra
geboorte;
Theunis Dijkstra
geboorte;
Afke Jans de Boer
overlijden;
5.
Waling Dykstra, 1821-1914 : mar ik sil stride ... : persoan, libben en wurk fan Waling Dykstra, útjown ta gelegenheit fan syn hûndertfyftichste bertedei / Freark Dam, [et al] (redactie). - Minsken en boeken, 13; Fryske Akademy, nr. 400. - Ljouwert : Miedema Pers [etc.], 1971. - ISBN 90-6149-901-1. - p. 139
Met dank aan Abe de Vries (met tussenkomst door Waling Dijkstra van walingdijkstra.nl) voor de gegevens. Mailcontact 27 - 31 oktober 2022;
Delpher:
Franeker courant, 15-08-1901 Waling Dijkstra.;
6.
Waling Dijkstra.;
Oer skriuwer, boek en útjeften / Ph.H. Breuker. - p. 149-151 (in: De silveren rinkelbel / Waling Dykstra. - Leeuwarden : Utjouwerij Fryslân, 2003. - p. 143-153);
7.
Delpher:
Leeuwarder courant, 07-02-1851 Advertentie;
Leeuwarder courant, 10-12-1852 Advertentie;
Leeuwarder courant, 24-11-1854 Advertentie;
Franeker nieuws- en advertentieblad voor de provincie Friesland, 20-02-1859 Advertentie;
Provinciale Drentsche en Asser courant, 06-04-1870 Assen, 5 april.;
Leeuwarder courant, 01-01-1885 Ingezonden / J. Troelstra;
In manifest ud de Nederlandske perifery : Literere ferwizingen yn 'De winskhoed fan Fortunatus' Funksjes fan yntertekstualiteit / Abe de Vries (in: Fers2, 4.12, 17 juny 2018);
8.
Delpher:
Harlinger courant, 29-06-1864 Harlingen, 28 junij.;
9.
Delpher:
Dragtster courant, 19-04-1866 Advertentie Friso;
Leeuwarder courant, 26-04-1867 Advertentie Friso;
Opregte Steenwijker courant, 10-07-1876 Een nieuw persproduct;
Leeuwarder courant, 28-11-1876 Advertentie Scheurkalender;
Leeuwarder courant, 22-10-1876 Boekaankondiging, / Frisius;
Leeuwarder courant, 22-10-1876 Boekaankondiging, / Frisius;
Heldersche en Nieuwedieper Courant, 26 november 1865 Advertentie Binnenhaven No. 29;
Algemeene nijverheids courant, 18-01-1851 Wand-Almanak;
10.
Delpher:
Provinciale Drentsche en Asser courant, 10-01-1880 Binnenland [k1a7];
Nationale liefdadigheid p. 149, 155 (in: Wij en het water : Een Nederlandse geschiedenis / Lotte Jensen. - Amsterdam : De Bezige Bij, 2022. - ISBN 978-94-031-8561-3. - p. 131-160);
Pleidooi van zes Hollandsche standbeelden, over de edele en baatzuchtige handelingen, ter gelegenheid van den Watersnood in 1861 / J. Schenkman. - Amsterdam : J.A. Schuurmans, 1861. - p. 4;
Gesprek van twee erbaijers over 't jeneverzupen / Waling Gerrits Dijkstra. - Franeker : E. Ippius Fockens, 1855;
11.
Delpher:
Leeuwarder courant, 10-08-1855 Advertentie;
12.
In diaken en To gast bij de boer : twa teikeningen ût it Frîske folkslibben / fen Eabele Trochnoasker (Waling Dijkstra). - Dockum : Hansma, 1858;
13.
Delpher:
Franeker nieuws- en advertentieblad voor de provincie Friesland, 11-03-1860 St. Jacob. 8 Maart.;
It plagiaat fan Verwijs : Fryske literatuer yn Platdúts en Hollânsk perspektyf / Abe de Vries. - noot 54 (in: Fers2, nû. 3.8, 23 april 2017);
14.
Delpher:
Rotterdamsche courant, 30-04-1860 Leeuwarden 27 April.;
Franeker courant, 26-12-1880 Achlum, 23 Dec.;
15.
Delpher:
Franeker nieuws- en advertentieblad voor de provincie Friesland, 12-04-1868 Advertentie Trouwkaartjes;
16.
Delpher:
Leeuwarder courant, 05-02-1869 Advertentie Frîske Winterjûne-Nocht;
Leeuwarder courant, 19-11-1869 Advertentie Frîske Winterjûne-Nocht;
Leeuwarder courant, 24-12-1869 Advertentie Frîske Winterjûne-Nocht;
Leeuwarder courant, 30-01-1870 Sneek, 28 januarij.;
Provinciale Drentsche en Asser courant, 22-02-1862 Noordwolde, 20 Febr.;
Provinciale Drentsche en Asser courant, 01-03-1862 Noordwolde, 26 Febr.;
Franeker nieuws- en advertentieblad voor de provincie Friesland, 20-12-1863 Marrum, den 14 Dec.;
Dragtster courant, 17-08-1901 Waling Dijkstra.;
17.
Delpher:
Harlinger courant, 28-12-1864 Advertentie;
Tresoar Loting voor de Nationale Militie, 05/07/2021 11:07;
Lotgevallen : De beleving van de dienstplicht door de Nederlandse bevolking in de negentiende eeuw / E.W.R. van Roon. - Amsterdam : Universiteit van Amsterdam, 2013. - proefschrift. - p. 98;
18.
Delpher:
Delftsche courant, 15-10-1867 - Een paar dagen geleden [...];
19.
Delpher:
Het vaderland, 15-04-1871 Korte berichten uit het Binnenland. - Het vervaardigen;
Harlinger courant, 15-04-1871 Leeuwarden, 12 April;
Harlinger courant, 05-05-1872 Advertentie Zwakte;
Franeker courant, 05-05-1872 Advertentie "4 à 5";
Franeker courant, 09-06-1872 Advertentie !kaal!;
20.
Delpher:
Het nieuws van den dag : kleine courant, 29-04-1873 De vereeniging "Openbaarheid";
21.
Delpher:
Franeker courant, 17-10-1875 Binnenland Grouw, 14 Oct.;
Arnhemsche courant, 18-10-1875 Binnenland Grouw, 14 Oct.;
Winschoter courant, 20-10-1875 Ingezonden stukken. Grouw, 16 Oct. / B.;
22.
Delpher:
Het vaderland, 16-06-1876 Laatste Berichten. In de heden gehouden Algemeene;
23.
Delpher:
Provinciale Drentsche en Asser courant, 09-03-1877 Waling Dijkstra's;
24.
Delpher:
Dragtster courant, 24-05-1877 Advertentie Gids door Friesland;
Dragtster courant, 14-06-1877 Advertentie Gids door Friesland;
Algemeen Handelsblad, 24-07-1877 Gids door Friesland.;
Omrop Fryslân, 15 maart 2019, 14:13 HEA! De Boekensteun in Langweer moet sluiten;
25.
Delpher:
Leeuwarder courant, 20-09-1878 Leeuwarden, 19 September. - Het Friesch-genootschap;
26.
Delpher:
Leeuwarder courant, 20-11-1879 Ingezonden / G. Colmjon;
De alde jas : blyspil în fîour utkomsten;
Na 50 jaar. 1860. 1910. : Souvenir aangeboden door de firma B. Cuperus Az., stoomdrukkerij Bolsward. - Bolsward : B. Cuperus Az, 1910. - p. 7;
Paden fen Fryslân / G.A. Wumkes. - Boalsert : A. J. Osinga, 1934. - p. 352-353;
27.
AlleFriezen/Haags Gemeentearchief:
Hessel van der Zee
geboren -
getrouwd -
kind 1 -
kind 2 -
kind 3 -
overleden;
Hessel van der Zee (vader)
overleden;
Delpher:
Haagsche courant, 31-01-1913 Familiebericht [k1a5];
Franeker courant, 02-02-1913 Stadsnieuws [k4a5];
28.
'Tsiere, haspelje, iggewearje' noot 24. - It Fryske toaniellibben yn Amsterdam, 1885-1900 Diel. De Ferieningen / Abe de Vries (in: Fers2 4.18, 18 novimber 2018);
29.
Delpher:
Provinciale Drentsche en Asser courant, 10-11-1881 Binnenland [k4a3];
30.
Delpher:
Gedenkschriften / P.J. Troelstra. - Querido, 1931. - p. 197-200;
31.
Delpher:
Friesch volksblad, jrg 5, 1880-1881, no 256, 29-05-1881 De zitting van de Arrondissements-Rechtbank te Leeuwarden op Woensdag 25 Mei 1881.;
32.
Delpher:
Friesch volksblad, jrg 5, 1880-1881, no 258, 12-06-1881 Gelijk recht.;
33.
Delpher:
Friesch volksblad, jrg 5, 1880-1881, no 257, 05-06-1881 De zaak van den koetsier van den heer B. Oosting in het Oranjewoud.;
34.
Delpher:
Friesch volksblad, jrg 5, 1880-1881, no 256, 29-05-1881 De zitting van de Arrondissements-Rechtbank te Leeuwarden op Woensdag 25 Mei 1881.;
35.
Delpher:
Friesch volksblad, jrg 5, 1880-1881, no 258, 12-06-1881 Gelijk recht.;
Friesch volksblad, jrg 5, 1880-1881, no 258, 12-06-1881 Mededeelingen. / M. de Vries / S.;
36.
Delpher:
Friesch volksblad, jrg 5, 1880-1881, no 259, 19-06-1881 Gelijk recht.;
Friesch volksblad, jrg 6, 1881-1882, no 262, 10-07-1881 Gelijk recht voor heer en knecht.;
Friesch volksblad, jrg 6, 1881-1882, no 263, 17-07-1881 Gelijk recht voor heer en knecht.;
37.
Delpher:
Friesch volksblad, jrg 6, 1881-1882, no 264, 24-07-1881 Nagekomen giften voor Gelijk recht.;
38.
Delpher:
Friesch volksblad, jrg 6, 1881-1882, no 264, 24-07-1881 De zitting van het Hof op Dinsdag 19 Juli 1881;
39.
Delpher:
Friesch volksblad, jrg 6, 1881-1882, no 265, 31-07-1881 Na den Strijd.;
40.
Delpher:
Friesch volksblad, jrg 6, 1881-1882, no 265, 31-07-1881 Gelijk recht voor heer en knecht.;
41.
Delpher:
Friesch volksblad, jrg 6, 1881-1882, no 279, 06-11-1881 "Gelijk recht voor heer en knecht." / O. Stellingwerf.;
Leeuwarder Courant, 26-03-2006 Gelijk recht voor heer en knecht;
met foto van schaal uit: Geschiedenis van Oranjewoud : van vorstelijk lustslot tot voorname buitenplaatsen / R.L.P. Mulder-Radetzky, B.H. de Vries. - Alphen aan den Rijn : Canaletto, 1999. - ISBN 90-6469-640-3;
42.
Delpher:
Friesch volksblad, jrg 6, 1881-1882, no 280, 13-11-1881 Mijne Heeren! / S. Katz.;
43.
Jaarboek Fries Scheepvaart Museum 1985, p. 35 (Zuiderzeecollectie);
44.
Delpher:
Friesch volksblad, jrg 7, 1882-1883, no 335, 03-12-1882 Fryske Winterjoune-Nocht;
Franeker courant, 14-12-1882 De Leije.;
Leeuwarder courant, 16-12-1882 Particuliere Correspondentie.;
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 18-12-1882 Te Leeuwarderadeel;
45.
Delpher:
Algemeen Handelsblad, 20-04-1884 Schiermonnikoog. / Waling Dijkstra;
Algemeen Handelsblad, 03-05-1884 Ingezonden stukken. Aan de Redactie! / Een inwoner van Schiermonnikoog;
De Godsdienst der oude Noormannen / L.S.P. Meijboom. - Haarlem : A.C. Kruseman, 1868. - p. 469;
46.
Delpher:
Leeuwarder courant, 08-12-1884 Ingezonden. / Het Comité (L. Feenstra, E. Kooi, P. de Boer, R. Bleinsma, P. Bruinwold Riedel);
Leeuwarder courant, 19-12-1884 Het 25-jarig jublié;
Leeuwarder courant, 01-01-1885 Ingezonden / J. Troelstra;
Dagblad van Friesland, 15-01-1885 Korte berichten;
47.
Delpher:
Leeuwarder courant, 01-01-1885 Particuliere correspondentie.;
Leeuwarder courant, 01-01-1885 Ingezonden / J. Troelstra;
48.
Gemeente Amsterdam Stadsarchief Bevolkingsregister 1864-1874;
Gemeente Amsterdam Stadsarchief Bevolkingsregister 1874-1893;
Delpher:
Het nieuws van den dag : kleine courant, 25-07-1895 Familiebericht;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 01-09-1896 Familiebericht;
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 01-09-1896 Familiebericht;
Algemeen Handelsblad, 01-09-1896 Familiebericht;
49.
Aangename tijdkorting voor de jeugd, of Verscheidenheid van onderwerpen, tot nut en vermaak der kinderen; met tien gekleurde plaatjes, waarop vijf en vijftig afbeeldingen. - Leyden : P.H. Trap, 1814. - p. 99;
Wikipedia Vellum;
50.
Delpher:
Het nieuws van den dag : kleine courant, 17-01-1885 Gemengd Nieuws;
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 20-01-1885 Binnenland.;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 20-01-1885 Stadsnieuws.;
51.
Delpher:
Leeuwarder courant, 04-02-1885 Binnenland. - Volgens achterstaande annouce;
Het nieuws van den dag : kleine courant, 09-02-1885 Advertentie [k1a6];
52.
Delpher:
Leeuwarder courant, 04-02-1885 Advertentie Jubilé Waling Dykstra.;
Het vaderland, 10-02-1885 Kunst- en Letternieuws. Het 25-jarig jubilé;
Leeuwarder courant, 10-02-1885 In de zalen van / A.;
Digitale Bibliotheek Nederlandse Letteren For Waling-Om : 1821-1911 : oanbean oan Waling Dykstra op syn 90e jierdei troch ytlike Friezen en Friezinnen / F.J. de Zee (samler). - Ljouwert : W.A. Eisma Cs, 1911;
53.
Delpher:
Leeuwarder courant, 13-02-1885 Advertentie Jubilé Waling Dykstra.;
Provinciale Drentsche en Asser courant, 13-02-1885 Binnenland. De aanbieding van;
Leeuwarder courant, 20-03-1885 Advertentie Waling Dykstra's;
Leeuwarder courant, 31-03-1885 Binnenland. Waling Dijkstra;
Leeuwarder courant, 22-04-1885 Advertentie Jubilé van Waling Dijkstra;
54.
Delpher:
Leeuwarder courant, 06-01-1888 Holwerd, 4 Jan.;
Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, 10-01-1888 Holwerd, 8 Jan.;
55.
Delpher:
Leeuwarder courant, 04-02-1888 Leeuwarden, 3 Februari. - De heer Waling Dijkstra;
Leeuwarder courant, 13-02-1890 Leeuwarden, 12 Februari. - In de vergadering;
digitale biliotheek voor de Nederlandse letteren: Uit Friesland's volksleven van vroeger en later / Waling Dykstra. - Leeuwarden : M.A. van Seijen, 1974. - Fotomech. herdr. van de oorspr. uitg.: 1895 achterzijde;
Het familieleven en familierecht der Dajaks van Landak en Tajan / M.C. Schadee. - p. 441, noot 1 (in: Bijdragen tot de taal-, land- en volkenkunde / Journal of the Humanities and Social Sciences of Southeast Asia, Volume 63 (1910): Issue 2 (Jan 1910). - Brill);
Naar aanleiding van het begraven onder den drup / S. W. Tromp (in: Verslagen en mededeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Afdeeling Letterkunde, 3e reeks, deel VII, p. 65-123);
56.
Delpher:
Leeuwarder courant, 01-12-1888 Advertentie - Vennootschap "Nederland";
57.
Delpher:
Opregte Haarlemsche Courant, 01-09-1894 Berichten uit de Staats-Courant;
Recht voor allen, 05-09-1894 De lintjes en medaljesregen op 31 Aug.;
58.
Delpher:
Leeuwarder courant, 14-08-1899 It Frys wuddenboek. / J. B. Schepers;
Leeuwarder courant, 16-08-1899 Stadsnieuws.;
59.
Delpher:
De Telegraaf, 07-07-1899 Kunsten en wetenschappen.;
Leeuwarder courant, 07-07-1899 Uit de Provincie. Heerenveen, 5 Juli.;
Arnhemsche courant, 08-07-1899 - Men schrijft ons uit Friesland;
Provinciale Drentsche en Asser courant, 18-07-1899 - Men schrijft ons uit Friesland;
60.
Delpher:
Provinciale Drentsche en Asser courant, 25-10-1899 Westergo. (Fr.), 23 Oct.;
Provinciale Geldersche en Nijmeegsche courant, 17-09-1929 Brieven uit de residentie / EGO.;
Goeddwaen jowt rente / W.O. von Horn (in: Frîske hûsfrieun, 12, 1862, p. 161-191);
5. Wie einmaal Einer wohlfeil zum Kriegsruhme kam. (in: Die Spinnstube, 20, 1865, p. 90-98);
met dank aan Elsbeth van der Ploeg van het Rotterdamsch Leeskabinet voor het ter inzage stellen van:
Politieke photografien van de aftredende leden der Tweede Kamer / Lavater Jr. - Sneek : H. Pyttersen Tz, 1879. - p. 68-71;
61.
Delpher:
Arnhemsche courant, 13-01-1879 Binnenland [k4a3];
Franeker courant, 19-01-1879 Ingezonden. Candidaturen.;
De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 30-01-1879 Binnenland. Amsterdam, 29 januari;
Het vaderland, 08-02-1879 Kerknieuws. Hervormde Kerk.;
Dragtster courant, 02-11-1899 Kameroverzicht;
Arnhemsche courant, 07-07-1917 F. LIEFTINCK. †;
De Maasbode, 07-07-1917 FRANS LIEFTINCK. †;
Zutphensche courant, 07-07-1917 † F. LIEFTINCK.;
De Telegraaf, 07-07-1917 FRANS LIEFTINCK. † : Een Karakter. / Van onzen correspondent;
Provinciale Drentsche en Asser courant, 09-07-1917 F. LIEFTINCK. †;
Twentsch dagblad Tubantia, 09-07-1917 Binnenland.;
De nieuwe courant, 12-07-1917 Crematie F. Lieftinck.;
Nieuwsblad van het Noorden, 12-07-1917 Crematie Fr. Lieftinck.;
Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië, 06-10-1917 Brieven uit Haarlem. : Franciscus Lieftinck † / J. T. Cremer;
De locomotief, 08-10-1917 Crematie Frans Lieftinck.;
Krantenviewer Noord-Hollands Archief:
Haarlem's Dagblad, 11-07-1917 Crematie Frans Lieftinck.;
62.
Delpher:
De Telegraaf, 07-07-1917 FRANS LIEFTINCK. † : Een Karakter. / Van onzen correspondent;
De courant, 09-07-1917 FRANS LIEFTINCK. † / Van onzen correspondent;
63.
Delpher:
De Telegraaf, 15-08-1901 De 80ste verjaardag van Waling Dijkstra.;
De Telegraaf, 15-08-1901 Waling Dijkstra.;
64.
Delpher:
Franeker courant, 15-08-1901 Waling Dijkstra.;
65.
Delpher:
Leeuwarder courant, 16-08-1901 Waling Dijkstra's feest.;
Franeker courant, 15-08-1901 Waling Dijkstra.;
66.
Arnhemsche courant, 24-08-1901 Letteren, Tooneel, Kunst enz.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 31-08-1901 Waling Dijkstra's beeld door Pier Pander;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 23-08-1901 Uit de Provincie. Veenwouden, 21 Aug.;
67.
Delpher:
De standaard, 09-01-1914 Waling Dijkstra;
68.
AlleFriezen:
Waling Dijkstra
overlijden;
Delpher:
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 21-01-1914 Familiebericht;
69.
Delpher:
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 19-01-1914 Telegrammen Holwerd, 19 Jan.;
Leeuwarder courant, 19-01-1914 Begraffenis Waling Dykstra;
De standaard, 20-01-1914 Begrafenis van Waling Dykstra.;
De Telegraaf, 20-01-1914 Letteren. Begrafenis Waling Dijkstra.;
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 21-01-1914 Binnenlandsch Nieuws. Waling Dijkstra;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 21-01-1914 Begrafenis van Waling Dijkstra.;
Franeker courant, 22-01-1914 Particuliere Correspondentie.;
70.
Delpher:
Nieuwe Rotterdamsche Courant, 23-01-1914 Waling Dijkstra.;
Leeuwarder courant, 24-01-1914 Waling Dijkstra.;
71.
Delpher:
Algemeen Handelsblad, 20-06-1914 Waling Dijkstra-monument.;
Leeuwarden in beelden Waling Dijkstra;
72.
Keunstwurk Waling Dykstra;
Wikipedia Chris Fokma;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 05-03-1998 Familiebericht;
Leeuwarder Courant, 05-03-1998 Familiebericht;
Leeuwarder Courant, 05-03-1998 Anneke Fokma (71) ferstoarn;
Leeuwarder Courant, 06-03-1998 Familiebericht;
Leeuwarder Courant, 14-12-2012 Familiebericht;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-07-1961 Familiebericht;
Nieuwsblad De Bildtse Post Baernt Bucho ab Aytta [jpg];
Graftombe Brouwer, Anna Johanna;
rkd artists Chris Fokma;
internetraadpleging: 24-10 - 19-11-2022
|
|
|
"Wachten op 2019", Holwerd
Waling Dykstra | | Chris Fokma, Holwerd
Waling Dykstra, Holwerd
|
|
Hijum
Wanneer we ter hoogte van Hijum over de N357 rijden, zien we de achterkant van de afgegraven terp opdoemen. Een prachtige plaat levert het op, al moeten hiervoor wel even wat moeite voor doen, gezien alle drempels die we moeten overbruggen, voordat het mogelijk is om de foto te maken. Maar als je wat wilt lukt het altijd.
Nadat we weer terug zijn bij de wagen vervolgen we de route.
|
|
|
Sint Nicolaaskerk op afgegraven terp, Hijum
|
|
Stiens
Even later, wanneer we in Stiens zijn aangekomen, stoppen we in de straat Nije Poarte. We komen hier namelijk een bordje tegen - misschien uitleg over de 'Nieuwe Poort' en eventueel zijn voorganger.
Het bord blijkt echter bij de Literatuerrûte Ljouwerteradiel (route - folder nl / fr) te horen. Op bordnummer 20 staat "De groetnis van de prûkmaker út iet Nau" van niemand minder dan Waling Dykstra te lezen. Het citaat komt uit zijn bekende werk De Silveren Rinkelbel, dat zich bij Grand Café De Smalle Brug afspeelt en daar al als boek getoond hebben.
Wanneer we de verschillende drukken van dit werk ter hand nemen kunnen we al aan de titel van dit tweede hoofdstuk zien, dat naast het zoeken van de gewilde schrijfwijze, ook de Friese taal wijzigt:
1856: De Groetenisse fen de Prûkmakker ût it Nau
1866: De Groetenisse fen de Prûkmakker út it Nau
1887: De Groetenisse fen de Prûkmaker út it Náu
1908: De groetenisse fen de prûkmakker út it Naeu
1930: De groetenisse fen de prûkmakker út it Naeu
2003: De groetenisse fan de prûkmakker út it Nau
1.
In het Nederlands kunnen we in de vertaalde uitgave van 1857 er (zonder weglating van delen van de tekst) het volgende lezen:
Wanneer je wilt weten wat er in de doos zat, kun je het verhaal verder lezen in het boek
2.
We moeten zelf dus de uitleg gaan zoeken over de 'Nieuwe Poort'.
Wanneer we enkele kaarten tussen de jaren 60 en 80 bekijken, zien we de ontwikkeling in straten. "Nije Poarte" blijkt hierop het verlengde te zijn van "De Poarte", toen nog straatloos "De Poort" geheten. Hiermee lijkt de straatnaam verklaard
3.
Wanneer we doorrijden, bereiken we ook het stukje straat De Poarte - nu ook als straat. De bestaande bebouwing staat er sinds 1869
4.
Tijd een kopje koffie nemen we nog niet, we zijn immers net weg. We rijden snel over de N357 verder, om in Leeuwarden via de ring (N355) de afslag naar Lekkum te nemen.
noten:
1.
De silveren rinkelbel, 1856 Oarde haedstik.
De silveren rinkelbel, 1866 II.
De silveren rinkelbel, 1887 II.
De silveren rinkelbel, 1908 Twadde Headstik.
De silveren rinkelbel, 1930 Twadde Headstik.
De silveren rinkelbel, 2003 Twadde Haadstik;
2.
De zilveren rinkelbel : een volksverhaal uit de laatste helft der 18de eeuw. - Franeker : T. Telenga, 1857. - p. 34-36;
3.
Historisch Centrum Leeuwarden: Calque van een plattegrond, 17 november 1965;
Historisch Centrum Leeuwarden: Luchtfoto van een noordwestelijk gedeelte van de bebouwde kom van Stiens, 1980;
4.
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG)
Pand ID 0081100000004910;
internetraadpleging: 21-11-2022
|
|
|
Nije Poarte, Stiens
|
|
Lekkum
De straat naar Lekkum heet vanzelfsprekend de Lekkumerweg. Op de Buorren slaan we bij het Tabedykje links het Tsjerkepaed in.
Het Tabedykje is een herinnering aan de terp Tabebuorren dat hier lag en een vernoeming is van Tabe Keimpes de Vries.
Tabe begon hier in mei 1848 als losse arbeider bij de in deze gemeenschap belangrijke familie Tromp, Mr. Hettinga Tromp op precies te zijn. Ook had hij zelf een koe. Deze stierf echter, maar hij was in staat om opnieuw een koe aan te schaffen. Maar ook deze stierf. Maar hij bleef doorgaan en slaagde erin om uit te breiden. Ook voor de boerderij gold dit. Met zijn vrouw Antje Sjoerds Terpstra - waarmee hij als 24-jarige op 13 april 1848 was getrouwd - kreeg hij op 29 maart 1856 zijn dochter Jisseltje. Jisseltje zou als 22-jarige trouwen met Dirk Riemers Riedstra. Zijn vrouw Antje zou op 3 april 1883 in huis 23 te Lekkum komen te overlijden en hij zou - als Tabe Keimpes de Vries van der Veen, althans zo heet hij dan officieel - een jaar later hertrouwen met Fettje Wobbema. Tabe blijkt namelijk de biologische maar niet erkende zoon te zijn van Sijtske Paulus van der Veen, waardoor zijn hij sinds zijn geboorte zijn moedersnaamdeel officieel draagt. Bij zijn geboorte op 20 september 1823 had zijn opa hem aangegeven als Tabe Keimpes de Vries.
Na haar huwelijk op 21 november 1878 ging Jisseltje even het huis uit, maar ze kwamen later terug om te boeren.
Tabe overleed op 15 oktober 1909.
Na Jisseltje volgt haar op 9 januari 1886 geboren zoon Riemer Dirks Riedstra hun als boer op. Haar man Dirk overlijdt op 58-jarige leeftijd op 23 juni 1912. Jisseltje overlijdt - nog steeds op de boerderij wonende - op 2 mei 1936.
Hun zoon Riemer zou na drie huwelijken - met de 22-jarige Marijke Steensma op 19 mei 1906, met de 33-jarige Antje Willems Sikma op 5 mei 1917 en met de 48-jarige Albertje Wedman in de tweede helft van april 1937 - op 64-jarige komen te overlijden op 18 maart 1950 op de boerderij, waar hij in 1948 28 koeien melkte en dat 74 pondemaat land had
1.
Daarvoor heette deze terp Buygers, dat weer een vernoeming was van het patriciërsgeslacht dat hier een buitenverblijf of stins had.
Deze stins dienen we net voor de huidige bewoning te plaatsen. De naam Buygers werd ook als Buigirs of Buigers geschreven.
Johan Buygirs ( - 1-4-1539) was de grietman van Leeuwarderadeel die hier met zijn vrouw Rins Pietersdr Auckema een familiegrafkapel in de kerk liet plaatsen. Gek genoeg wordt hij op 10 april in de Oldehoof te Leeuwarden begraven
2.
Ook Rinske Pieters Auckama - als dochter van Pieter Pieters van Auckama en Ietje Taedes Hoppers - ligt in Leeuwarden begraven. Niet bij haar eerste man Johan Buygirs of Jan Jacobs van Buigers, maar bij haar tweede echtgenoot Sape Jans van Wissema
3.
Het in 1898 afgebroken buitenhuis Eeburg in Lekkum. (foto: 1865 - 1875) - [uitsnede, WP]
|
Deze terp is samen met de andere rondom Lekkum, zoals Harmswerd (later Hoogterp genoemd), Blitsaard, Cambuur en die in Lekkum zelf, de Kerketerp en Eeburg afgegraven voor hun vruchtbare gronden
4.
Zo werd voor het afgraven van de terp "Eeburg" eerst de gelijknamige state afgebroken, dat ook als Ee-burg wordt aangeduid. Het verwijst dan ook zowel na de Dokkumer Ee als na De Ie bij Woudsend, waaraan de scheepswerf lag van de nieuwe eigenaar. Deze rentenierswoning van scheepsbouwer Tiete Hylkes Tromp (1704-1785) werd pas in 1767 gebouwd. Het was een ingrijpende verbouwing van het pand dat er al stond toen hij het stuk land kocht met alle gebouwen erbij dat erop stond.
Onder de kap van zijn verbouwd pand was waarschijnlijk vanaf het begin al een kamer ingericht als bibliotheek. Van de latere eigenaar en jurist Tiete Solkes Tromp stonden hier zeker de boeken. Het lag gepositioneerd tegenover de kerk en naast de pastorie. Het had een eigen toegangshek tot de kerk, zodat we kunnen concluderen dat de huidige straatnaam "De Tromp" tegenover de kerk niet geheel willekeurig gekozen is.
De familienaam, zo vertelt de overlevering, is afkomstig van een bijnaam die de oude scheepsbouwers kregen, omdat ze hun eigen proviand, o.a. opgerolde pannenkoekjes in een tromp - dit is een trommel - meenamen wanneer ze op reis gingen.
Op de Eeburg worden kinderen geboren, zoals het zoontje Age op 31 augustus 1829 van Wijtske van Hettinga Tromp Florison en Tiete Solkes Tromp.
IJspret maakt op 17 januari 1850 om 17.15 een einde Age's broer Tiete, die met twee anderen vanuit Dokkum over de Munk terugschaatsten, maar bij Oentjerk in een wak terechtkwamen. De twee andere konden zich in veiligheid brengen, de nog ongehuwde 33-jarige Tiete verdronk.
In 1870 wordt het buitengoed Eeburg geveild. De finale verkoop levert ƒ 15.045,50 op.
De tuin wordt flink onder handen genomen en in de Engelse landschapstijl omgevormd en dit zal mede bekostigd worden door de opbrengst van de niet geringe houtverkoop.
Naast essen-, beuken-, kastanje-, 100 kapitale lindestammen, 80 eiken woudbomen, en kaphout van elzen en berken worden er eveneens ongeveer 20.000 takkenbossen aangeboden. Daarnaast erwtrijs, stobbehout en boonstokkken, alles klaar voor vervoer. Ook wordt het achtkantige zomerhuis verkocht, naast andere tuin gerelateerde objecten.
De Eeburg is en blijft bewoond. Er wordt in de zomer van 1878 een tweede meid gevraagd, die goed kan strijken en naaien, door de dames van Hettinga Tromp.
Het einde komt in 1897 in zicht.
Eind 1897 wordt het buitengoed Eeburg wederom verkocht. Nu met een fraai aangelegde tuin met vijver, boomgaard, opgaand houtgewas, heesters en moesgrond, dat voorzien is van "beste Terpaarde". Het wordt in vier percelen verkocht. Het huis met noordelijk deel van de grond wordt verkocht voor ƒ 4540 aan P. v.d. Werf uit Stiens en J. v.d. Werf uit Cornjum. De drie opvolgende zuidelijk liggende percelen worden verkocht voor ƒ 2539 aan R. S. Westra en T. G. Docter uit Achlum, ƒ 692 aan S. Jansen en A. J. v.d. Noord en ƒ 1117 aan J. Schaper uit Workum, S. de Boer uit Makkum en S. Gratema uit Kimswerd. Dus totaal ƒ 8888 en flink minder dan het bedrag van zo'n dertig jaar eerder in 1870.
In februari 1898 wordt er begonnen met de verkoop van afbraakmaterialen van Eeburg. De afbraak is waarschijnlijk gegund en in handen van het personeel van timmerman L. J. Fokkens te Britsum. Bij zowel hem als op de werkplek zijn de materialen te bevragen. Hieronder ook marmeren vloeren en 2 marmeren Mantels en een zo goed als nieuwe bliksemafleider. De marmeren vloerdelen waren zo weg.
Maar ook het pand is ruim een maand later kaal. Een bewoner kan zijn treurnis na de afgraving niet voor zich houden en schrijft "zoodat er van de vroegere schoone omgeving niets overblijft, dan een waterplas of modderpoel. Het natuurschoon waarop ons dorpje zich vroeger beroemen kon, behoort tot het verleden. Het gaat deze plaats net als vele andere dorpen op of nabij terpen of wieren gelegen, of in 't bezit eener buitenplaats, eenmaal gaat de vroegere schoonheid voorbij, 't wordt alles even kaal, doodsch en onbevallig."
Er is ook begonnen met het afgraven van "eerste soort" terpaarde van deze terp, dat per scheepston 60 cent moet opleveren. Terpbaas M. Sixma regelt hiervoor de zaken.
Bij de afbraak van het gebouw komen tevens zo'n 20.000 Drielingsteen vrij. Een Drielingsteen dankt zijn naam aan zijn ¾ maatdeel van de grote steen en de Friese drieling meet 184 * 80 * 40 (of 43) mm in LxBxH (strek x kop x hoogte).
De verwachting van de dorpsbewoner komt dat jaar al uit. In november wordt perceel 4, het meest zuidelijke deel al geveild als gardeniersland. In 1899 gaat men verder met het afgraven van de beroemde terp Eeburg.
Tijdens een rijmwedstrijd in 1904 zou iemand een inzending doen over Lekkum, waarin het verdwijnen wordt gememoreerd:
"[...]
