Schokland

In het pastoriehuis was tot 18 augustus een expositie van de Groningse beeldend kunstenaar Evelyn van Oosterhout te zien. Ze is gespecialiseerd in het verwerken van vissenhuid tot verrassende kunstobjecten. Voor Evelyn staat het centraal getoonde ‘Het laatste avondmaal’ symbool voor de moderne wegwerpmaatschappij. Een schijnbaar waardeloos bijproduct van de industriële visserij krijgt van haar als het ware een tweede leven. Op beeldende wijze wordt tegelijkertijd de schoonheid en het kwetsbare van het dier getoond. Dit geeft een vervreemdend effect. Met een rijkelijk opgedekte dinertafel probeert ze de verborgen schoonheid van deze dode dieren te tonen. (bron tekst: Het laatste avondmaal)

Via de polderroute A27 en A6 kwamen aan in de Noordoostpolder en besloten we via de N352 te rijden om een bezoekje te brengen aan het voormalige eiland Schokland. We kwamen er toch langs en een rijpauze was welkom.
Op de heetste dag van het jaar bleek het hier nog tamelijk rustig te zijn. Na een uitgebreidde tour door het museumwinkeltje, waar de eerste aankopen werden gedaan, gingen we eerst aan de cappuccino met taart.
De resten van het dorpje Middelbuurt (punt B op de routekaart) op Schokland vormen het hart van dit openlucht museum, al kunnen de gebouwen met expositieruimten ook bezocht worden. Hierin zagen wie o.a. werk van Evelyn van Oosterhout (zie kader), maar ook de geschiedenis door de eeuwen heen van dit eiland.
Na dit bezoek aan het museum, rijden we via het Schokkerbos naar de parkeerplaats voor de oude haven van oud-Emmeloord (punt C), waar we via een "dijkpaadje" lopend kunnen komen.

Na dit bezoekje aan Schokland, rijden we verder via de N50 en A6 naar Lemmer. Door Lemmer heen vervolgen we de N359, om bij het kruispunt (rontonde) - linksaf de Jacobus Boomsmastraat op te gaan, richting Sondel. Hierna volgt nog Nijemirdum. We bereiken nu al ons einddoel van vandaag, Oudemirdum of in het Fries: Aldemardum.

      Oudemirdum
Omdat we ruim op tijd zijn, gaan we eerst een terrasje pakken op de Brink bij hotel restaurant Boschlust, waar we ook meteen onze avondmaaltijd reserveren. Vervolgens kijken we even bij het huisje - waar we een week intrekken, bestellen we de huurfietsen bij 't Fietshoekje op de Fonteiwei. Hierna gaan we links het hoekje om - de Lege Leane in, waar we aan het eind van de weg de supermarkt Troefmarkt bereiken. Hier doen we de benodigde boodschappen. Fijn dat alles hier zo dicht bijelkaar zit.
Tijd om de sleutel te halen bij de beheerder van het park "Het Fonteinbos", zodat we ons vooraf gereserveerde huisje "de Sperwer" kunnen betreden.

Na het uitladen van de auto en installeren van alle spullen, gaan we de fietsen halen en aansluitend fietsen we naar het terras waar we gaan dineren.

Rijsterbosch Dat dit pand een rijke historie heeft, blijkt wel uit een kleine zoektocht op het internet. Zoals het vermoeden al was, gaat het om een landgoed. Intussen is het bos losgekoppeld van dit pand. Een overzichtje van internetbronnen, waar meer gelezen kan worden over dit pand: Wikipedia Rijsterbos Wikipedia Huize Rijs Langs de Luts Huize Rijs Scheepvaartmuseum Huize Rijs te Rijs Historie Gaasterland Rijsterbos Historie Gaasterland Hotel Rijsterbos De geschiedenis van Rijs en het Rijsterbos

      Rijs
We rijden Rijs binnen over de Marderleane en zien aan de linkerkant een eerste grote pand verschijnen.
Het pand draagt de naam Rijsterbosch, wat niet geheel onlogisch is vanwege het bos wat erachter ligt. Het pand staat nu nog leeg, maar een groot roze spandoek met daar op "Monumentje geduld A.U.B." tussen twee bomen wijst op het feit dat er binnenkort iets gaat gebeuren. Gelukkig maar, want het zou zonde zijn dat zo'n pand verloren zou gaan. Het zal vast een rijke historie hebben.
Een poging om het pand te fotograferen lukt niet echt, vanwege het spandoek. Toevallig loopt er net iemand (de eigenaar), die bezig is om het pas ingezaaide gazon te voorzien van water. Ik mag wel even het pand van voren op het gazon fotograferen. Onderwijl vertelt hij wat de bedoeling is van het pand.
Ze zijn bezig met de verbouwing, zodat het geschikt wordt voor een B&B. De naam B&B Rijsterbosch is al net zo voor de hand liggend. Gezien de historie en de fotogenieke omgeving is dit een overnachtingsplek voor alle seizoenen. En wie wil er niet in zo'n pand verblijven?
De nieuwe eigenaren Michel Lunenberg en Maja Ganzevles laten op facebook de vorderingen zien.
En zo wordt er een nieuw hoofdstuk bijgeschreven aan de historie van dit pand.

Mooi Gaasterland Wikipedia Mooi Gaasterland Langs de Luts Mooi Gaasterland

We zitten nog maar net op de fiets of we kunnen alweer afstappen, want aan de overkant van weg staat het volgende pand, met waarschijnlijk een evengroot rijk historisch verleden. Dit pand draagt de naam "Mooi Gaasterland" en werd in 1912 gebouwd en gaat dus iets minder ver terug in de tijd.

Aan het eind van dit bosperceel gaan we het bos in. Na een keer links en rechts af te slaan, komen we op een bochtig stuk, waarbij we over diverse bruggetjes worden geleidt, die over -nu droge- geulen liggen. In de natte perioden zal hierdoor het water gemakkelijk afgevoerd kunnen worden. Een erg plezierig tochtje.
We komen weer uit op een gewone weg en gaan linksaf richting de klif met de naam 't Minser Klif, waarbij we bij Paviljoen 't Mirnser Klif een cappuccino gaan drinken met uitzicht op een spectakel: Kitesurfers. Omdat het water hier langdurig ondiep is, is dit een ideale plek voor zwemmers en surfers. Met name Kitesurfers komen op dit gebied af. Vandaag was het ideaal weer: er stond een flinke bries, zodat ze met een redelijk klein zeiloppervlakte het water opgingen. Het schouwspel is vermakelijk. Sommige halen behoorlijke stunts uit. Anderen laten zich meevoeren de lucht in, waarvan er een tweetal ter illustratie op de foto staan.

Wij vertrekken na de koffie verder richting Stavoren. We vervolgen deze dijkweg, de Murnserdyk. Daarna vervolgen we de dijk in Mirns via de Wieldyk naar Laaksum. Hier merken we het verschil tussen een E-bike en gewone fiets. De wind waar de kitesurfers blij mee zijn, blaast helaas niet de richting op, die wij rijden. (De gedachte dat er ook nog een terugweg kwam, hield de ene helft dan ook gaande.)
Het landschap was daarentegen zeer de moeite waard. Aan de ene kant de zee, aan de andere kant een glooiend landschap.
We komen hier ook ons eerste klokkenstoel tegen. De Stichting Restauratie Hulpfonds Klokkestoelen heeft een uitgebreide site met informatie over de klokkenstoelen. Verwijzing naar deze site voor meer informatie over de lokale klokkenstoel ligt dan ook voor de hand: SRHK-Mirns.
Even later zien we in het Wielpolder een toren opdoemen met daaromheen een bossage. De kaarten bieden geen uitkomst om wat voor een gebouw dit gaat. Het gaat dan ook niet om een "steenhuis", kerk of kerktoren, maar om een nieuwbouwwoning of eigenlijk landhuis op landgoed uit 2004. Je kunt gerust stellen dat dit project zeer goed in het landschap past. Zo kan het dus ook!

      Laaksum
Een kwartiertje later bereiken we het kleinste haventje van Nederland, de haven van de buurtschap Laaksum (Laaxum).
Na de aanleg van de Afsluitdijk in 1932 verzandde de haven en trokken de beroepsvissers weg, die al vanaf de 16e eeuw vanuit hier visten op botvis, rode- en snoekbaars, haring en paling (tekstbron: ANWB-bordje 61889/001).
Ook hier is het water dus niet erg diep en dus zwemt de lokale jeugd hier in het IJsselmeer. Met dit weer extra leuk, want er zitten soms aardige golfjes tussen. Wij eten intussen op de aanwezige bankjes onze lunchpakketje en genieten van het uitzicht. Het is helder weer en we kunnen in de verte Noord-Holland zien liggen. Zo zien we diverse gebouwen boven de horizon uitsteken en zien hiermee dan ook dat de wereld rond is. Het lunchpakketje was echter niet nodig geweest, omdat er een snackbar aanwezig is bij dit haventje, waar we toch maar even een koffie nuttigen.
Restanten van het vissershaventje zijn ook nog aanwezig in de vorm van een zoutloods en een halve boot op het droge.
De geschiedenis van elk huis in Laaksum staan beschreven op bordjes langs de kant van de weg, dus een kleine wandeling door dit buurtschap verdient de aanbeveling.

      Reaklif
Even verderop komt de hoogste klif, Rode klif / Reaklif, van 10 meter al op ons af.
Op deze klif is in 1951 een gedenktsteen geplaatst die de overwinning herdenkt van een veldslag in de Fries-Hollandse oorlogen tussen in dit geval graaf Willem IV van Holland en Henegouwen en de Friezen, die op 26 september 1345 plaatsvond.

Literatuuronderzoek Geschiedenis bij Ontdekking van de Vrije Friezen De voorgeschiedenis en gevolgen van de slag bij Stavoren zijn te lezen in dit literatuuronderzoek.

De Slag bij Warns, zoals deze veldslag is gaan heten, al vond de slag rondom Stavoren plaats, wordt elk jaar herdacht op de laatste zaterdag van september. Ook dit jaar vindt de herdenking hier plaats, nu op 28 september 2013 om 13.45 uur.
Op de grote zwerfkei staat het jaar 1345 met daaronder de tekst "leaver dea as slaef" (liever dood dan slaaf), wat de roep om vrijheid (en rechten voor alle volken) moet illustreren.
(Een jaar later zullen we ontdekken waar deze kei vandaan komt .)
Aan de overkant konden we duidelijk de contouren van Medemblik ontdekken: van rechts naar links de molen "De Herder", de Grote of Bonifaciuskerk, het rode dak van het stadhuis en de toren van de St Martinus parochie.

      Scharl
Na deze klif laten we ons naar beneden rollen en nemen we even een kijkje bij de klokkenstoel van Scharl / Skarl. Deze klokkenstoel heeft een windvaan met daarop het jaartal 1923.
Om weer op de dijk te komen, moesen we echter wel weer een stukje klimmen, omdat we dezelfde weg terugfietsen.
In de Zuidermeerpolder zien we een opmerkelijk verschijnsel. Een aantal groepen meeuwen hebben zich gescheiden verzameld op een beperkte locatie. Terwijl er toch ruimte genoeg is om verder verspreid van elkaar te staan, gaan ze toch redelijk dicht bij elkaar staan. Erg apart. Nog vreemder is het dat er tussen de groepen wél een aantal kavels zitten, alsof ze niet bijelkaar hoorden.

      Stavoren
Nu komen we aan bij het verste punt van deze fietstocht, Stavoren / Starum. Zoals het ons wel vaker overkomt met plaatsen die veel toeristen trekker, geeft deze plaats ook dit gevoel. We weten niet precies wat we er van moeten vinden, maar we zijn vlot uitgekeken. Gelukkig ontdekken we nog een klein Vermaningskerkje van de Mennisten, de Doopgezinde gemeente Stavoren, die hier sinds 1551 hun schuilkerkje hadden. Het kerkje was open, zodat we even binnen konden kijken en konden bevestigen dat het na de renovatie van 1992 "haar karakter van intieme soberheid had behouden." (Tekstbron: folder Onze Doopsgezinde Gemeente)
Na het toeristen-fotomomentje met "het vrouwtje van", waarvoor nog net geen wachtrij was, het eten van een appeltje en ijsje, het bekijken van enkele scheepsmanoeuvres, beginnen we aan onze terugreis.

      Hemelum
Via de Stationsweg en Koeweg, komen we op 't Noard uit en rijden we door naar Warns, waar we linksaf gaan, de Himmelumerdyk op. Vervolgd door De Soal komen we in Hemelum / Himmelum uit. Hier staat op de hoek met De Klaster, een kerkgebouw dat we even gaan bekijken. De Nicolaaskerk behoort nu tot de PKN-gemeente, maar vond haar oorsprong in de middeleeuwen met de kloosterkapel van het voormalige Sint Odulphusklooster. Hiervoor was het alleen een nonnenklooster - dat ook bezit had in Twisk - dat de Sint-Nicolaasklooster droeg en onder het bestuur van de abt van het Sint Odulfusklooster te Stavoren viel.
De kerk was open en we namen binnen een kijkje. We werden vriendelijk begroet door een aantal gemeenteleden en met deze mensen hebben we een gezellig en goed gesprek over van alles en nog wat. Na uitwisseling van diverse gegevens, het fotograferen van de predikantborden, vervolgen wij onze fietstocht.
We komen aan bij Bakhuizen / Bakhuzen, maar rijden slechts door twee straten: de Teeuwes de Boerstraat en Rijsterdijk. We ontdekken dat ook hier nog nieuwe landhuizen worden gebouwd, waarmee de lijn met het verleden niet wordt verlaten. Ook dit exemplaar heeft een fraaie voortuin.

      Hemelum
De weg naar Hemelum hadden we gisteren ook al deels gereden en we komen nu dus ook weer over dezelfde weg. Bij Nijbuorren steken we de weg over en gaan rechts af, waarna we ons laten leiden door de geparkeerde auto's.
Na het betalen van de entree, kregen we het entreebewijs, die meteen als kortingsbon gebruikt kan worden. (Dit zal wel te maken hebben met het feit dat hier veel dagjesmensen op af komen, maar niets kopen. Zo wordt er toch nog enige opbrengst gegenereerd.) We gaan maar eerst een verkennend rondje lopen langs de kraampjes. Bijna overal kun je van de producten proeven, wat we dan ook doen. Na dit rondje volgt het kooprondje. De producten waren allemaal goed verpakt, dus dat gaat nog een hele poos mee, dus ook een fietstochtje van een dag.