En de oare bleaun dêr op 'e romt,
Mei skoalle en tsjerke en pastery
Dy 't der yet steane hjoed de dei.
Mar de Ieboarch, dy 't dêr pronke yn 't grien,
Is Koarte jierren lyn forgien;
In keale tún dy 't yette seit,
Hjir hat er stien, dy hearlikheit,
Net fier fen 'e Ie en ticht by 't wâld
Dêr 't ik, âld-Lekkum, wachte hâld."
Tijdens deze afgravingen werd er voornamelijk veel aardewerk gevonden uit de periode voor het begin van onze jaartelling
5.
We gaan er maar eens een kijkje nemen en rijden verder het Tsjerkpaed op.
Hier parkeren we de wagen in een parkeervak op de Weme bij het dorpshuis en kerk. Zowel de straatnamen Weme als erop uitkomende Terp, zijn straatnamen die sinds 1964 gegeven zijn, mede vanwege de verwachting dat de pastorie zal verdwijnen.
De Weeme, zoals het dorpshuis van de Stichting Doarpshus Lekkum heet, stamt uit 1865, maar is schijnbaar aangepast in 1925.
Het was voorheen dus de pastorie. Maar ook ver daarvoor stond op deze kerkterp op deze plaats een gebouw, dat deel uitmaakte van een klein groepje gebouwen. Zeer waarschijnlijk zijn bepaalde onderdelen nog aanwezig in De Weeme en die zijn dan ook eeuwenoud. Een priester genaamd Walteka woonde hier in ieder geval in 1397.
Maar dit gebouw (en voorganger) zou vele bekend geworden bewoners huisvesten: Paulus Mensonis (1631-1666), Lovius Molinacus (1667-1688), Frans Pieter Florison (1844-1884), Sjoerd Minnes Cuperus (1916-1943) en J.J. Kalma (1946-1960).
Het dorpshuis kon op zaterdagmorgen 26 augustus 1973 geopend worden door wethouder Klaas Weide omdat de sleutel uit de hemel viel. Als ludieke actie had een vliegtuigje, een Pipercup de sleutel gedropt.
Voordat er de hele dag en avond gefeest kon gaan worden, hielden Franke de Graaf (voorzitter van de Stichting Dorpshuis Lekkum) en drs. Jelle Zwart (namens ministerie van CRM) een toespraak
6.
De lange zijde van het gebouw draagt nu eigen straatnaambordje, het "Joop Diekmann Plein", een vernoeming naar Joop Diekmann, die verbonden was aan de stichting
7.
Aan de voorzijde staat in de tuin een merkwaardig beeld genaamd Lekkumer Kobben. Het verbeeldt de schimpnaam van de bewoners van Lekkum, de meeuw.
Op het bordje staat het volgende te lezen:
Lekkumer Kobben wurde wy neamd,
inskelnamme dy 't wy mei eare drage.
Wa wol him net in miuw fiele.
Frij, pertaal, en krêftich...
In Kobbe lykas Everwinus Wassenbergh.
Prefester yn 'e letterkunde te
Dimter en Frentsjer.
Berne te Lekkum 15 septimber 1742.
Festoarn te Frentsjer 5 desimber 1826.
En daaronder een kleiner bordje:
Dit standbeeld is gemaakt door
P. Visser uit Lekkum
en onthuld op 11 december 1999 door:
Zus Rozema-de Boer uit Lekkum en
Feike Abraham Wassenbergh uit Edam
8.
We komen ze dan ook tegen als mieuwen, meeuwen, de inwoners van Lekkum
9.
Het beeld vertoond meer eigenschappen van de zilvermeeuw, dus de Fries-Groningse en eilanden betekenis van kobbe. In het Fries zou het staan voor de kokmeeuw
10, maar daarop lijkt het niet.
Daarnaast wil het beeld dus ook de classicus en neerlandicus Everwinus Wassenbergh (1742-1826) in herinnering roepen. Zijn vader Abraham Wassenbergh woonde hier dan ook in de predikantswoning.
Taalkundige bydragen tot den Frieschen tongval / Ev. Wassenbergh. - Leeuwarden/Franeker : D. van der Sluis / D. Romar, 1802-1806
|
Naast zijn voornaamste bezigheden als neerlandicus op het gebied van normatieve spraakkunst, welsprekendheid en historische ontwikkeling van de Nederlandse taal, speelde hij ook een zeer belangrijk rol voor de Friese taal.
Zo kwam hij in 1774 met Verhandeling over de eigennamen der Friesen: met ses bijlagen daar toe betrekkelijk en eene toelage van friesche spreekwoorden.
Een paar jaar later, op 6 januari 1779, komt hij met een verhandeling over de nietigheid der beschuldiging tegen de oude Bataviers, afgeleid uit zekere plaatz' van den puntdigter Martialis.
Zijn Taalkundige bydragen tot den Frieschen tongval verschijnt in 1802 en 1806 bij twee verschillende uitgevers.
Deze uitgaven hebben ervoor gezorgd dat Wassenbergh wordt gezien als de grondlegger van de Friese filologie, de historische taalkunde
11.
Tussendoor zal hij zich ook bezig hebben gehouden met de geheel nieuwe vertaling van De levens van doorluchtige Grieken en Romeinen, onderling vergeleken dat geschreven werd door Plutarchus. Hierbij heeft hij vele aantekeningen gemaakt. De dertien delen vertaalde hij samen met Herman Bosscha (1755-1819).
Albuminscriptie / van Everwinus Wassenbergh (1742-1826), classicus en letterkundige, voor M.A.C. ('Polly') Wassenbergh, 15 juli 1800
|
Ook schreef hij met enige regelmaat in zogenaamde Album amicorum, het vriendenboekje, waarvan er gelukkig ook enkele bewaard zijn gebleven. In het boekje van zijn nicht Polly (M.A.C.) Wassenbergh treffen we het in deze periode populaire knipwerk van toen aan, waarin de band tussen beide wordt uitgespaard. Ce n'est le sang pas seul pourquoi nous nous aimons, het is niet alleen de familieband waarom we van elkaar houden. Uiteraard vergezeld met tekst van hem zelf. Of deze knipkunst van zijn hand is, valt te betwijfelen, gezien de 'slordige', bijna gehakte cirkel dat hij zelf - maar ook dat weten we niet - in het boekje zal hebben moeten maken om het knipwerk te kunnen plaatsen. Dit staat niet in verhouding met keurige werk van het knipwerk.
Portretten van de schrijvers Everwinus Wassenbergh en Herman Bosscha / Reinier Vinkeles (I) [ets en gravure naar schilderij van Willem Bartel van der Kooi ]
Beide heren hebben het werk van Plutarchus vertaald in De levens van doorluchtige Grieken en Romeinen, onderling vergeleken
bron: Rijksmuseum Amsterdam RP-P-1906-1585, (publiek domein CC0 1.0)
|
Hij kwam in 1790 met plannen dat uiteindelijk in 1827 - dus na zijn dood - leidde tot de oprichting van het Provinciaal Fries Genootschap.
Het dient zich bezig te gaan houden met de oorsprong, de taal, de oudheden, de geschiedenis en de wetten van Friesland.
In zijn Oratio sprak hij het als volgt uit:
"Utinam vero ea mihi facundiae vis esset, qua Civibus meis persuaderem, ut hanc a se propulsare velint ignominiam; in eiusmodi autem coëant Societatem, quae cum alia, tum vero in primis Frisiae huius Origine, Linguam, Antiquitates, Historiam, Leges spectaret: in Sociis autem coöptanidi omnes ad se invitaret, quos aut Scientiarum praeclarissimus amor, aut ipsa commendet Erudition!"
"Och mocht mij toch de kracht der welsprekendheid gegeven zijn om mijn medeburgers zo te overtuigen, dat zij die smaad (nl. het nog niet bestaan van een Fries genootschap) van zich zouden willen afwentelen; dat zij samen zouden gaan in een zodanig genootschap, waarin onder meer, maar toch allereerst zou worden beschouwd de oorsprong, de taal, de oudheden, de geschiedenis en de wetten van dit Friesland".
Zijn strijd om de Franeker Academie - na de opheffing door Napoleon - te herstellen gaf hij na zijn 50-jarig ambtsjubileumrede op 19 juni 1821 in feite op, al bleef hij - tegen beter weten in - hopen
12.
Ook na zijn dood in 1826 werd nog zijn redevoering dat hij had uitgesproken bij een vergadering van het Departement Franeker der Maatschappij tot nut van 't Algemeen in 1823 uitgegeven. Hierin verhaalde hij over alle gedenktekens die in het land zijn opgericht ter verering en nagedachtenis van grote en bij uitstek verdienstelijke mannen. Als laatste noemt hij de Friesche Vondel, Gijsbert Japiks - die net was overleden
13.
Hij was immers de pionier van de studie en liefhebber van Japiks
14.
Deze bijeenkomst, waar Wassenbergh deze rede ter ere van Japiks uitsprak, kan beschouwd worden "als het eerste Fries-nationalistische evenement"
15.
De komst van het beeld De Kobben had trouwens wel wat voeten in de aarde gehad.
Omdat het dorpshuis 25 jaar zou bestaan plaatste het dorpsblad van De Trije Doarpen Lekkum Snakkerburen Miedum De Kobbeflecht december 1997 een oproep om een voorstel te doen voor een beeld. Met resultaat, een voorstel. Maar wel eentje die meteen in zeer goede aarde viel. Het beeld zou de professor en de meeuw moeten combineren. De fotomontage liet een soort stripfiguur zien van een meeuw met brilletje in toga en baret zien, dat een wandelstok had.
De financiering van het beeld is weer een ander verhaal. De benodigde ƒ10.000 wordt in ieder geval niet gesubsidieerd door de gemeente Leeuwarden, werd in 1998 duidelijk. Het beoogde beeld doet onvoldoende recht aan de persoon Wassenbergh, was de gedachte.
Hoewel het ooit Thorbeckes bedoeling was om met zijn levenswerk, de grondwet van 1848, de standen, gilden, broederschappen, kloosters, universiteiten, steden te ontvlechten en de privileges af te schaffen, zijn we alweer enige tijd beland in de situatie dat de subsidiegever de opvattinggever is geworden, waarbij de kunstenaar het nakijken heeft. "Zoals bekend, vond Thorbecke dat de overheid 'geen oordelaar is van wetenschap en kunst'."
16
Kunstenaar Piet Visser, autodidact, vindt het al een hele eer dat het er komt en is zelfs bereidt zijn honorarium te laten schieten. Hij had in dat jaar zijn ontwerp in bijenwas klaar. Een poging van Visser om zich als kunstenaar te laten inschrijven bij de Stichting Keunstwurk liep op niets uit.
Een tweede subsidieaanvraag bij de gemeente zorgde voor een mogelijkheid om ƒ2000 subsidie te ontvangen. Hoewel het de bedoeling was om wassen beeld te vergroten tot een hoogte van zo'n 70 cm, zit dat er niet in voor ƒ2000. Wel kan het huidige formaat door beeldhouwer Frans Ram in brons gegoten worden voor dat bedrag.
Een jaar later, op 11 december werd het beoogde beeld - zonder gemeentesubsidie (!) - onthuld door nazaat Feike Wassenbergh, die het mooi vindt dat zijn voorvader als meeuw is afgebeeld. "Het is een schitterend beeld", was dan ook zijn conclusie. Mede-onthuller Zus Rozema wordt gezien als symbool en drijvende kracht achter het bloeiende verenigingsleven. Mede dankzij de gemeenschapszin is de financiering zo goed als rondgekomen. Bespaard kon er worden op de sokkel, die is opgetrokken uit resten marmer. En alsof het niet op kon, is er een geluksbrenger in verstopt, een vijfguldenstuk
17.
Het wordt - ondanks de kritiek van weleer - toch nu getoond als kunstwerk op de site van Keunstwurk
18.
Piet, geboren op 16 december 1937 zou nog tien jaar van zijn werk kunnen genieten. Hij overleed op 30 januari 2010, net 72 jaar. PjotterP, de Friese lichtvanger, heeft veel pentekeningen, olie- en acrylverfwerken gemaakt rond de Grote Wielen - aan de oostelijke zijde van De Moark - waar hij het mooiste licht kon vangen
19.
Vanaf het beeld steken we de bocht in de weg over, naar de kerk.
Het hekwerk - waar we doorheen gaan - gedenkt ons te sterven. Beide zuilen waarin de hekdeuren hangen bevatten weer alle gebruikelijke elementen in zich. Ze lijken dan ook identiek aan de zuilen van Westernijtsjerk . De hekdeuren zijn duidelijk anders
20.
De Kerk van Lekkum / J. Stellingwerf (tekenaar). - 1723
|
Gezicht op Lekkum aan de Ee / Pieter Idserts Portier (tekenaar). - 1742
|
De huidige kerk van de Protestantse Gemeente te Lekkum, Miedum, Snakkerburen, Blitsaerd (Blitsaard) had voorheen de patroonheilige Caecilia en heette daarom de Ceciliakerk. Het wordt nu dan ook de St. Ceciliatsjerke genoemd. Een eerste vermelding komt hiervan voor in 1430. Sinds de dertiende eeuw woonde er een aanzienlijke familie genaamd Ethelin (van Lekkum). Ze hadden een dochter in het nabijgelegen Cisterciënzer vrouwenklooster Nazareth . Deze familie zal vermoedelijk de Ceciliakerk gesticht hebben en vervolgens aan Mariëngaarde hebben geschonken.
Onder de nazaten van deze familie zullen waarschijnlijk de al eerdergenoemde familie Buygers vallen.
De laatste vicaris tijdens de periode van de beeldenstorm rond 1566 was Michiel Adriaens van Lekkum. Op 12 maart 1567 werd hij verbannen. Hij werd in 1570 in Emden gespot.
De kerk (24513) die we nu zien stamt echter uit 1778, dus ver na de reformatie. De voorganger kunnen we nog zien op een tekening van Jacobus Stellingwerf, dat hij maakte in 1723, zo'n 50 jaar voor de vervanging. Deze was in 1606 en 1657 opgeknapt.
De huidige kerk is in opdracht van Ubbo van Burmania gebouwd op de fundamenten van zijn afgebroken voorganger, aldus de hardstenen herinneringssteen van 1x1m
21.
Op deze herinneringssteen van de eerstesteenlegging kunnen we dan ook het volgende lezen:
Met Voor Kennis
Van Den Hoog WelGeboren Heer
Jr. Ubbo Van Burmania
Grietman Over Leeuwarderadeel
En Op Order Van
De Edelen en Eigenerfden
Van de Dorpe Lekkum
Is Deese Kerk en Tooren Herbouwd
MDCCLXXVIII
Onder het Op Zigt der Kerkvoogden
Tiet hettenga Tromp, en Pieter Sijberens
En Directie van den Kamerbewaarder
Gosling Lourens
En Heeft Hein Blok Tichelaar
Te Leeuwarden Op Den
20 Mey 1778 Den
Eersten Steen Gelegt
Deze Ubbo van Burmania komt ook voor als Ulbe Hobbes van Burmania, die 15 september 1737 werd geboren en ruim een week later op de 25e werd gedoopt. Hij is de zoon van Hobbe van Burmania en Helena Emerentia Lucia van Unia en trouwde in 1766 met Maria Libara van Haersma. Hij was grietman van 1765 tot 1795, het begin van de Bataafse Republiek. Hij kwam op 18 augustus 1816 te overlijden
22.
Zoals we inmiddels weten had hij ook een sturende rol in de carrière van Willem Bartel van der Kooi .
Wat opvalt aan het metselwerk boven deze herdenkingsteen is dat het niet geheel aansluit. Het lijkt erop dat het hier later is toegevoegd. Een beetje architect had dit namelijk passend gecreëerd. Zou het eerst in de zadeldaktoren gezeten hebben?
Deze vierkante toren met een ingesnoerde spits werd er namelijk in 1896 bijgebouwd tijdens het bestuur van de kerkvoogden D.K. v.d. Wal, R. Kuipers en A.D. Algera, ter vervanging van de zadeldaktoren met zijn merkwaardige ojiefgevel dat ook Gelder-Overijsselse gevelkenmerken in zich heeft. Deze is mogelijk zo uit een boek van Johannes Vredeman de Vries gekropen. De achterzijde is daarentegen een trapgevel
23.
De zadeldaktoren heeft er dus maar zo'n 120 jaar gestaan.
Beide klokken - uit 1512 en 1548 - in de toren zijn van Geert van Wou, waarbij de oudste tevens Johan Schoneborch als maker genoemd moet worden. Ze zijn beide gegoten in een klokgieterij in Groningen
24.
offerschaal / A.J. van der Wal (fotograaf). - 03-1981
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 224.004 (CC BY-SA 3.0)
|
offerschaal / A.J. van der Wal (fotograaf). - 03-1981. - [detail paard, uitsnede WP]
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 224.008 (CC BY-SA 3.0)
|
Het oudste object in de kerk dat op 18 januari 1929 bij een bezoek van tekenaar Adolph (A.J.M.) Mulder werd aangetroffen, is een zeer fraai bronzen offerbus op een houten voet, met opengewerkte rand en drie oren in de vorm van paardenhoofden (paardekoppen). Hij schat het in op Arabisch, 13e-eeuws. Het wordt ook aangeduid als een offerschaal
25.
Merkwaardig is dat bij een opsomming van aanwezig 'tafelzilver' in de kerken dit object niet wordt genoemd
26.
Waarom het is ingeschat als Arabisch is niet duidelijk.
In de literatuur komen we wel een algemeen hieraan niet gerelateerd verhaal tegen. Mogelijk is ook dit object te kaderen als een rudiment van het Germaanse paardenoffer aan Wodan - dat in de 10e eeuw op IJsland een paardenkop op een paal een middel was om boze geesten te verdrijven. En we kennen daarnaast ook in Duitsland en Zwitserland de gewoonte om een schedel in de stal en op de nok van het dak te bevestigen om de paarden te beschermen tegen veeziekten
27.
Lekkum werd een millennium geleden echter niet zo genoemd. Door de eeuwen heen komen verschillende schrijfwijzen tegen. Gedacht wordt dat het in 944 mogelijk wordt aangeduid als Lakki. Het zal duiden op zachtjes stromen of lekken, zoals we ook bij Lek zien of in het hedendaagse Fries Luts of lits. Vanaf de dertiende eeuw komen we Lakum, Lackum en Leckum tegen
28.
In de zestiende eeuw komen vooral Leckum tegen, naast een enkele Leedum, Leckom en Leckon
29.
Kadastrale kaart 1811-1832: minuutplan Jelsum, Friesland, sectie D, blad 01 (MIN02043D01)
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed MIN02043D01 (CC BY-SA 3.0)
|
De oude waterloop Lits of Oude Lits sloot vanuit het oosten tussen Miedum en Lekkum aan op de Ee, toen nog Zuider-Ee. Dit zal op het minuutplan tussen de kavels 155 en 156 (rood) zijn. Lakki betekent dan ook zoiets als dorp aan de Lits
30.
En deze waternaam is vervolgens weer net zo veel voorkomend als Ee (en de varianten tussen Ae en IJ). Ook Laak en Leek zijn varianten op Lits evenals IJleke, beter te herkennen als Drylst oftewel IJlst
31.
Als getogen Muntendammer valt het oog - op het kerkhof rondkijkend - al snel op een zerk met daarop de namen van het echtpaar Johannes Muntendam en Geertruida Smids
32.
Zoals veel mensen uit Leeuwarden zijn ze hier begraven, terwijl ze geboren en getogen Leeuwarder of Leeuwardense waren.
Zou de familie van Johan Muntendam ooit uit Muntendam gekomen zijn?
Laten we even een kleine stamlijn van Muntendams zijde maken om te zien of op deze vraag een antwoord te geven is.
Johannes Muntendam, schipper (Leeuwarden, 1876 - Leeuwarden, 1934) x Geertruida Smids
33.
zoon van:
Jan Muntendam, schipper (Veendam, 1848 - Leeuwarden, 1935) x Hillebrandina de Haan
34.
zoon van:
Sixtus Philippus Muntendam, praamschipper (Veendam, 1813 - Veendam, 1856) x Maria Ypey
35.
zoon van:
Jan Harms (Muntendam), schipper (Veendam, 1775 - Veendam, 1856) x Janke Sikkes (ten Bruin)
36.
zoon van:
Harm Jans (Muntendam), schipper (Muntendam, 1740 - Veendam, 1820) x Margjen Jans Hijbbes
37.
zoon van:
Jan Jans x Jantien Harms
38.
We mogen dus concluderen dat het antwoord "ja" luidt, omdat tijdens de invoering van de familienaam gekozen is voor het geboortedorp van Harm Jans en vervolgens nog een poosje Harm Jans Muntendam heeft geheten. De opvolgende schipperszonen zijn allen (op de een of andere manier) blijven varen.
Een ander bijzonder fenomeen dat we op dit kerkhof aantreffen zijn de relatief veel (in vergelijking met de andere kerkhoven en begraafplaatsen die we bezocht hebben) voorkomende graftrommels. Omdat het er hier zo veel zijn, zal het mogelijk niet als bijzonder worden ervaren. Vandaar dat we ook 'gewoon' beschadigde exemplaren tegenkomen. Elders in het land worden ze gekoesterd en zelfs in musea-achtige ruimtes geplaatst. In 2016 werd er in Veenhuizen een heus graftrommelmuseum geopend. In 2013 verscheen het boekwerk Graftrommels en (kunst)grafkransen in Nederland : Historie van een bijzonder funerair object van Leon Bok en Evert Jan Halkus over dit fenomeen.
Wij kwamen inmiddels bijzondere exemplaren - vanwege het bolle glas - tegen in Hemrik en Tsjerkebuorren .
Bok en Halkus tonen in hun boek aan dat het niet alleen een Noord-Nederlandse protestantse uiting was zo tussen 1850 en 1950. Ook in Zuid-Nederland, België en Frankrijk kwamen ze voor.
Maar ook in de overzeese gebieden werd deze trend aangeboden.
Ze zijn in Zuid-Nederland, België en Frankrijk echter om diverse redenen vaker en sneller verdwenen. De verdeling van de graftrommels in het noorden was eind 2013 dat er in Groningen 149 te vinden waren. In Drenthe 131 en 311 in Friesland, dat echter later alweer gestegen was tot 348. In West- en Zuid-Nederland zijn het er zo'n 50 per provincie. In Oost-Nederland zijn er weer meer te vinden. In totaal is dat schatting dat er in Nederland zo'n 25.000 zijn geplaatst, waarvan er nu nog zo'n kleine 1000 over zijn
39.
Vaak zijn deze - ook wel grafkransdoos, (metalen) bloemdeksels of grafdoos genoemd - door een bepaalde groep ter nagedachtenis van de overledene geplaatst, waarvan soms een afbeelding aanwezig is. Er is daarom vaak een afzender te vinden in de trommel. De tekst in de trommel is gemaakt van aluminium letters, die op een band is vastgezet
40.
Verder zijn er vaak kransen of bladeren en bloemen te vinden in de trommel. De bladeren zijn veelal van zink gemaakt. De bloemen kunnen naast zink ook van keramiek zijn. Maar ook andere vormen als druiventrossen, klimop of palmtakken werden toegevoegd en allemaal even natuurgetrouw en kunstig beschilderd. Maar ook gedroogde plantonderdelen komen voor, waarbij vooral de Kaardenbollen in de smaak viel. De trommel zelf is meestal van zink of blik en soms van koper, brons of staal gemaakt. In het begin waren ze ook van ijzer, maar deze bleken echter te roestgevoelig. Een enkele keer zijn ze gemaakt van beton of hout. Wel hebben ze veelal een ovale of ronde vorm en zijn ze bedekt met een glasplaat, die - zoals we al hebben aangegeven - ook bol kunnen zijn, het zogenoemde bolglas
41.
De fabriek van zinkwerken in de Smedestraat 88 te Haarlem was - zo prijst P. Clausing aan - een van producenten van het materiaal
42.
De eerste graftrommel dat we zien heeft een gebroken ruitje. In de trommel liggen de genoemde beschilderde bladeren en tekst. We ontdekken vier aaneengeregen woorden waarvan "personeel" het meest duidelijk is.
Onder een witte bloem zien we de letters P . T [bloem] . W, waarvan de twee puntjes mogelijk een T (of I) en E zijn. Of er onder de bloem ook nog een letter zit, is onduidelijk, maar zou wel mogelijk zijn. Dit levert dan de volgende mogelijkheden op: PTT..W of PIT..W.
Aan de linkerzijde lezen we verticaal DIRECTEUR.
Links bovenin ligt ook nog een lang en lastig leesbaar stuk. Na een aantal letter zien we een L, gevolgd door een spatie. Daarna volgen nog een aantal letters, waarvan de eerste drie GRO zijn
43.
De volgende is wel leesbaar. De ouders worden het volgende toegewenst: Rust zacht lieve moeder, Rust zacht lieve vader.
Wie ermee bedoeld wordt, is in eerste instantie niet helemaal duidelijk. Er staan namelijk twee stellen op de bijbehorende grafzerk - gehouwen door D. Arends. Van drie personen zijn ook de geboorte- en sterfdatum op de zerk vermeldt.
Het oudste echtpaar zijn Johanna Kaspers Burgij (Drachten, 1837 - Leeuwarden, 1892) en Frans Jans van der Heide. Daaronder volgen schoondochter en zoon Ida Zijlstra (Berlikum, 1866 - Leeuwarden, 1930) x Kasper van der Heide (Leeuwarden, 1862 - Leeuwarden, 1959).
Johanna en Frans trouwden 25 mei 1861 en kregen Kasper als eerste. Daarna volgden nog zeven kinderen.
Frans zou trouwens te Dennenoord komen te overlijden op 88-jarige leeftijd op 13 december 1921.
Ida en Kasper hadden echter vele kinderen. De eerste Frans werd een dikke drie maanden na het huwelijk van 12 mei 1887 geboren. Hun laatste kind, nummer 12, was Andries. Hij werd in Leeuwarden geboren op 18 juli 1901.
44.
Omdat Frans Jans van der Heide hier dus niet begraven ligt - zijn gegevens ontbreken op de steen - mogen we aannemen dat de bedoelde ouders Ida en Kaspers zijn. We hebben dan mogelijk te maken met een late vulling van de graftrommel, aangezien Kasper op 1 mei 1959 kwam te overlijden. Maar dit hoeft niet noodzakelijkerwijs zo te zijn, gezien de 'algemene tekst' en ze ook als tweedehands verkrijgbaar waren.
De steenhouwer Dirk Arends leefde van 7 mei 1882 tot en met 28 januari 1959. Hij werd 76 jaar. Tijdens zijn huwelijk als 27-jarige op 15 december 1909 was hij al steenhouwer. Aan de ingehouwen tekens is te zien, dat het in twee keer is gehouwen. De eerste keer zal - gezien Dirks leeftijd - zijn gebeurd na het overlijden van Ida Zijlstra in 1930. Hij was toen 48 jaren oud. Gezien zijn overlijden op 28-1-1959 zal iemand anders de gegevens van Kasper, die op 1-5-1959 overleed, hebben toegevoegd
45.
Ook deze informatie voegt geen duidelijkheid toe over de plaatsing (en daarmee de leeftijd) van deze graftrommel.
De volgende trommel ligt vermoedelijk zonder bodem in het gras. Onder de glasplaat zien we natuur.
Van een volgende trommel is het wel duidelijk wie die afzender is. De tekst "Lieve vrouw en moeder, rust zacht" laat daarover geen misverstand over bestaan. Dit moet van wel van haar man (en kinderen) afkomstig zijn. Echter, hiermee zijn we toch op het verkeerde been gezet. Aangezien de man Willem Jacobs Oetsma (Roordahuizum, 24-4-1848 - Leeuwarden, 13-8-1922) eerder is overleden dan de vrouw Dieuwke Wiebes van der Woude (Lekkum, 1-5-1850 - Leeuwarden, 11-12-1929) lijkt dit toch onlogisch. Aangezien er geen tweede man is, ligt het voor dat hand dat het afkomstig moet zijn van hun kinderen. Deze trommel kan dan in 1930 geplaatst zijn
46.
Een merkwaardige trommel staat op het graf van Itje Bijlenga (Leeuwarden, 27-9-1849 - Leeuwarden, 25-5-1927) en Paulus Koolstra (Leeuwarden, 6-1-1849 - Leeuwarden, 12-11-1935).
In de lege trommel is een lijstje met daarin een tegel geplaatst. Op de tegel zien we een wapen met daarop P. Koolstra en een illustratie van de gereedschappen. Aan weerszijden van het wapen zien we de jaartallen 1885 en 1985. Het lijkt een eeuwviering te gedenken, vijftig jaar na zijn dood.
Paulus huwde als 24-jarige loodgieter met Itje op 19 februari 1873. In 1876 koopt hij een bouwterrein in de gemeente Leeuwarden
47.
In 1885 begon hij samen met Tjeerd Bijlenga (Leeuwarden, 23-01-1852), net als Itje een kind van loodgieter Gosse Bijlenga en Antje Rintjema, een bedrijf dat begon als loodgieter, zinkwerker en leidekker - met drie knechten in dienst. Na de overname van het bedrijf op 1 januari 1885 van het bedrijf door een nieuwe eigenaar, waar ze 20 en 16 jaar in loondienst hadden gewerkt, konden ze daar blijven werken voor minder loon en met jaarcontracten. Hun conclusie was, dat ze het ook zelf konden in eigen beheer. En zo starten ze samen in de werkplaats aan de Bollemansteeg, K 29 aan hun avontuur. Begin mei 1885 kregen ze hun vergunning van b en w Leeuwarden voor het starten van een Loodgieterij en Zinkwerkerij aan de Breedstraat, no. 63. Een jaar later hadden ze tevens het Leiwerken erbij genomen en gingen ze verhuizen naar de Voorstreek A 322. Het pand dat voorheen bewoond werd door W. Wortelaar, de befaamde koper- en geelslager.
In 1891 vragen en krijgen ze de vergunning om hun werkzaamheden uit te breiden in de Groote Hoogstraat 33.
Begin 1892 gaat Bijlenga daar alleen verder en is de samenwerking ontbonden. Koolstra gaat verder aan de Voorstreek A 322 met zijn invulling van de Lood-, Lei- en Zinkwerken en richt zich tevens op de aanleg van waterleidingen en ander dakbedekkingen.
Met zijn zonen begeeft hij zich op het pad van de bouw van panden en aanleggen van drinkleidingen in koestallen etc. Ze zijn tevens actief in Sneek in de Kruisebroederstraat 67. En ze verkopen diverse kant en klare industriële en huishoudelijke artikelen.
Koolstra breidde uit in 1911 in Sneek uit met een timmerschuur aan 't Muntjeplein. In Sneek richten ze de Noord-Nederlandsche galvaniseer- en vertininrichting in. In 1960 is de firma omgezet in een N.V., maar nog steeds onder de naam van P. Koolstra en Zonen. In Leeuwarden zijn ze een sanitair- en Elektro-Groothandel aan de Oostergrachtswal 35.
Een fusie met de firma Gebr. Van der Veen vindt plaats halverwege 1962 en gaan dan "Koolstra - Van der Veen" heten.
De volgende fusie - ze hadden inmiddels ook een vestiging in Drachten - staat in 1982 op de planning. Dan gaan ze samen met de vestiging in Leeuwarden van de Koninklijke Maatschappij Hamburger bv te Utrecht. Ruim 6½ jaar later, op 1 januari 1989, zal de Holding Maatschappij Hamburger, Koolstra - dat geleid wordt door Lolke Koolstra - in zijn geheel overnemen. Het is de bedoeling dat Hamburger in Groningen samen met Koolstra in Leeuwarden verder gaan als Koolstra Hamburger, als onderdeel van de Holding. Ze zullen zich gaan vestigen in Drachten, waar Koolstra Hamburger aan de Giek in De Haven uitbreidingsgronden naast het bestaande pand heeft aangeschaft.
Omdat er binnen de familie geen opvolging is, zal Lolke Koolstra zich na de afronding in de loop van het jaar 1989 terugtrekken.
En zo kwam er na de oprichting van het bedrijf in 1885 door Paulus, de opvolging door zonen Renze en Wijbe. De zoon van Renze Koolstra (1874-1948) en Everdina Zwaveling (1872-1942), Jan Harm nam de zaak in Sneek over. Lolke (1932-2021), zoon van Jan Harm Koolstra (1903-1977) en Froukje Krol (1904-1979), trok de deur van zijn overgrootvader in 1990 achter zich dicht
48.
Of Lolke ook degene is geweest die dit - misschien wel zelfgemaakte - tegeltje als eerbetoon na 1985 op het graf van zijn overgrootvader heeft bezorgd weten we niet. Het heeft er in ieder geval voor gezorgd dat het verhaal van vier generaties familiebedrijf even kort werd aangehaald.
Een andere heeft de tekst "Rust zacht lieve ouders" op een laag bladeren met bloemen liggen. Er is zo te zien ook gras naar binnen gegroeid, dat nu als hooi in de trommel ligt.
De zerk toont echter alleen de rustplaats van Geertje (Gé) Stienstra (26-3-1911 - 29-7-1992). Ze is door de neven en nichten begraven, waaruit we kunnen concluderen dat ze ongehuwd was en geen kinderen had. Haar ouders waren Jitze Stienstra en Rigtje Annes Tiemersma. Veehouder Jitze overleed op 10 mei 1945 en zijn vrouw Rigtje op 26 februari 1952, beiden te Leeuwarden.
Met behulp van de zoekmodule en plattegrond wordt het raadsel opgelost. De ouders van Geertje liggen hier ook. We mogen dan ook aannemen dat zij (en eventueel zussen) de graftrommel op het graf heeft geplaatst. Dit is na haar overlijden weer op hun graf geplaatst
49.
Hoe beter we kijken, hoe meer we er zien.
Op het graf van Jacob v.d. Heijde en Dirkje Stienstra staat er een.
Daarachter zien we er weer een. Deze bevat de bijzondere en persoonlijke tekst "Rust zacht lieve dochter zuster behuwdzuster tante en verloofde".
Weer met behulp van de zoekmodule en plattegrond komen we er - tevens met behulp van de buurgrafsteen - achter dat het om plek U28 zal moeten gaan.
Hier ligt Haaije Gaastra (10-02-1841 - 31-01-1918) begraven. Hij was gehuwd met Adriaantje Kleistra (16-07-1842 - 24-01-1900). Ze kregen onder ander zoon Tjerk (19-12-1872 - 27-01-1927), die hier samen met zijn vrouw Wietske Vos (23-04-1873 - 10-03-1944) ook begraven liggen. Ze trouwden 7 juli 1900 met elkaar.