      Fluessen
We maken ons op voor het vervolg -zonder plan- en rijden verder over de Oordewei, nadat we even een foto vanaf de Sudergoawei van het meer nemen. In veronderstelling dat dit bij Fluessen hoort, waar omstreeks 1204, toen dit nog geen meren waren, maar een bos, tijdens een hete zomer, een bos- en veenbrand dit gebied compleet verwoest had en omtoverde tot een meer.
We vervolgen de weg en komen door Kolderwolde, waar we nauwelijks bomen kunnen ontwaren, dus dat geeft te denken. Wel zagen we hier een theetuin in bijzondere kleuren, "It Súden fan Kolderwâlde". Dus gaan we hier maar een cappuccino (die ze ook had) drinken. De sfeer is hier duidelijk anders, dan een standaard (vaak onpersoonlijke) koffie- en theehuis. Ook binnen is er een verhaal te zien in de schilderijen en in de geselecteerde teksten die hie zichtbaar waren. Dit nodigt uit tot vragen en een gesprek. En dat krijgen we dan ook. Dat deze persoon een duidelijke visie en beelden heeft, wordt ook duidelijk uit de andere sites van haar hand: Leven is kunst en Licht dat leven geeft.

Het signatuur van Evert van Hemert (Haarlem 12 april 1954, nu werkzaam en woonachtig te Kolderwolde) is langs deze beeldenroute 'de Famkes van Kolderwolde' duidelijk herkenbaar, zonder dat z'n naam erbij staat. Alleen -voor ons aan het einde van de weg- een fiets tegen een bushokje geeft de naam van deze beeldend kunstenaar weg, al is de link met de beelden dan nog niet gemaakt.

Vol gedachten zetten we onze reis voort.

Maar deze reis wordt al gauw weer onderbroken door de ontdekking dat we kennelijk op een kunstroute fietsen, want we komen steeds beelden tegen van Evert van Hemert, althans, daar komen we achteraf pas achter. En dat maakt zo'n fietstocht, zo mogelijk nog leuker.
We rijden verder en de weg krijgt de naam "Ige Galamawei" en rijden door Oudega om vervolgens "Wâldwei" te gaan heten. Wederom een verwijzing naar een woud of bos. Wij slaan linksaf de Tsjerkewei in dat na de bocht Buorren gaat heten.
In deze contreien vinden we iemand die iets heeft met tractoren, want er staat een mooi, maar roestig exemplaar in de tuin.
Bij Elahuizen / Ealahuzen rijden we verder over de Mardyk, waar we bij de Lange hoek even pauzeren, omdat we nu wel heel dicht op het water zitten.

      Indyk
Na de bocht rijden we door Trophorne en wij slaan halverwege linksaf naar Indyk, waar een mooi fietspad langs het water van het Heegermeer ligt. Hier is ook een fraai strandje aangelegd voor dagjesmensen met voorziening (toilet/douche).
Wij zien rechts ons volgende klokkenstoel opduiken. Verstopt tussen een bomenrij en bossages zien we contouren van een terp. De klokkenstoel van Indyk is sinds 1978 weer verenigd met de oorspronkelijk 13e eeuwse klok. Ook opmerkelijk is dat Indyk pas sinds 1906 een vaste weg verbinding heeft gekregen, wat dus inhoudt dat het daarvoor alleen, zoals gebruikelijk in deze tijden en daarvoor, over het water bereikbaar was.

      Woudsend
We rijden vervolgens de dijk af en Woudsend / Wâldsein in. Weer een verwijzing naar een woud of bos, danwel het einde van het bos. Woudsend ligt aan het riviertje of stroompje de Ie oftewel Ee. Dit stroompje kunnen we hier volgen door het Slotenmeer, waarna het Sloten omringd, en bij Tacozijl het IJsselmeer instroomt, althans vroeger.
Ook voor Woudsend geldt, dat tot halverwege de 19e eeuw alleen over het water bereikbaar was.
Bij binnenkomst in Woudsend wordt de aandacht eerst getrokken door de molen. Deze versie van de korenmolen 't Lam in de Molestrjitte is in de loop van de 17e eeuw gebouwd ter vervanging van een standerdmolen. Op de voorgevel van het pand ernaast (nr. 6) valt op dat er tussen de twee ramen een driehoek is gemetseld. Dit zou een teken kunnen zijn van een sarrieshut, waar de chargier of chercher woonde als een beambte die de belasting op het malen int. Deze beambte woonde immers vaak bij de molen. Maar op deze driehoek valt niets meer te herkennen en dat zou dan verder onderzocht moeten worden. Navraag levert echter een ontkennend verhaal op. Er staat iets anders op de steen, wat mogelijk in de toekomst -middels restaurantie- weer zichtbaar gemaakt gaat worden.
We rijden de straat verder en na de bocht vinden we het volgende opmerkelijk gebouw, 'De Karmel'. Voor dit Waterstaatskerk werd de eerste steen gelegd op 1837.
Naast de kerk staat een boerderij. Hier tegenover rijden we de Midstrjitte in, maar dat rijden is hier niet meer mogelijk.

De gedachte komt inmiddels op dat Woudsend wel een bijzonder plekje is, dat een rijke geschiedenis heeft en de moeite van het bekijken waard is.
De Midstrjitte, gelegen op de zandheuvel, vormt zoals de straatnaam al verraad het midden van deze plaats. De breedte van de straat geeft aan dat het al enige tijd bestaat, want het erg smal. Dit zal met de breedte van de zandheuvel te maken hebben gehad. De nog smallere steegjes naar beneden, naar de Ee, creëren een bepaalde sfeer, die je nog zelden ervaart.

Het gevaar is aanwezig dat je spontaan verliefd wordt op het beeld van de Midstrjitte met zijn steegjes.

Halverwege de Midstrjitte komen we een tafel van de stichting Historische Kring Woudsend tegen, dat ook op Dorpsarchieven te vinden is. Na een onderhoudend gesprek met de penningmeester en uitwisseling van gegevens gaan we maar eens naar de Ee. Hier rijden we even op en neer over de Iewal en zien de houtzaagmolen De Jager, waarschijnlijk uit 1719. Waren we even de Bewaarskoallesteech ingegaan, dan hadden we daar nog een gevelsteen kunnen vinden met daarop de molen en de namen van de molenaar en vrouw in 1719: Jelle Jurjens en zijn vrouw Geertje Dirks (tekstbron: Ontdekkingstocht naar de historie van Woudsend / SHKW. - p. 6).
Het is intussen al lang de hoogste tijd voor een terrasje, een drankje en even van uitzicht genieten. De bootjes voeren hier af en aan, dus pakken we het terras van grand cafe de Watersport, om op ons gemak bootjes te kunnen kijken.

Na deze pauze verlaten we via de Dyk dit interessante dorp. We rijden over de Ypecolsga -kennelijk een nieuwe weg, want het doorsnijdt de kavels niet op een historische manier- en zien meteen wel historische en mooie boerderijen staan. De eerste geeft zijn leeftijd niet weg. De tweede echter wel. Het vermeldt op de voorgevel dat het uit 1783 stamt.

      Balk
We rijden de weg door, totdat we via een fietspad richting het Slotenmeer worden geleid. Hier hadden we langs de oever kunnen gaan fietsen, maar wij kozen ervoor om door het veld te rijden, via de Warrensterwei. En zo bereiken we de Luts, dat vroeger de twee dorpen Harich en Wijckel scheidde. Maar de landweg en de balk in de Luts zorgden hier voor activiteit, zodat Balk hier rond 1486 is ontstaan.

We rijden de Luts verder af, al fietsen wij op de Houtdijk ipv de Lutswal. Bij de Jan Jurjenssingel verlaten we de Luts en komen uit bij de Tsjerkhofleane, waar we de klokkenstoel van Ruigahuizen tegenkomen. We banen ons een weg door dit ruig gebied en komen uit in Nieuw Amerika / Ny Amerika, waar we zigzag door de Lycklamabossen fietsen in de hoop de we ergens weer de bewoonde wereld zullen tegenkomen.

      Nijemirdum
Nadat we de boodschappen naar het huisje te hebben gebracht en nog rustig een bakje koffie hebben gedronken, gaan we maar weer eens in de benen. We rijden eerst naar Nijemirdum en vinden daar de toren zonder kerk. De kerk was na 1702 wegens verval niet meer in gebruik en halverwege die eeuw is de kerk helemaal afgebroken. De toren 'De Toer' stamt uit de tweede helft van de 14e eeuw.
Tussen Sondel en Wijckel komen we een aantal mooie boerderijen tegen.

      Wijckel
In Wijckel aangekomen valt de kerktoren op. Een bord met verklarende tekst meldt met trots, dat de meeste dorpen een kerk hebben met een toren, maar in Wijckel is dat net anderom. De toren heeft een omvang van 36 meter en is even hoog. Dit zou inhouden dat als de toren vierkant is, het 9 meter breed is. Opvallend zijn ook de galmgaten. Er is er één voor elke apostel, want het zijn er twaalf. Aan elke kant drie en dat is een zeldzaamheid. Toevallig of niet, drie galmgaten maal twaalf apostelen is ook weer 36 meter.

Menno van Coehoorn (Britsum, maart 1641 - Den Haag, 17 maart 1704)

De kerk bevat het praalgraf van Menno van Coehoorn (Britsum, maart 1641 - Den Haag, 17 maart 1704) die in 2007 nog is gerestaureerd voor € 250.000.
Van Coehoorn was militair en vestingbouwkundige. Eén van zijn internationale bestsellers uit 1685 was Nieuwe vestingbouw, Op een natte of lage Horisont zoals hiernaast gelezen kan worden. De Stichting praalgraf geeft op haar site een uitgebreidde fotoreportage over de restauratie. De Stichting Alde Fryske Tsjerken heeft hierna het onderhoud overgenomen.

      Sloten
Tien minuten fietsen verder staan we in het kleinste vestingstad van Friesland, genaamd Sloten / Sleat. Sloten, een kruispunt van landweg en waterweg, waarbij de meeste handel over het water kwam, werd vervolgens goed verdedigbaar door zijn vestingwerken. De korenmolen 'de Kaai' staat netjes buiten de stad, maar binnen de vestingwerken. Verder is de stad vrij overzichtelijk opgebouwd.
We gaan eerst maar even iets drinken. Onze keuze valt op 't Bolwerk op de Voorstreek. Na deze verfrissing, bezoeken we de Hervormde kerk aan de overkant. Deze is open en naast de geschiedenis van de kerk wordt er ook het een en ander duidelijk gemaakt over de geschiedenis van Sloten.

      Idskenhuizen
Zijn we net een B&B en camping met de naam "de Weidevogel" voorbij aan het rijden, na Idskenhuizen zien we ze in het echt. Dus de auto maar even aan de kant gezet van de Troelstraweg om ze op de foto te zetten. Een watersnip hadden we nog nooit in het echt gezien.

      Teroele
500 Meter later parkeren we de auto alweer langs de kant van de weg, omdat we hier onze volgende klokkenstoel tegenkomen, namelijk die van Teroele. Deze staat overduidelijk op een terp. Van de klokkenstoel komt al een eerste melding voor in 1600 en de klok is gegoten in 1614.

      Dijken
Op de scheiding tussen Teroele en Dijken rijden we over een gedempt kanaaltje met een zijkanaaltje naar een boerderij. Zo stellen we het ons ongeveer voor, hoe het vroeger ging, voordat er overal wegen lagen. Je voer met je boot of schip gewoon de schuur in, waar de te laden of lossen goederen lagen opgeslagen.
Bij Dijken / Diken treffen we ook nog een klokkenstoel aan. Hiervoor moeten we echter nog een kleine zijweg volgen. Voordat we de begraafplaats op kunnen, komen we eerst door een met symbolische objecten versiert hekwerk. Dit was de eerste keer dat we zoiets zien en we zijn dan ook onder de indruk.
De symbolen worden gelukkig uitgelegd op een uitlegbordje:

Thuisgekomen de symboliek van dit hek op het internet opgezocht, waarbij slechts één site werd gevonden. De site van Friesland Digitaal (FD) toont echter een ander hekwerk, dan wij gefotografeerd hebben. Op de foto van FD ontbreken de uiltjes. Deze foto is mogelijk van rond 2006, volgens het copyrightjaar. Ook het informatiebordje is anders. Op de door FD getoonde foto is de tekst niet te lezen, maar duidelijk is te zien dat de uitleg van de symbolen is ingedeeld in drie delen. Ook op de site van FD staan deze drie beschreven, namelijk: Zandlopers met vleugels, De sparappel en De slang. De uitleg komt gezien de nagenoeg zelfde tekst van het uitlegbordje. Kennelijk is het hekwerk en uitlegbordje tussen 2006 en 2013 gewijzigd.

Uil met lauwerkrans:

      Langweer
Na dit symboliek-intermezzo, rijden we weer verder naar Langweer. We parkeerden de auto op de parkeerplaats parallel aan de winkelstraat, de Buorren, waar we even doorheen zijn gereden. We lopen door een steegje weer naar de Buorren, waar we op het terrasje van de bakker eindelijk een cappuccino met wat lekkers krijgen. Bij de VVV krijgen we te horen dat er een rondgang zou plaatsvinden deze avond, waarbij we ook de kerk ingingen en daar besluiten we ons dan bij aan te sluiten. Wij gaan eerst nog zelf een rondje lopen (de straat op en neer).
We zien onder andere de "Wassenaerstins" en de waag. Veel aandacht schenken we er nu niet aan, we zullen het vanavond wel zien en horen.
Waar we wel aandacht aan schenken is de antiquariaat die we tegenover de VVV zien: De Boekensteun. Van de boekenkratten die buiten staan, dringen we langzaamaan het gebouw binnen, tot we omringd zijn door boeken. Hier is geen ontkomen aan. Na 1½ uur komen we daas, met een flink pakket interessante titels naar buiten en lopen linea recta naar de auto en rijden we snel verder richting Joure.