De persoonlijke tekst zorgt echter voor een raadsel. Vooral het door woord verloofde wordt het onmogelijk om het als een regel te lezen. Je kunt beter lezen, zoals het in de doos is weergegeven:
"Rust zacht lieve dochter
zuster behuwdzuster
tante en verloofde"
Zodat het om een dochter gaat waarvan afscheid genomen is door de ouder(s) - vanwege "lieve dochter".
Degene heeft tevens een zus en schoonzus (zodat we weten dat haar broer dus ook al is overleden).
En ze heeft een tante die bijna gaat trouwen.
Verder moeten we rekening houden met het feit, dat ze hier niet begraven ligt, maar wel dat haar graf mogelijk al geruimd is en daarom deze graftrommel hiernaartoe is verplaatst.
Mogelijk voldoet een ander kind - dochter - van Haaije Gaastra en Adriaantje Kleistra aan dit profiel.
Deze dochter moet dan voor 31-01-1918 zijn overleden, ander kan immers vader - die als laatste van de ouders is overleden - geen afscheid van haar hebben genomen.
Zij kregen echter alleen Tjerk als kind.
En hoe zit het met Tjerk Gaastra en Wietske Vos? Wietske stierf als laatste ouder op 10-03-1944.
Ze kregen vier kinderen, waarvan drie dochters:
Adriana Anna Gaastra (10-06-1901 - 01-07-1981) x Douwe Siegersma
Grietje Gaastra (23-05-1903 - 13-01-1984) x Jacob Poorte
Anna (Antje) Remkje Gaastra (18-07-1907 - ) x Frans Roeda ( - 23-3-1940) x2 Jan Dijkstra
Alle dochters voldoen niet aan de tekst en kunnen dus geen opties zijn
50.
Een heel andere mogelijkheid is, dat het om een ander iemand gaat, namelijk Grietje Gaastra die in Wirdum op 27 november 1916 is geboren als dochter van Fedde Gaastra en Djoeke Wouda en op 14 oktober 1956 te Leeuwarden "na een moedig gedragen lijden" als "onze lieve dochter, zuster en tante" is komen te overlijden. Ze was een trouwe medewerkster en lieve juf op de vrijz. herv. zond.school te Wirdum.
We missen alleen de verloofde in dit verhaal, zodat ook deze suggestie onvoldoende overtuigd
51.
Aangezien de graftrommel nu tussen twee lege kavels ligt, is het misschien ook nog een optie dat het afkomstig was van een van deze plekken. Dat kunnen we echter niet meer nagaan.
De laatste graftrommel die we laten zien is niet te lezen en te bekijken, vanwege de aanslag op het glas. De broer en zus Jan en Reintje Leverland liggen op plek AA-02, tegen de beboste rand van het kerkhof.
Vanuit deze hoek krijgen we het schip met forse toren mooi in beeld. De toren rust in zijn geheel op een iets groter grondvlak dat een metertje boven de grond uitsteekt. De toren wordt verder ondersteund door vier hoekberen, die tevens viermaal versneden zijn en uitmondt in een achtzijdig ingesnoerde spits dat met leisteen bedekt is
52.
In de muren zitten op vier rijen muurankers die lijken op de speren van weleer . Een polsstokspeer met punt en kletsievoetje, dat tevens als kloet, vaarboom gebruikt werd. In het midden de greep, dat hier de muur ingaat.
De bovenste rij telt rondom aan weerszijden van de galmgaten telkens twee. De tweede rij telt aan de zijkanten drie en aan de voorzijde aan weerszijde van het raam elk een. De derde rij is precies andersom. Nu tellen de zijkanten juist twee en de voorzijde drie. De onderste rij heeft aan de zijkanten weer drie, maar nu telt de voorzijde aan weerszijde van het raam zelf elk twee, dus totaal vier muurankers.
Wanneer het dorp weer via dezelfde weg verlaten, zien we nu wel tegenover de pastorie een eenvoudig boerenwoning met jaartalankers 1652 staan 53.
Het pandje had er al bijna niet meer gestaan. Naar verluidt is het onbewoonbaar verklaard in de jaren 60 van de twintigste eeuw. Daarvoor stond het met raamluiken voor beide voorramen in de straat, waarbij de stoep schuin afliep. Het had voor en achter een schoorsteen. Aan de voorste waren elektriciteitsdradengeleiders bevestigd met 6 keramische isolators, gemaakt van porselein en gebakken keramiek.
Aan de linkerzijde waren twee deuren. Dit suggereert dat het om twee woningen gaat. Aan de rechterzijde bevinden zich 4 ramen, waarvan in ieder geval de voorste met luik. Ook heeft het voorste pand hier ook nog raam dat mogelijk daarvoor een deur(tje) was. Ook treffen we op de zolder aan weerszijden een vier dakpannen groot raampje.
Vervolgens wordt het pand deels afgebroken, vanwege instortingsgevaar en weer opgebouwd. Het stond na verluidt op de lijst van monumentenzorg
54.
De muurankers zijn na opbouw op een iets andere plaats teruggekomen. De twee zat namelijk bijna op hoek van het pand.
Ook is het huidig vooraanzicht veranderd, en zelfs na de opbouw alweer gewijzigd. De voorgevel is volledig opnieuw opgetrokken, aangezien er geen bouwsporen van de vorige gevel terug te vinden zijn. Er is nu nog een raam - tussen de vijf en twee - aanwezig. Zo te zien heeft er rechts schuin onder de zes nog een klein raampje gezeten. Deze is inmiddels - als nieuwste wijziging - dichtgemetseld.
Het heeft nu een dakkapel gekregen met daaronder een uitbouw. Ook de rechtergevel is vernieuwd.
We rijden het Tsjerkepaed weer uit naar de Buorren, om via de Canterlanswei bij Miedum te komen.
noten:
1.
Langs Dokkumer Ee, tussen Bonke en Ake : Monumenten in en rond Lekkum, Miedum en Snakkerburen / Hendrik ten Hoeve (woord vooraf). - Leeuwarden : Open Monumenten, 1996. - p. 9;
AlleFriezen:
Tabe Keimpes de Vries
geboren;
huwelijk;
huwelijk2;
overlijden;
Antje Terpstra
huwelijk -
overlijden;
Fettje Wobbema
huwelijk2;
overlijden;
Jisseltje de Vries
geboorte -
huwelijk -
overleden;
Dirk Riedstra
huwelijk -
overleden;
Riemer Dirks Riedstra
geboorte -
huwelijk1 Marijke Steensma -
huwelijk2 Antje Sikma -
huwelijk3 Albertje Wedman -
overleden;
Delpher:
Leeuwarder Courant, 29-11-1889 Advertentie Weidland onder Miedum;
Franeker courant, 16-04-1937 Burgerlijke stand Leeuwarderadeel 3-9 april;
Franeker courant, 16-04-1937 Burgerlijke stand Leeuwarderadeel 17-23 april;
Friesch dagblad, 05-05-1948 Van Friese bodem Een eeuw lang ....;
2.
Langs Dokkumer Ee, tussen Bonke en Ake : Monumenten in en rond Lekkum, Miedum en Snakkerburen / Hendrik ten Hoeve (woord vooraf). - Leeuwarden : Open Monumenten, 1996. - p. 9;
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 168;
Naamlijst der Heeren grietslieden en secretarien in Vriesland, van de vroegste tijden af, tot op het tegenwoordige, met de jaaren van aanstellinge : in rang der grietenien / Eduard Marius van Burmania. - Leeuwarden : Johannes Seydel, 1785. - p. 3;
3.
[331] / Hessel de Walle. - Plaats: Jelsum, Boeknummer 331;
4.
Langs Dokkumer Ee, tussen Bonke en Ake : Monumenten in en rond Lekkum, Miedum en Snakkerburen / Hendrik ten Hoeve (woord vooraf). - Leeuwarden : Open Monumenten, 1996. - p. 9;
Het boek van de Ee / Erik Betten; Richard Bos (kaartjes). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2014. - ISBN 978-90-820738-9-8. - p. 15;
5.
Langs Dokkumer Ee, tussen Bonke en Ake : Monumenten in en rond Lekkum, Miedum en Snakkerburen / Hendrik ten Hoeve (woord vooraf). - Leeuwarden : Open Monumenten, 1996. - p. 9;
Ljouwerteradiel / G. Abma. - Fryske Akademy, nr 633. - Ljouwert : De Tille, 1984. - p. 367;
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 406;
Het geslacht Mesdag / Geert van Mesdag. - [s.n.] : [s.l.], 1943-1946. - p. 135, noot 1;
Het boek van de Ee / Erik Betten; Richard Bos (kaartjes). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2014. - ISBN 978-90-820738-9-8. - p. 36-37;
AlleFriezen:
Age van Hettinga Tromp geboren;
Tiete van Hettinga Tromp overleden;
Delper:
Opregte Haarlemsche Courant, 03-09-1829 Familiebericht;
Leeuwarder Courant, 28-08-1870 Advertentie, Buitengoed "Eeburg".;
Leeuwarder Courant, 08-11-1870 Advertentie, Publieke verkoop van vastigheden.;
Leeuwarder Courant, 23-12-1870 Advertentie, Groote buitengewone Veiling.;
Leeuwarder Courant, 06-01-1871 Advertentie, Groote buitengewone Veiling.;
Leeuwarder Courant, 20-08-1878 Advertentie, De Dames van Hettinga Tromp;
Leeuwarder Courant, 23-11-1897 Advertentie, Verkooping;
Leeuwarder Courant, 26-11-1897 Advertentie, Verkooping;
Leeuwarder Courant, 21-02-1898 Advertentie, Afbraak - Eeburg;
Leeuwarder Courant, 25-02-1898 Advertentie, Afbraak - Eeburg;
Leeuwarder Courant, 11-03-1898 Uit de Provincie. (Part. Corr.) Lekkum, 9 Maart,;
Leeuwarder Courant, 11-04-1898 Advertentie, Terp "Eeburg" te Lekkum.;
Leeuwarder Courant, 11-04-1898 Advertentie, Afbraak Eeburg.;
Leeuwarder Courant, 18-11-1898 Advertentie, Gardeniersland - Lekkum;
Leeuwarder Courant, 24-02-1899 Advertentie, Terpaarde;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 02-04-1904 Lekkum;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 21-04-1906 Mr. T. v. Hettinga Tromp;
Stinsen en States in Friesland Eeburg te Lekkum;
Poelman v.o.f. Groothandel in antieke bouwmaterialen Bruine Drieling stenen;
Joost de Vree baksteenformaten;
NAD Nuis Collectie: Lekkum;
6.
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG)
Pand ID 0080100000377747;
Historisch Centrum Leeuwarden Lekkum. De pastorie. - FDLEKKUMA094, 1970 - 1973;
Historisch Centrum Leeuwarden Lekkum;
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 17-06-1964 Gehoord En Gezien;
Leeuwarder Courant, 27-08-1973 Opening dorpshuis: hele dag feest in Lekkum;
7.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 21-04-1992 Bouw nieuwe kantine sportveld Lekkum gaat vrijdag van start;
8.
bordjes bij het beeld;
9.
Delpher:
Studiën in Nederlandsche namenkunde / Johan Winkler. - Haarlem : H.D. Tjeenk Willink, 1900. - p. 36;
Rotterdamsch nieuwsblad, 29-05-1909 Friesche schimpnamen.;
10.
etymologiebank.nl kobbe;
11.
Opkomst en bloei van het Friese nationalisme, 1740-1875 / Phillippus Breuker. - FA nûmmer 1083. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2014. - ISBN 978-94-9205-204-9. - p. 111;
Wikipedia Filologie;
Historisch Centrum Leeuwarden Lekkum;
12.
Opkomst en bloei van het Friese nationalisme, 1740-1875 / Phillippus Breuker. - FA nûmmer 1083. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2014. - ISBN 978-94-9205-204-9. - p. 31, 87-88, 102;
Everwini Wassenbergh Oratio de bonarvm hodie literarvm et ervditionis in Belgio commodis et incommodis, eaqve vel amplificandi, vel tollendi modis. : Publice dicta, quum magistratu academico secundum abiret. A.d. 7 Iunii MDCCXC. - Franequerae : apud viduam Gulielmi Coulon, 1790. - p. 34-35;
Een vroeg negentiende-eeuws museumplan / C. Boschma, p. 79 (+ noot 16) (in: De Vrije Fries 61, 1981. - p. 77-85);
13.
Bio- en bibliografisch lexicon van de neerlandistiek Wassenbergh, Everwinus / Greetje Mantel;
Verhandeling over de nietigheid der beschuldiging tegen de oude Bataviers, afgeleid uit zekere plaatz' van den puntdigter Martialis / Everwinus Wassenbergh (in: Verhandelingen van het Provinciaal Utregtsch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, deel 1. - Utregt : bij S. de Waal, 1781. - p. 473-505);
De levens van doorluchtige Grieken en Romeinen, onderling vergeleken / door Plutarchus; Ev. Wassenbergh, H. Bosscha (vertaling uit Grieks). - 13 deel. - Dordrecht : F. Boekee, 1789-1809. -
1,
2,
3,
4,
5,
6,
7,
8,
9,
10,
11,
12,
13;
Redevoering over het oprigten van gedenkteekenen ter vereering der nagedachtenis van groote en bij uitstek verdienstelijke mannen / Ev. Wassenbergh. - 1823;
14.
Opkomst en bloei van het Friese nationalisme, 1740-1875 / Phillippus Breuker. - FA nûmmer 1083. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2014. - ISBN 978-94-9205-204-9. - p. 75;
15.
De opbloei van een Fries-Nationale cultuur / Goffe Jensma, p. 218 (in: Frieslands verleden : De Friezen en hun geschiedenis in vijftig verhalen / Douwe Kooistra, Erik Betten, Pieter Anko de Vries (redactie). - FA nr 1025; Eerder verschenen in het Friesch Dagblad (juni 2007-mei 2008). - Gorredijk : Bornmeer, 2012. - ISBN 978-90-5615-283-3. - tweede druk;
16.
De Volkskrant, 26 november 2022 Het goede, ware en schone zijn weer in vertrouwde staatshanden / Martin Sommer;
17.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 16-02-1998 Gehoord en Gezien;
Leeuwarder Courant, 07-10-1998 Geen subsidie voor Lekkumer standbeeld;
Leeuwarder Courant, 08-12-1998 Lekkum vraagt nogmaals subsidie voor standbeeld;
Leeuwarder Courant, 13-12-1999 Lekkum trots op vrije, ongesubsidieerde vogel / Irene Overduin;
18.
Keunstwurk De Kobbe;
19.
Mensenlinq Piet Visser;
20.
Kerk Lekkum geschiedenis;
21.
Kerk Lekkum geschiedenis;
Heiligen en Heren : Studies over het parochiewezen in het Noorden van Nederland vóór 1600 / Otto Derk Jan Roemeling. - Fryske Akademy, 1070. - Leeuwarden : Fryske Akademy / Afûk, 2013. - ISBN 978-90-62739-68-4. - p. 306, 402, 428;
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 166;
Historisch Centrum Leeuwarden Catalogus van gevelstenen in Leeuwarden, [p. 33] (uit: Verhalen in Steen, gevelstenen in Leeuwarden / Leo van der Laan mmv Hendrik ten Hoeve; Paul Friedrichs (foto). - Leeuwarden : Stadsherstel Leeuwarden, 1998. - ISBN 90-90-12127-7);
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 416;
22.
[4106] / Hessel de Walle. - Plaats: Lekkum, Boeknummer 4106;
23.
Kerk Lekkum geschiedenis;
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 416;
Joost de Vree trapgevel;
Joost de Vree Gelderse gevel;
Langs Dokkumer Ee, tussen Bonke en Ake : Monumenten in en rond Lekkum, Miedum en Snakkerburen / Hendrik ten Hoeve (woord vooraf). - Leeuwarden : Open Monumenten, 1996. - p. 27;
24.
Kerk Lekkum geschiedenis;
25.
opmetingsschetsen A.J.M. (Adolph) Mulder. - 1929 SB-61-65_66;
Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst : Deel IX De provincie Friesland / Rijkscommissie tot het opmaken en uitgeven van een inventaris en eene beschrijving der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. - 's-Gravenhage : Algemeene Landsdrukkerij, 1930. - p. 227;
Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst : Deel IX De provincie Friesland / Rijkscommissie tot het opmaken en uitgeven van een inventaris en eene beschrijving der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. - 's-Gravenhage : Algemeene Landsdrukkerij, 1933. - p. 227;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 224.008 offerschaal;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed offerschaal;
26.
De wapenheraut, jrg 12, 1908. - p. 327;
27.
Volksgeneeskunst in Nederland / Martinus Antonie van Andel. - Utrecht : Van Boekhoven, 1909. - proefschrift Leiden. - p. 44;
28.
Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 149;
Historisch Centrum Leeuwarden Lekkum;
29.
Frisia dominium : kaarten van de provincie Friesland tot 1850 : geschiedenis en cartobibliografie / P.J. de Rijke. -
Utrechtse historisch-cartografische studies, 4; ISSN 1568-2072. - 't Goy-Houten : Hes & De Graaf Publishers, 2006. - ISBN 90-6194-419-8. - p. 72-73;
30.
Het boek van de Ee / Erik Betten; Richard Bos (kaartjes). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2014. - ISBN 978-90-820738-9-8. - p. 15;
31.
Niftarlake, Fries grensgebied? / H. Halbertsma p. 129 - 130, noot 12 (in: It beaken : meidielingen fan de Fryske Akademy, jrg 11, 1949, p. 126-131);
32.
Kerk Lekkum begraafplaats,
Zoeken op graven en overledenen,
Zoeken,
Plattegrond begraafplaats 26-20;
33.
AlleFriezen huwelijk;
34.
AlleGroningers geboorte -
AlleFriezen huwelijk;
overlijden;
35.
AlleGroningers
geboorte -
overlijden;
36.
Website van Cees Hagenbeek
geboorte -
AlleGroningers
huwelijk -
overlijden;
37.
Website van Cees Hagenbeek
geboorte -
huwelijk -
overlijden;
AlleGroningers
geboorte;
38.
geboorte;
39.
Stichting Alde Fryske Tsjerken Driehonderdste graftrommel Friesland 21-11-2013;
Historiek : online Geschiedenismagazine Graftrommels - Inhoudsvolle grafmonumenten : Funerair erfgoed / redactie, 6-10-2022;
Wikipedia Graftrommel;
Delpher:
De locomotief : Samarangsch handels- en advertentie-blad, 25-01-1898 Advertentie F. W. Krapp;
De krant van toen:
Dagblad van het Noorden, 09-04-2016 Nieuw museum voor graftrommels / Willem Dekker;
40.
Wikipedia Graftrommel;
Nederlandse Stichting tot behoud van de Graftrommel Brielle;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 12-09-1967 Ravage kerkhof van Sint Jacob was kinderwerk;
Nieuwsblad, gewijd aan de belangen van de Hoeksche Waard en IJselmonde, 12-09-1967 Klaaswaal, 29 December.;
Tubantia, 30-10-1967 Graven in Zandvoort geschonden;
41.
Wikipedia Graftrommel;
Historiek : online Geschiedenismagazine Graftrommels - Inhoudsvolle grafmonumenten : Funerair erfgoed / redactie, 6-10-2022;
Nederlandse Stichting tot behoud van de Graftrommel Brielle;
Delpher:
De locomotief : Samarangsch handels- en advertentie-blad, 25-01-1898 Advertentie F. W. Krapp;
De krant van toen:
HS krant, 04-08-2010 Graftrommels in kerk Noordbroek te zien;
42.
Delpher:
Opregte Haarlemsche Courant, 17-04-1871 Advertentie Fabriek van Zinkwerken;
43.
Er zijn nog geen suggestie binnengekomen over wat hier zou kunnen staan;
44.
AlleFriezen:
Frans Jans van der Heide
huwelijk -
1e kind -
8e kind -
overlijden;
Kasper van der Heide
huwelijk -
1e kind -
12e kind;
45.
AlleFriezen:
Dirk Arends steenhouwer
geboren -
huwelijk met C. Hoekema;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-01-1959 overlijden;
46.
AlleFriezen:
Willem Jacobs Oetsma
huwelijk -
overlijden;
Dieuwke Wybes van der Woude
overlijden;
47.
AlleFriezen:
Paulus Koolstra
huwelijk;
Minuut-akten 1876;
48.
Archieven.nl | Historisch Centrum Leeuwarden / Histoarysk Sintrum Ljouwert 1634 Firma P. Koolstra en Zonen, grossier in sanitaire voorzieningen te Leeuwarden en Sneek, 1888-2001, 3 Bijlage Genealogische Tabel Koolstra;
Delpher:
Leeuwarder courant, 07-01-1885 Advertentie Loodgieterij.;
Leeuwarder courant, 11-05-1885 Advertentie Kennisgeving.;
Leeuwarder courant, 11-05-1886 Advertentie Lood-, Zink- en Leiwerken.;
Leeuwarder courant, 23-02-1891 Advertentie Burgemeester en Wethouders.;
Leeuwarder courant, 04-01-1892 Advertentie T. Bijlenga;
Leeuwarder courant, 11-01-1892 Advertentie Lood-, Lei- en Zinkwerken;
Leeuwarder courant, 21-09-1900 Advertentie Cement Mastix Dakbedekking.;
Leeuwarder courant, 24-03-1902 Advertentie Aanbesteding.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 12-08-1903 Advertentie De firma P. Koolstra & zonen.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 02-07-1904 Advertentie Extra koopjes;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 23-12-1911 Afloop Verkoopingen. Sneek, 20 Dec.;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 19-06-1912 Advertentie. Fa. P. Koolstra & Zonen;
Leeuwarder courant, 29-10-1932 Burgerlijke Stand. Leeuwarden;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-07-1960 Advertentie. P. Koolstra & Zonen N.V.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-06-1962 Fusie P. Koolstra en Zn. en fa. Gebr. van der Veen;
Trouw, 18-03-1977 Familiebericht J. H. Koolstra;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-04-1982 Bedrijven Koolstra en Hamburger samengegaan;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-08-1985 Rust rond Tebel, nu 100 jaar oud, teruggekeerd / Van een onzer redacteuren;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-11-1988 Hamburger neemt Koolstra en zonen, Leeuwarden, over;
NRC Handelsblad, 01-11-1988 Hamburger;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-12-1988 Koolstra Hamburger kiest voor Drachten;
AlleFriezen:
Tjeerd Bijlenga
geboren;
Mensenlinq Overlijdensbericht Lolke Koolstra;
Graftombe Krol, Froukje;
49.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-07-1992 Familiebericht;
AlleFriezen:
Geertje Stienstra
geboren;
Jitze Stienstra
overlijden;
Rigtje Annes Tiemersma
overlijden;
Kerk Lekkum Zoeken resultaat 08bis-22,
Plattegrond begraafplaats nr op plattegrond 8-22 bis;
50.
Kerk Lekkum Zoeken,
Plattegrond begraafplaats
Met behulp de zerk naast de graftrommel komen we uit op U26. U27 blijkt leeg evenals U29. Op U28 liggen de gevonden personen;
AlleFriezen:
Haaije Gaastra
geboren -
gehuwd -
overleden;
Adriaantje Kleistra
geboren -
gehuwd -
overleden;
Tjerk Gaastra
geboren -
gehuwd -
overleden;
Wietske Vos
geboren -
gehuwd -
overleden;
Adriana Anna Gaastra
geboren;
Grietje Gaastra
geboren;
Anna Remkje Gaastra
geboren;
Frans Roeda
overlijden;
Adam Jacob Gaastra
geboren;
Delpher:
Bildtsche courant, 03-03-1936 Familiebericht Anna Remkje Gaastra (geboorte dochter);
Franeker courant, 29-03-1940 Familiebericht Anna Remkje Gaastra (overlijden man);
Friesche courant, 08-06-1944 Familiebericht Anna Remkje Gaastra (ondertrouw en trouw);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-01-1984 Familiebericht Grietje Gaastra;
Graftombe Gaastra, Adriana A.;
51.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 16-10-1956 Familiebericht Grietje Gaastra;
Grietje Gaastra
geboren -
gehuwd -
overleden;
52.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 416;
53.
opmetingsschetsen A.J.M. (Adolph) Mulder. - 1929 SB-61-68;
Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst : Deel IX De provincie Friesland / Rijkscommissie tot het opmaken en uitgeven van een inventaris en eene beschrijving der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. - 's-Gravenhage : Algemeene Landsdrukkerij, 1930. - p. 227;
54.
Tresoar Fries Fotoarchief Onbewoonbaar verklaarde woning te Lekkum. - 00031188, 1950 - 1999;
Historisch Centrum Leeuwarden Lekkum. Tsjerkepaed. - FDLEKKUMA073, 1930 - 1940 - nog origineel;
Historisch Centrum Leeuwarden Lekkum. Tsjerkepaed. - FDLEKKUMA148, 1930 - 1940 - nog origineel, schuinaanzicht;
Historisch Centrum Leeuwarden Lekkum. Tsjerkepaed. - FDLEKKUMA072, 1945 - 1955 - nog origineel, schuinaanzicht;
Historisch Centrum Leeuwarden De melkwagen van Jan van der Veen te Lekkum. Tsjerkepaed. - FDECOZAKA365, 1945 - 1955 - nog origineel, schuinaanzicht;
Historisch Centrum Leeuwarden Lekkum. Tsjerkepaed. - FDLEKKUMA071, 1965 - 1975 - voor dakloos;
Historisch Centrum Leeuwarden Lekkum. Tsjerkepaed. / Sjoerd Andringa - FDLEKKUMA071, 22-7-1967 - voor dakloos;
Historisch Centrum Leeuwarden Notulen van de gemeenteraad van Leeuwarderadeel | 1964 | 3 december 1964 | pagina 45;
Historisch Centrum Leeuwarden Notulen van de gemeenteraad van Leeuwarderadeel | 1964 | 3 december 1964 | pagina 67;
Historisch Centrum Leeuwarden Notulen van de gemeenteraad van Leeuwarderadeel | 1968 | 28 maart 1968 | pagina 5;
Historisch Centrum Leeuwarden Notulen van de gemeenteraad van Leeuwarderadeel | 1968 | 28 maart 1968 | pagina 51;
internetraadpleging: 21-11 - 11-12-2022
|
|
|
de Weeme, Lekkum
|
|
De Kobben | 1999 | Piet Visser, Lekkum
|
|
hekwerk, St. Ceciliatsjerke, Lekkum
hekwerk, St. Ceciliatsjerke, Lekkum
|
|
St. Ceciliatsjerke, Lekkum
|
|
herinneringssteen 1e steenlegging, St. Ceciliatsjerke, Lekkum
|
|
Johannes Muntendam en Geertruida Smids, kerkhof, Lekkum
|
|
graftrommel van Personeel voor Directeur, kerkhof, Lekkum
graftrommel van kinderen voor ouders Van der Heide, kerkhof, Lekkum
zerk Van der Heide, kerkhof, Lekkum
graftrommel zonder bodem?, kerkhof, Lekkum
graftrommel van kinderen voor moeder Dieuwke Wiebes van der Woude, kerkhof, Lekkum
|
|
graftrommel Paulus Koolstra, kerkhof, Lekkum
grafzerk Itje Bijlenga en Paulus Koolstra, kerkhof, Lekkum
|
|
graftrommel van Geertje Stienstra voor ouders Jitze Stienstra en Rigtje Annes Tiemersma, kerkhof, Lekkum
grafzerk Geertje Stienstra, kerkhof, Lekkum
grafzerk v.d. Heijde en Stienstra, kerkhof, Lekkum
graftrommelraadsel, kerkhof, Lekkum
graftrommelraadsel, kerkhof, Lekkum
grafzerk en -trommel Leverland, kerkhof, Lekkum
graftrommel Leverland, kerkhof, Lekkum
St. Ceciliatsjerke, Lekkum
Anno 1652, Tsjerkepaed, Lekkum
|
|
Miedum
Wanneer we de kaarten van Jacob van Meurs uit 1664 en die van Caspar Luyken uit 1718 mogen geloven is de weg naar Miedum vanuit Lekkum tussen deze beide jaren ontstaan
1.
Net als Lekkum is ook Miedum een terpdorp. En zoals meestal, zien we de toren als het centrum van de plaats. Veel lijkt er echter niet te zien. Maar zoals we inmiddels weten, is dat juist een teken om alert te zijn.
Er woonden hier in de twaalfde eeuw diverse edelen, die begunstiger waren van Mariëngaarde. Eentje genaamd Thidric of Thidrick van Miedum, was door zijn vijanden levensgevaarlijk verwond geraakt en voor dood achtergelaten, maar had volgens hem aan het graf van de abt Frederik van Mariëngaarde genezing gevonden. Echter niet helemaal volledig. Ditzelfde gold ook voor zijn vrouw, de edelvrouw Ethelmod genaamd. Ook zij herstelde volledig van haar verlamming, op haar handen na, zodat elk jaar het graf bleef bezoeken met vele geschenken
2.
Later zou ook vader Siard van Mariëngaarde na zijn dood doen genezen. Als achtste wonder zou hij het weefstertje in Miedum uit de dood hebben doen opstaan, nadat ze plotseling dood was neergevallen "vanaf de none op die dag tot het kraaien van de haan". Na gebed aan Siard door de moeder leefde ze weer
3.
Miedum zou al vóór 1200 als parochiedochter van Oldehove te Leeuwarden afgesplitst raken
4.
De kerk is - net als Lekkum - waarschijnlijk geïnspireerd vanuit de abdij en misschien op initiatief door Thidrick en Ethelmod gesticht. Het zou Sint Johannes de Evangelist als beschermheilige krijgen
5.
Na de middeleeuwen is er in Miedum geen stins of huis van adel in Miedum te vinden
6.
Wel zou de kerk en pastorie een relatie houden met de hoofdelingen in de buurt. De (ooit geschonken) gronden lagen immers naast en werden omringd door die van inmiddels de Cammingha's (uit Cambuur). Deze familie zijn dus waarschijnlijk de rechtsopvolgers van de kerkstichters
7.
Op deze gronden stond de sate van de stichter aan de Ake, het Miedumerdiep ofwel Miedumer Djip, dat van de Ee naar de Murk / Ouddeel liep. Waar de Murk of Moark overgaat in Ouddeel is niet duidelijk. De naamgeving Murk heeft te maken met het donkere moeras water en het Friese Moark met de benaming als wollegras en veenpluis
8.
Voorheen stroomde het water juist andersom, van de Murk naar de Ee, maar door inklinking onder de hooilanden op het veengebied enerzijds en opslibbing van de kleigronden anderzijds veranderde het hoogteverschil
9.
Rond 1850 staan er 12 huizen waarin ruim 60 inwoners hun onderkomen vonden. Rond 1900 waren er nog 58 en twintig jaar later weer zo'n 70
10.
Een echt dorp is het dus nooit geworden.
Ook in Miedum is er vruchtbare grond van de terpen gewonnen en verkocht. Hierbij kwamen ook diverse objecten naar boven, die soms wel twee millennia onzichtbaar waren, zoals het bronzen op een voetstuk staand Bacchus-beeldje.
Friesland Oostergo Plaat XI 1 Miedum
bron: Nederlandsche oudheden van de vroegste tijden tot op Karel den Groote : afbeeldingen naar de oorspronkelijke voorwerpen of naar photographiën met begeleidende tekst en oudheidkundige kaart / W. Pleyte. - Leiden : Brill, 1877-1903. - Plaat XI
|
Godenbeeld Bacchus
bron: Fries Museum, Leeuwarden - Collectie Koninklijk Fries Genootschap 19-1
|
De conservator van 's Rijks-Museum van Oudheden te Leiden Dr. W. Pleyte beschrijft dit beeldje in 1877 als volgt:
"onder in het voetstukje is een vierkante holte, vermoedelijk om het ergens op te bevestigen. Men plaatste dergelijke busten wel op brons vaatwerk, op den rand bijvoorbeeld, als versiering boven het oor. Wijnkommen en kannen zijn veel met de symbolen van Bacchus of Bacchanten versierd. Eene dergelijke Bacchante in het museum te Leiden bewaard en vermoedelijk uit ons land afkomstig, is aan den rug van een oor voorzien. Blijkbaar heeft deze gediend om aan den rand van een kom geplaatst te worden en bij het oor te dragen. (Zie de afbeelding Pl. No. 2)
De Bacchus No. 1 van Miedum is goed bewerkt, doch niet fraai en zeer geroest; de Bacchante van Leiden is beter bewaard. Aan beiden nemen wij dezelfde onderscheidingsteekenen waar. Over den schouder hangt een dierenhuid, een pantervel, in het haar zijn trossen druiven en lauwerbladen of klimop en wijngaardbladeren, dooreen gevlochten, de bacchante heeft bovendien druiventrossen aan de borst. Boven het voorhoofd, aan de haarscheiding, is eene bloem geplaatst. Het oor aan den rug der Bacchante gehecht is samengesteld uit twee op elkander liggende bladeren, waaruit een bloemkelk te voorschijn komt; het geheel is smaakvoller bewerkt dan de Bacchus van Miedum."
Rond 1942 wordt door Alexander Willem Byvanck (1884-1970) dit beeldje trouwens aangeduid als Mercurius.
Bij de herdenking van het honderdjarig bestaan van Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde te Leeuwarden beschrijft P.C.J.A. Boeles (1873-1961) dit beeldje in 1927 ook uit de mond van Dr Heinrich Willers die het Friesch Museum bezocht. Hij denkt dat het gaat om "export-artikelen van de kooplieden uit de Romeinsche provinciën", die voornamelijk bronsgerei in de vorm van vaatwerk en godenbeeldjes verhandelen. De "massieve Bacchus-busten o.a. uit Miedum, dienden tot bekroning der stijlen van drievoetige bekkenstanders."
Weer zo'n halve eeuw later schrijft Gerrit Elzinga (1923-2017) het volgende in 1987 in de vrije fries:
"Van de oorspronkelijk drie bekende Bacchus-beeldjes zijn er nog twee in het Fries Museum: één uit Miedum bij Leeuwarden en één
uit de provincie, van een onbekende vindplaats. Het derde was in de terp Jousumburen bij Hallum gevonden, maar ging verloren.