Uit de Heemschutserie. - Amsterdam : Allert de Lange 3: De oude vestingwerken van Nederland / W.H. Schukking. - derde herziene druk, 1943 11: Langs onze wegen / G.A. Overdijkink. - 1941 19: Het kunstambacht en de volkskunst in Friesland / Nanne Ottema. - tweede druk, 1943 22: Over volkskunst / J.R.W. Sinninghe. - 1943 24: De historische schoonheid van Dordrecht / J.J. Beyerman. - 1943 41: Nederlandsche binnenschepen / G.C.E. Crone. - 1944.

Rapport inzake de Bemaling Frieslands Boezem / Provinciale waterstaat van Friesland. - 3 banden. - [s.l.] : Provinciale Waterstaat van Friesland, 1956 Hoofdwerk met 51 bijlagen, met kaart, schema, tabel

Langs de oude Groninger kerken / R. Steensma; Alex Luttmer, Jan Schurer en anderen (foto's). - tweede druk. - Baarn : Bosch & Keuning, z.j. - ISBN 90-246-4075-X Grote Pier van Kimswerd / J.J. Kalma. - Leeuwarden : De Tille, 1970. - ISBN 90-70010-13-5 Friesland en de Friezen : Gids voor reizenden : Schoonheid der steden dorpen en landschappen in de 19e eeuw / A.J. Andreae, J.G. v. Blom JGz., G. Colmjon, Waling Dijkstra, D. Hansma, H. de Jong, M.E. v.d. Meulen, K.K. Sipma, Johan Winkler [et al] ; S.J. van der Molen (toelichting). - Leeuwarden : Van Seijen, 1974 Fotomechanische herdruk van de uitgave: Leeuwarden : Suringar, 1877 Van Friezen, Franken, en Saksen, 350-750 : Fries museum Leeuwarden, 1959 [en] Haags Gemeentemuseum, 1960 / werkcomité: W.C. Braat, W. Glasbergen, Beatrice Jansen, A. Wassenbergh, L.J.F. Wijsenbeek, Annie N. Zadoks, Josephus Jitta. - Leeuwarden : Fries Museum, [1959] Tentoonstellingscatalogus

      Scharsterbrug
De naam van de brug en buurtschap is sinds 1580 overgeleverd, omdat er in dat jaar twee maal gevochten is. Hierbij sneuvelde onder andere Jan Raasts van Vervou , die in Franeker werd bijgezet ¹.

Rennenberg belegerde tussen 18 oktober 1580 en 23 februari 1581 Steenwijk. Omdat het nieuwe Friese bewind te horen hadden gekregen dat Rennenberg hulp zou gaan krijgen vanuit het nog Rooms en Spaansgezinde Zevenwouden kreeg Jan van Verwou van Gedeputeerde Staten de opdracht om met een vendel soldaten naar Joure op te trekken. Tijdens het eerste 'treffen', vluchten de gewapende personen weg bij zien aankomen van de vendel.
Een tweede treffen vond plaats bij Scharsterbrug, nadat Jan van Verwou wederom met een vendel naar Zevenwouden werd gestuurd. Ditmaal met hulp van vendels van Julius van Botnia en Sicke Hettes en Ritmeester Dodo van Laer. Ze trokken met twee compagnieën op naar Oldeouwer om de vijand terug te slaan. Echter, deze vijand was met 700 man te sterk, zodat hij zich terugtrok naar Scharsterbrug. De onervaren Julius van Botnia vluchte bij de naderende strijd, waarna algehele verwarring ontstond. Van Vervou sneuvelde en na verlies van de slag kwam Lemmer, Sloten, Staveren en Makkum in Spaanse handen. Met hun troepen verschenen ze vervolgens voor Sneek en Bolsward.

Vlak voor we de Scharster-Rijn overgaan, rijden we door Scharsterbrug, waar we nog een leuk kerkje zien, waarvan de eerste steen gelegd is op 30 april 1914.

noten:

1.
Delpher:
De Heerenveensche koerier : onafhankelijk dagblad voor Midden-Zuid-Oost-Friesland en Noord-Overijssel, 18-11-1955 - Losse aantekeningen uit geschiedenis Scharsterbrug brug heeft 375 jaar bestaan;

internetraadpleging: 22-6-2021

      Joure
Even later komen we aan in Joure, waar we de auto in de Pastorielaan achter de kerk parkeren.
We lopen hier links de Midstraat op, waar we al snel de VVV zien, die we even induiken. Hier zien tevens de ingang van het DE-museum, en dus ja, daar gaan we ook maar even kijken.
Het museum betreft een aantal losse gebouwen, waardoor je dus ook buiten komt. Het eerste gebouw verhaalt over de geschiedenis van DE, de koffie en de thee, met diverse machines, maar ook de verpakkingen van de producten en de wijze van drinken vanuit diverse serviezen.
Daarna kunnen we een kijkje nemen in het vanuit de Bramerstraat in Idskenhuizen verplaatste geboortehuis van Egbert Douwes die daar op 22 januari 1723 geboren werd. Zijn ouders Douwe Egberts en Grietje Grielts bewoonden dit dubbele arbeidershuisje niet alleen. Door de tuin met gedichten komen we in het gebouw dat ingericht is als een koperslagerijwerkplaats. In het volgende werkplaats zien we de productie van de wereldberoemde Friese staartklokken of Friese klokken uit Joure.

De veilingcatalogus van mei 2009, veiling 329 van Burgersdijk & Niermans geeft als enige specifieke gegevens over dit kleinste boekje van Tetterode in lot 1212: MINIATURE BOOK — ONZE VADER … (München, Printed for NV Lettergieterij ‘Amsterdam’ vh N. Tetterode by Waldman & Spitzner, (1951)). 6 x 5 x 3 mm. Or. full mor. w. a gilt cross on the front side. estimate EUR 300 result EUR 240 ¶ Published on the occasion of the 100 year jubilee of Lettergieterij ‘Amsterdam’ in 1951. The text of ‘Our father …’, the colophon and the title were engraved on the surface (3,76 x 3,76 mm) of three 10 point punches which are also present here. The text on the punches, as well as the printed text, can only be read by means of a strong magnifying glass. It was an incredible achievement and it is said that the typographers who engraved the text worked at night, so that the building where they worked was not shaken by passing trams. The text consists of 400 letters, space and punctuation marks included! (bron: boekendingen 20 August 2011 at 21:32)

pagina miniboek Fries Grafisch museum Joure.

miniboekje Fries Grafisch museum Joure.

In het pand van de metaalwarenfabriek is samen met de geelgieterijcollectie, de zet- en drukkersvak gevestigd, het Fries Grafisch museum. Een mooi verhelderend grafische afdeling met enthousiaste vakman die uitleg geeft. Over het minibijbelboekje vertelde hij dat de typografen 's nachts de letters gemaakt hebben, vanwege de trillingen die de trams overdag produceerden. Dit komt overeen met het verhaal in het kader. Verder liet hij het gieten van letters zien op de linotype zetmachine. Na afloop kon het zetsel gewoon weer worden toegevoegd aan het gesmolten voorraadbak. Leuk om te zien dat de monotype er gewoon naast staat. Naast de uitleg, was het ook mogelijk om zelf op een kleine handdrukmachine je eigen boekenlegger te drukken. Dat konden we natuurlijk niet laten.
Naast de letterbakken die hier natuurlijk voor diverse letters en corpsen aanwezig voor bijvoorbeeld de monotype, was er ook een wandje vol "plaatjesbakken". Hierin zaten alle gegraveerde afbeeldingen, die vaker gebruik konden worden.
Er is in dit museum zoveel te zien, aan machines en kasten en natuurlijk drukwerk, dat je er eigenlijk wel een dag kunt rondlopen om het allemaal te bekijken, als je er echt in geïnteresseerd bent. Wat een prachtig museum voor de liefhebber. Lees hierover meer op de site van J.J. Visser (oa penningmeester) Fries Grafisch Museum
Het laatste gebouw laat de diverse eindproducten van de productie van klokken zien.
Tijdens het verlaten het museum staat ons nog een verrassing te wachten.

Wij hebben nu wel een bakje cappuccino verdiend met alweer iets lekkers. Na dit rustmoment kunnen we weer een poosje verder.

We lopen verder de straat in en komen de kerk van de Doopsgezinde Gemeente uit 1824 tegen en vervolgens aan de ander kant 'de Jouster Tour' met ietwat naar achter de als protestantse kerk gebouwde hervormde kerk.
Op de foto kijken de 'De Trije Toeristen', in 1982 gemaakt door Annet Haring en in 2008 wegens diefstal nogmaals, op naar de toren, net als wij (twee toeristen).
De eerste steen van de toren en van de kerk werden beiden gelegd door de Grietman van dat moment: Hobbe van Baert, Grietman van Haskerland (1615 tot 1650 bron: Paul Baris). De toren is op 28 augustus 1828 gebouwd en de kerk op 18 maart 1644.

Zonnewijzer op pand van Jacob ten Hoeve te Joure.

In het museum hebben we kunnen lezen, dat er weer enkele uurwerkmakers in Joure gevestigd hadden. Jacob ten Hoeve (uurwerkmakerij) in de Midstraat heeft een prachtig mooi zonnewijzer gemaakt, die zelfs uiterst correct de zomertijd weergeeft. Meestal is er geen touw aan vast te knopen. Maar deze ziet er vreemd uit, en is juist daardoor helemaal duidelijk. Zelfs het sterrebeeld is mooi af te lezen.

We hadden in 419 x Friesland gelezen dat er hier nog een 13de eeuwse toren zou staan. Bij de VVV hadden we gevraagd waar we deze konden vinden. We werden verwezen naar de ander kant, dan waar we nu stonden. Dus lopen we de winkelstraat terug richting zuidoosten.

Onderweg komen we een Blz. boekhandel tegen, Holtrop Boek- en kantoorboekhandel.

De Fries : Op zoek naar de Friese identiteit = Op syk nei de Fryske identiteit / Erik Betten; Anne tjerk Popkema (vertaling). - FA nr. 1068. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2013. - ISBN 9789082073812, 9789082073829

Zoals gebruikelijk moeten we hier even naar binnen. Ook hier staat het boek met de ultieme vraag als titel in twee talen: Hollands en Fries. Toch maar voor de Hollandse versie gegaan. Dat leest voor een vermoedelijke Fries met Groningse veenkoloniën-roots toch makkelijker. Dit boek is natuurlijk perfect voor de eigen identiteitsonderzoek.

      Westermeer
Uiteindelijk zien we een toren opdoemen. Dus dat zal 'm dan wel zijn.....
Hier stond eens Rooms-katholieke Matheuskerk van Westermeer, die in de 18de eeuw is ingestort en afgebroken en volgens Wikipedia gebeurde dit afbreken al in 1695.

De voornamelijk uit kloosterstenen opgebouwde toren, maar met kleinere bakstenen gerestaureerde toren (zie vooral bij de plaats waar eens de kerk aan de toren zat) stamt ongeveer uit de 13de eeuw.
Over de leeftijd van de toren verschillen de diverse bronnen van mening. Naast 13de eeuw in 419 x en Treasor foto nr P0000018 lezen we op Wikipedia dat het om een 14de eeuw toren gaat, maar volgens het Rijksdienst voor Cultureel erfgoed, Monumentnummer: 18207 van het Monumentenregister gaat het om een 16de eeuws bakstenen toren.

Eén graf springt wel erg in het oog. Het is behoorlijk groot, omringd door een hekwerk en toch maar één dekplaat. Aan het 'hoofdeinde' staat een pilaar. Hierop staat echter niets geschreven of afgebeeld. Wel viel op dat het een opening bovenin had. Het lijkt dus op een soort luchtkoker. Zou dit dan een grafkelder buiten de kerk zijn? Dat lijkt me wel bijzonder. En van wie zou dit dan zijn?
Op de dekplaats staat slechts een rond logo of wapen. Dit is moeilijk te zien.
Nieuwsgierig geworden toch nog maar even terug naar het VVV-kantoor in de Midstraat.
Verder dan dat de begraafplaats eigenlijk "Westermeer" heet komen we niet. Gelukkig brengt de juiste zoekvraag op het internet uitkomst, na vergelijking van het graf met de foto op m'n camera. Dit blijkt de grafkelder te zijn van de familie Vegelin van Claerbergen.

De plaats "Wesmeer" later "Westermeer / Westermar" was samen met andere kerkdorpen Nijehaske, Oudehaske, Haskerhorne en Snikzwaag de grietenij Haskervijfga (Haskerfiifgea).
In de 15e eeuw ontstond Joure en toen het economisch beter ging met Joure dan Westermeer, werd het opgeslokt door Joure. Of, Westermeer is verder uitgegroeid tot Joure. De eerste Vegilin van Claerbergen, Philip Ernst (1613-1693), zette in 1656 voet op Friese bodem. Nazaten werden grietman o.a. van Haskerland (bron: Wikipedia). Vandaar dus een grafkelder hier in Joure. We zullen vast nog meer horen van en over deze familie.

Het wordt intussen steeds later en we hebben nog een afspraak staan in Langweer en het is natuurlijk wel handig dat we daarvóór nog even rustig kunnen eten. Hoogste tijd om Joure te verlaten. We bedanken het VVV-personeel en lopen terug naar de auto.

      Langweer
Een kwartier later lopen we alweer in Langweer, en lopen we langs de verschillende eetgelegenheden. Het wordt 'La buona cucina', waar we buiten aan de straatzijde op het terras gaan eten. Voor de romantici onder ons, het restaurant heeft binnen nog een intiem plekje gecreëerd om te eten.
Tijdens het eten valt ons op, dat aan de overkant van de straat, de huisnummers niet opeenvolgend zijn. Vermoedelijk liggen aan het zijsteegje de ontbrekende huizen. We zien dat er nog wat eitjes van de ene persoon naar de andere gaan. Zo ging het ooit, zo gaat het nu en zo zal het in de toekomst ook hopelijk blijven gaan.
Het bestek van dit restaurant is tevens van italiaans design (Pinti Inox) en valt meteen in de smaak. Helaas alleen het koffielepeltje gefotografeerd.