Alle drie stelden zij een uit een op een voetstuk geplaatste bloemkelk oprijzend borstbeeld zonder armen voor, met een korte mantel van geitenhuid over de linkerschouder en een bundel van druiven, druivenbladeren en een bloem in het lange haar. Op de scheiding van voetstuk en kelk vertonen beide nog bewaarde beeldjes aan de achterzijde een litteken van vermoedelijk een afgebroken haak. Dit toont aan dat zij waarschijnlijk onderdeel van een driepotig tafeltje hebben uitgemaakt, zij het niet van hetzelfde. Beide stukken verschillen n.l. in details, o.a. in de vorm van het gelaat en in de ogen. Bij het beeldje uit Miedum zijn de ogen b.v. met zilver verlevendigd, bij het beeldje uit de provincie niet. Het groene patina is niet (meer) aanwezig, terwijl het stukje uit Miedum minder oppervlaktebeschadigingen vertoont.
De hoogte van de beeldjes is resp. 10 en 10,2 cm, de inv. nrs. zijn FM 19-1 en FM 87-472 (RBS 1-4 en 5)."
11
De laatste kerk van Miedum, waarvan men eerst dacht dat het in de zestiende eeuw werd gebouwd
12, blijkt later rond 1630 te zijn ontstaan
13.
Zo'n twee eeuwen later, in 1834 is het afgebroken
14.
Ernaast stond lange tijd een herberg, dat goed onderhouden werd en er op dat moment weer als nieuw uitziet. Maar misschien is het wel net zo oud is als de toren. Echter in 1868 maakt de architect Stoett te Leeuwarden middels een aanbesteding bekend dat er een nieuw te bouwen huis voor Herberg, Doorreed enz. nabij de Toren te Miedum komt, waarbij het oude wordt afgebroken. In 1870 bestiert Klaas Hettinga de herberg. De op 26 april 1843 te Heeg geboren Klaas Uiltjes Hettinga kwam met zijn vrouw Aaltje Ulbes Terpstra vanaf 12 mei 1868 weer in Miedum wonen. Zijn ouders waren Uiltje Thewis Hettinga en Lidia Klazes van der Brug. Rond 1873 werd het uitgebaat door Ruurd Miedema. Eind 1881 zal de herberg (huis, doorreed, tuin, kampje weiland à 45a23ca) bij kastelein W. Terpstra geveild worden. Wijbren Wybrens Terpstra beoefent hierin de Herbergiers-affaire met Koemelkerij, maar in huur bij Ruurd Miedema. Aaltje Ulbes Terpstra en Wijbren Wybrens Terpstra zijn neef en nicht uit Stiens.
Bij de finale toewijzing voor "De herberg bij den toren te Miedum, bestaande uit Huizing, waarin 2 Benedenkamers, Gelagkamer, Bovenkamer, Doorreed, Tuin en achter liggend kampje Weiland", aan de Kunstweg van Tijnwouden en Wijns naar Leeuwarden, blijkt dat er slechts het geringe bedrag van ƒ 1475 is geboden.
De weilanden worden vervolgens verhuurd en herberg blijft de "herberg van Terpstra" heten.
In oktober 1889 is de herberg in handen van de Wed. Noordenbos. In 1895 staat Hendrik Jansma in de zaak, die het totaal huurt voor ƒ 170 per jaar tot 12 mei 1902. In 1901 gaat de Herberg met kampje land weer verkocht worden. Ditmaal wordt er ƒ 1576 geboden.
Een nieuwe herbergier, genaamd Loonstra, treffen we aan in 1905.
Twee later wordt het opgesplitst weer verkocht. Herberg met doorreed en 21 A 55 cA levert ƒ 1800 op. Kampje weiland 23 A. 68cA ƒ 551.
De nieuwe herbergier vanaf 1908 is R. Boschma. Tien jaren later staat H. Boschma aan het roer.
Dit zal gaan om Rintje Boschma (die getrouwd was met Grietje Hilarides) en zijn zoon Hilbrand Boschma (die getrouwd is met Grietje Hendriks Palsma).
Rintje is 83, wanneer hij op 5 augustus 1927 in Dokkum komt te overlijden, wanneer zijn vrouw nog in Miedum woont.
Na het overlijden van Rintje, gaat H.R. Boschma het geheel uit de hand verkopen. In september houdt hij een boereboelgoed. Het jaar erop is dat nog niet gebeurd.
Grietje is 84, wanneer ze op 15 oktober 1930 komt te overlijden.
Hilbrand Boschma probeert - voor It Miedumer Hoekje - in de zomer van 1932 een verlof A, (art. 38 Drankwet) te verkrijgen voor perceel Miedum no. 1. Hij krijgt verlof B, voor alcoholvrije drank.
In 1938 probeert hij opnieuw de boel uit de hand te verkopen. Hilbrand, geboren op 19 februari 1871 is dan inmiddels 64 jaar geworden. Van een herberg o.i.d. is inmiddels geen sprake meer. Hij heft zichzelf op. Hij verkoopt los zijn cafémeubilair. Wel blijft hij nog in het bezit van het weiland. Dit probeert hij vanuit Giekerk te verkopen.
Ditmaal lukt het en hij verhuist naar Giekerk. Hilbrand zal ook op 84-jarige leeftijd op 12 juli 1955 komen te overlijden.
In juli 1939 trekt kaaspakhuisknecht S. Riewald - die uit Leeuwarden komt - in het pand. Sipke Riewald, die op 30 januari 1893 is geboren wordt op 25 november 1954 overgebracht naar de Psychiatrische Inrichting "Denneoord" te Zuidlaren. Hij zal op 29 januari 1970 - een dag voor zijn verjaardag - op 76-jarige leeftijd komen te overlijden. Zijn voormalige werkgever en collega's plaatsen met leedwezen hun deelneming.
Intussen is ook deze herberg, het pand aan de Canterlânswei 2 verdwenen
15.
Wanneer wij langsrijden zien we, door de bomen die volop in blad staan, helemaal niets van de toren. Pas wanneer we een afwijkend groen hekje met daarachter een lang pad passeren, krijgen we in de gaten dat we hier even moeten stoppen. De auto parkeren we even in de berm en lopen terug naar het hekje.
"Hek sluiten A.U.B." staat er op het bordje dat aan hek is bevestigd. Dit zal bedoeld zijn voor eventuele begrafenissen, want de lopende bezoeker loopt zo aan de linkerzijde langs het hekwerk.
Zelfs nu, wanneer we voor het hekwerk staan is de toren nog nauwelijks waar te nemen.
Na het passeren van het hek, lezen we het ANWB-informatiebord over dit monument (24514). Er hangt nu in de klokkenstoel een klok, een stormklok met een diameter van 71,4 cm van een anonieme gieter, dat in de vijftiende eeuw is gegoten.
Deze stormklok is voor het laatst geluid in 1949. Een opzichter-tekenaar die binnen bezig was, had de sleutel van de toren aan de buitenzijde laten zitten en deur open laten staan. Het verhaal wil dat enkele jongens de openstaande deur hebben dichtgegooid, zodat de tekenaar er niet meer uit kon. Toen de melkrijder langs kwam om de bussen bij de boeren te halen, wist hij deze te beroepen. Deze zou vervolgens hebben geantwoord "Jo sitte dêr goed" en ging verder.
Volgens de zoon van desbetreffende melkrijder heeft dit gesprek echter niet plaatsgevonden.
Uiteindelijk zag de tekenaar zich genoodzaakt om de klok te gaan luiden, waarna hij bevrijd werd.
Er hingen tot WOII echter twee klokken, die beide door de bezetters zijn geroofd.
De oudste (XIII) heeft Sancte Joanne Evangelista ora pro nobis in de bovenrand staan. Dit betekenis iets als "Heilige Johannes Evangelist, bid voor ons."
De in 1638 door Jacob Noteman gemaakte klok draagt meer tekst: "In 't jaer onses Heeren (I) I) (XXXVIII heeft mij Jacob Noteman in Leeuwarden gegoten." Hierbij dienen we de ( als een C te lezen en een ) een verticaal gespiegelde C te lezen: dus MDCXXXVIII en tegenwoordig dus 1638. Noteman goot tussen 1633 en 1649 te Leeuwarden in de afgedankte kerk van Nijehove aan het Jacobijner kerkhof meerdere klokken.
De oudste is teruggevonden, maar deze is teruggeplaatst in de toren van het hiernaast gelegen Gytsjerk. Die van 1638 is door Duitsers omgesmolten en dus verloren gegaan.
Zoals zoveel torens die we tegenkomen, staat ook deze scheef. De toren van Pisa - de standaard onder de scheefstaande torens - is er niets bij. Deze toren hangt maar liefst 4,72 graden uit het lood
16.
Verder meldt het bord dat we nog enkele oude grafstenen kunnen aantreffen. De grootste van boer Johan Jellema met daarop attributen van het boerenbedrijf ligt vlak tegen de toren
17.
Wanneer we het pad zo'n 20 meter hebben gelopen, zien we dan eindelijk de toren in volle glorie. De terp waarop het staat is extreem bolvormig.
De toren - met zadeldak - staat er nu inderdaad nog alleen. Beneden begint de toren nog met kloostermoppen, maar daarna zien we de moderne steensoort. Vanaf het zadeldak lijkt het alsof dit nog nieuwer is. De toren is tussen 1955 en 1956 gerestaureerd, waarbij de zadeldak en het houtwerk is vernieuwd.
Wanneer we een rondje rondom hebben gelopen, treffen we in de achterzijde, dus waaraan - zoals gebruikelijk - het schip heeft gezeten de kleine gele steen aan. Des te verder we hier naar boven kijken, des te groter wordt de indruk gewekt dat het slechts om vage (gele) waas gaat dat over de rode hier achterliggende steen ligt. Ook lijkt het alsof we rondom het ronde raam littekens van de aanhechting van het schip kunnen zien.
Aangezien het in de negentiende eeuw een nieuwe ombouw heeft gekregen zou het kunnen dat de onderste gebruikte kloostermoppen afkomstig zijn van de afgebroken kerk.
In 1883 krijgt architect F. Brouwer van de kerkvoogden der Herv. Gemeente te Lekkum en Miedum de opdracht om enkele zaken te herstellen aan de toren
18.
We treffen aan deze gele achterzijde inderdaad een oude én doormidden gebroken grafzerk aan. Behalve iets dat op een familiewapen lijkt en vele mosachtige schimmels kunnen we niets op de natte zerk ontwaren.
Gelukkig was een voorganger van ons, een eeuw geleden wel in staat om het verhaal van deze zerk en de persoon vast te leggen.
Toen trof hij trouwens ook nog vier naast elkaar liggende zerken aan met daarop de jaartallen 1679, 1682, 1685 en 1695. Het zal gaan om de sterfjaren van Boltie Pytters, wed. Jacob Pytters, de 25-jarige dochter Grieta Jacobs en nog een dochter van 25 jaar
19.
Dit betreffen Dieuwke Douwes, die in 1627 was gehuwd met Pieter Jacobs. Op haar zerk staat geschreven:
Ao 1679 den 15 februarij is in den heere gerust de eerbare Duijcke Douves naegelaten weduwe van Pyter Iacobs out int 72 iaer ende leit hier begraven
Wiens siele godt genadich sij.
Zij is dus degene die in 1679 is overleden op 15 februari 1679
20.
De dochter van Jacob Pieter en Sieboutje Pieter van 25 betreft Margriet Jacobs. Zij overleed op 13 februari 1682. Op haar zerk staat geschreven: Ao 1682 den 13 februarius is in den heere gerust de eerbare Margrieta Iacobs out int 25 iaer ende leit alhier begraven. Ook heeft ze een grafrijm dat begint met Een mins geboren van een vrou op haar zerk staan
21.
Ook de andere dochter, die Catharina Jacobs heet, heeft een grafrijm dat begint met Tis seeker dat geen prins soo groot. Verder kunnen we Ao 1685 den 10 ianuarius is in den heere gerust de eerbare Catrina Iacobs int 25 iaer ende leit alhier begraven op haar steen lezen. Zij is dus op 10 januari 1685 overleden
22.
Maar ook de moeder van beide dochters, Sieboutje Pieter heeft eenzelfde grafrijm:
Een mens gebooren van een vrouw
op aarden leeft vol ramp en rouw
die als een schaduw haest vergaedt
alst gras dat op den felde staet.
Sieboutje (ook Boltie genoemd) komt als weduwe van Jacob Pyters op 19 mei 1695 te overlijden volgens het grafschrift Ao 1695 den 19 meij is in den heere gerust de eerbare Sibboltie Pijter wedu van Jacob Pijters out 67 jaer en leit hier begraven
23.
We kunnen samengevat dus drie generaties van vrouwen ontdekken:
Duijcke Douves (±1607-1679) x(1627) Pyter Iacobs
hebben zoon
Jacob Pijters x Sibboltie Pijter (±1628-1695)
en hun twee dochters
Margrieta Iacobs (±1657-1682)
Catrina Iacobs (±1660-1685)
24.
Op twee van deze zerken stonden de volgende grafrijmen, en het eerste grafrijm misschien zelf wel op twee zerken:
Een Mins geboren van een Vrou
Op Aerden leeft vol Ramp en Rou,
Die als een Schaduw haest vergaet
Als 't Gras, dat op de Velden staet.
Op de andere, iets minder goed te lezen, stond:
't Is seke, dat geen Prins zoo Groot,
Bevrijd sal blijven van den Doot,
Daerom leeft soo (?) en bit en waeckt
Want (?) wel bedenck eer sij genaeckt.
Deze zerken waren rond 1890 opgegraven in de hoop nog waardevolle grafschenken te vinden, maar er werd niets aangetroffen.
Reinder Brolsma zou het eerste - zoals hier geschreven - later ook in zijn boek Richt opvoeren.
Wie de rijmen heeft geschreven en hoe oud ze zijn, is niet duidelijk
25.
Verder kwam onze voorganger toen nog de naam van Harmen Boelsma tegen. Harmen Boelsma was geboren in Elahuizen in 1825 en is hier in 1861 overleden.
Zijn moeder is Henrica Wilhelmina Coopmans (1784 - 2-9-1856) en zijn vader boer Harmen Johannes Boelsma.
Harmen Boelsma is op 23 januari 1825 geboren.
Op 17 februari 1861 te Rinsumageest kwam Harmen als 35-jarige vrijgezelle boerenknecht te overlijden.
Zijn broer Gerben Boelsma (Elahuizen, 11-04-1819 - Jislum, 30-07-1883) maakte met zijn vrouw Lydia Clazes van der Brug zijn overlijden op 19 februari bekend met de volgende woorden: "Heden behaagde het den Heer van leven en dood, door een zeer noodlottig toeval, heel onverwacht door de dood van ons weg te nemen, onze zeer geliefde Broeder Harmen Boelsma, ten huize van de Wed. A. Reidsma onder Rinsumageest, in den ouderdom van 36 jaren."
De 29-jarige broer Gerben Boelsma was op 5 januari 1849 getrouwd met de 41-jarige en weduwe van Uiltje Thewis Hettinga, Lydia Klazes van den Brug. Zij hadden al twee kinderen: Thevis en Klaas Uiltjes Hettinga. Deze laatste was rond 1870 de uitbater van de herberg !
Hoe we zijn boerenknechtschap van Harmen Boelsma moeten begrijpen valt mogelijk op te maken uit de advertentie die we eerder in de zomer van 1853 tegenkomen. Hierin staat dat ene H. Boelsma (aannemend dat dit onze Harmen is) op een Zathe woont bij toren. Hij heeft het bestek en tekening liggen voor het maken van een achtenkanten wind-watermolen bij dezelfde Zathe.
Of dit een nieuwbouw en vervanging betreft van een eerdere molen van Tiete Solkes Tromp, de eigenaar en verhuurder, dat op 0,3 km ONO van de toren te Miedum stond is de vraag.
De molen - die er stond - is in 1939 gesloopt.
Het is aannemelijk om te denken dat dit om 'onze' Harmen gaat, omdat zijn broer Gerben Harmens Boelsma en vrouw in de jaren '70 hier ook vertoefden, getuige de Boereboelgoed die op 2 april 1873 houden aan den Kunstweg en bij de Toren te Miedum. Ze stoppen hier kennelijk met het bedrijf, want er worden 31 melk- en kalfkoeien, 6 hokkelingen, 1 bul, 12 zuipkalvers, 2 ruinpaarden, 8 schapen met en zonder lammeren aangeboden. Daarnaast heel veel gereedschappen en boerereeuw. Wegens de beperkte ruimte worden bezoekers te stallen bij de Herberg van Miedema, hier vlakbij
26. Op de luchtfoto van Miedum uit 1966 kunnen we nog de situatie van toen terugzien.
En ten slotte komt hij de buitengewone zware dekte van de gemetselde kelder tegen van Johan Jellema. Hij was geboren in 1782 en stierf in 1851. Johan Sjerps Jellema was eigenerfde op Hoogterp, Heechterp onder Lekkum.
Op de zerk waren diverse attributen van het boerenbedrijf gehouwen, zoals een paard, de kop van een koe, vorken en griepen (dit zijn mestvorken).
Onze voorganger van een eeuw geleden werd op deze terp begeleid door een vrouw die boer Johan nog had gekend. Ze wist te vertellen dat hij rijk, ongehuwd en alleen op de wereld was. Een echte singelier.
Hij heeft voor zichzelf deze grote kelder laten metselen dat een groot deel van het kleine kerkhof in beslag neemt en heeft zelf meegeholpen om de dekplaat hierheen te brengen. Hij zou toen gezegd hebben: Der mei wol in boage oer de kiste, oars kin dy swiere stien wol delkomme.
Voor het onderhoud had boer Johan ook gezorgd. Hij had hiervoor dertien pondemaat land beschikbaar gesteld.
Echter, hoe goed het ook voorbereid was, uit deze schenking zou juist een kwestie ontstaan dat ervoor zou zorgen dat onderhoud van de zerk achterwege zou blijven. Het is onduidelijk hoe het land - waarmee de kerk met de jaarlijkse opbrengsten het onderhoud zou moeten kunnen verzorgen - vervreemd is van de kerkelijke gemeente.
Daarnaast zou de steen in een van de strenge Oorlogswinters middendoor zijn gebroken.
Dit zou natuurlijk kunnen, maar een andere optie die zo bedacht kan worden is dat de roof van de klokken - ook in deze periode - er mogelijk ook iets mee te maken zou kunnen hebben. Deze gedachte berust echter of giswerk. Bewijs hoe het doormidden is gebroken heb ik niet onder ogen gehad.
In 1953 is door belangstellenden een onderzoek gedaan of er nog levende nazaten zouden zijn, om er - indien financieel mogelijk - er een passend gedenkteken op te plaatsen
27.
Johan Sjerps wordt te Lekkum geboren op 10 maart 1782. Zijn ouders zijn Seerp Piers en Hielkje Johannes (later geschreven als Sjerp Piers en Hieke Johans, met na 1812 de toevoeging van hun aangenomen familienaam Jellema). Seerp en Hielkje hadden voor Johan ook al Pier, Neeltje en Aafke gekregen. Na hem volgen nog Akke, Eesge (1787-1831) en Cornelis.
Op 30 december 1811 tekent Hieke Johans als moeder van Neeltje (36, 1775-1845), Johan (29, 1782-1851) en Cornelis (20, 1791-1846) het document dat ze Jellema als familienaam aanneemt. Vader was inmiddels overleden. Dochter Aafke (33, 1778-1852) wordt hierbij niet genoemd.
Aafke was op 29 april 1798 al getrouwd met Hans Aukes. Ze namen later de naam Bontekoe aan als familienaam en zouden de nodige nazaten krijgen.
Aafke en Hans kregen vier kinderen: Sjerp (1799-1867), Hettie (1802-1867), Auke (1805-1855) en Hylke (1810-1853).
Sjerp en Hettie zouden ongehuwd blijven. Hylke trouwde wel, maar overleed na een jaar en bleef kinderloos.
Auke Hanses Bontekoe (1805-1855) trouwde met Gerlandtje Piers Lettinga. Zij kregen de volgende kinderen: Aafke (1833-1894), Dirk (1836-1899), Hans (1840-1905) en Gellef (1846-1901).
Aafke Aukes Bontekoe (1833-1894) zou trouwen met IJsbrand Jentjes Hesselius waarmee ze de volgende dochters kreeg:
Gellandtje (1859-1860), Gellantje (1861-1933), Gatske (1862-1933), Baukje (1865-1938), Gellofke (1869-1937).
Dirk Aukes Bontekoe (1836-1899) trouwde met Sytske Tietes Wynia. Zij kregen vier kinderen:
Riemke (1859-1910), Tiete (1862-1877), Auke Dirks (1863-1864) en Auke (1866-1916).
Hans Aukes Bontekoe (1840-1905) zal trouwen met Aaltje Nannes de Boer. Zij kregen alleen dochter Gellandje (1869-1911).
En tenslotte zal Gerlof Aukes Bontekoe (1846-1901) trouwen met Sjoukje Pieters Brouwers. Zij kregen alleen zoon Pieter Bontekoe (1872-1953), die (huis)arts zou worden. Hij zou met Janke Ouwes Koning trouwen op 17 november 1898. Ze kochten enkele weken voor hun trouwen het buitengoed Bennemastate te Hardegarijp voor ƒ 9500 van Hendrik Anema.
Zoon Pier Sjerps trouwt met Dieuwke Thomas Bottinga. Hij zou later badmeester worden. Zij overlijden beiden eerder dan Johan, maar krijgen wel twee dochters, Hyke en Yitske. Deze twee huwen beiden en leven nog wanneer Johan komt te overlijden. Nicht Yitske heeft ook nog vijf kinderen die allen in de pubertijd (11 tot 21-jarigen) zitten.
Dochter Neeltje Jellema trouwt op 27 juni 1813 met Cornelus Johannes Westra. Ze overlijdt op haar 69e op 8 februari 1845.
Zoon Esger, geboren op 12 november 1787 werd molenmaker en houtkoper. Hij overlijdt op 43-jarige leeftijd op 4 augustus 1831. Hij was getrouwd met Grietje Tammes Tillema, die op 38-jarige leeftijd was overleden op 15 augustus 1826. Ze hadden vier kinderen gekregen, Hyke (1809-1847), Froukje (1810), Tamme (1816-1853) en Sjerp (1825-1827).
Hyke trouwt met houtzaagmolenaar Dirk Yntjes Visser op 27 april 1931, maar overlijden kinderloos.
Tamme trouwt met Grietje Reeling op 16 november 1839, overlijden ook jong, maar krijgen wel kinderen:
Aedsgar (1840-1858), Anna (1841-1864), Grietje (1843), Atje Valentijna (1846- ) en Hieke (1849- )
28.
Stamboom van de familie Jellema, de nazaten van Seerp Piers en Hielkje Johannes
In dit overzichtje wordt snel zichtbaar welke familieleden uit het gezin waarin Johan Sjerps Jellema geboren is, nog in leven waren toen hij overleed. Dit is met (groene jaartallen) aangegeven.
|
Uit het stamboom-overzichtje kunnen we concluderen dat zijn zus Aafke nog in leven was toen Johan Sjerps Jellema overleed.
Ook beide dochters van zijn broer Pier waren nog in leven, naast vijf achterneven en -nichten.
Ook een kind van broertje Eesge, zijn neefje Tamme leefde nog. Tamme had ook nog drie in leven zijnde kinderen, Anna, Atje Valentijna en Hieke die eventueel bij zijn begrafenis hadden kunnen zijn, zodat hij op familieniveau niet "alleen op de wereld" was of hoefde te zijn. Hij was immers hun enige oom en oudoom van vaderszijde.
Tijdens zijn leven tussen 1782 en 1851 - hij werd 69 - was bij boer, veeboer, veehouder of landbouwer.
In 1821 blijkt hij correspondent van de Maatschappij van Onderlinge Veeverzekering te Sneek te zijn.
Hij tekent in zijn in 1823 gekochte achttiende-eeuwse Statenbijbel een deel van familiegeschiedenis op. Helaas ontbrak er een blad toen het in 1953 tevoorschijn kwam bij een Bildts familie, die het mogelijk uit de boelgoed-verkoop hadden gehaald.
Zodoende komen we alsnog te weten wanneer zijn op 9 december 1784 geboren zusje Akke komt te overlijden. Ze is 15 jaren, 7 maanden en 11 dagen oud geworden en overleed op 20 juli 1800. Ze woonden toen op de Zathe het Hoogterp. Ze had een "Gemaklijke Kinderpokziekte met een onverwagt toeval verzeld van slaapkoorts". Hieraan overleed ze.
Naast de geboortedata van zichzelf, zijn broers en zussen geeft hij ook aan wie zijn voorouders zijn.
Zijn ouders Sjerp Piers Jellema en Hijke Johans zijn in de kerk van Lekkum getrouwd op 17 oktober 1771. Ze woonden en werkten als veeboer tot hun dood op de Zathe Lands het Hoogterp.
Sjerp Piers Jellema is geboren en opgegroeid in de Grietenij Rauwerdenhem. Hij overleed 10 december 1792 rond 18.00 uur, na een ziekbed van drie dagen met druk op de borst. Zijn ouders Pier Klaazes Jellema en Aafke Pytters hebben op diverse plekken gewoond, maar voornamelijk te Poppengawier op de plaats Meershorne. Ten zuiden hiervan hebben ze nog de Jellema Zathe.
Op de kaart van Eekhoff uit 1853 staat er aan de Marsherne een boerderij geplaatst dat de naam Jellema draagt en uit 1776 stamt. Dit zal de bedoelde Jellema Zathe zijn.
Hijke Johans komt uit Baarderadeel van het dorp Hylaard (op de Mieden). Haar ouders zijn Johan Cornelis en Neeltie en waren ook veeboer. Johan Cornelis overleed op 75-jarige leeftijd op 21 augustus 1793 en is in de kerk van Hylaard begraven.
De andere grootouders heeft hij niet gekend.
Vanaf 1832 zet hij op naam van de 15-jarige Tamme - wiens voogd hij is geworden na het overlijden van zijn broer Esger Sjerps Jellema in 1831 - de handel in Houtwaren en Molenstenen op Olde Galileën bij Leeuwarden voort.
Ook is hij drukdoende met het verbeteren van de houdbaarheid van boter. In een proef, waarover het Genootschap van Proefondervindelijken Landbouw in Vriesland op donderdag 6 oktober 1836 verslag doet, doet hij mee om te kijken welke houtsoorten het beste zijn om te gebruiken voor de vaatjes. Ook worden de productieprocessen om het vaatje te maken onderzocht. Dit alles heeft tot doel om een betere houdbaarheid en smaak van de boter te krijgen.
Het einde van zijn leven wordt merkwaardig genoeg gemeld door een anoniem geplaatst familiebericht. Hieruit blijkt dat hij zo'n vier weken ziek was voor zijn overlijden.
Een week later blijkt dat zijn neefje Tamme - waarvan voogd was - een van uitvoerders is van zijn wilsbeschikkingen. Hij doet een oproep aan de debiteuren en crediteuren om zich melden.
Notaris J. Albarda Hz. houdt op 4 mei 1852 op de Zathe het Hoogterp een boeldag, waarbij alle roerende goederen tegen contante betaling zal worden verkocht. Ook hier staat bij vermeldt dat "koekdisschen of hakblokken" niet worden toegelaten op het terrein.
Zo'n boeldag zorgt veelal voor veel reuring in een veelal rustige gemeenschap, waarop veel 'ander' volk afkomt. Ook jongelui die op punt staan te gaan trouwen zien dit als een buitenkansje om goedkoop aan hun uitzet te komen. Maar ook jongelui die daaraan nog niet toe zijn komen graag kijken om gezien te worden. Maar ook anderen - zoals de bakker en tapper voor een hapje en drankje - zagen meestal hun kans schoon.
Dat het sterven van zo'n persoon veel nasleep heeft, blijkt uit het feit dat er zelfs 35 jaar na zijn dood nog percelen van hem worden verkocht, zoals een stuk vruchtbaar weidland onder Lekkum van 6 pondemaat. En ook daarna is het nog niet voorbij!
In 1890 duiken er twee olografische testamenten (nu holografisch genoemd) van respectievelijk 17 januari 1847 en 18 januari 1848 van hem op. Deze zelfgeschreven testamenten wezen de langstlevende dochters van zijn oudste broer, Hijke en Jitske aan als bewindvoerder. Nu Jitske op 5 juni 1890 als laatste is overleden dienen ze ten uitvoer worden gebracht. Maar hieraan zitten de nodige (ook juridische) haken en ogen aan vanwege het van tafel en bed gescheiden zijn van Jitske en Gjalt Jarigs de Vries, die tevens in 1880 failliet is gegaan als zwemmeester. Voor de nazaten valt er in ieder geval genoeg te verdelen. Naast geld, een zathe en landen met huis, schuur, plantsoen, watermolen, rietlanden onder Tietjerk met totale oppervlakte van zo'n 32 ha. Verder nog stukken rietland, weiland, of hooiland in Foudgum, Wijns, Lekkum, Goutum.
Dan is het onderzoek waarover in 1953 gesproken wordt om de vraag te beantwoorden of er nog levende nazaten zijn om naast het herstellen van de zerk, ook om deze reden interessant om nu nog uit te zoeken.
De nazaten van Seerp Piers en Hielkje Johannes
Deze stamboom geeft - geanonimiseerd door een enkel voornaamletter - aan dat anno nu er nog vele levende nazaten zijn.
|
Dit onderzoek - tegenwoordig iets eenvoudiger te bewerkstelligen, ook al kost het nog steeds enkele weken - levert dan ook vele levende nazaten op. Ze dragen weliswaar niet eenmaal de naam Jellema - dat zag boer Johan Jellema ook al aankomen, maar er zijn vele levende nazaten gevonden binnen zo'n 40 opvolgende familienamen.
Misschien beschikken deze nazaten over kennis, mogelijkheden, interesse en/of middelen om de zerk in oude luister te herstellen
29.
De vererving zou nog leiden tot een flinke staart.
Een jaar na de eerste oproep, doet Gerhardus Acker, Eerste deurwaarder bij de Arrondissements-Rechtbank te Leeuwarden nogmaals een dagvaarding voor donderdag 15 maart 1891 de deur uit.
In 1894 heeft iemand in de Groote Kerkstraat in perceel 8 te Leeuwarden een groot plakkaat gehangen, waarop mr. Horatius Albarda en Hans Aukes Bontekoe als bewindvoerders over het legaat in het openbaar worden aangeklaagd wegens het verdonkeremanen van legaat no. 4 van Johan Sjerps. De onderwijzer die er woont noemt zich het slachtoffer.
Nu we de stamboom van de nazaten van Jellema hebben uitgezocht, blijkt er maar een persoon in aanmerking te komen binnen de familie.
Anne Bikbergen (1853-1908) is onderwijzer en in deze periode woonachtig te Leeuwarden. Hij is oudste kleinzoon van Yitske Jellema, waaraan boer Johan zijn nalatenschap heeft overgedragen.
Bewindvoerder Hans Aukes Bontekoe (1840-1905), kleinzoon van Aafke Jellema, en Anne Bikbergen zijn dus achterneven van elkaar.
Of de vererving vervolgens naar ieders tevredenheid is opgelost is mij onbekend
30.
Op het kerkhof zag onze voorganger ook nog iets anders dat zijn aandacht trok. Hij zag een zware bijzonder gevormde kei. Ook hierover wist de vrouw wel iets te vertellen. Er waren er zelfs drie, die zo zijn opgegraven, toen er een graf gegraven werd. Twee daarvan zijn in de sloot terecht gekomen. Een daarvan lag in 1948 nog steeds in de sloot, de andere lag inmiddels 200 meter verderop in een dam. Ze noemde het een reuzen-oorbel, een naam waarin onze voorganger zich kon vinden. "Hij had zoo ongeveer de lengte van een meter en de vorm van een scheepszwaard, plat aan de zij die boven lag en een gat op 't einde der scherpe ronding", laat hij in zijn beschrijving weten. Deze oorbel is in 1948 verdwenen.
Gezicht op de kerk met zadeldak toren te Miedum / Jacobus Stellingwerff (tekenaar), 1723
|
Hij wist zijn begeleidster te vertellen dat deze stenen veelal dienden als fundament of ondersteuning van de klokkenstoelen. Maar misschien hebben deze als klokgewicht in de toren gehangen toen er nog een uurwerk in de toren aanwezig was. Het uurwerk vinden we nog boven de torendeur terug op de tekening van Stellingwerff uit 1723
31.
Over de toren wist zijn begeleidster vervolgens weer te vertellen dat in den stompen torentorp drie gibbe-gaten zaten, als toegang voor de duiven . De toren was dus tevens een gibbe-toren. Deze gaten zaten aan de oostzijde boven het raam met halve boog. De eerste twee gaten zaten aan weerszijde boven dat raam en als bijna een gelijkbenige driehoek daartussen gecentreerd de derde
32.
We vinden deze echter niet terug in de situatie uit 1723 toen het nog met kerk aanwezig was. De conclusie, dat deze nieuwe functie in de toren is gebracht nadat de afbraak van de kerk heeft plaatsgevonden, lijkt aannemelijk.
Tijdens onze rondgang komen wij nog twee pilaarvormige objecten tegen.
Het eerste object betreft een gedenkpilaar met daarop een glanzend metalig, dat beneden breed begint en in een boog naar boven gaat waar het spits de hemel ingaat. Het herdenkt Afke Meijer-Teijema (12-2-1921 - 3-2-2010) en Jacob Meijer (1-5-1922 - 1-5-2012).
Het stel trouwde op 12 augustus 1947 en gingen in de Lijsterstraat 11 te Leeuwarden wonen. Later woonden ze Achter de Hoven 268a, waar ze hun derde kind - na Marten Wiebe (mei 1952) en Janke Trijntje - Wiebe Jacob kregen. Wiebe werd op zaterdag 27 oktober 1956 geboren. Daarna verhuisden ze naar Snakkerburen / Snakkerbuorren
33.
Het andere en tweede object dat we nog bij onze rondgang tegenkomen is vermoedelijk een restant van een voormalig hekwerk.
Bij het fietspad, tegenover de toren nemen we nog een overzichtsfoto van het landschap, waarbij we rechts nog net de kerktoren van Lekkum boven de bomen zien uitkomen. De achtergrond wordt opgevuld door Leeuwarden met in het midden de hoogste toren, de zwarte Achmeatoren .
We rijden vervolgens over de brug van de Miedumer Djip naar het dorpje Wyns.
noten:
1.