      IJlst
Wij slaan hierna linksaf, de Hettingawei op en komen via Osingahuizen, de polderweg Alde Skatting in Nijezijl, waar we doorheen rijden en bij ons eerste doel komen, IJlst / Drylts. We parkeren de auto op de Galamagracht en gaan bij het stadsherberg 'Het wapen van IJlst' een cappuccino drinken.
We zien intussen de brug diverse malen open en dichtgaan tussen de Wilddraai en Geeuw / De Geau naar Sneek.
De Oude Ee / Ie / Ye, het riviertje tussen de Vlie, Flevo of Zuiderzee en de Middelzee, is erg smal, maar dat waren de scheepjes vroeger ook en zorgde dus voor een handelscentrum. IJlst heeft de hieraan ook haar naam te danken. Samen met de aanduiding voor watergang, Leke of Lits krijgt men Yleke of IJlst. Dr in Drylts zal komen van 'te der' IJlst, waarbij de 'e' uit 'der' werd ingeslikt of stom werd bij derIJlst (bron: ANWB-bord 61895/001).
IJlst heeft ook een lange lijst met monumenten. We besluiten er maar eens langs te lopen. Omdat we vanaf het terras uitzicht hebben op een schaatsfabriek gaan we eerst Uilenburg op en neer lopen.
In het pand met daarop 'Frisia Schaatsenfabriek' is nu bloembinderij 'de Kievitsbloem' gevestigd. Dit pand is rond 1880 gebouwd in Ambachtelijk-traditionele stijl en staat uiteraard ook op de monumentenlijst (nr 515182) met onder andere de volgende waardering en argument vanwege de in zeer grote mate aanwezige typologische en functionele zeldzaamheid.

Dolfijn als aanzetkrul Uilenburg IJlst.

Het volgende opgemerkte gebouw (monument nr 39882) uit 1755 is een woonhuis met een mooie halsgevel. Hierop staan aan weerkanten dolfijnen gemodeleerd als aanzetkrullen.
Eén pand verder zien we een boerderij uit de 17e eeuw (monument nr 39883). Vergeleken met de foto op de Wikipedia monumentensite is het behoorlijk gerestaureerd. Wat opvalt is dat de voordeur langer is geworden en hiervoor ruimte naar beneden is gecreëerd. Ik tel op beide foto's nog 6 horizontaal gemetselde bakstenen, wat bevestigd dat de stoephoogte op gelijke hoogte is gebleven. Verder lijkt het alsof er onder de twee ramen van de eerste verdieping enig op de kopse kant gemetseld sierrand is gemaakt. Dit klopt inderdaad, maar meer omdat deze ramen zijn ingekort. Vergelijk op de beide foto's de lijn van de spijl van het bovenste raampje naast de schuurdeur met elkaar en zie dat op de zwartwit foto de vesterbank gelijk loopt. Op de nieuwe foto loopt het kopse kant gemetselde sierrand gelijk met deze spijl.
Ondanks dat de oude Rispensstate er niet meer staat, is er nu toch een woonhuis met boerderij te zijn, die hier in de 19de eeuw zijn gebouwd en deze staan toch op de monumentenlijst (monument nr 39886). De eerste Rispensstate, was van Schelto van Rispens. Hij was rond 1650 burgermeester van deze stad, gecommitteerde bij Admiraliteit te Amsterdam van 25-05-1655 - 04-06-1658, lid Gedeputeerde Staten van Friesland van 26-04-1662 - 06-05-1666 en gecommitteerde bij de Generaliteitsrekenkamer van 28-07-1670 - 14-06-1673 (bron: historici.nl). Uit een notulenboek van de Nederlands Hervormde kerk te IJlst blijkt uit de dagtekening van 11 Februari 1674, dat de Burgermeester Schelto van Rispens, Botma met zijn nicht Donga te eten kregen en dat deze nicht ruzie kreeg met de burgermeestervrouw, die ook een nicht van Botma is, m.a.w. toen leefde Rispens in ieder geval nog (bron: De Schilder Frans Carree en zijne teekeningen voor de lijkstatie van Vorst Willem Frederik van Nassau / C. Hofstede de Groot (in: De Vrije Fries, XXVI, 1918), p 24).
Over de Rispensstate is verder eigenlijk niet zoveel bekend.

Wij lopen weer terug en beginnen aan de wandeling aan de Eegracht. Ons oog valt nogmaals op de enorme pijp die opdoemt tegenover de brede brug over de Ee. Dat deze brug zo breed is zal waarschijnlijk met het vrachtverkeer te maken hebben, wat naar deze fabriek met de naam 'Nooitgedagt' reed. Deze naam is afkomstig van de oprichter Jan Jarigs Nooitgedagt (1840-1920). Hij begon in 1865, zoals tegenwoordig ook nog steeds gebeurd, op zolder met de fabricage van houten schaatsen en schaven. Dit groeide uit tot een bedrijf wat vanaf 1913 zorgde voor de stroomvoorziening gedurende 10 jaren in grote delen van IJlst. Het bedrijf leverde in haar langdurig succesvolle bestaan, arbeid voor ongeveer 200 mensen.
Lopen we het terrein op, dan zien we nog een gedeelte van geel gebakken stenen, waar de schoorsteen op staat, met hierbij de rookaanvoerkanaal. Even verderop op het terrein het uit gele baksteen opgetrokken en gerestaureerde fabrieksgebouw, wat nu is omgebouwd tot woonruimte.
Lopen we nog iets verder tot aan de Westelijke Dijgracht, dan vinden we hier een 'tijdmachine' die ons zicht kan geven op IJlst zoals het er 700 jaar geleden ook uitzag.
Men kan maximaal met 8 personen tegelijk de oversteek nemen, om met een wandeling van 4½ km kennis te maken met dit vergezicht van eeuwen geleden vanuit de Ruterpolder. Trek er een uur vooruit en geniet, van de natuurschoon in deze polder.
Wij besloten tot een andere route en liepen terug naar de Ee-gracht om hier onze wandeling te vervolgen.

Menniste tsjerke / Fermanje (Vermaning) IJlst uit 1857. Boven de deur staat geschreven: Eenheid in 't nodige - Vrijheid in 't onzekere. In alles de liefde Links op de gevel staat geschreven: Den 13de mei | De eerste steen gelegd door | Aaltje en Sijbrig P. Buitenhoff Rechts op de gevel staat geschreven: Leeraar de Weleerwaarde Heer J. Kuiper | Boekhouder Pieter J. Buitenhoff