Rijksmuseum:
De grietenye van Leeuwerdera-deel / Bernardus Schotanus à Sterringa, Sjoerd Aetesz. Haacma, Sytse Gravius (cartograaf), prentmaker (prentmaker). - 1664 RP-P-AO-2-21A-1;
Leeuwerdera deel de eerste grietenije van Ooster goo / Bernardus Schotanus à Sterringa (cartograaf), Caspar Luyken (prentmaker [toegeschreven]). - Leeuwarden : François Halma, 1698 en/of 1718 RP-P-AO-2-23A-1-2;
2.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1. - p. 45;
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 169;
Vitae Abbatum Orti Sancte Marie : Vijf abtenlevens van het klooster Mariëngaarde in Friesland / H.Th.M. Lambooij en J.A. Mol (inleiding, editie, vertaling) m.m.v. M. Gumbert-Hepp en P.N. Noomen. - Middeleeuwse Studies en Bronnen, LXXVII, ISSN 0929-9726; FA, 923. - Hilversum / Leeuwarden : Verloren/Fryske Akademy, 2001. - ISBN 90-6550-672-1. - p. 231;
3.
Vitae Abbatum Orti Sancte Marie : Vijf abtenlevens van het klooster Mariëngaarde in Friesland / H.Th.M. Lambooij en J.A. Mol (inleiding, editie, vertaling) m.m.v. M. Gumbert-Hepp en P.N. Noomen. - Middeleeuwse Studies en Bronnen, LXXVII, ISSN 0929-9726; FA, 923. - Hilversum / Leeuwarden : Verloren/Fryske Akademy, 2001. - ISBN 90-6550-672-1. - p. 323;
4.
Vitae Abbatum Orti Sancte Marie : Vijf abtenlevens van het klooster Mariëngaarde in Friesland / H.Th.M. Lambooij en J.A. Mol (inleiding, editie, vertaling) m.m.v. M. Gumbert-Hepp en P.N. Noomen. - Middeleeuwse Studies en Bronnen, LXXVII, ISSN 0929-9726; FA, 923. - Hilversum / Leeuwarden : Verloren/Fryske Akademy, 2001. - ISBN 90-6550-672-1. - p. 113;
5.
Vitae Abbatum Orti Sancte Marie : Vijf abtenlevens van het klooster Mariëngaarde in Friesland / H.Th.M. Lambooij en J.A. Mol (inleiding, editie, vertaling) m.m.v. M. Gumbert-Hepp en P.N. Noomen. - Middeleeuwse Studies en Bronnen, LXXVII, ISSN 0929-9726; FA, 923. - Hilversum / Leeuwarden : Verloren/Fryske Akademy, 2001. - ISBN 90-6550-672-1. - p. 119;
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 169;
6.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 168;
7.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 169;
8.
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1; digitale bijlage Inventaris Friese Stinzen, p. 169;
De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1. - p. 49;
Beknopt aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden / A.J. van der Aa. - Gorinchem : J.Noorduyn en Zoon, 1855 p. 724;
Historisch Centrum Leeuwarden - Onderzoek - Leeuwarder Dorpen Miedum - Prehistorie en middeleeuwen;
Historische woordenboeken : Nederlands en Fries / instituut voor de Nederlandse taal: Moark;
9.
Historisch Centrum Leeuwarden - Onderzoek - Leeuwarder Dorpen Miedum - Prehistorie en middeleeuwen;
10.
Beknopt aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden / A.J. van der Aa. - Gorinchem : J.Noorduyn en Zoon, 1855 p. 724;
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 86;
11.
Nederlandsche oudheden van de vroegste tijden tot op Karel den Groote : afbeeldingen naar de oorspronkelijke voorwerpen of naar photographiën met begeleidende tekst en oudheidkundige kaart / W. Pleyte. - Leiden : Brill, 1877-1903. -
p. 37,
Plaat XI;
Friesland tot de elfde eeuw : zijn oudste beschaving en geschiedenis / door P.C.J.A. Boeles. - 's-Gravenhage : Nijhoff, 1927. - p. 92, 96-97;
Nederland in den Romeinschen tijd / A.W. Byvanck. - Leiden : Brill, [1942]-1943. - p. 462;
Romeinse bronzen beeldjes in het Fries Museum / J. A. Kuperus, p. 110 (in: De Vrije Fries 1987, 67, p. 101-122);
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 15-05-2017 Oud-archeoloog Gerrit Elzinga overleden;
Friesch Dagblad, 16-05-2017 Familieberichten;
12.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 418;
13.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 418;
14.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 418;
15.
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 86;
AlleFriezen:
Klaas Uiltjes Hettinga
geboorte -
Bevolkingsregister;
Wybren Wybrens Terpstra
minuut-akten 1882 -
Bevolkingsregister;
Relatie-aantoning tussen Wybren Wybrens Terpstra en Aaltje Ulbes Terpstra:
Wybren Wybrens Terpstra
ouders:
Wybren Hayes Terpstra en Maartje Pieters Posthumus
ouders:
Haye Ulbes Terpstra en Hyke Wybrens Terpstra
Aaltje Ulbes Terpstra
ouders:
Ulbe Hayes Terpstra en Martzen Gjalts van der War
ouders:
Haye Ulbes Terpstra en Hyke Wybrens
Rintje Boschma
overlijden;
Grietje Hilarides
overlijden;
Hilbrand Boschma
geboren -
getrouwd -
overlijden;
Delpher:
Leeuwarder courant, 07-02-1868 Advertentie Aanbesteding;
Leeuwarder courant, 07-02-1868 Advertentie Grasgewas;
Leeuwarder courant, 25-03-1873 Advertentie Voornaam Boereboelgoed te Miedum;
Leeuwarder courant, 28-03-1873 Advertentie Voornaam Boereboelgoed te Miedum;
Leeuwarder courant, 02-10-1874 Advertentie Bij gesloten briefjes te huur;
Leeuwarder courant, 10-10-1881 Advertentie Herberg met doorreed te Miedum;
Leeuwarder courant, 24-10-1881 Advertentie Herberg te Miedum;
Leeuwarder courant, 17-02-1882 Advertentie Herberg te Miedum;
Leeuwarder courant, 17-08-1883 Advertentie Aanbesteding;
Leeuwarder courant, 24-09-1889 Advertentie Openbare verkooping. Land onder Miedum;
Leeuwarder courant, 07-01-1895 Advertentie Verhuring te Miedum;
Leeuwarder courant, 14-05-1895 Advertentie Miedverhuring te Miedum;
Leeuwarder courant, 28-12-1900 Advertentie Verkoop - Herberg enz., Miedum;
Leeuwarder courant, 15-01-1901 Advertentie Verkoop - Herberg - Miedum;
Leeuwarder courant, 13-01-1905 Advertentie Land onder Miedum en Lekkum;
Leeuwarder courant, 15-02-1907 Advertentie Herberg met doorreed;
Leeuwarder courant, 30-11-1908 Advertentie Weiland onder Miedum en Lekkum;
Leeuwarder courant, 04-10-1909 Advertentie Wei- en Hooilanden onder Miedum en Lekkum;
Leeuwarder courant, 22-09-1917 Advertentie Zathe en Landen o| Miedum;
Leeuwarder courant, 06-08-1927 Familiebericht Rintje H. Boschma;
Leeuwarder courant, 20-09-1927 Advertentie Herberg en Koemelkerij, Miedum;
Leeuwarder courant, 30-09-1927 Advertentie Boereboelgoed te Miedum;
Leeuwarder courant, 13-02-1928 Advertentie Sate en landen o. Oudkerk;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 14-06-1932 Schrans en Huizum Verlofaanvraag.;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 11-10-1932 Schrans en Huizum Verlof verleend.;
Leeuwarder courant, 01-02-1938 Advertentie Uit de hand te koop;
Leeuwarder courant, 15-04-1939 Advertentie Te koop wegen opheffing;
Leeuwarder courant, 15-07-1939 Lijst Leeuwarderadeel van de zich in deze gemeente gevestigd hebbende en daaruit vertrokken personen gedurende de maand Juni.;
Leeuwarder courant, 30-04-1940 Advertentie Grasgewas;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-12-1954 Advertentie Curatele;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-01-1970 Familiebericht Sipke Riewald;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-02-1948 Een scheve toren en gebroken grafstenen / P.;
Met dank aan Stichting Cultureel Erfgoed Trynwâlden voor de foto's en met name secretaris Hedzer de Jong en bestuurslid Dirk Laverman voor de aanvullende informatie, telefoon en mailcontact 19 - 21-12-2022;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-07-1958 Leeuwarder dorpen (2) Miedum, het dorpje met de oude scheve toren : Meeste Miedumers wonen aan Binnenpad - (eveneens met foto herberg);
16.
ANWB-informatie bord 16015/001;
24514;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-07-1958 Leeuwarder dorpen (2) Miedum, het dorpje met de oude scheve toren : Meeste Miedumers wonen aan Binnenpad;
Met dank aan Hedzer de Jong voor de aanvullende informatie, telefoon 19-12-2022;
Voorloopige lijst der monumenten in de provincie Friesland : Deel IX De provincie Friesland. 's Gravenhage : Algemeene Landsdrukkerij, 1930. - p. 227;
Friesche Klokke-opschriften, met andere van elders vergeleken, en met aanteekeningen, vertaling, registers en platen voorzien / G.H. van Borssum Waalkes. - Leeuwarden : A. Meijer / fa H. Kuipers en J. G. Wester, 1885. - p. 147, 243, 298;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed SB-61-67_68;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-02-1948 Een scheve toren en gebroken grafstenen / P.;
Leeuwarder courant, 27-01-1934 Tusschen Flie en Lauwers CLXXIII. Dantumadeel, XXVI / A.W.;
17.
ANWB-informatie bord 16015/001;
18.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 418;
Delpher:
Leeuwarder courant, 17-08-1883 Advertentie Aanbesteding;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-07-1958 Leeuwarder dorpen (2) Miedum, het dorpje met de oude scheve toren : Meeste Miedumers wonen aan Binnenpad;
19.
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 86;
20.
[4554] / Hessel de Walle. - Plaats: Miedum, Boeknummer 4554;
21.
[4555] / Hessel de Walle. - Plaats: Miedum, Boeknummer 4555;
22.
[4556] / Hessel de Walle. - Plaats: Miedum, Boeknummer 4556;
23.
[4557] / Hessel de Walle. - Plaats: Miedum, Boeknummer 4557;
24.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-02-1948 Een scheve toren en gebroken grafstenen / P.;
25.
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 86
Dit boek werd oorspronkelijk uitgegeven als feuilleton in het Nieuw Advertentieblad tussen 1894-1917;
Richt / R. Brolsma. - De Fryske bibleteek, 43. - Snits : Brandenburgh, 1947. - p. 127;
26.
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 86;
Taalkundige bydragen tot den Frieschen tongval / Everwijn Wassenbergh. - Leeuwarden/Franeker : D. van der Sluis / D. Romar, 1802-1806. - p. 77-78;
Molendatabase 3306;
Molendatabase 17687;
Tresoar Fries Fotoarchief
37327 Deze twee molens houden het water in de polder op peil. Een aantal boeren plegen onderhoud. Deze opname is in de buurt van Miedum gemaakt / J.D. de Jong. - ± 1935;
AlleFriezen:
Harmen Boelsma
geboren -
geboren -
overleden;
Gerben Boelsma
geboren -
gehuwd -
royement -
overleden;
Lydia Klazes van der Brug
overleden;
Delpher:
Leeuwarder courant, 16-08-1853 Advertentie Aanbesteding bij Geslotene Briefjes;
Leeuwarder courant, 19-02-1861 Familiebericht Harmen Boelsma;
Leeuwarder courant, 06-12-1872 Advertentie Bij gesloten briefjes te huur;
Leeuwarder courant, 07-03-1873 Advertentie Voorloopig;
Leeuwarder courant, 25-03-1873 Advertentie Voornaam Boereboelgoed te Miedum;
Leeuwarder courant, 28-03-1873 Advertentie Voornaam Boereboelgoed te Miedum;
27.
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 86;
Wikipedia Mestvork;
JuridischWoordenboek.nl olografisch testament;
Miedum (vervolg), p. 3-4 (in: de Kobbeflecht : Dorpsblad voor Lekkum, Miedum en Snakkerburen, Jaargang 52, 2022/2023, nr. 3, nov. 2022)
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-02-1948 Een scheve toren en gebroken grafstenen / P.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-10-1953 Spiegel van stad en land;
Voorloopige lijst der monumenten in de provincie Friesland : Deel IX De provincie Friesland. 's Gravenhage : Algemeene Landsdrukkerij, 1930. - p. 227;
Alle bronvermeldingen stamboom Jellema en nazaten
Om "Alle bronvermeldingen van stamboom Jellema en nazaten" te ontvangen kunt u - als nazaat - mij een mailtje (zie bovenaan dit reisverslag) sturen;
28.
AlleFriezen:
Sjerp Piers Jellema
naamaanneming;
Pier Sjerps
geboren 29-06-1773 -
huwelijk -
overleden 03-09-1839;
Neeltje Sjerps Jellema
geboren -
huwelijk 27-06-1813 Cornelis Johannes Westra -
overleden;
Aafke Sjerps Jellema
geboren -
huwelijk 29-04-1798 Hans Aukes (Bontekoe) -
overlijden 16-07-1852;
Johan Sjerps Jellema
geboren 10-03-1782 -
overlijden 06-06-1851;
Akke Sjerps
geboren 09-12-1784;
Eesge Sjerps Jellema
geboren 12-11-1787 -
huwelijk -
overlijden;
Grietje Tillema
overleden;
Sjerp Eesgers Jellema
geboren;
overleden;
Cornelis Sjerps Jellema
geboren 27-04-1791 -
overlijden 12-01-1846;
Om "Alle bronvermeldingen van stamboom Jellema en nazaten" te ontvangen kunt u - als nazaat - mij een mailtje (zie bovenaan dit reisverslag) sturen;
29.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-07-1821 Advertentie / Engelen, W. B. Wouters;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-01-1832 Advertentie Esger Sjerps Jellema;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-04-1953 Johan Jellema liet een bijbel en een grafkelder na / (Van een onzer correspondenten);
Leeuwarder courant, 01-11-1836 Mengelwerk.;
Leeuwarder courant, 20-06-1851 Familiebericht.;
Leeuwarder courant, 27-06-1851 Advertentie. Johan Sjerps Jellema;
Leeuwarder courant, 30-04-1852 Advertentie. Notaris J. Albarda Hz.;
Leeuwarder courant, 27-05-1887 Advertentie. Notaris Wiersma;
Leeuwarder courant, 06-10-1890 Advertentie. Gerhardus Acker;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-07-1958 Leeuwarder dorpen (2) Miedum, het dorpje met de oude scheve toren : Meeste Miedumers wonen aan Binnenpad;
De timmerknecht van Klaverterp: een volksverhaal / Waling Dykstra. - Franeker : T. Telenga, 1858. - p. 197-220;
boerderij Jellema Nieuwe Atlas van Friesland (Atlas van Eekhoff). - 1853;
Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0055100000253049;
Om "Alle bronvermeldingen van stamboom Jellema en nazaten" te ontvangen kunt u - als nazaat - mij een mailtje (zie bovenaan dit reisverslag) sturen;
30.
Delpher:
Leeuwarder courant, 13-01-1891 Advertentie. Gerhardus Acker;
De wachter; socialistisch weekblad voor Groningen en Noordelijk Drenthe, jrg 2, 1894, no 92, 28-08-1894 Een vreemde zaak;
AlleFriezen:
Notaris: Allert Ottema
verkoping 02-06-1892
Minuut-akten 1892 I - No. 3082:
000078 -
000079 -
000080 -
000081;
31.
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 87;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-02-1948 Een scheve toren en gebroken grafstenen / P.;
32.
Eenvoudige memories en bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling een schat van byzonderheden over Friese steden, gemeenten en meer dan 200 dorpen / J. Hepkema. - Hepkema, [1920]. - p. 87;
Historisch Centrum Leeuwarden - Fotografische Documenten: Miedum. Toren, 1954 FDMIEDUMA005;
33.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-08-1947 Familiericht Getrouwd;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-05-1952 Familiericht Burgerlijke Stand Leeuwarden;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 30-10-1956 Familiericht Wiebe Jacob;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-07-1964 Familiericht Marten Meijer;
internetraadpleging: 12-12-2022 - 6-1-2023
|
|
|
hek begraafplaats, Miedum
|
|
westzijde toren op terp, Miedum
|
|
oostzijde toren op terp, Miedum
|
|
zerk Johan Jellema, Miedum
|
|
familie Meijer-Teijema, Miedum
restant poort, Miedum
zicht op Leeuwarden, Miedum
|
|
Wyns
Wanneer we de bebouwde kom van Wyns vanuit het zuiden en oosten inrijden treffen we een tamelijk nauw straatje aan.
Situatie wegens de Ontworpene Verwijding van de Dockemer-Ee of Trekvaart van Leeuwarden naar Dockum, in het dorp Wijns. [Behoort bij missive van 10 juni 1845, no. 811/2 van de hoofdingenieur van Rijkswaterstaat.]
bron: Tresoar Collecties - kaartnummer
011063 (CC 0 publiek domein)
|
Het eerste straatje linksaf, dat nog smaller oogt, zijn we al voorbij gereden voordat we er erg in hebben.
Het blijkt in 1845 echter nog de enige weg te zijn.
"Opzichter Hotze Piebes Wiekstra" bezocht Wijns in de achttiende eeuw ook, toen hier slechts een kleiweg lag. Hij bezocht toen "het kleine, tamelijk nette kerkje" om vervolgens aan het water waar trekschuiten een halte hadden, in de kleine herberg een glas bier te drinken.
De herberg staat hier dan ook al sinds mensenheugenis. Aan het begin van de twintigste eeuw droeg het de naam In de Roode Koe
1.
Wij rijden op een nieuwere weg dat ten oosten van de kerk loopt. Deze is in de basis in 1877 aangelegd, maar pas in 1950 voorzien van een behoorlijk wegdek
2.
We rijden langzaam het koor van de zeer oud ogende kerk voorbij en zien geen parkeerplek.
Een snelle blik op een volgend zijstraatje laat ons ook rechtdoor rijden bij gebrek op zicht van een parkeerplek. In het laatste stukje straat voor ons - net voordat we de bebouwde kom weer uit kunnen rijden - zien we aan de linkerzijde van weg enkele stroken die door kunnen gaan als parkeerplaats.
Na het parkeren lopen we weer terug naar het kerkje. Wanneer we vanaf deze kant komend weer het zijstraatje inkijken hebben we beduidend meer zicht op de situatie. Wat blijkt, vanuit deze kant zien we hier genoeg parkeerplaatsen waar we hadden kunnen staan!
Maar goed, het is prima zo en we lopen door naar het kerkje 35690. De Sint Vituskerk is een laat romaans gebouw - te herkennen aan vanaf de grond de schuin naar buiten wijkende muren - met een driezijdig gesloten koor.
Het wordt ook een vijfzijdig gesloten koor genoemd met een kraalprofiel op de hoeken
3.
Deze kralen komen echter (nog) slechts voor op de hoeken van drie zijden. Ook het dak laat nog slechts drie delen zien. De muren laten echter wel nog aan beide zijden een lichte knik zien, dat ook door de dakgoot wordt geaccentueerd.
Voor de renovatie - onder leiding van de architect R.P.B. Offringa uit Leeuwarden en uitgevoerd door het bekende bouwbedrijf Schakel bv uit Exmorra - rond 1975 blijkt, dat de verhoogde muur van het versmalde koor aan de noordzijde bij de volgende travee het koor nogmaals versmald
4.
Het koor oogt in die periode aan de zuidzijde uitermate rommelig
5.
Voor de restauratie van toren en kerk is een bedrag van ƒ 130.000 uitgetrokken, waarvan de gemeente Tietjerksteradeel ƒ 42.345 bijdraagt. In het kader van het extra werkgelegenheidsprogramma 1973 wordt men verzocht om voor 1 augustus 1974 met de werkzaamheden te starten. Deze werd in 1976 afgerond
6.
Eerdere restauraties en verbouwingen vonden - voor zover bekend - plaats in 1779, het werd toen op 25 juli 1779 feestelijk ingewijd. In 1862 werd de toren nogmaals onder handen genomen en kreeg het een gedeeltelijk nieuwe mantel van kleine bakstenen. Ook in 1927 wordt er geld uitgegeven aan herstel van toren en kerk
7.
Bij de laatste restauratie van de jaren '70 werden restanten van muurschilderingen gevonden. Deze zijn verstopt gebleven achter zijn kalklaag waarvoor speciaal wandkleden zijn ontworpen om de muren mee te bedekken
8.
Zijn naam zou mogelijk afgeleid kunnen zijn van de oude kerk van Oldehove, die ook aan St. Vitus gewijd was
9.
De kerk is rond 1200 - in navolging van het nabij gelegen in 1163 met baksteen gebouwde klooster Klaarkamp - ook gebouwd met kloostermoppen
10.
Wyns is echter voor de intrede van het christendom ontstaan. Gedacht wordt dat ene Win of Wen en zijn nageslacht zich hier voor het eerst gevestigd heeft en vervolgens grote betekenis heeft gehad. De woonplaats zou dan ook Wininge of varianten daarop gaan heten. Vandaar de toevoeging "inga" bij Wininge. Later zou deze "inge" ingeruild worden voor "ns" naar Wyns
11.
De eerste bewoning zou ergens tussen het jaar 500
12
en 800
13
zijn.
Schriftelijk komt het voor het eerst voor in de bezittingenlijst van het klooster Fulda in 949
14.
Er zouden nog vele schrijfwijze volgen voordat het Wijns en Wyns genoemd zou worden: Wijnenze, Wijnigha, Wijnjemma, Winenge, Winenia, Wineniae, Wininge, Wininghe (1318), Winnighe, Wynigha, Wynjemma, Wynnighe, Wynyma en Wingi zijn allemaal varianten die we tegenkwamen.
Wininghe wordt genoemd in het Verbond tussen Oostergoo en stad Groningen van 11 Mei 1318:
Universis Christi fidelibus tam presentibus quam posteris, ad quos presentes littere pervenerint, abbates Claricampi, Dockum, Orti sancte Marie, Bethanie, et universitas gretmannorum in Ostergo ceterorumque judicum cetum in Wininghe [deel van Oostergoo] regentium ac consules civitatis Groniesis ordinationum suffragia et salutem cum pace longeva
15.
Daarnaast komt Winenge in de middeleeuwen, zo rond 966-968, mogelijk voor als Vunninge, Vunninga of Vunningam
16. Waarschijnlijk veroorzaakt door verschillende interpretatie van het geschrevene, uu als vu of wi.
Wanneer we over het pad van het kerkhof langs het koor en schip komen, om de herstelwerkzaamheden van de voormalig rommelige zuidkant te bewonderen, valt ons blik tevens op een graftrommel op graf 18.03. Deze willen we natuurlijk ook van dichtbij bekijken.
Het betreft een laatste groet aan Corneliske Nannes Kuperus van het bestuur, leden en personeel van de Coöperatieve zuivel fabriek Bartlehiem.
Corneliske was een half jaar ziek en overleed aan de gevolgen hiervan in het Diaconessenhuis van Leeuwarden. Ze werd slechts 35 jaren.
Corneliske kwam in Wommels ter wereld op 9 augustus 1896. Ze huwde op 1 juni 1922 met Jan R. Dijkstra. De receptie was op 29 mei 's avonds om 8 uur bij E. Weima te Sexbierum, waar de Coöperatieve Zuivelfabriek - met hoofdkantoor aan de Rijnkade 8 te Utrecht - gevestigd was. Ze kregen drie kinderen. Rommert Hans werd op 1 juni 1923 te Sexbierum geboren, gevolgd door Nanne op 28 januari 1925 eveneens in Sexbierum (Zuivelfabriek wordt hierbij nadrukkelijk vermeld). En tenslotte wordt Tjeerd op 14 april 1929 te Sexbierum geboren met Coöp. Zuivelfabriek natuurlijk genoemd. Een maand later wordt haar man Jan benoemd tot directeur van de coöperatieve stoomzuivelfabriek te Bartlehiem en ruilt hij zijn directeurschap van Sexbierum met Bartlehiem, zodat ze daar naartoe verhuizen.
Wegens de ziekte van zijn vrouw zoekt Jan in september 1931 per direct een huishoudster. Gevolgd in oktober door een dienstmeisje.
Nadat Corneliske is overleden dankt Jan de doktoren voor hun poging zijn vrouw te herstellen. Ook gaat met name zijn dank uit naar zuster Ganzinga van Ferwerd en de zusters van het Diaconessenhuis voor hun wijze van hulpverlenen. Jan stopt in oktober 1932 met zijn directeurschap. Het doek voor de zuivelfabriek viel in 1957
17.
Jan, inmiddels 42 jaar, zal in januari 1936 hertrouwen met de 28-jarige Tietje Winsemius waarmee hij in juli 1936 Jan krijgt. Hun dochter Geertje wordt op 30 april 1938 op hun landbouwbedrijf Reyerscamp te Wolfheze geboren
18.
Deze voormalige melkfabriek-directeur Jan Rommerts Dijkstra werd geboren in Wommels op 23 januari 1893 en overleed op 76-jarige leeftijd te Wolvega op 4 oktober 1969
19.
Onder op de zerk van Corneliske liet hij de tekst "Doch de meeste van deze is de liefde" uit Het lied der liefde op een zwarte boekrol houwen.
20.
We zien, wanneer we verder lopen, dat de zuidzijde van het schip en koor er nu met duidelijk aanwezige historische sporen weer een poosje tegenaan kan. Ook is de bedoelde vijfzijdige koorsluiting weer enigszins terug te zien.
Uiteraard willen we hier even de Dokkumer Ee zien en daarom lopen we naar de waterkant. Ook wij treffen hier een 'uitspanning aan'. Nu zelfs met een terras van Eetcafé De Winze. En deze zit gevestigd in het pand dat we al zagen op het kaartje van de situatieschets uit 1845.
Wanneer we onze blik langs het water naar Leeuwarden laten afglijden, zien we bij alweer parkeerplekken een pleintje. Daardoor aangetrokken lopen we die kant op.
Op dit naamloos voormalig schoolpleintje - het schoolgebouw werd in 1956-1957 afgebroken
21 - treffen we twee verhoogde en horizontaal geëgaliseerde (Wyns is immers een terpdorp) plateaus aan. Het pleintje dient ook als toevoerweg naar de bewoning. Zodoende is het pleintje eigenlijk een uitrit. De verhogingen voorkomen dat er geparkeerd kan worden.
Op het eerste plateau staat een indrukwekkend beeldhouwwerk van David van Kampen, dat hier in 1979 werd geplaatst. David van Kampen (1939) woont en werkt nu in het buurtschap Zwarte Haan dat met zijn slenk een prachtig vergezicht creëert. We kwamen al eerder een klein werkje van hem tegen. Het verbeeldt deze slenk, de monding van de Kouwe Faart.
Dit monumentale werk heeft hij nog gemaakt in zijn atelier te Bartlehiem waar hij tot 1987 op nummer 17 in een verbouwde boerderij vertoefde
22.
Het beeld werd op zaterdagochtend 27 oktober 1979 onthuld in het bijzijn van belangstellenden en de burgemeester Henri W. K. ridder Huyssen van Kattendijke van de gemeente Tietjerksteradeel en Dorpsbelangen-voorzitter Johannes Miedema. Van Dorpsbelangen had hij deze opdracht gekregen die daarvoor ƒ 30.000 van de gemeente had gekregen ter verfraaiing van het dorpsbeeld. Dorpsbelangen had nog even sierbestrating als optie de revue laten passeren om het geld aan te besteden, maar besloot al vlot daarop dat het toch een beeld moest worden, bij voorkeur gemaakt door een kunstenaar uit de buurt. David van Kampen voldeed aan deze laatste eis, hij woonde immers op het smalle strookje tussen de weg naar Burdaard en de Dokkumer Ee. Hij toverde uit een viereneenhalve ton wegende hardsteen uit België in een half jaar tijd in reliëfvorm zijn visie over de historie van Wijns tevoorschijn. Met vier zijden leest het als vier hoofdstukken van een boek, soms verdeeld in drie paragrafen (Boppe, Midden, Under)
23.
De vier zijden en hoofdstukken zijn verdeeld in vier tijdsperioden. Hoofdstuk 1 behandelt de periode 500 tot 1000 van Weningi. Hoofdstuk 2 vertelt het bijzondere verhaal van Wineze rond 1250. Hoofdstuk 3 neemt de periode van Winze rond 1400 voor zijn rekening en tenslotte toont hoofdstuk 4 het heden, 1979, van Wyns.
1. Vanuit de zee valt het eerste land tijdelijk droog. Er ontstaan ook van nature kreken die door het landschap meanderen.
De eerste bewoners komen via zee aanzeilen en roeien . Op lage wierden (of terpjes) probeert men droge voeten te creëren, zodat er zelfvoorzienend geleefd kan worden met dieren en met akkerbouw .
Langzaam groeien de terpen, maar stormvloeden gooien af en toe roet in het eten. Weigerachtige koeien die gered moeten worden, worden met man en macht naar hoger gelegen grond gebracht.
De kerstening klopt aan de deur. Een bekeerde moeder legt haar kind bij een kruis terwijl een ander de goden aanroept om de hongerige waterwolf te bedaren .
Het water wordt intussen wel bedwongen door de scheepjes (met roer aan bakboord) met vierkante zeilen en de grotere schepen waarmee handelgedreven wordt , een haan voor een munt, terwijl de zeearenden de vis uit het visrijke wateromgeving neemt.
Na de Wikingenvloed gaat het leven weer verder door zelf de netten uit te gooien in de rijke visgronden
24.
2. De terpen worden aan elkaar verbonden door steeds hoger gemaakte dijken. De handel wordt steeds groter, belangrijker, internationaler. Prominent loopt de rechtspraak met zwaard en tweedeling door dit vlak. Enerzijds de handel en economische groei, de Vrije Fries en Friese vrijheid en zelfs een hond als huisdier, anderzijds de bouw van de kerk , de rechtspraak . Belangrijk voor Wyns zijn in deze periode de Wininge Wilkerren die met drie sleutels met beschermd. Een sleutel rouleerde onder de dienstdoende grietman, de tweede werd bewaard in Leeuwarden en de derde in Bartlehiem waar de keuren zelf ook in een kist bewaard werden. De zes grietmannen hadden allen een afschrift van het in de kist bewaarde origineel
25.
Dit sint Wynyma Wilkeren
Fol. 69r. Oudfries. Ongedateerd. Willekeur van het district Wininghe. Handschrift, bewerkt door Prof. Brouwer, dr. Sipma en Mr. Gerbenzon
bron: Codex Furmerius / P. Gerbenzon, p. 88-90 (in: De Vrije Fries 39, 1948. - p. 74-90);
|
Nu was het algemeen bekend dat de Wininge Wilkerren zouden moeten bestaan, men verwees er immers naar in andere keuren.
Onder leiding van bibliothecaris Mr P.C.J.A. Boeles bleek de bibliotheek niet op orde te zijn. De conclusie was - dit was al de tweede keer in een paar decennia dat dit niet het geval was - dat de bibliotheek te omvangrijk was om door een bestuurslid in zijn vrije tijd naar behoren te kunnen laten beheren.
Toen mej. B. Toering, die tussen 1944 en 1947 was aangesteld om de catalogus van de bibliotheek van het Friesch Genootschap opnieuw op orde te brengen, bij de controle en herordening in een pakje nog niet gecatalogiseerde drukwerk een handschrift vond, werden velen blij verrast. En niet in de laatste plaats Mr. Pieter Gerbenzon (1920-2009). Hij vond het zo'n belangrijke vondst dat hij het in 1948 integraal bij zijn analyse van het stuk voegde.
In zijn analyse rijst de vraag of er misschien twee verschillende Wynyma wilkeren zijn. De bekende stukken behandelen hoofdzakelijk het strafrecht en burgerlijk recht, terwijl de nieuw ontdekte juist uitsluitend organiserend recht, het staats- en procesrecht, bevat. Ook het herkomstonderzoek, papieronderzoek leidt niet tot een datering.
Algemeen bekend was ook al dat Wyns in deze omgeving een bijzondere plek in de dertiende en veertiende eeuw innam als vergaderplaats, het ding , zij het alleen voor dit district met dezelfde naam
26.
In Wyns werden de belangrijke beslissingen genomen en ook rechtspraak vond daar plaats. De gezamenlijke bestuurders / rechters kwamen bijeen in de Wynzer kerk
27.
Zoals al eerder aangedragen
(Zie ook - met term 'dorpshuis': , , en ) kunnen we het gebouw 'kerk' ook zien als toren, schip en koor. Hierbij werd het koor ook gebruikt als 'rechtbank'. Het schip - toen nog zonder stoelen - werd gebruik als 'dorpshuis'. Zodoende was het nieuwe gebouw, mooi centraal gelegen in het probleemgebied van het opnieuw in te regelen watermanagement.
In 1224 vergaderden in Wyns zes grietmannen om het bestuursreglement vast te stellen voor het als nieuw land in gebruik te nemen zuidelijke deel van de dichtgeslibde Middelzee.
Wininghe district in Friesland
(vergroot met toelichting en verklaring)
bron: Bijdrage tot de Burgerlijke en Kerkelijke Indeeling van Friesland tusschen het Flie en de Lauwers, van omstreeks de 8ste eeuw tot 1580 / A.J. Andreae, p. 304-305, na 333
(in: De Vrije Fries 14, 1881. - p. 193-333); beeldbewerking WP
|
Een deel van dit reglement is getiteld Wynyma Wilkeren, de keuren van Wyns.
Gedacht wordt dat de zes grietenijen zich als een soort van waterschap gedroegen, om de waterhuishouding te regelen. De volgende zes grietenijen doen mee aan de Wynyma Wilkeren: Donthmadeil, Thietstzerckera-deil, Echtawerdera-deil, Lyowerderadeil, Ferwerdera-deil en Donghera-deil. De grietenijen hadden in die periode - hoewel herkenbaar - duidelijk andere namen. Later zijn ze opgesplitst of anderszins veranderd. In Donthmadeil liggen tegenwoordig (een deel van) Kollumerland (en Nieuw-Kruisland) en Dantumadeel. Thietstzerckera-deil omvat naast Tietjerksteradeel ook Smallingerland. Echtawerdera-deil is Idaarderadeel en waarschijnlijk ook Rauwerderhem (via Boornsterhem opgegaan in Leeuwarden). Lyowerderadeil is Leeuwarderadeel (nu Leeuwarden). Ferwerdera-deil is Ferwerderadeel (nu weer Ferwerderadiel). En tenslotte is Donghera-deil opgesplitst in West-Dongeradeel en Oost-Dongeradeel (en inmiddels weer Dongeradeel).
Er zal in die periode vast ook gesproken zijn over de verbinding van de Zuider Ee met de Noorder Ee om te komen tot wat we nu de Dokkumer Ee noemen. Het kanaal tussen Tergrêft tot ongeveer de Holwerter Feart (waar voorheen de oude meanders in de Ee uitmonden), is volgens geograaf Meindert Schroor zo tussen 1240 en 1250 gegraven. Naast een beter watermanagement is het ook een uitkomst voor Leeuwarden - die met een dichtslibbende Middelzee zijn handelsfunctie met haven dreigde te verliezen.
In een iets kleinere samenstelling - Leeuwarderadeel, Tietjerksteradeel, Idaarderadeel, Smallingerland en stad Leeuwarden - kwam men in het Leppa-verbond bijeen.
In 1242 kwamen de zes grietslieden uit Gast (Rinsumageest), Ghetzercka (Giekerk), Growe (Grouw), Thernze (Teerns), Blia (Blija) en Anenghem (Anjum) als vertegenwoordigers van hun diel in Wyns bijeen.
In de oorkonden van 1314 en 1369 staan weer zes andere dorpen van de toenmalige grietenijen genoemd
28.
3.
In het derde vlak worden we uit de middeleeuwen getrokken en technische wereld ingeslingerd. De natuur moet zijn wispelturigheid en onvoorspelbaarheid kwijtraken van de mens en wordt zodoende afgeremd.
detail "de veredeling" Wyns 1979 | 1979 | David van Kampen
|
De vuurtoren beveiligd de scheepvaart.
Met dammen in de kreken en rivieren worden eb en vloed voortaan buiten de deur gehouden.
Dijkwerkers bouwen dijken die ervoor zorgen dat de zee steeds verder terug wordt gedrukt.
Slikwerkers maken het land geschikt voor landbouw. Achtergebleven en terugkomend water wordt door vele molens in de steeds breder wordende Dokkumer Ee gebracht, zodat het water alsnog afgevoerd kan worden.
Daarnaast wordt de koe 'veredeld' als "melkkoe" en wordt mens en paard als trekkracht over het jaagpad ingezet door ze te vangen in een trekzeel.
Veredeld melk wordt naar de melkfabriek gevaren en geïndustrialiseerd verwerkt, waarna de scheepvaart wordt gemotoriseerd
29.
4.
We varen de moderne tijd in met mammoetankers langs de kustlijn met verhoogde dijken, waarin even hoge sluizen het waterverkeer en water met behulp van pompen in plaats van verdwijnende molens regelen.
detail "de bom" Wyns 1979 | 1979 | David van Kampen
|
De lucht wordt gedomineerd door straaljagers, satellieten en raketten en 'de bom'.
In deze periode was "Stop de Neutronenbom" en "Stop de Kernwapenwedloop" het thema waarover het jaren ging. De Nederpopband Doe Maar zou met zijn nummer De Bom deze generatie voorzien in een beeldend levenslied over deze periode.
Halverwege zien we Wyns liggen aan de Dokkumer Ee met rondom een landschap dat steeds verder ingeregeld wordt op verhoogde productie met gemotoriseerde werktuigen, de tractor, kiepwagen waarbij de beesten gekaderd achterblijven.
Inmiddels biedt de uitgebaggerde Dokkumer Ee nu meer ruimte aan grotere schepen en recreatieve pleziervaart
30.
Op het andere plateau staat de waterpomp. Dit kun je niet drinken, staat er voor de vele fietsers en wandelaars in dit gebied expliciet bij vermeld.
Bij het teruglopen naar de wagen krijgen ook even de toren met schip mooi in beeld, waarna we de noordzijde, nu ook met zichtbare koor vastleggen waarop ook de vijfde zijde waar te nemen is.
Opvallend zijn de vele wijzigingen aan het zogenaamde Noormannenpoortje. Ds. De Nie vraagt zich af in zijn geschiedenisbeschrijving van Oenkerk, Giekerk en Wijns, of de oplossing die hij van de koster van Janum hoorde over het spreekwoord dat zegt: "Hij is met de noorderzon vertrokken!" de juiste is als verklaring van dit poortje. "Het zal wel niet," concludeert hij vervolgens.
Het zit weliswaar aan de noordzijde. En in de Katholieke tijd werden er inderdaad de doden door uitgedragen, zoals De Nie stelde. Ook ander symboliek van erfzonde van de vrouw (Eva gaf de appel - kennis van goed en kwaad - aan Adam) wordt toegepast. De mannen kwamen de zuidpoort door de kerk in en de vrouw de noordpoort. Ze brachten de dienst gescheiden door.
De doopvont staat ook altijd aan de noordzijde. Bij een doop wordt de noordpoortdeur geopend, zodat de duivel naar het noorden - de duisternis - kan vertrekken. En zo is er veel zondesymboliek met de noordzijde verbonden.
Een aannemelijk verklaring voor dit lage deurtje is niet dat de Noormannen wilden dat de Fries voor hem boog bij het binnengegaan - van Noormannen was immers allang geen sprake meer tijdens de bouw van deze kerken.
Het telkens verhogen van de terp en ook de begraafplaats - en soms ook in het schip en koor - heeft ervoor gezorgd dat de doorgaan steeds lager werd. Het gebouw bleef immers staan waar het stond
31.
Misschien is het zelfs een aannemelijk argument - in het geval dat ook binnen de vloer steeds werd verhoogd om meer mensen in de loop der eeuwen in de kerk te kunnen begraven - om het dak tijdens een groot onderhoudsbeurt te verhogen.
Een luid gebrul in de lucht laat ons naar boven kijken. We worden in de gelegenheid gesteld om live een van de overvliegende straaljagers uit Wyns 1979 te aanschouwen. Hieraan is dus de afgelopen 40 jaar niets veranderd.
De Wynser Oerset met schipper Siebe Talsma / Freerk Lap
YouTube-weergave 2900
|
Wanneer we voorbij het Eetcafé De Winze zijn gelopen, krijgen we ook het pontje De Wynser Oerset in beeld.
Sinds 1986 kan men hier met het pontje naar de overkant gebracht worden. Het eerste tochtje had nogal wat voeten in de aarde en was dan ook voorpaginanieuws in de Leeuwarder Courant. Zeerovers wilden namelijk verhinderen dat het pontje kon aanmeren in Wijns. Door een succesvolle bemiddeling van wethouder Gosse Terpstra door te wijzen op het belang van de fietspont, lukte het toch om af te meren, waarna het jaarlijkse dorpsfeest van Wijns geopend was. Het initiatief voor deze fietspont van Dorpsbelang was in goed water gevallen kunnen we stellen. Nieuwe fietsroutes zullen hierdoor het levenslicht zien. Het motto van het dorpsfeest in 1986 was dan ook Wijns set oer en troch (Wyns zet over en door).
Een jaar later wil Dorpsbelangen proberen om de dienst, die om de beurt door Sybe Tolsma en Johan Hiemstra worden gedraaid, uit te breiden van vrijdag - zondag, naar dagelijks. Dit zou dan bijvoorbeeld meer kinderen voor het schooltje in Wijns kunnen opleveren, aangezien de kinderen van de overkant van Wyns, uit Tichelwurk en Bartlehiem dan niet meer twee zover hoeven te reizen, zoals nu naar Stiens of Burdaard. Op afspraak gebeurde dit soms al door een andere vrijwilliger. Dorpsbelangen-secretaris Harrie Renkema vindt een vaste dienstregeling beter.
Het oude pontje uit Leeuwarden - dat daar niets meer deed - werd na twee huren overgenomen voor ƒ 7500 overgenomen na enig politiek en gemeentelijk gesteggel over of de buurgemeente ook niet iets kon bijdragen aan deze recreatieve route. En daarmee was de Stichting "De Wynser Oerset" werd een feit. Wethouder Evert Castelijn van Tytsjerksteradiel was bij de feestelijke ingebruikname van het derde seizoen op zaterdagochtend 11 juni 1988.
Hij hoopte met de voorzitter van de stichting Bauke Aalbers, dat het pontje ooit voorgoed dagelijks in de vaart zal komen.
Ook Juf Adri Visser zal in 2006 echter nog steeds zelf in een roeibootje dagelijks over de Dokkumer Ee varen. Ze woont in Cornjum en deze route is op de fiets een stuk korter dan met auto een stuk omrijden. De autoroute is zo'n 13 km en duurt zo'n 20 minuten en met drukte op de weg nog langer. Op de fiets en met roeiboot is de afstand slechts 5½ km en kwartier fietsen. En dan nog 25 meter roeien natuurlijk
32.
Hoe succesvol Dorpsbelang is, blijkt uit het feit dat ze met hun pontje Drs. P weten te strikken om het expositieproject Wijns te openen.
Ank de Groot
|
Laura Drost
Ferdi Fahner
|
De expositie bestond toen uit drie tijdelijke kijkkasten - die we nu ook tegenkomen maar dan permanent. In 1992 zijn het een handvol potlood- en pentekeningen van Hans Krakou (voormalige zanger van Road - "To know that I love you") en foto's van Hans Slotboom (waarvan we in krant ook regelmatig foto's tegenkomen). Drs. P vond het zo'n aardig idee, dat hij slechts een zak Friese dúmkes als tegenprestatie vroeg. Zelfs een dúmketrommel hoefde hij niet, want daarvan bezat hij al enkele. Gadegeslagen door zo'n honderd toeschouwers op de oever, bracht hij hier zijn toepasselijke lied Heen en weer (Veerpont) ten gehore - uiteraard op het pontje varend op de Dokkumer Ee. Want aan de overkant stond toen een metalen object van Ids Willemsma.
Samen met de burgemeester Jaap Mulder, tevens dichtende doctorandus, opende hij die zaterdagochtend 11 mei 1992 deze eerste expositie
33.
Wij horen weer een ander geluid dat ook heengaat, terwijl we over een uitgestorven Ee kijken. Er komt een tweede F16 overvliegen.
We komen in de straat ook een in steen gehouwen gedicht tegen, dat hier - zo te zien - nog niet lang ligt.
Het maakt de cirkel weer rond, blijkt, wanneer het lezen.
Heinz Polzer - de echte naam van Drs. P - had in 1992 in dichtvorm op de twee kantjes-uitnodiging van Leeuwarder Courant-redacteur en oud-Wynser Wiebe Pennewaard positief gereageerd. Daarbij had hij ook in dichtvorm zijn respons gegeven. Dit gedicht had jaren in de la van kunstcommissie-lid Tim Brill gelegen. Ter gelegenheid van de 100e geboortedag van Polzer werd dit gedicht in steen gehouwen in mei 2019 publiekelijk gemaakt:
Een blik op Wijns
Voor zoiets fijns
Mag men een feestje bouwen
O Wijns, mooi Wijns
Ik glim en grijns
Nu ik u mag aanschouwen
Er rust geen vloek en geen accijns
Op uw bekoorlijkheden
De koestering de zonneschijns
Stemt mij geheel tevreden
Kortom, het gaat mij voor de wind
Nu ik me hier in Wijns bevind
Drs. P - mei 1992
Het werd als lied in mei 2017 - ter gelegenheid van het 25-jarige jubileum van Kunstproject Wyns op muziek gezet door de vrouw van Tim Brill, Ank de Groot - waarvan nu dus ook werk te zien is. Vóór de uitvoering werd contact opgenomen met de rechthebbende van Polzers literaire nalatenschap Het Heen- en Weerschap Ivo de Wijs. Polzer was op 13 juni 2015 in Amsterdam overleden. Ivo de Wijs kon ze geruststellen, maar wilde wel graag het lied en muziek gebruiken voor de herdenking van de honderdste geboortedag in Carré te Amsterdam in september 2019
34.
Dit seizoen vaart het pontje inmiddels in de weekenden vanaf Pasen tot 1 oktober en alle werkdagen vanaf 15 mei tot 15 september kunnen we op informatiebord lezen.
Wij zijn precies een dag te laat voor een overtochtje, maar hadden op dit moment ook niet de intentie om naar de overkant te willen.
Wij lopen terug naar de wagen en rijden verder naar het noorden door het volgende buurtschap Bartlehiem, waar we al eerder waren, maar toen aan de andere zijde van de Ee.
noten:
1.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-04-1994 Wyns oan de Dokkumer Ie, in apart doarp yn Tytsjerksteradiel / Kerst Huisman;
Wandelingen van mijnen oud-oom den opzigter door een gedeelte van de Provincie Friesland : bevattende eene plaatselijke en geschiedkundige beschrijving van de merkwaardigheden der Grieteny Tietjerksteradeel / uit de nagelaten papieren van eenen dorpspredikant, bijeenverzameld door H. van Rollema [pseudoniem van Hobbe Baerdt van Sminia]. - Leeuwarden : Eekhof, 1841. - p. 167-169;
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns GESCHIEDENIS VAN OENKERK, GIEKERK EN WIJNS Wyns 30 / Tjerk Kinderman;
2.
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns GESCHIEDENIS VAN OENKERK, GIEKERK EN WIJNS hoofstuk 6 / ds. De Nie;
3.
419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 840;
4.
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns Wyns 31 (De Kerk) - plattegrond bodemonderzoek;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 165.213;
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 165.214;
5.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 165.218;
6.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-05-1974 Werk voor 1 augustus starten Nieuwe werken voor werkgelegenheid;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-08-1974 Voorstel restauratie kerk van Wijns en spinnekop Rijperkerk;
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns Wyns 31 (De Kerk) / Jan Faber;
7.
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns Wyns 31 (De Kerk);
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns GESCHIEDENIS VAN OENKERK, GIEKERK EN WIJNS hoofstuk 8 / ds. De Nie;
8.
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns Wyns 31 (De Kerk) - Het Koor;
9.
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns GESCHIEDENIS VAN OENKERK, GIEKERK EN WIJNS hoofstuk 1 / ds. De Nie;
10.
Trynwalden online - Wyns het dorp;
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns Kerkgeschiedenis;
11.
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns GESCHIEDENIS VAN OENKERK, GIEKERK EN WIJNS hoofstuk 1 / ds. De Nie;
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 22-09-1930 Een reis naar het verleden. Excursie van het Friesch Genootschap voor Taal- en Oudheidkunde.;
De Friesche kleihoeve : bijdrage tot de geschiedenis van den cultuurgrond vooral in Friesland en Groningen met veertien kaarten / O. Postma. - Leeuwarden : Noord-Nederlandsche Boekhandel, 1934. - p. 156;
Leeuwarden 1435-1935 : gedenkboek / A. van der Minne (redactie). - Leeuwarden : Noord-Nederlandsche Boekhandel, 1935. - p. 193;
12.
Trynwalden online - Wyns het dorp;
13.
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns GESCHIEDENIS VAN OENKERK, GIEKERK EN WIJNS hoofstuk 1 / ds. De Nie;
14.
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns Kerkgeschiedenis;
15.
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns GESCHIEDENIS VAN OENKERK, GIEKERK EN WIJNS hoofstuk 1 / ds. De Nie;
16.
Delpher:
Het hart van Nederland in vroeger eeuwen: II / J. C. Ramaer, p. 431, (in: Tijdschrift van het Aardrijkskundig Genootschap, 1913. - p. 429-451;
Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot het einde van het Hollandsche Huis (1299) / Laurens Philippe Charles van den Bergh en James de Fremery. - 's-Gravenhage : Nijhoff, 1937. - p. 18 noot 4;
17.
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns De Begraafplaats;
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns Begraafplaats Wyns;
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns Register Begraafplaats Wyns;
Delpher:
Franeker courant, 19-05-1922 Ondertrouwd;
Franeker courant, 26-05-1922 Ondertrouwd;
Franeker courant, 09-06-1922 Getrouwd;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 01-12-1922 FamilieberichtHans R. Dijkstra;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 05-06-1923 Familiebericht Rommert Hans;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 12-06-1923 Burgerlijke stand Rommert Hans;
Leeuwarder courant, 29-01-1925 Familiebericht Nanne;
Franeker courant, 06-02-1925 Burgerlijke stand Nanne;
Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 16-04-1929 Burgerlijke stand Tjeerd;
Leeuwarder courant, 22-05-1929 Benoemd;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 03-03-1930 advertentie;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 14-09-1931 advertentie Huishoudster;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 10-10-1931 advertentie Dienstmeisje;
Leeuwarder courant, 12-12-1931 Familiebericht Corneliske Nannes Kuperus;
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 19-12-1931 advertentie Dankbetuiging;
Leeuwarder courant, 22-10-1932 Wijzigingen;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-03-1980 Bartlehiem: een dorp dat niet echt bestaat;
18.
Delpher:
Leeuwarder courant, 18-01-1936 Burgelijke stand ondertrouwd;
Leeuwarder courant, 03-05-1938 Familiebericht Geertje;
Leeuwarder courant, 31-01-1940 Familiebericht;
Graftombe Dijkstra, Jan R.;
19.
FamilieSearch Jan Rommerts Dijkstra;
Delpher:
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 06-10-1969 Jan R. Dijkstra;
Graftombe Dijkstra, Jan R.;
20.
Bijbel en kunst 1 Korinthiërs 13 vers 13;
21.
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns Wyns 33-34;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 31-12-2007 Het einde van een dorpsschool / Jan Dijksma, Niels Westra (foto);
22.
Atelier David van Kampen - In opdracht – natuursteen beelden / ateliers;
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-05-1993 Beeldhouwer-schipper David van Kampen weer terug in Friesland / Sikke Doele;
23.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-10-1979 David van Kampen vereeuwigde Wijns in beeld;
Informatiekaart;
24.
RTV NOF Wyns verbeeld door David van Kampen / Gerhild van Rooij;
25.
RTV NOF Wyns verbeeld door David van Kampen / Gerhild van Rooij;
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns GESCHIEDENIS VAN OENKERK, GIEKERK EN WIJNS hoofstuk 2 / ds. De Nie;
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns Kerkgeschiedenis;
Trynwalden online - Wyns het dorp;
26.
Fon alra Fresena fridome : in ynlieding yn it Aldfrysk / P. Sipma. - Utjeften fan de Fryske Akademy, nr. 24. - Snits [Sneek] : Koster, 1947. - p. 188-190;
Codex Furmerius / P. Gerbenzon, p. 75-76, 83, 88-90 (in: De Vrije Fries 39, 1948. - p. 74-90);
De kêsten fan Wininge / W.J. Buma, (in:
Us Wurk (1959) Vol. 8 No. 1-4 (I) p. 88-96; Us Wurk (1960) Vol. 9 No. 1-4 (II) p. 8-29);
Het Fries Genootschap van 1927-1952 / Dr. C. J. Guibal, p. 4-5, 7, 13 (in: De Vrije Fries 41, 1953. - p. 1-20);
Naamlijst van leden en begunstigers : April 1971, p. 156 (in: De Vrije Fries 51, 1971. - p. 145-159);
Delpher:
Weddia - Lovia - Ontheta. / P. Gerbenzon, p. 120, (in: It beaken; meidielingen fan de Fryske Akademy, jrg 11, 1949. - p. 117-;
Ta de tekst fan de Wynyma Wilkeren. / J. Hoekstra 30, (in: It beaken; meidielingen fan de Fryske Akademy, jrg 12, 1950. - p. 30-31;
De rechtsdagen:
Delpher:
Het hart van Nederland in vroeger eeuwen: II / J. C. Ramaer, p. 431, (in: Tijdschrift van het Aardrijkskundig Genootschap, 1913. - p. 429-451;
27.
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns Kerkgeschiedenis;
Trynwalden online - Wyns het dorp;
28.
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns Kerkgeschiedenis;
Trynwalden online - Wyns het dorp;
Het boek van de Ee / Erik Betten; Richard Bos (kaartjes). - Leeuwarden : Wijdemeer, 2014. - ISBN 978-90-820738-9-8. - p. 18;
Bijdrage tot de Burgerlijke en Kerkelijke Indeeling van Friesland tusschen het Flie en de Lauwers, van omstreeks de 8ste eeuw tot 1580 / A.J. Andreae, p. 209 (noot 1), 217 (in: De Vrije Fries 14, 1881. - p. 193-333);
De grietenij Idaarderadeel : schets van de ontwikkeling van een Fries plattelandsbestuur / M.P. van Buijtenen. - Dokkum : Kamminga, 1947. - p. 13
Land en volk van Friesland / Th. Lambooij. - Frisia Catholica, 7. - Sneek : De Vries, 1947. - p. 13
Hierin de notitie dat de Wynyma wilkerren net zijn gevonden. Met uitleg bestuur + kantlijnnotitie (1+2)x6=18. De nyoghen's van Oostergo (Leppa);
29.
Informatieblad boom;
RTV NOF Wyns verbeeld door David van Kampen / Gerhild van Rooij;
30.
Informatieblad boom;
RTV NOF Wyns verbeeld door David van Kampen / Gerhild van Rooij;
Wikipedia Stop de Neutronenbom;
31.
Stichting De Kulturele Tsjerke Wyns GESCHIEDENIS VAN OENKERK, GIEKERK EN WIJNS hoofstuk 1 / ds. De Nie;
Geschiedenis en Genealogie van het Groningerland De funktie van de Noormannenpoortjes : Waarheden en onwaarheden over Noormannenpoorten / Harm Hillinga;
32.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-05-1986 Piraterij in Wijns / Herre Kampen (foto);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-09-1987 'Foaral moai foar de skoalle' Wijns wil veerpont dagelijks in de vaart (foto met pontbaas Johan Hiemstra);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-04-1988 Tytsjerksteradiel steekt ƒ 7500 in aankoop pont Wyns;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 22-04-1988 Tytsjerksteradiel steunt pontje Wijns;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-06-1988 Oerset Wijns weer in de vaart;
De Wynser Oerset;
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 31-03-2006 Schooltje De Winze in Wyns verkeert in gevarenzone / Niels Westra (foto);
33.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-05-1992 Drs. P in Wyns heen en weer voor zak dúmkes / Siep van Lingen (foto);
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 11-05-2017 Vitrines met vrolijk verleden / Gitte Brugman; Archief Kunstcommissie (foto);
34.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 01-02-2019 Ivo de Wijs eert Drs. P in Wyns / Sietse de Vries; Siep van Lingen (foto Drs. P. mei 1992);
RTV NOF - Te zien in… Aflevering 163 Boekenweek 2022, lees Drs. P buiten in Wyns / Gerhild van Rooij;
internetraadpleging: 7 - 20-1-2023
|
|
|
koor, Sint Vituskerk, Wyns
|
|
koor en schip, Sint Vituskerk, Wyns
|
|
graftrommel van de Coöperatieve Zuivelfabriek Bartlehiem, kerkhof, Wyns
schip en koor, Sint Vituskerk, Wyns
Dokkumer Ee ri Leeuwarden, Wyns
Dokkumer Ee ri Dokkum, Wyns
|
|
Weningi 500-1000 | 1979 | David van Kampen, Wyns
|
|
Winze 1250 | 1979 | David van Kampen, Wyns
|
|
Winze 1400 | 1979 | David van Kampen, Wyns
|
|
Wyns 1979 | 1979 | David van Kampen, Wyns
waterpomp, Wyns
toren, Sint Vituskerk, Wyns
schip, Sint Vituskerk, Wyns
F16, Wyns
De Wynser Oerset, Wyns
|
|
F16, Wyns
Dokkumer Ee ri Dokkum, Wyns
Drs. P | 2019 | Kunstproject Wyns, Wyns
|
|
Bartlehiem
We rijden van Wyns naar Bartlehiem, waarbij de straatnaam ook als zodanig wijzigt ter hoogte van de Rhaladijk. Deze Rhaladijk, die Bartlehiem met Aldsjerk verbindt, stond ook bekend onder de verbastering Raeldyk en Taske-wei.
Een aantal jaren geleden hebben we hier ook even stilgestaan om bij de bewoners een boekje over Genum te halen.
De aanzienlijke familie Rhala had dit gebied voorheen in eigendom. Tegen het einde van de zestiende eeuw was Johan Henrici Rhala de ontvanger van de kloostergoederen in Friesland. Zijn zoon Henricus Rhala, in 1591 te Leeuwarden geboren, ging in 1606 studeren in Franeker, werd op 19 juni 1614 advocaat bij het Hof van Friesland en vanaf 1618 hoogleraar aan de Academie te Franeker. Hier gaf hij les in welsprekendheid en geschiedenis. Later gaf hij les in het recht.
Hij huwde op 4 juli 1624 met Anna Duerkops in de Gasthuiskerk te Emden. Ze kregen drie kinderen: Phillippus (ter Moelen) die in Emden werd geboren op 26 september 1625, Johan werd in het Botniahuis in Franeker geboren op 9 september 1630 en ten slotte werd Franciscus op 18 februari 1636 geboren, eveneens in Franeker
1.
Eind 1951 gaf Wytze Jacob Peenstra in Bartlehiem zijn naamloze boerderij uit 1893 op nummer 2 de naam Nij Rhala.
Wytze werd geboren te Bartlehiem op 7 januari 1919. Zijn ouders waren de te Oldeboorn geboren Auke Jan Wytze Peenstra en te Wijns geboren Dieuwke Bosch.
Hij behaalde in april 1938 zijn einddiploma van de Rijkslandbouwwinterschool te Leeuwarden.
Peenstra bleek in 1975 ernstig ziek en verbleef in het ziekenhuis. Na thuiskomst dankte hij iedereen voor hun blijken van medeleven. Hij overleed op 56-jarige leeftijd op 9 september 1975.
Nij Rhala was tevens 27 jaar de woonplaats van de bijna legendarisch geworden Friese merrie Eabeltje (2644), waarmee Peenstra succesvol fokte, die daar op 7 februari 1972 overleed.
Prinses Beatrix zou in augustus 1959 nog met de in Fries klederdracht gestoken Peenstra en de toen 14-jarige Eabeltje twee ererondjes op de jubileumkeuring van het Friesch Paarden-Stamboek te Joure maken in een bijzonder fraaie goudgebieste sjees. Deze van het eiland Tholen afkomstige krompanelen sjees, van rond de twee eeuwen oud, was aangekocht door de Stichting tot behoud van de Friese Sjezen. De Leeuwarder schilder-beeldhouwer Gerhardus Jan Adema (1898-1981) had het gerestaureerd in de oude kleuren. De sjees zou vanwege het vele bladgoud de naam Gouden Sjees gaan krijgen.
In 1953 won Peenstra met zijn Friezen Beitske en Walsdame het rode lint in de openklasse tweespannen. Eabeltje stond dat jaar aan kop voor de sjees en had al naam gemaakt als concoursmerrie en dus algemeen bekend. In '55 won ze samen met de andere stermerrie Beite (van E. Gaastra uit Nieuweschoot) de 1e prijs "open klasse, Fries ras".
Verder was Peenstra actief in de vereniging Doarpsbilang to Wyns als secretaris, was hij erelid van de korfbalclub. Ook was hij secretaris van De Fryske Hynstefokforiening "Ta it Bihâld" en zette hij zich in vanaf de oprichting in 1950 voor de Bargefokforiening Trynwâlden
2.
De Rhaladyk - in de zestiger jaren van de twintigste eeuw in particulier onderhoud van de boeren die de zware melktransportauto's vreesden - zou uiteindelijk doorslaggevend blijken bij de keuze waarnaartoe de melk getransporteerd zou worden, met de consequentie dat de melkfabriek van Giekerk geliquideerd zou worden
3.
Een paar panden verder - we zijn inmiddels langs het atelier van Hans Krakou gereden - naderen we de brug over de Aldsjerkster Feart. De historie van deze brug hadden we de vorige keer al beschreven .
Bij deze brug treffen we het voormalige atelier van David van Kampen, die vanwege de ligging op het kruispunt met de Dokkumer Ee in het schaatsseizoen menig schaatsliefhebber heeft voorzien van iets uit hun koek en zopie-stalletje, om iets bij te verdienen
4.
Na de brug volgt nu onder andere de Grutte Pier Brouwerij, die in 2014 is ontstaan. Frans Filius (tevens geluidsman en producent Plons!) en Renze Bil bestieren hier vanaf 2020 hun proeflokaal. De wereldwijde Covid-19 epidemie is hieraan grotendeels debet. Deze locatie, de scheepstimmerwerkplaats van Frans zijn schoonvader, is een perfecte plek voor dingen die ze ontwikkelen. Naast evenementen waarvoor de beschikbare ruimte zeer goed uitkomt, worden er hier nieuwe bieren en alcoholvrije of -arme bieren ontwikkeld. Inmiddels willen ze niet meer weg uit Bartlehiem
5.
Wanneer wij er langsrijden, is de brouwerij er nog niet gevestigd. Onze aandacht wordt getrokken door de grote pijp die hier in ons gezichtsveld staat.
Coöperatieve stoomzuivelfabriek te Bartlehiem, Wyns. ca. 1912
bron: Tresoar Fries Fotoarchief
Ryksargyf Fotos - 6747
|
Het is de pijp van de voormalige melkfabriek, waarvan Jan Rommerts Dijkstra dus van 1929 tot 1932 directeur was. Het gebouw is - zoals we al eerder zagen - een ontwerp van de architect Foppe F. Brouwer (1838-1901). Hij bouwde de Stoomzuivelfabriek in 1893.
Vanaf 2010 is de voormalige fabriek geschikt gemaakt voor een kleinschalige woonvorm, Herbergier Bartlehiem, voor mensen met een geheugenprobleem.
Bij de bushalte is een zitje gemaakt, dat deel uitmaakt van een pleintje waarop ook de pijp staat. Ook rondom de pijp is een zitje gemaakt. Beide zijn gescheiden door een hek, maar contact is wel mogelijk. Het pleintje, dat in 2017 is aangelegd, is bedoeld voor de reiziger, de wandelaar en de buurman. Voor een spontane ontmoeting en praatje of om uit te rusten.
Het kwam tot stand door Jan van Wengerden, de buurman van Herbergier, eigenaar van de werf Scheepsservice Bartlehiem en het schip De Eestroom waarop datzelfde jaar ook de expositie Vensters met verhalen over dementie te zien was, het Iepen Mienskipsfûns Fryslân, Stichting Winninghe, Gemeente Tytjerksteradiel, Dorpsbelang Wyns / Bartlehien en natuurlijk Herbergier Bartlehiem
6.
Even verderop passeren we de Wiereweg dat richting het oosten eerst zo'n anderhalve kilometer parallel loopt aan de Aldtsjerkster Feart. In dit stukje liggen drie boerenbedrijven, waarvan de middelste het Melkveebedrijf Kleaster Bethlehem op de plek staat van - het laat zich raden - het voormalige klooster Bethlehem.
Het vrouwenklooster Bethlehem van de Prémonstratenziers, dat later Bartlehiem zou worden genoemd, treffen we aan vóór 1175. Her werd vanuit Mariëngaarde gesticht. In 1580 is het opgeheven. De nonnen volgden - net als de andere Prémonstratenziers, maar ook de Augustijnen, de Dominicanen, de Johannieters, de Kruisheren en de Duitse Orde - de leefregels van Augustinus. De latere Augustinus van Hippo werd in Thagaste, Noord-Afrika in 354 geboren. Hij werd in 386 christen. Zijn leefregel, het Praeceptum begint vertaald met de volgende zinnen:
"De volgende punten schrijven wij u voor in acht te nemen, nu u in een klooster samenleeft. Kijk ten eerste naar de reden waarom u tesamen bent gekomen: woon eensgezind in uw huis en wees één van ziel en één van hart op weg naar God. Noem niets uw eigendom, maar laat alles voor u gemeenschappelijk bezit zijn."
7
Bij de afgraving van de terp, tevens begraafplaats van het nonnenklooster - want er werden vele skeletten in de buurt van de boerderij gevonden, werd een geelkoperen zegelstempel opgegraven. Het werd in 1882 aan het Friesch Genootschap geschonken. Het heeft als randschrift Sigillum Liudonis Sacerdotis de Liwert, oftewel zegel van priester Liundo van Leeuwarden. Op de afbeelding zien we boven de digitus Dei, hand van God en een priester met miskelk op een altaar. Deze zegelstempel stamt uit omstreeks de veertiende eeuw, denk men. Mr. Jan Dirks gaat er later van uit dat het dertiende-eeuws moet zijn, omdat deze Liudonis in een oorkonde van 1285 als overleden is opgegeven
8.
De Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek in Amersfoort, met name H. Halbertsma heeft in 1965 onder de schuur en erf van de toenmalige eigenaar P. Hoogland een deels met kloostermoppen gemetselde waterleiding opgegraven. Aangezien de kruin van de waterleiding met een formaat steen is gemetseld dat pas sinds de zestiende eeuw in Friesland gebruikt werd, moet er nader onderzoek gedaan worden om verdere uitspraken hierover te kunnen doen. Dit onderzoek werd echter nagelaten, omdat het ontdekte gangenstelsel te klein was
9.
De ontdekking van deze onderaardse gang - waarover natuurlijk de wildste verhalen de ronde doen als een vluchttunnel tussen dit klooster en die van Claerkamp bij Rinsumageest - was al eens eerder gedaan in de jaren '30 van de twintigste eeuw. Er was toen een vrachtauto door de grond gezakt, waarbij de tunnel zichtbaar was geworden. Men heeft toen het gat weer dichtgegooid met allerlei afval
10.
De herontdekking vond plaats in de zomervakantie van '65 toen de jongens van P. Hoogland, Geert en Johannes, samen met Bartele Boersma en Harm Selles gingen graven, nadat de jongste zoon Jaap het kloosterverhaal hoorde van de zoon van "nijboer" Selles aan de overkant van de Oudkerkervaart.
Op de tweede avond vonden ze de tunnel. Na het openmaken werd de tunnel leeggepompt, want het zal vol met water en modder. Het verhaal van vluchttunnel werd al snel ongeloofwaardig, want toen de jongens naar binnen konden, bleek het slechts 1.20 meter hoog te zijn en 80 cm breed. Dat is dus beduidend smaller en lager dan de riolering die in 1941 bij het klooster te Aduard werd aangetroffen. Richting de boerderij konden de kinderen onder de schuur door tot aan de keldermuur komen. De andere kant op kwamen ze tot het met afval dichtgestorte gedeelte. Ze ontdekten wel dat de tunnel halverwege de bleek - de plek waar ooit de kapel van Bethlehem stond - met een trap naar boven kwam. Ook zochten ze verder aan de andere kant van de boerderij en vonden daar wederom een leeg stuk tunnel, dat ook eerst leeggepompt moest worden
11.
Na de werkzaamheden van de jongens werd de archeoloog Gerrit Elzinga van het Fries Museum erbij gehaald
12, waarna Herre Halbertsma (1920-1998) werd ingeseind.
Het gezin Hoogland - toen woonachtig op Klooster, Oudkerk | Kleaster 12, Aldtsjerk - bestond uit de volgende gezinsleden: vader Pieter Pieters Hoogland (Hijum, 17-12-1917 - Aldtsjerk, 18-12-1994), moeder Jetske Geerts de Jong (Oudkerk, 15-5-1919 - Oentsjerk, 26-1-2018), Johannes Pieter (3-3-1946), Geert (29-4-1948 - 27-12-2008), Douwe (3-3-1952), Jacob Wiebe (Jaap) (10-2-1954)
13.
Aangezien ook het kerkhof van het klooster tot het terrein van de boerderij behoort, komt er ook wel eens een bot of een heel skelet tevoorschijn. Toen een vijfjarige zoon zich eens voor het raam meldde met een schedel en nijptang gaf hij aan dat hij tandarts wilde worden.
Maar ook vader vond tijdens het aanleggen van een installatie voor drijfontmesting de resten van een paard en vervolgens een schedel van een mens. Ook hij fantaseerde over een gevallen ridder te paard, maar zocht niet verder naar bevestiging
14.
Een ander - nog meer - in het oog springende opgraving deed zich voor in het jaar 1887. In die periode werd de kloosterterp afgegraven. Toen vond iemand een kleine 1700 muntjes uit de twaalfde en dertiende eeuw met bisschopshoofden en allerlei andere motieven, die in Friesland gemaakt zijn. Vijf jaar daarvoor was ook al een muntvondst gedaan, maar toen kwamen de veertiende-eeuwse munten uit Vlaanderen en Holland
15.
Van de muntschatten van het klooster Bethlehem in - toen nog gespeld als - Bartelehiem wordt melding gemaakt in het Verslag van het Friesch Genootschap uit 1883-1884 en 1887-1888. De eerste vondst betreffen 22 zilvermunten, waarvan 17 munten van Lodewijk van Nevers - de graaf van Vlaanderen (1322-1346), 4 munten van Hertog Willem van Beieren, de graaf van Holland (1305-1337) en nog een dat voorzien is van een leeuw met omschrift Moneta fland(riae). Onder de laag waarin deze gevonden werden, kwamen de grote hoeveelheden van bisschopsmunten vandaan. Deze waren bij elkaar gevonden. Men denkt dat het 'ompaksel' in de tussentijd vergaan is. De als halve obolen getypeerde munten zijn afkomstig uit het bisdom Utrecht en gemunt in het begin van de dertiende eeuw. Het territorium van Sticht Utrecht bestond in die periode uit globaal het gebied van de huidige provincies Utrecht, Overijssel en Drenthe en Stad Groningen.
Uit de analyse van Wigersma komen twaalf soorten munten naar voren, die in verschillende hoeveelheden gevonden zijn:
|
type
|
aantal
|
zilvergehalte 1/1000
|
doorsneegewicht mg
|
opmerkingen
|
|
1
|
281
|
900, 975
|
266
|
|
|
2
|
733
|
700, 850
|
258
|
|
|
3
|
10
|
875
|
213
|
|
|
4
|
50
|
500
|
205
|
Dunne muntschijf
|
|
5
|
8
|
850
|
180
|
Zo'n dunne schijf, dat het kruis is doorgedrukt
|
|
6
|
6
|
800
|
180
|
Zeer dunne, afgebrokkelde metaalplaat
|
|
7
|
4
|
980
|
210
|
|
|
8
|
523
|
960, 844, 850
|
212
|
|
|
9
|
14
|
980
|
190
|
Bijzonder dun zilverblik, besnoeid
|
|
10
|
15
|
980
|
197
|
|
|
11
|
1
|
980
|
365
|
|
|
12
|
2
|
|
230
|
Het tweede exemplaar weegt 195 mg
|
bron: Muntvondsten van vroeg-13de-eeuwsche halve obolen in Friesland / S. Wigersma Hzn., p. 91 (in: De Vrije Fries 21, 1913);
|
Om te bepalen wanneer deze schat aan de aarde is toevertrouwd, wordt de muntperiode van de drie grootste groepen bepaald, dus van type 1, 2 en 8. Hiervan zijn immers 281 + 733 + 523 = 1537 (van het totaal 1647) gevonden. Het is immers aannemelijk te denken dat dit gebeurd is op het moment dat de meeste soort munten in roulatie waren.
De conclusies die op grond van dit uitgebreide muntonderzoek te doen zijn is beperkt merkt Wigersma enigszins teleurgesteld op, om alvast de verwachtingen te temperen.
De munten zijn veelal in Deventer geslagen in het bisschoppelijk munthuis, waarbij type 1 t/m 3 tussen 1215 en 1228 zijn gemunt. Otto, bisschop van Utrecht zwaaide er tussen 1215 en 1226 de scepter. Vanwege de betere kwaliteit van de munten van type 8 wordt gedacht dat deze ouder zijn dan die van type 1 en 2. Ook wijst de kwaliteitsvermindering van de munten in de richting dat makers van de jongere munten wegens gebrek aan controle toch - hoewel strafbaar - in staat zijn gebleken hier hun eigen winsten te vergroten
16.
Ruim een eeuw later zullen leden van de werkgroep Archeologie Streekmuseum de terpzool onderzoeken. Ook nu kwam er van alles naar boven van divers aard, zoals aardewerk, bot, bouwmaterialen, glas, hout, turf, leer, metaal en munten, waaronder eentje - een dinar, dat oorspronkelijk in Servië werd geslagen met als afbeelding koning Urosh I (1243-1276)
17.
Een kleine kilometer na de Wiereweg komen we bij het gegraven deel van de Dokkumer Ee, waarvan het buurtschap Tergrêft de naamdrager is.
Kort daarop rijden we het laatste dorp in.
noten:
1.
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 07-04-1941 Het geslacht Rhala en de „Roeldyk”.;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-11-1951 De naam „Rhala" herleeft te Bartlehiem;
2.
OpenArchieven huwelijk Auke Jan Wytze Peenstra x Dieuwke Bosch;
Delpher:
Leeuwarder courant, 09-01-1919 Familiebericht;
Dragtster courant, 17-01-1919 Familiebericht;
Nederlandsch landbouwweekblad, 15-04-1938 Rijkslandbouwwinterschool te Leeuwarden;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 14-11-1951 De naam „Rhala" herleeft te Bartlehiem;
Boer en tuinder, 12-09-1953 Friezen in actie / Melissen (foto);
De boerderij, 04-11-1953 De Verrichtings-keuringen te Groningen, Leeuwarden en Assen / Y.F.K.;
De boerderij, 25-08-1954 Jubileumkeuring van het Fries Paarden-Stamboek te Leeuwarden : Het Friese ras / Y.F.K.;
De boerderij, 18-05-1955 Op het concours-hippique te Leeuwarden en de Districtsvarkensfokdag te Didam (foto);
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 23-08-1958 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-08-1959 [foto prinses Beatrix in sjees];
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-08-1959 Een "galasjees";
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-08-1959 Zesjarig Nanne Nederlands kampioen;
Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 29-08-1959 Joure zag machtige wapenschouw van Friesch Paardenstamboek;
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 29-08-1959 Prinses Beatrix zag Friese paarden in actie;
Winschoter courant, 29-08-1959 In feestend Joure;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-02-1972 In memoriam;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-03-1975 dankbericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-09-1975 Familiebericht;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-09-1975 Familiebericht;
Stichting Hippomobiel Erfgoed Adema gaf Gouden Sjees zijn identiteit;
3.
Delpher:
Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 17-09-1965 Zuivelfabriek Birdaard besluit tot likwidatie : Rhaladyk steekt spaak in wiel bij melkverdeling voor Giekerk;
4.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-05-1993 Beeldhouwer-schipper David van Kampen weer terug in Friesland / Sikke Doele;
5.
De krant van toen:
Leeuwarder courant, 16-06-2020 Virus verdrijft Grutte Pier naar Bartlehiem / Jaap Hellinga;
Friesch Dagblad, 27-01-2021 Flesje cola maakt steeds vaker plaats voor een alcoholvrij biertje / Jan-Pieter Soenveld;
Leeuwarder courant, 12-08-2021 Grutte Pier is thuis in de bierboerderij in Bartlehiem / Melle Veltman;
6.
Informatiebord;
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 15-09-2017 Doorkijkjes in verhalen over dementie / Wybe Fraanje;
7.
Middeleeuwse kloosters in Friesland en Groningen / Hanne Bouma. - Groningen : RUG, 2022. - p. 42 Tabel 3.4;
Kloosterland = Land der Klöster : Fryslân, Groningen, Ostfriesland / J. Loer, H.J. Kooi; Kordelia Nitsch (vertaling). - Assen : In Boekvorm, 2008. - 978-90-77548-44-8. - p. 20-21, [112];
8.
Delpher:
Archief voor de geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht : Bijdragen. - Acht en zestigste deel. - Utrecht : Van Rossum, 1949. - p. 47, ;
Catalogus der meest belangrijke voorwerpen, met uitzondering der schilderijen, in het Friesch museum te Leeuwarden / P.C.J.A. Boeles. - Leeuwarden : Meijer & Schaafsma / Friesch genootschap van geschied-, oudheid- en taalkunde, 1909. - p. 63;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-12-1967 Zoveel Bethlehems;
Corpus van de in Friesland gevonden middeleeuwse zegelstempels / Jan Zijlstra, p. 41 (in: De Vrije Fries 75, 1995. - p. 37-59);
9.
Delpher:
Nieuwsblad van het Noorden, 16-10-1965 Resten van oud klooster? Onderaardse gang in Barthlehiem gevonden;
Gereformeerd gezinsblad, 23-10-1965 BERICHTEN van hier en daar Kloostergang opgegraven in Bartlehiem (Fr.);
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-12-1967 Zoveel Bethlehems;
10.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-10-1965 Vondst bij Bartlehiem: Jongelui vonden onderaardse stenen gang;
11.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-10-1965 Vondst bij Bartlehiem: Jongelui vonden onderaardse stenen gang;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-12-1983 Bartlehiem, het Friese Bethlehem : In de Middeleeuwen een belangrijk centrum;
De Ommelanden : band 1 / Heleen van Baalen, Weiko Piebes. - Veendam : Staalboek, 2022. - ISBN 978-90-72938-59-6. - p. 269;
12.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-10-1965 Vondst bij Bartlehiem: Jongelui vonden onderaardse stenen gang;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 16-05-1973 Glanzende Friese rijkdom achter glas : Penningkabinet in Franeker kreeg nieuwe aanwinsten : Nog te weinig belangstelling voor Friese munten en penningen;
13.
Delpher:
Leeuwarder koerier, 06-03-1946 Familiebericht Johannes Pieter;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-05-1948 Familiebericht Geert;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-03-1952 Familiebericht Douwe;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-02-1954 Familiebericht Jacob Wiebe;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 10-04-1954 Familiebericht Jaap;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-12-1994 Familiebericht Pieter P.;
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 30-01-2018 Familiebericht Jetske;
Mensenlinq Familiebericht Jetske;
Het geslacht Hoogland / J. IJ. Feenstra. - p. 102 (in: Genealogysk Jierboekje Nr. 205 (1962) p. 60-107;
14.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-12-1983 Bartlehiem, het Friese Bethlehem : In de Middeleeuwen een belangrijk centrum;
15.
Delpher:
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 29-01-1966 Grootste muntschat bij ons (Bethlehem) ca 1700 stuks;
Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-12-1983 Bartlehiem, het Friese Bethlehem : In de Middeleeuwen een belangrijk centrum;
16.
Muntvondsten van vroeg-13de-eeuwsche halve obolen in Friesland / S. Wigersma Hzn., p. 84 noten, 118-122, 128 (in: De Vrije Fries 75, 1995. - p. 79-132 + 4 p. platen);
Wikipedia Sticht Utrecht;
17.
De terp en het middeleeuwse klooster te Bartlehiem / Klaas Henstra, p. 264-265 (in: De Vrije Fries 80, 2000; uit Archeologische kroniek van Friesland over 1999 / Jurjen Bos en Gille de Langen (redactie). - p. 195-276);
internetraadpleging: 22 - 30-1-2023
|
|
|
Herbergier Bartlehiem, Bartlehiem
pijp van de Stoomzuivelfabriek | 1893 | F.F. Brouwer, Bartlehiem
|
|
Burdaard
We merken al snel, zodra we Burdaard zijn binnengereden, dat de Hoofdweg dat eeuwen parallel langs de (gegraven) Dokkumer Ee heeft gelopen, letterlijk heeft moeten wijken voor een nieuwbouwwijk, waarin waterweg en kunstweg gelijkwaardig in elkaar haken.
Ze zijn beiden doodlopend en daarom beiden voorzien een zwaaikom of rotonde.
De ingang van de twee kunstwegen zitten aan de andere kant. Dus nadat we om het wijkje zijn gereden, treffen we de naamgever aan van de omgedoopte Hoofdweg.
Het deel van de Hoofdweg dat nu toebehoord aan de nieuwbouwwijk heeft toepasselijk de naam Bourboomweg gekregen. Toepasselijk om het eerste pand aan de Hoofdweg de Bourboom State als naam draagt. In deze verbouwde schuur kun je ook wel paar nieuwbouwpanden kwijt.
De zuivelfabriek Concordia in Birdaard / R. Terpstra (fotograaf)
bron: Tresoar Fries Fotoarchief
33328 (CC 0 publiek domein)
|
Bebouwing is er in dit deel trouwens wel al ruim een eeuw geweest. Er stonden hier namelijk twee fabrieken en huisjes voor de arbeiders. Deze laatste worden ook wel als fabriekswoningen aangeduid. De straat werd in die periode Leeuwarderweg of Leeuwarderend genoemd. Ten westen van de Bourboom State stond - net als in Bartlehiem - een zuivelfabriek, dat de naam Corcordia
1 droeg. Deze werd in 1898 opgericht, dus vijf jaar na die in Bartlehiem. We hebben daarmee meteen de tweede straatnaam van het nieuwbouwwijkje verklaard, de Concordiastrjitte.
Deze fabriek werd na sluiting en ander gebruikersdoelen in oktober 1993 gesloopt
2.
Ten westen van de zuivelfabriek werd in 1915 De Coöperatieve Aankoopvereniging en Graanmalerij De Eendracht onderbracht in nieuw fabriekspand. Deze graanmalerij was niet zozeer voor het verwerken van hier verbouwd graan, want dat was hier niet. Het graan werd over het water hier naartoe vervoerd om vermalen te worden ten behoeve van de veeteelt
3.
De meelfabriek De Eendracht in Birdaard / R. Terpstra (fotograaf)
bron: Tresoar Fries Fotoarchief
33329 (CC 0 publiek domein)
|
Nadat ook deze fabriek zijn deuren sloot in 1967 en nadien voor andere zaken werd gebruikt, kwam het in 2004 in handen van het Architectenbureau van Gunnar Daan (1939-2016). Hij verbouwde het gebouw, zodat het geschikt werd voor zijn architectenbureau. Zijn GDA werd in 2005 overgenomen door Bauke Tuinstra en Doeke van Wieren
4.
Zij hernoemden per 1-1-2009 de naam in TWA, dat zowel voor 'twee' staat als voor Tuinstra van Wieren Architecten
5.
De naam van de state, Bourboom, zijn we echter nog niet eerder tegengekomen.
Toen door de boeren was besloten dat Concordia er zou komen, werd hiervoor een plek gevonden op de tuin van de boerderij Bourboom. De weduwe Wieger Jarigs de Jong woonde daar en mr. Dirk van der Veen, de gemeenteontvanger van Leeuwarden, was de eigenaar. Zij waren bereid om de grond te verkopen, zodat het ook gebouwd kon worden
6.
Een Bourboom - de familie kwam hiervoor uit het Gelderse Didam - heeft dan ook nooit in de boerderij gewoond. Wel gebruikten ze zo'n 40 jaar het Herenhuis, dat tegen een voorganger van de huidige boerderij - een stelpboerderij - gebouwd was, als recreatieverblijf. We kwamen dit principe namelijk ook al een eindje verderop tegen aan de Dokkumer Ee bij het Vierhuis . Ook dit verblijf werd afgebroken, in dit geval in 1845. Hoewel er geen afbeelding van bekend is, weten we toch hoe het er ongeveer uitzag. Het had een oppervlakte van 168 m2. Op de begaande grond waren twee voorkamers en een grote achterkamer. Verder de keuken met een provisiekamer. Ook was er nog een slaapkamertje. Op de zolder was ook nog een slaapkamer en een afgesloten bergplaats. Verder werd het gebruikt als turf- en linnenzolder. Aan de noordoostkant stond het wagenhuis. Er stond een lytshûs aan de singel (die er toen nog was) en aan het water een jachthuis, een boothuis
7.
Petrus Bourboom, zoon van op dat moment burgemeester van Leeuwarden Benno of Binne Jacobs Bourboom en Johanna Rienks Camp, werd geboren in 1694. Na zijn studie in Franeker ging hij als advocaat/procureur aan de slag bij het Hof van Friesland. Hieraan werd hij in 1749 benoemd als procureur-generaal.
Hij was op 18 juni 1723 getrouwd met Gerbrigt Reytsma / Gerbrich Reitsma uit Hemelum.
Op 28 juni 1724 werd Teetske geboren. Benno volgde op 15 augustus 1725. Hij zal waarschijnlijk overlijden, want op 17 november 1728 werd nogmaals een Benno geboren. Op 4 maart 1729 begraven ze een kind. En vervolgens komt Catalina ter wereld op 27 januari 1730.
Zeven jaar na het huwelijk en vijf kinderen later stierf Gerbrich een half jaar na de geboorte van Catalina (op dat moment inmiddels enig kind), na een kort ziekbed van vier dagen op 25-jarige leeftijd op 21 juli 1730. Ze is begraven in de Westerkerk, haar zerk (F8) is overgebracht naar het Leeuwarder Bos.
Hij zou niet hertrouwen.
Catalina zou slechts 18 jaar oud worden en op 12 september 1748 komen te overlijden. Ook zij is de Westerkerk begraven op 18 september. Haar zerk (F9) staat ook in het Leeuwarder Bos. Zij zal nog in het Herenhuis rondgelopen hebben. Ze is nog even getrouwd geweest met Albert Berends, waarmee ze in 1747 was getrouwd.
In het herenhuis, het recreatieverblijf, zou hij vanaf 1739 tot zijn dood op 1 november 1780 verbleven zijn. Enkele jaren later dan zijn eerste verblijf - in 1743 - kreeg hij het ook in bezit, samen met zijn broers Jacob en Everardus. Ze hadden het samen gekocht van de erven van Gerrit Oldersma. Deze familie had deze sathe eeuwen in bezit gehad. Daarna is het verkocht aan anderen, zodat dat de straatnaam en huidige boerderijnaam dus een vernoeming is naar Petrus Bourboom
8.
We kunnen - dit wetende - weer doorrijden. We stoppen nog eenmaal in het dorp, om vanaf de Eewal de Dokkumer Ee vast te leggen.
Dan is het de hoogste tijd om ons richting Holwerd te begeven. Om ons het zelf gemakkelijk te maken, kiezen we voor een route die we al gereden hebben. Zo kunnen we niet in de verleiding komen om toch ergens te stoppen.
We rijden daarom via Wanswert richting de N357 bij Marrum en kunnen zo rechtstreeks doorrijden naar de Nieuwe Zeedijk.
noten:
1.
TWA architecten Van graan naar architectuur;
Fryslân = Friesland : ±1926-1934 : schaal 1:25.000 / Anoek van der Leest, Meindert Schroor, Huib Stam (samenstelling, redactie); Thijs Caspers (eindredactie). - Grote historische topografische atlas. - Tilburg : Nieuwland, 2006. - ISBN 90-8645-006-7. - No 75 (verkend 1926);
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6. - p. 73, 75-77;
2.
Tresoar Fries Fotoarchief 33328;
3.
TWA architecten Van graan naar architectuur;
4.
Tresoar Fries Fotoarchief 33329;
De krant van toen:
Friesch Dagblad, 01-11-2016 Architect Gunnar Daan (77) overleden;
Dagblad van het Noorden, 01-11-2016 Gunnar Daan zag architectuur als taal;
5.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 31-12-2008 Regio Kort;
6.
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6. - p. 148;
7.
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6. - p. 172-174;
Bourboomstate en zijn bewoners / Louw Dijkstra, p. 11-12 (in:
Furde, jaargang 2002, nummer 1, p. 11-14;
8.
Drie eeuwen Burdaard : een dorp aan de Ee van 1700 tot 2000 / Auke Kingma. - Burdaard : Stichting Ald Burdaard, 2007. - ISBN 978-90-9022248-6. - p. 172-173, 394;
Historisch Centrum Leeuwarden:
Beeldbank grafzerk Gerbregt Reitsma (1705-1730) en haar dochter Catalina Bourboom (1730-1748);
"Uit eersugt en om geld en eer en hoge staat" / J. Faber (versie 1.4, 13-04-2017 16:34:42). - p. 48 + noot 254;
Bourboomstate en zijn bewoners / Louw Dijkstra, p. 11 (in:
Furde, jaargang 2002, nummer 1, p. 11-14;
AlleFriezen:
Petrus Bourboom
geboren,
gehuwd,
overleden,
begraven;
geboren Teetske;
geboren Benno;
geboren Benno 2;
geboren/gestorven;
geboren Catalina,
huwelijk Catalina,
overleden Catalina;
overleden Gerbrigje Foekes Reitsma;
internetraadpleging: 30 - 31-1-2023
|
|
|
Bourboom State, Burdaard
|
|
Dokkumer Ee ri brug, Burdaard
Dokkumer Ee ri Tergreft, Burdaard
|
|
Holwerd - Zeedijk
Wanneer we buitendijks aan de Grândyk de wagen hebben geparkeerd, lopen we naar de Nieuwe Zeedijk. Hier kunnen we over het hekje dat de schapen op het gras van de dijk moet houden.
De reden van onze komst is het bijzondere vervolg op de bijeenkomst van 14 december 2018 , waarbij gedeputeerde Sietske Poepjes de eerste vrouw van Wachten op hoog water om zes voor zes onthulde, door het op een donkere dijk in de spotlights te zetten.
We zijn zeker de niet eerste bezoekers die nu komen aanlopen. We lopen allen richting de volle dame, die straks hopelijk vergezeld gaat worden door de magere dame om samen Wachten op hoog water te vormen .
Voor ons begon deze kennismaking eigenlijk per toeval. Of was het, zoals we vaker vrijelijk toelaten een lot, omdat we het idee van de maakbare wereld los kunnen laten?
Tijdens het schrijven over ons bezoek aan Antwerpen , was ik op zoek naar verificatiemateriaal over de Tegeltableau met een zeilende smak van rond 1775 van mogelijk ene Paul Karsten. Het deed me denken aan het tegeltableau van een van de Oostzeevaarder in mijn familie, Eije Sijbrands uit Pekela, dat ook zoiets in zijn woning had aangebracht. Deze was echter gemaakt rond 1774 vervaardigd door Pals Karsten.
Tijdens deze verificatiezoektocht trof ik op 27 november 2016 een "Crowdfundingsactie Wachten op Hoog Water 2018" aan, met een aansprekend filmpje.
De kick-off van deze crowdfunding had net plaatsgevonden op 25 november 2016 tijdens het festival 'Explore the North'
1.
Na het zien van de veelheid aan gedachten losmakende titel "Wachten op Hoog Water", moest ik natuurlijk hierover meer weten. Begripvol en herkenbaar las ik dat Jan Ketelaar al vele jaren bezig was met dit project, om uit eigen middelen een bijzonder groot beeld - vijf meter hoog - van een volle dame aan elkaar aan het lassen was. Gefascineerd door deze methode van een kunstwerk maken, zag ik dat het ook nog eens kleine stukjes metaal waren, waarmee hij deze vorm creëerde.
Jan wordt weliswaar gesponsord door Re-on las uit Groningen met lasmateriaal, plaatstaal en stangen door Douma staal uit Sneek en de steigers door LSC uit Drachten, maar hij dient het natuurlijk wel zelf in zijn tijd te maken in een ruimte die hij zelf moest financieren. En ook de schoorsteen van een beeldend kunstenaar moet roken en wat eten op de het bord zou ook fijn zijn.
Joop Mulder van Sense of Place ondersteunt dit project en wil met Jan Ketelaar ervoor zorgen dat het op dijk komt te staan.
Voor het maken van de magere dame is dus deze crowdfunding in het leven geroepen, zodat er wat brood op de plank komt tijdens maken.
De volle dame was 'bijna' af en van magere dame liggen de basisframes van de benen klaar. Sense of Place wil minimaal een bedrag van € 10.000 ophalen. De crowdfunding zou slechts 6 weken duren, van 25 november tot en met 8 januari 2017. En in die periode kon je dus mede-eigenaar worden vanaf een inleg van € 10 "van dit unieke kunstwerk dat Holwerd via de zee met Ameland verbindt!"
Na het horen van Jan Ketelaar in het filmpje ben ik behoorlijk onder de indruk. Zo hoor ik hem zeggen "Ik weet niet wat ik moet doen aan hoe de wereld erbij ligt" [...] "Ik hoop dat het bijdraagt aan iets."
Met zijn simpele wens, na zo veel en zo lang werk te hebben gehad aan de beelden, dat er iemand straks tussen beide dames gaat staan, ze bij de hand pakt en over het water kijkt en dan van blijdschap en verdriet gaat huilen dat zou hij het mooiste vinden, laat zien hoe hij in het leven staat.
Uit hoe hij zijn trots verwoordt blijkt dit ook En dat er iets blijvends staat, waarvan de kleinkinderen straks zeggen: "Moet je kijken, dat heeft die oude gek van ons gemaakt."
En dat hijzelf straks op zijn leven met trots kan terugkijken met de woorden "Je bent een grote flapdrol, maar jongen, dit heb je goed gedaan". Dat zul je niet snel een ander horen zeggen. Hij vindt het dan ook een fijn idee dat hij iets achterlaat!
2
Dat is dan een mooi idee om bij aan te sluiten, lijkt me. Een mooi alternatief verrassingsverjaardagcadeau voor m'n leef- en reisgenoot. "Kijk", fantaseer ik alvast wanneer we eens op de dijk toevallig zullen gaan wandelen, "een stukje van deze magere dame is jouw cadeau."
En even later kwam de bevestiging van de donatie van team voordekunst al binnen
3.
Op 8 januari bleek de crowdfunding met 111 donateurs met 108% oftewel € 10.866 succesvol.
Een prachtig wervende tekst staat er te lezen bij "Het verhaal" van deze actie: "Een man en zijn werk. Een beeld van mythische proporties. Onverstoorbaar en onversaagd gaat Potzenmaker Jan Ketelaar door. Zo'n man is hij: een man met een missie. Hij bouwt en denkt en last zijn visie op de wereld in elkaar. Er zijn van die momenten - spaarzaam - dat je daar onderdeel van kunt zijn; even meevoelen hoe gigantisch zo'n schepping is. Dit is zo'n moment."
4
Ik heb zo'n vermoeden, dat dit niet uit zijn koker komt. Maar het werkt kennelijk wel, want erna komen toch nog enkele donaties binnen.
Jan Ketelaar kan in ieder geval verder werken aan z'n levenslaswerk Wachten op hoog water en zijn vrouw, Wilma Riemersma (Wilma Ketelaar), houdt eenieder op de hoogte met de Drachtster Courant als spreekbuis.
Jan houdt eens per maand een open huis, zodat het publiek de vorderingen kunnen aanschouwen. Eind juni '17 zijn de handen van de volle dame eraan toegevoegd.
In augustus wordt de maatgevende vorm van de magere dame zichtbaar
5.
Echter, niets is nog zeker of in beton gegoten. Iedereen is druk bezig voor de LF2018 (Leeuwarden-Fryslân Culturele Hoofdstad 2018) en Joop Mulder is drukdoende met alle ballen in de lucht aan het houden voor zijn 2018-project Sense of Place, waaronder ook Jans Wachten op hoog water is geschaard.
Daarnaast is het inmiddels weer winter geworden, waardoor het in de loods waarin hij de beelden last 'snijdend koud' is. Aangezien hij het fijn vindt om voor het ochtendgloren te gaan werken, gaat hij rond een uur of negen, tien weer even een tukkie doen onder de wol in het door een elektrisch kacheltje verwarmd kantoortje en zo weer wat op te warmen.
Dus de tijd dringt, Joop wil de beelden zomer '18 óp de dijk hebben staan en het geld is op. Dus ook ander klein werk vergt aandacht om brood op de plank te krijgen. En daarnaast vergen andere fondsen de nodige aandacht. Want bij dit soort projecten staan de artistieke en financiële keten vaak lijnrecht tegenover elkaar. Met als resultaat dat de kunstenaar heel veel voorwerk gratis moet doen en als het ware van de lucht moet leven. Tijd die besteed wordt aan de dames kan immers niet gestoken worden in klein direct verkoopbare voorwerpen. Naast het tijdrovende om lassend zulke grote beelden te maken is het ook nog eens fysiek zwaar werk. Hij heeft het zichzelf dus niet gemakkelijk gemaakt, kunnen we wel stellen. "Maar het werk dreigt schitterend te worden."
Of beide dames in de zomer af zijn, blijft de vraag. De volle dame is af en met de magere is hij druk bezig.
Een ander probleem is, dat de benodigde vergunningen er nog niet zijn. De dijk is immers ook een zeekerende dijk, waar tevens de dijkdoorbraak van Holwerd aan Zee is gepland. Dus uit onderzoek moet blijken dat de dijk de twee zware beelden van Jan kan dragen. Al dit soort vragen dienen - voordat de aanvraag de deur uit kan - onderzocht zijn. En natuurlijk moet dit onderzoek uitwijzen, dat het geen problemen - wettelijke hindernis - oplevert. Daarnaast moet de financiering van de plaatsing rond zijn.
En dan is het voor Jan Ketelaar natuurlijk de grote vraag, wie gaat Wachten op hoog water kopen en betalen. Hij denkt dat tot 2022 waarschijnlijk wel neer zal komen op een huurcontract
6.
Aan het begin van het LF2018-jaar legt Joop Mulder zijn project Sense of Place maar weer eens publiekelijk uit. Want dit lange project - hij begon er in 2014 mee - om het tij te keren van de krimpgebieden achter de Waddendijk heeft tot doel om aan de hand van beeldende kunst het verhaal van het Waddenlandschap te vertellen. Tot 2028 wil hij 36 kunstwerken realiseren.
Het systeem van de regels bepaalt echter het tempo dat het er komt.
De verwachting voor Wachten op hoog water is dan dat de 'volle vrouw' in mei op de dijk kan staan
7.
De maandelijkse open zaterdagen worden in 2018 uitgebreid tot elke zaterdag, zodat de vorderingen bekeken kunnen worden. Daarnaast kunnen ook andere kunstenaars hun werk tonen of laten horen om er een fijn broeinest van te maken.
Maar het dient er natuurlijk ook voor om brood op de plank te krijgen. Want intussen moet Jan ook - naast werken aan de beelden - ook werken aan direct verkoopbare producten. Dit komt de einddatum van dit project niet ten goede, maar zolang de vergunningen ook nog niet rond zijn, blijft iedereen proberen om alles enigszins te laten doordraaien om stapje voor stapje gezamenlijk via de koninklijke weg van het vergunningentraject het eindpunt te halen. De verwachtte datum van mei '18 blijkt in ieder geval niet meer haalbaar. Hopelijk wordt het nog wel in 2018
8.
Inmiddels waren er twee verjaardagen voorbijgegaan. Uiteraard lag het niet in de lijn van de verwachting dat de beelden er in 2017 zouden staan, aangezien 2018 pas als eerste plaatsingsjaar verwacht werd. Dus vrouwlief moest in 2018 even geduld hebben omdat haar verrassingscadeautje nog niet klaar was.
Eind augustus '18 vertrekt de volle dame naar de Mannen van Staal in Leeuwarden voor stress-testen, wat ze glansrijk doorstaat, en de technische afwerking
9.
Als een donderslag bij een heldere hemel ramt een heimachine halverwege oktober 2018 de eerste paal van 17 meter de dijk in. Er zullen er nog zeven volgen, zodat elk beeld op 4 palen rust. Mogelijk wordt nu in het begin van '19 eerst de volle dame geplaatst, aangezien de magere nog niet klaar is, maar misschien komen ze er ook wel beide tegelijkertijd te staan. Maar misschien lukt nog om de volle dame nog in december van dit jaar te plaatsen.
Tja, die volle dame. "Se hie in namme ha moatten, ik he der wol oer neitocht, mar ik wyt der net ien. Se stiet foar in miljard minsken," zegt Jan Ketelaar hierover. Kunnen we dit zien als een publieke oproep om een naam te verzinnen?
Over de afloop blijft hij optimistisch als altijd: "Ik tink dat it wol slagget. Alles wat is siz is fansels bluf, mar it hat wol lang genoch duorre. It komt derop del, ik ha it wol faker sein, dat ik iet allegear wol sjen sil."
10
Het blijkt best moeilijk te zijn om langdurig met een verrassing in je hoofd te lopen, waarvan de ander inmiddels weet dat er een verrassing aan zit te komen. Omdat na een half jaar nog geen zicht was op het cadeau, werd het hoog tijd voor een nieuw verklarend plan. De eerste gelegenheid dat zich voor zou doen om dit te verwezenlijken bleek op de terugreis, nadat we de opening van de expositie Beeld in beeld met boekpresentatie van Jon Gardella hadden bezocht . Na de overnachting in Garnwerd mochten we de volgende ochtend het origineel in was van het beeld in zijn atelier bekijken
11.
Na de lunch was er dus voldoende tijd om even een verrassingsbezoekje aan Drachten te brengen, waar hopelijk Jan in zijn atelier aan het werk zou zijn.
Mijn navigator is dan ook zeer verbaasd wanneer ik op de A7 bij de afslag Drachten op de uitrit ga rijden. Gelukkig is de route naar De Sluisfabriek niet heel ingewikkeld vanaf de snelweg, dus die kon ik zonder medeweten van mijn navigator zelf rijden.
Heleen naast de magere dame (in wording)
|
De ingang vinden van Jan zijn atelier was iets ingewikkelder. Na alle ingangen vanaf de weg gezien te hebben, was er maar een optie meer mogelijk, we moesten te voet het hekwerk door en het terrein op.
De deur van de laatste hal stond open en toevallig kwam Jan net aanlopen. Hij wist mij meteen te herkennen van ons facebook-contact en met voornaam te begroeten. Daardoor was ik dan weer zeer verrast, want hij heeft immers duizenden facebook-contacten en daarnaast zal hij ook nog vele mensen in het echt kennen. Een echte mensenmens blijkt maar weer, met een goed geheugen.
Enthousiast liep hij voor ons naar binnen, waar ik mijn eega dan eindelijk de bedoeling van haar cadeau kon uiteenzetten, nadat ik haar naast het toekomstige beeld had gefotografeerd. "Kijk, en daarom duurt het nog even."
Wilma, Heleen en Jan
|
Na een rondgang langs de beroemde beelden als staat van Nederland, Vermoeide feniks en de vele andere kleine en grote werken nemen we plaats aan de beroemde tafel waaraan we "vage en minder vage plannen kunnen bespreken en ontwikkelen". Intussen was zijn vrouw Wilma ook toevallig langsgekomen, zodat we na een foto afscheid konden nemen, nog niet wetende dat we elkaar binnenkort weer zouden zien.
Na het heien van de palen lassen De Mannen van Staal eind november '18 het platform op de heipalen, waaraan de dames dan vervolgens vastgelast kunnen worden
12.
uitnodiging Wachten op hoog water
|
En vervolgens gaat het snel. De "volle dame" wordt 6 december door De Mannen van Staal geplaatst en wij krijgen de uitnodiging voor officiële opening. En uiteraard gingen we op deze uitnodiging in en waren we op de bewuste vrijdagmiddag 14 december 2018 present.
Het meest opmerkelijke was wel dat de hoofdpersoon het gebeuren vanaf de kerkvloer aanschouwde.
En wat een fijne bijeenkomst en sfeer was het op de dijk .
Na deze bijzondere dag zou er gewoon weer een nieuwe aanbreken. En Jan Ketelaar gaat aan het werk om ervoor te zorgen dat ze snel een metgezel krijgt. Zeven maanden later is Jan uitgerekend en bevalt hij van de magere dame. In de tussentijd was zijn atelier weer elke zaterdag te bezoeken voor een update en andere gezelligheden.
De datum van plaatsing wordt in juli ook bekend gemaakt, namelijk maandag 16 september.
Mogelijk zal de teveel eten dame voedsel delen met de magere dame, die te weinig voedsel heeft, zodat ze beiden in balans komen.
Met dat concept zal ook deze plaatsing op de dijk plaatsvinden, zo is de gedachte van Jan.
Jan is inmiddels 60 jaar, wanneer hij dit grote project als af gaat beschouwen. "It wie foar my njoggen jier prettig opfokte spanning." Voor het eerst sinds jaren kan hij weer uitslapen, de dames roepen hem niet meer, vertelt hij in een groot interview in het Friesch Dagblad, enkele dagen voor de plaatsing. Hij heeft zich met Wachten op hoog water bewezen. Het was een lange weg.
Voor de plaatsing van de magere dame, waarbij eenieder welkom is, lijkt het Jan dus passend om zelf eten en drinken mee te nemen, om dit te delen op een gezamenlijke picknick zo tussen 13.00 en 15.00.
Wij zijn ook goed voorbereid. We hebben ons picknicksetje en wat eten en drinken meegenomen. Samen met andere belangstellenden gaat het op de dijk maar een kant op - namelijk richting de volle dame. Nog nergens was de magere dame waar te nemen.
Dat is mooi. Dan zien we de hele installatie ook voor ons gebeuren.
En we kunnen nog even de volle dame in 'haar eenzaamheid' op de foto zetten, want dat beeld bestaat binnenkort niet meer. Eenzaam en alleen is ze vandaag echter niet.
Wij gaan eerst maar een geschikt plekje zoeken om het picknickkleedje uit te spreiden. Iets uit de wind, want het waait hier aan de dijk behoorlijk en het is niet echt een warme septemberdag te noemen. Rond de 16º met een windkracht 6-windje vanaf de Waddenzee.
We merken dat het aan de zeekant minder waait dan bovenop de dijk, dus nestelen we ons bij het hek.
Wanneer we Wilma tegenkomen vragen we haar of er een centrale plek of tafel is waar we de hapjes en drankjes kunnen neerzetten.
Anderen lopen rond met schaaltjes en bieden het aan.
hapjes delen en eten
|
Wij hadden echter ook een notitieboekje meegenomen, waarmee zo veel mogelijk aanwezigen worden uitgenodigd in te schrijven.
In het boekje voor Jan schrijven
|
Al is dat natuurlijk bijna ondoenlijk, aangezien iedereen continue aan het wandelen en kijken is.
Ook is de bedoeling van de vraag "Wil je ook iets in dit boekje voor Jan schrijven, dat we hem na afloop zullen geven?" schijnbaar niet voor iedereen even snel duidelijk. En dus wordt er vervolgd met iets meer uitleg: "Zie het maar als een soort receptieboekje, waarin je iets leuks schrijft... om te feliciteren, een wens of een gedachte. Of gewoon je naam, zodat Jan het later nog eens kan terugbladeren, wie er ook alweer zoal waren."
Plotseling zwelt een applaus aan. De vrachtauto met de magere dame komt aanrijden.
Traag rijdt het de schuine helling op om schuin achter de volle dame te parkeren. De stabilisatoren van de vrachtwagen worden uitgeschoven, zodat de lading veilig op haar plaats getakeld kan worden.
Eerst wordt de zilveren dame rechtstandig geplaatst, onder een continu geklik van de fotocamera's. Zwevend wordt ze naar haar plateau gestuurd, waarna ze langzaam naar haar plek wordt begeleid.
Dat het nauw luistert is aan Jan zijn heen en weer geloop goed te merken.
|
Jan Ketelaar stevelt zelfverzekerd naar de beelden voor de minitieuze plaats- en houdingcorrectie
|
Het exacte plaatje in zijn hoofd moest nu tevoorschijn gebracht worden. De juiste afstand tot elkaar en onder de juiste hellinghoek wordt aangedragen en van verre gecheckt en bevestigd voordat De Mannen van Staal met het vastlassen kan beginnen. Hiervoor wordt dan ook de tijd genomen onder het oog van draaiende filmcamera's en rond zoemende filmende drones. Tussendoor wordt Sense of Place Joop Mulder door diverse media geïnterviewd om eindelijk zijn eerste grote succesvolle project in de schijnwerpers te zetten. Doorzettingsvermogen, ook na het onderschatten van de bereidwillige overheden - maar desondanks zeer stroperig - om over te gaan tot bewegen, zodat andere ook kunnen gaan bewegen en er iets gebeurt. Wat zijn ze terecht trots op hun prestatie.
Jan en Joop blij opkijkend, onder aan de Zeedijk in Holwerd, naar hun Dames.
Jan Ketelaar: Sprak met Fufu Wanny over Joop Mulder en alles. En die zei op een gegeven moment over waar we het over hadden "In alle eenzaamheid die ik toeliet heb ik het mooiste geschapen".
(bron: facebook Jan Ketelaar, 23-1-2021)
|
Na een allerlaatste minieme correctie wordt er met het vastlassen begonnen. Eerst even diverse tipjes voor wat stabiliteit. En dan mag ze los. Wederom krijgt ze applaus onder een juichend "ze is los". Even later komen er - toevallig - vier F16's overvliegen "om hun eerbetoon te brengen". Het geeft nog meer sjeu aan de feestvreugde.
Het is nog wel een klus om beide voeten rondom helemaal dicht te lassen. Dat geeft Jan ook even de tijd om op adem te komen en biedt het de mogelijkheid om de pers en toeschouwers te woord te staan en de felicitaties en complimenten in ontvangst te nemen.
De dames reiken Jan de hand, Holwerd Zeedijk
[breedbeelduitsnede]
|
Wanneer de voeten bijna rondom vastgelast zijn, bekijkt Jan zijn resultaat vanaf een flinke afstand.
De dames reiken Jan de hand, Holwerd Zeedijk
[vierkantuitsnede]
|
Voor ons is het inmiddels de hoogste tijd geworden om terug te rijden naar huis. Maar voordat we naar het zuidwesten afzakken, gaan we nog even naar het noorden, richting de pier. We willen het ook nog even van een afstandje bekijken en zien wat de toekomstige reiziger vanaf de eilanden naar huis als eerste zullen zien, wanneer ze aan land komen. We parkeren daarom nog even op het P-terrein van Noard Fryslan Butendyks aan de Grândyk, zo halverwege in de Waddenzee. En zien Wachten op Hoog Water door de ogen van iemand op laag water.
En om het beeld voor onszelf nog even helemaal compleet te maken - we weten immers niet wanneer we hier weer komen - rijden we ook nog even naar de Kletterbuurt om ze van de achterzijde te zien
13.
Wachten op Hoog Water vanaf de Ternaarderwei, terwijl iemand - die nog wat moet groeien - een poging doet.
|
|
|
|
Voor zowel Jan Ketelaar als ons - met vele andere donateurs - is dit avontuur nog niet tot een einde gekomen. Voor de liefhebber zal er nooit een afronding zijn en komen. En daaraan is bij voorkeur ook geen behoefte. Ze blijven ons roepen, deze dames!
Ook voor Jan Ketelaar gaat het leven gewoon - maar anders - door. Af en toe treedt Wachten op hoog water in het nieuws op de voorgrond. Het besef dringt door dat er iets bijzonders op de dijk bij Holwerd staat. Een nieuw icoon.
Andere activiteiten krijgen inmiddels meer aandacht van Jan en de open zaterdagen worden teruggeschroefd tot nul. En hij gaat tussendoor bezig met het maken van de Studie Wachten op hoog water.
In het begin van het nieuwe jaar 2020 krijgt zijn prestatie een extra dimensie.
Detail Wachten op hoog water van Jan Ketelaar op ambtsketting Noardeast-Fryslân van Wytse Piersma.
bron: twitter Gemeente Noardeast-Fryslân tweet + ambtsketen
|
De dames zijn voortaan te vinden in de nieuwe ambtsketen van de nieuwe gemeente Noardeast-Fryslân waarin Holwerd sinds 1 januari 2019 ligt.
Het heeft daarmee officieel een status van vereenzelviging, herkenning en erkenning van deze gemeente gekregen. De nieuwe gemeente had voor het maken van de ambtsketting op 22 mei 2019 op hun Gemeentepagina een open oproep gedaan. Wytse Piersma - wiens vader voor de vorige gemeente de ambtsketen maakte - kwam hierbij het beste uit de bus. Deze nieuwe ambtsketting wordt begin 2020 gepresenteerd.
En dan breekt er een wereldwijde virusepidemie uit. Het land dat in Europa het eerste volop getroffen wordt, Italië, gaat als eerste op slot. Jan Ketelaar was half februari naar zijn vriend Martin Simek in het dorpje Isca Sullo Ionio in Calabrië aan de Ionische Zee.
Dezelfde week zou hij terugkeren naar Nederland, althans dat was de planning. Het vliegticket werd geannuleerd en Jan kan Italië niet meer uit. De drie weken vakantie die hij zichzelf na tien jaar werken aan de dames had gegund werden drie maanden. Halverwege de maand mei komt hij eindelijk weer thuis
14.
Wij krijgen enkele maanden later het bericht dat we ons presentje - een kleine versie van Wachten op hoog water - kunnen komen ophalen. Deze blijkt vele malen groter te zijn, dan gedacht en verwacht.
En dus spreken we in de herfstvakantie een momentje uit voor de bijzondere overdracht van een fysiek geworden cadeau. Schitterend!
|
|
Drachten - Atelier Jan Ketelaar - 20-10-2020
|
Wilma en Jan, hartelijk dank voor deze creaties. En hopelijk mogen ze nog velen eeuwen beroeren.
Na een overnachting in Drachten, rijden we de volgende ochtend - voordat we naar huis rijden - naar Holwerd om beide Wachten op hoog water met elkaar kennis te laten maken. Ze houden het allemaal niet droog door deze spontane ontmoeting. Wij ook niet!
|
|
|
|
|
Holwerd Zeedijk - 21-10-2020
|
En zoals inmiddels in vele media en ons door geciteerd had Jan een eenvoudig en ontroerend beeld voor ogen: "Eén iemand die helemaal alleen naar het beeld op de dijk loopt, beide vrouwen bij de hand neemt, over het water kijkt en huilt van blijdschap en verdriet tegelijk." Ook de natuur doet met ons mee om Wachten op hoog water in vele andere dimensies kracht bij te zetten.
Tijdens ons literatuuronderzoek zijn we ook nog een andere invulling tegengekomen van Wachten op hoog water.
Je kunt natuurlijk ook aan het wachten zijn in je bootje terwijl het hoog water is - je wacht dan in feite op het hoge water, op het moment dat het verdwenen land weer zichtbaar wordt. De dames zouden dan bijvoorbeeld met hun voeten in het zeewater staan, waardoor ze - figuurlijk gesproken - staan te wachten óp hoog water. Dan is de hoop die we moeten koesteren, wetende uit de historie dat ook dit soort langdurige hoog water eens weer zal zakken, omdat ook de ijstijden komen en gaan, dat er eens weer droog land komt. Immers, dát is de historie en levensloop van ons leefgebied.
Het nieuwe jaar van 2021 begint met het bericht dat Oerol-oprichter en Sense of Place landschap en cultuur-visionair Joop Mulder op 10 januari 2021 onverwachts is overleden.
Bedankt Joop, voor de dames op de dijk
|
De op 10 mei 1953 geboren zoon van de directeur van de Bolswarder wasserij Florence (1937-1966) en latere burgemeester van Bolsward (1966-1984) Johan Mulder
15, werd 67 jaar. Hij was nog lang niet klaar ...
Op Memori kan afscheid genomen worden of een herinnering worden gedeeld.
|
noten:
1.
Holwerd aan Zee Crowdfundingsactie Wachten op Hoog Water 2018;
'Explore the North' - FESTIVAL 2016;
2.
Crowdfunding | Jan Ketelaar "Wachten op hoog water" / Finster Fryslân. - 26 nov 2016;
3.
Dankjewel! Bevestiging van je donatie aan Wachten op Hoog Water van Jan Ketelaar door Sense of Place / team voordekunst. - 27-11-2016 11.33 am;
4.
Wachten op Hoog Water van Jan Ketelaar door Sense of Place / voordekunst. - 9-1-2017;
Hoera! Wachten op Hoog Water van Jan Ketelaar door Sense of Place is succesvol gefinancierd. Met dank aan jou! / team voordekunst. - 9-1-2017 12.00 am;
5.
De krant van toen:
Drachtster Courant, 24-05-2017, p. 39 Open werkplaats bij Jan Ketelaar / Wilma Ketelaar (foto);
Drachtster Courant, 21-06-2017, p. 23 Jan Ketelaar: 'De handen zitten eraan' / Jan Ketelaar (foto);
Drachtster Courant, 26-07-2017, p. 19 Open werkplaats bij Jan Ketelaar ook in de zomer / Wilma Ketelaar (foto);
Drachtster Courant, 23-08-2017, p. 19 Open werkplaats bij potzenmaker Jan Ketelaar / Wilma Ketelaar (foto);
Drachtster Courant, 25-10-2017, p. 19 Werkplaats Jan Ketelaar open voor bezoekers / Henk van Setten (foto);
Drachtster Courant, 22-11-2017, p. 27 Werkplaats Jan Ketelaar open / Catrinus van der Veen (foto);
6.
De krant van toen:
Dagblad van het Noorden, 11-12-2018, p. 28 De dames van Jan Ketelaar / Kirsten van Santen, Catrinus van der Veen (foto);
Leeuwarder Courant, 11-12-2017, p. 26 De dames van Jan Ketelaar / Kirsten van Santen, Catrinus van der Veen (foto);
Drachtster Courant, 20-12-2017, p. 9 Muzikale haard in Lawei / Wilma Ketelaar (foto);
Leeuwarder Courant, 14-02-2018, p. 26 Vast in de waddenklei : 'De artistieke en de financiële keten gaan recht tegen elkaar in' : Jan Ketelaar: Ik heb een keer om geld moeten bedelen / Rob Leemhuis;
7.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 14-02-2018, p. 26 Vast in de waddenklei : 'De artistieke en de financiële keten gaan recht tegen elkaar in' : Jan Ketelaar: Ik heb een keer om geld moeten bedelen / Rob Leemhuis;
Friesch Dagblad, 08-05-2018, p. 12 Weinig blikvangers 'Sense of place' af in 2018 / Vincent Meininger, Sjaak Leene (foto);
8.
De krant van toen:
Drachtster Courant, 14-02-2018, p. 15 Ketelaar zoekt scheppers / Wilma Ketelaar (foto);
Leeuwarder Courant, 20-02-2018, p. 30 Uitgebreide open werkplaats Jan Ketelaar;
Friesch Dagblad, 08-05-2018, p. 12 Weinig blikvangers 'Sense of place' af in 2018 / Vincent Meininger, Sjaak Leene (foto);
Drachtster Courant, 22-08-2018, p. 23 Open werkplaats Jan Ketelaar: eerste beeld af;
Drachtster Courant, 25-07-2018, p. 29 Open werkplaats Jan Ketelaar;
Drachtster Courant, 24-10-2018, p. 33 Jan Ketelaar opent deuren werkplaats;
9.
Beeld vertrekt naar Mannen van Staal Leeuwarden /
PotzenmakerijKetelaar. - 29 aug 2018;
10.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 18-10-2018, p. 40 Met heiwerk eindelijk begin Sense of Place;
11.
De Ommelanden : band 1 / Heleen van Baalen, Weiko Piebes. - Veendam : Staalboek, 2022. - ISBN 978-90-72938-59-6. - p. 103-105;
12.
facebook Sense of Place Vandaag in Holwerd aan Zee. Voorbereidingen voor dame 1 van Jan Ketelaar. - 26 november 2018;
13.
De krant van toen:
Leeuwarder Courant, 17-09-2019, p.34 Het weer;
De krant van toen:
2018
Leeuwarder Courant, 07-12-2018, p.1 Ze stáát. Op de dijk, naakt, blik op het Wad;
Leeuwarder Courant, 07-12-2018, p.34 Wachten op hoog water / Irene Overduin;
Friesch Dagblad, 07-12-2018, p.2 Eerste vrouw op de dijk bij Holwerd geplaatst / Diana Romashuk;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 07-12-2018, p.3 ‘Wachten op hoog water’ op zeedijk Holwerd / Bram Buruma (foto);
Leeuwarder Courant, 08-12-2018, p.2 commentaar Ruim te laat / Sander Warmerdam;
Friesch Dagblad, 11-12-2018, p.16 Beeld Jan Ketelaar te bloot voor Facebook;
Friesch Dagblad, 13-12-2018, p.24 Kinderen krijgen boek over beeld;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 14-12-2018, p.5 Boek over beeld ‘Wachten op hoog water’;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 18-12-2018, p.3 Wachten op hoog water in het licht / Bram Buruma (foto);
Drachtster Courant, 19-12-2018, p.41 Kerstsamenzang / Wilma Ketelaar (foto);
Drachtster Courant, 26-12-2018, p.35 Laatste open werkplaats Jan Ketelaar / Henk van Setten (foto);
Leeuwarder Courant, 31-12-2018, p.2 * Foetsie / Henk Nijp;
Leeuwarder Courant, 31-12-2018, p.10 column Knoerthard / Jantien de Boer;
2019
De Woudklank, 02-01-2019, p.1 Midwinterkunst Te Plak sluit LF2018 echt af / Jessica Tuinstra (foto);
Leeuwarder Courant, 07-01-2019, p.34 Mannen over liefde en ander ongemak;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 15-02-2019, p.2 Geld van provincie voor Dijk van een Wijf [oeps!];
Drachtster Courant, 20-02-2019, p.29 Open werkplaats Jan Ketelaar / Henk van Setten (foto);
Drachtster Courant, 13-03-2019, p.3 Steen en staal voor Tom / Fokke Wester (foto);
Drachtster Courant, 27-03-2019, p.35 Open atelier Ketelaar;
Drachtster Courant, 24-04-2019, p.29 Deelnemers gezocht voor open werkplaats;
Nieuwe Dockumer Courant, 01-05-2019, p.11 Inholland-studenten werken mee aan Holwerd aan Zee [#icoonWOHW];
Leeuwarder Courant, 10-05-2019, p.2 Beeldenstorm / Gitte Brugman;
Leeuwarder Courant, 28-06-2019, p.40 Simmerdeisweekend werkplaats Jan Ketelaar;
Friesch Dagblad, 29-06-2019, p.12 Simmerdeis begint rustig en frisjes;
Leeuwarder Courant, 13-07-2019, p.42 Tweede stalen dame in september op de dijk;
Friesch Dagblad, 16-07-2019, p.12 Tweede beeld in september op dijk;
Leeuwarder Courant, 16-07-2019, p.22 Nij Frysk Wurdboek Dykwiif / Maria del Grosso;
Friesch Dagblad, 24-07-2019, p.12 Lichte muziek;
Friesch Dagblad, 12-09-2019, p.2 Jan Ketelaar over zijn twee dames;
Friesch Dagblad, 13-09-2019, p.40 Zijn dames roepen hem niet meer, maar u nu wel / Diane Romashuk, Jilmer Postma (foto);
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 13-09-2019, p.8 Installatie dunne dame / Bram Buruma (foto);
Friesch Dagblad, 17-09-2019, p.1 'Wachten op hoog water' Picknicken bij de Dikke en de Dunne / Jan Spoelstra (foto);
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 17-09-2019, p.1 Nu samen wachten op hoog water / Bram Buruma, Bram Buruma (foto);
Dagblad van het Noorden, 17-09-2019, p.34 Vrouwen van staal nu samen fier op de dijk / Asing Walthaus, Arodi Buitenwerf (foto);
Leeuwarder Courant, 17-09-2019, p.1 Eindelijk twee dames op de dijk / Arodi Buitenwerf (foto);
Leeuwarder Courant, 17-09-2019, p.30 Het vrijheidsbeeld van Holwerd / Asing Walthaus, Arodi Buitenwerf (foto);
Drachtster Courant, 18-09-2019, p.3 Drachtster dames pronken op de dijk / Wilma Ketelaar;
Nieuwe Dockumer Courant, 18-09-2019, p.1 Dunne vrouw geplaatst : Nu samen wachten op hoog water / Bram Buruma (foto);
14.
Wikipedia Noardeast-Fryslân;
Facebook Gemeente Noardeast-Fryslân Ambtsketen;
Youtube Gemeente Noardeast-Fryslân Ambtsketen Noardeast-Fryslân is klaar;
Youtube RTVNOF Ambtsketen van Noardeast-Fryslân klaar;
RTVNOF Ambtsketen van Noardeast-Fryslân klaar;
Piersma Juweliers Ambtsketen Noardeast-Fryslân;
GemeentePagina 22 mei 2019;
De krant van toen:
2019
Drachtster Courant, 25-09-2019, p.3 Open werkplaats Jan Ketelaar / Wilma Ketelaar;
Leeuwarder Courant, 26-09-2019, p.18 De moeite waard / Wim van der Veer, Arodi Buitenwerf (foto);
Leeuwarder Courant, 28-09-2019, p.24 Column Wachten / Wieberen Elverdink;
Leeuwarder Courant, 28-09-2019, p.42 ‘Huidhonger’ maakt behoefte tastbaar / Gitte Brugman;
Drachtster Courant, 23-10-2019, p.3 Open werkplaats Jan Ketelaar in Drachten;
Leeuwarder Courant, 01-11-2019, p.2 City of Literature / Kirsten van Santen;
Leeuwarder Courant, 16-11-2019, p.42 De winst is foar it Fryske liet : Sequens winner fan Liet / Jacob Haagsma;
Nieuwe Ooststellingwerver HAH, 26-11-2019, p.35 Werkplaats Jan Ketelaar minder vaak open / Wilma Ketelaar;
Drachtster Courant, 24-12-2019, p.27 Werkplaats Ketelaar nog één keer open / Wilma Ketelaar;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 31-12-2019, p.9 September / Bram Buruma (foto);
Leeuwarder Courant, 31-12-2019, p.28 Holwerd / Arodi Buitenwerf;
2020
Friesch Dagblad, 04-01-2020, p.18 Keten voor Kramer is klaar / Noardeast-Fryslân (foto) [#icoonWOHW];
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 07-01-2020, p.3 Onthulling ambtsketen Noardeast-Fryslân / Jan van Empel (foto) [#icoonWOHW];
Leeuwarder Courant, 18-01-2020, p.20 Aardig doen zonder echte aandacht / Ines Jonker;
Dagblad van het Noorden, 29-01-2020, p.34 ‘Máxima mocht beeld bij Tamboer niet zien’ / Jilmer Postma (foto);
Leeuwarder Courant, 29-01-2020, p.42 Jan Ketelaar zet groot beeld op Marktplaats / Gitte Brugman;
Leeuwarder Courant, 15-02-2020, p.12 Verzilting / Carlien Bootsma [#icoonWOHW];
Leeuwarder Courant, 02-03-2020, p.22 column Icoonzucht / Asing Walthuis [#icoonWOHW];
Leeuwarder Courant, 02-03-2020, p.2 ‘Als het moet, loop ik naar huis’ / Kirsten van Santen;
Leeuwarder Courant, 12-03-2020, p.2 Vast in Italië ‘It moat net te lang duorje’ / Gitte Brugman;
Leeuwarder Courant, 25-03-2020, p.26 Proberen / Jan Ketelaar;
Leeuwarder Courant, 25-03-2020, p.26 De Dea Hat Kloppe / Jan Ketelaar;
Dagblad van het Noorden, 28-03-2020, p.44 Creatief met corona / Inki de Jonge;
Leeuwarder Courant, 15-04-2020, p.26 Hoe Is Het Met Jan? / Jantien de Boer;
Leeuwarder Courant, 20-04-2020, p.22 Hoe Is Het Met Jan? / Jantien de Boer;
Leeuwarder Courant, 25-04-2020, p.18 Hoe Is Het Met Jan? / Jantien de Boer;
Leeuwarder Courant, 11-05-2020, p.22 Hoe Is Het Met Jan? / Jantien de Boer;
Friesch Dagblad, 19-05-2020, p.20 Costa Frieslandia / Sippie Miedema;
Nieuwe Dockumer Courant, 20-05-2020, p.5 Wat doet kunst hier? / Maaike van der Weide (foto) [#icoonWOHW];
Friesch Dagblad, 29-05-2020, p.20 Opinie Langs de Costa Frieslandia kun je ook heel goed genieten / Wibe Postma, Neeke Smit (foto) [#icoonWOHW];
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 23-06-2020, p.11 Schilderachtige zonsondergang / Nanne Nicolai (foto) [#icoonWOHW];
Leeuwarder Courant, 27-06-2020, p.2 Rabobanken redden project Sense of Place / Elisabeth Post;
Dagblad van het Noorden, 29-06-2020, p.34 Banken bieden hulp aan Sense of place;
Friesch Dagblad, 27-07-2020, p.10 Inspelen Vissen voor een tweede kans / Diane Romashuk, Jilmer Postma (foto);
Leeuwarder Courant, 08-08-2020, p.14 Spelen met de wind / Gerda Douma [#icoonWOHW];
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 11-08-2020, p.15 Driejaarlijks landschapsfestival komt in 2023 naar waddenkust Versterken van dijk, landschap en mienskip / Jonathan Doornenbal (foto) [#icoonWOHW];
Leeuwarder Courant, 12-09-2020, p.14 Koets / John Bosma;
Leeuwarder Courant, 04-11-2020, p.2 * Baken;
Leeuwarder Courant, 27-11-2020, p.8 Doarren iepenje foar Koos Tiemersma / Elisabeth Post, Jilmer Postma (foto);
Kollumer Courant, 16-12-2020, p.13 Afsluiting campagne ‘stop geweld tegen vrouwen’ / Jan Spoelstra (foto) [#icoonWOHW];
2021
Leeuwarder Courant, 11-01-2021, p.1 Joop Mulder (1953-2021) / Catrinus van der Veen (foto);
Leeuwarder Courant, 11-01-2021, p.22 In memoriam Joop Mulder, visionair van kunst in het landschap / Jacob Haagsma, Kees van de Ven (foto);
Dagblad van het Noorden, 11-01-2021, p.20 In memoriam Joop Mulder (1953-2021)Visionair van kunst in het landschap / Jacob Haagsma, Kees van de Ven (foto);
Friesch Dagblad, 12-01-2021, p.20 Joop Mulder (1953-2021): ‘vriendelijk gezicht en inspirerend voorbeeld’ / Diane Romashuk, Maarten Boersma (foto);
Friesch Dagblad, 22-03-2021, p.12 Grote vrouwenbeelden nu ook op draagbaar formaat / Kleine-Lijn (foto);
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 23-03-2021, p.10 Natuurfotografen in de prijzen / Robin van der Land (foto);
Drachtster Courant, 14-04-2021, p.5 Jan Ketelaar exposeert in atelier Kleine Lijn / Nynke Runia (foto);
Nieuwe Dockumer Courant, 14-04-2021, p.3 Expositie werk Nynke Runia en Jan Ketelaar;
Friesch Dagblad, 07-05-2021, p.38 Samenwerking rond ‘Wachten op hoog water’ / FD (foto);
Meppeler Courant HAH, 11-05-2021, p.11 Wachten op hoog water / (foto);
Nieuwe Ooststellingwerver, 22-07-2021, p.16 Open Stal ziet Abraham en oude bekenden / Rens Hooyenga (foto);
Friesch Dagblad, 26-07-2021, p.12 Landelijke verkiezing Vier Friese kanshebbers ‘meest geliefde buitenkunstwerk’;
Nieuwe Dockumer Courant, 28-07-2021, p.3 Ochtend van 4 houdt verkiezing kunstwerk;
Leeuwarder Courant, 21-08-2021, p.4 ‘Wat Ik Wil Wanneer Ik WIL’ / Anniek Boswijk, Marleen Annema (foto) [#icoonWOHW];
Friesch Dagblad, 23-08-2021, p.4 Breskens ‘Broden en vissen’ favoriete buitenkunstwerk;
Leeuwarder Courant, 26-11-2021, p.22 Een rondgang door het nieuwe Friesland / Maartje Roos (afbeelding) [#icoonWOHW];
2022
Friesch Dagblad, 12-01-2022, p.12 Opiny Keunstwurk by Ternaard fertsjinnet korrekte namme / Eelke Goodijk;
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 14-01-2022, p.3 Ingezonden brieven Kunstwerk bij Ternaard verdient betere naam / Eelke Goodijk;
Leeuwarder Courant, 27-01-2022, p.28 Beeldenpaar verlaat Friesland / Kirsten van Santen, Jilmer Postma (foto) [#icoonDSVN];
Dagblad van het Noorden, 01-02-2022, p.28 Jan Ketelaar laat beeldenpaar gaan / Kirsten van Santen, Jilmer Postma (foto) [#icoonDSVN];
Friesch Dagblad, 21-04-2022, p.10 Samen wachten op hoog water / Lodewijk Born (foto) [#icoonWOHW];
Friesch Dagblad, 25-11-2022, p.2 Holwerd aan Zee krijgt geen vaargeul / Ate Hoekstra [#icoonWOHW];
Friesch Dagblad, 26-11-2022, p.4 Protest op dijk bij Holwerd moet gaswinner Shell de ogen openen / Lars Goerres [#icoonWOHW];
Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 29-11-2022, p.1 Manifestatie tegen nieuwe gasboringen Wad / Bote Sape Schoorstra (foto) [#icoonWOHW];
15.
Wikipedia Johan Mulder;
internetraadpleging: 3 - 10-2-2023
|
|
|
de Volle Dame, Holwerd Zeedijk
de Volle Dame, Holwerd Zeedijk
Het uitzicht van de Dames, Holwerd Zeedijk
Ze staan goed, Holwerd Zeedijk
Jan wordt geïnterviewd, Holwerd Zeedijk
De eerste lassenpunten worden gezet, Holwerd Zeedijk
Joop wordt geïnterviewd, Holwerd Zeedijk
Joop wordt geïnterviewd, Holwerd Zeedijk
"Wachten op Hoog Water", Holwerd Zeedijk
Jan wordt geïnterviewd, Holwerd Zeedijk
Windscherm voor de lasser, Holwerd Zeedijk
Stevig genoeg, Holwerd Zeedijk
Joop en Jan, Holwerd Zeedijk
Jan en Joop, Holwerd Zeedijk
Windscherm voor de lasser, Holwerd Zeedijk
lassen, Holwerd Zeedijk
lassen aan zilveren dame naast roodbruine dame, Holwerd Zeedijk
bijna klaar met lassen, Holwerd Zeedijk
Heleen kleumend en klaar om te gaan, Holwerd Zeedijk
De Mannen van Beelden en van Staal aan de voeten van de magere dame, Holwerd Zeedijk
"Wachten op Hoog Water", Holwerd Zeedijk
"Wachten op Hoog Water", Holwerd Zeedijk
|
|
Marrum
Nadat we de dijk bij Holwerd hebben verlaten, beginnen we aan ons ritje van 250km naar huis. Deze begint met de N356 en zal eindigen langs de A16.
|
|
|
|
|
It Dockumer Lokaeltsje, Marrum
|
We staan echter alweer na 8 kilometer stil.
We zijn nu zo vaak langs De Pannekoektrein aan de N356 gereden, dat we besluiten om maar eens een kijkje te nemen.
De oorsprong van de naam van De Pannekoektrein laat zich raden. Hier liggen de sporen, treinstellen, locomotief en stationsgebouw van de halte Marrum-Westernijkerk van It Dockumer Lokaeltsje, het Dokkumer Lokaaltje . We zijn er tijdens onze reis regelmatig sporen van tegengekomen, maar nog nooit zoveel.
Zoals wel vaker is deze gelegenheid op dit moment gesloten, zodat we niet even binnen kunnen kijken.
We verwonderen ons dus maar even over de grootte van de pompoen dat hier als een soort afscheidingshaag groeit. Aangezien de pompoen ondersteunt wordt, gaan we ervan uit dat het geen wildgroei is, maar beheerde kweek.
We kunnen na een stop van enkele minuten alweer onze lange reis huiswaarts vervolgen.
|
|
|
pompoen, Marrum
reuzepompoen, Marrum
|
|
|
Of bekijk de kleurrijke schilderijen-expositie van m'n broer. Deze schilderijen zijn ook gebruikt als omslag voor de pasfoto- en schrijfboekjes.