We komen eerst langs de doopgezinde kerk, die -zoals gebruikelijk is bij schuilkerken- een eindje van de rooilijn van de straat af gebouwd zijn. Dit monumentaal pand (met nr 39856) zal niet de eerste mennonitenkerk geweest zijn, want in 1543 -voor de Hervorming- waren er hier ook al Wederdopers. In IJlst is ook de eerste doopsgezinde slachtoffer van Friesland gevallen. Haar naam was Rixt Heyne. In Documenta Anabaptistica Neerlandica / Albert Frederik Mellink (redactie), S. Zijlstra (geredigeerd). - Kerkhistorische bijdragen, deel 17; ISSN 0169-8451. - 8 delen. - Leiden : Brill, 1995. - ISBN 90-04-10101-2
deel 7. Friesland (1551-1601), Groningen (1538-1601), op p. 86 wordt het Vonnis van Ricxt Heyne schuytemaeckers huysvrouwe verhaald.
Allereerst suggereert dit dat de man van de veroordeelde vrouw dus Ricxt Heyne heet. De uitspraak voltrokt zich op 14 maart 1556. Ze heeft bekend herdoopt te zijn en wordt daarom geëxecuteerd. Ze wordt in een zak gestopt en deze wordt dichtgeknoopt. Vervolgens wordt het in het water gegooid, zodat ze verdronk. Hierna wordt het lijk uit het water gehaald en wordt het begraven onder de galg. Haar bezittingen worden geconfisqueerd.
Richst Heynes is de naam die veelal (in de engelse taal) gebruikt wordt. Er wordt dan gerefereerd aan The bloody theater: or, Martyrs mirror of the defenseless Christians van Thieleman Janszoon Braght, die op p. 408 het verhaal verteld dat zo'n tien jaar eerder gebeurd, namelijk in 1547.
We lopen een paar panden verder en staan voor 'De Messingklopper' stil. Dit monument (met nr 39857) uit 1669 is het oudst bewaarde woonhuis en wordt nu beheerd door de Vereniging Hendrick de Keyser.
Alweer een panden panden verder, valt ons een breed woonhuis op. Dit blijkt thuisgekomen ook op de monumentenlijst te staan onder nummer 39858.
Ook het volgende pand op de monumentenlijst (39859), was ons opgevallen. Meer om de licht vooroverhellende gevel, al valt dit op de foto nauwelijks te zien. Dit pand is 1972 gerestaureerd door Y. Schakel . Het engelenkopje is toen toegevoegd in de authentieke gevel van het oudste pand van IJlst ¹.
Op de achtergrond zien we al de volgende kerk te voorschijn komen, de Mauritiuskerk. Dit is de tweede versie. Z'n voorganger stond aan de overkant, waar nu het kerkhof is en kwam uit de 13e eeuw, maar is in 1828 afgebroken. Hier in de plaats kwam dus deze op de Eegracht, die in 1830 is gebouwd. Elementen uit de oude kerk, zoals preekstoel en doophek staan wel in deze nieuwe versie (Bron: Wikipedia Mauritiuskerk). Dat zal ook één van de redenen zijn, dat het opgenomen is in de monumentenlijst onder nummer 39860.
Wanneer we ons omdraaien en onze blik verleggen naar de Galamagracht, zien we daar, van over de brug het voormalige stadhuis in volle glorie. Zo van een afstandje is het waarschijnlijk het beste te fotograferen, dus dat doen we maar alvast.
We lopen verder en het valt op dat er opeens een aantal huisnummers ontbreken. We zien hier -net als in Langweer- dat er een steegje naar achteren loopt waaraan nog een aantal woningen staan. Het mooie 17e eeuwse pand onder zadeldak tegen puntgevel, dat wel met de gevel aan de grachtkant staat, is wel te vinden op de monumentenlijst onder nummer 39862. Maar ook het achterliggende pand valt hieronder.
Een paar panden verder, komen we een mooi pand tegen, met daarin de Gereformeerde School (Gereformeerde Lagere School). Op 3 juni 1914 legt Jan Nooitgedacht Sr. hiervoor de eerste steen.
We wandelen weer even verder en zien een mooi breed pand uit 1885, die net als de school niet voorkomen op de lijst der monumenten.
Verder komen we geen bijzondere panden meer tegen tot we bij het volgende en laatste bruggetje komen. Hier lopen we op een muur die duidelijk uit twee soorten baksteen is gevormd. Het ene is een gele baksteen en het ander lijken wel kloostermoppen (!). Dit blijkt alleen zichtbaar bij de achterste gedeelte van de zijmuren. Ook de aansluiting van de daken lijkt erg bijzonder.
Kijken we op de kaart van Schotanus uit 1664, dan zien dat hier een stins heeft gestaan, Ylostins of Ilostein, Ilostijn, Ilosteyn. Mogelijk heeft de bewoner van deze stins ook aan de naam van IJlst een bijdrage geleverd (bron: Lady Bug), maar dit terzijde. Het gaat ons om de kloostermoppen in de muur. Misschien zijn dit nog wel resten van, danwel stenen van deze voormalige stins. Maar misschien slaat onze fantasie op hol.
Het pand er naast, waarvan we nog net de nok kunnen zien. Dit heeft een hoge dwarskap tegen zijgevel van gele steen met rode vlechtingen. Dit monument vinden we onder nummer 39864.
Op een onbekende kaart van onbekende leeftijd vinden we beide panden herkenbaar (iets lichter gemaakt). Op deze stadplattegrond van het Fries Scheepvaart Museum zien we de dwarskap en het vreemd gecombineerd dak. De kerk staat op deze kaart ook nog, we zien het rechtonder staan. Dus deze kaart zou dan de situatie van voor 1828 schetsen. En zo wordt dit pand toch opeens interessant. Benieuwd of er ooit al eens onderzoek naar is gedaan.
Voor ons is het nu zaak om het bruggetje over de Ee te gaan, om eindelijk de weg weer terug te kunnen gaan over de Galamagracht.

Na het bruggetje lopen we eerst even naar het kerkhof om hier een blik op te werpen. Als we teruglopen naar de Galamagracht zien we op de achterkant van het pand aan de linkerkant 'Anno' '1779' op de hoeken ingmetseld staan.
Even verderop vinden een pand met daarop een leeuw boven de deur ingemetseld. Hierop staat verder SvP en Anno 1668. Het zit op een vreemde plaats. Het lijkt alsof het er niet hoort.
Op de hoek, tegenover de brug, zien we het voormalige stadhuis weer voor ons. Op deze plek stond ooit de Galamastins, vandaar dat de gracht ook zo heet. In 1736 werd de stins afgebroken en hier werd de oude raadshuis/stadhuis gebouwd. Deze moest echter ruim honderd jaar later alweer wijken, voor het huidige pand uit 1859. Dit monument vinden we onder nummer 515183. Aan de hoogte van dit nummer is al te zien dat het pas kort op deze monumentenlijst staat. Sinds 10-04-2000 is het ingeschreven, vooral vanwege het algemeen cultuurhistorisch en architectuurhistorisch belang.
In de beschrijving wordt o.a. melding gemaakt van 'De dakkapel met geprofileerde daklijst wordt geflankeerd door vierkante zuitljes met met spitse pirons.' Hiermee wordt bedoeld: 'De dakkapel met geprofileerde daklijst wordt geflankeerd door vierkante zuiltjes met spitse pirons.' Helaas ontbreekt hier een omschrijving van beeldfiguren dat de vierkante zuiltjes dragen, behalve dat het hier om 'een gepleisterde sokkel met bloemmotief versierd' gaat, althans, voor de twee buitenste. Terwijl er toch duidelijk meer is te zien.
Na 1985 verliest dit z'n status als bestuursgebouw en wordt het overgedragen aan de politie. Eerst als kantoor van de rijkspolitie en na de invoering van de Politiewet 1993 werd het tot 1999 gebruikt door de recherche. Daarna kwam het in particuliere handen (bron: Wikipedia Oude stadhuis).
Na dit wandelingetje van drie kwartier lopen we weer terug naar 'Het wapen van IJlst' om een verse cappuccino te drinken.

noten:

1.
It Dryltser Kypmantsje, maart 22, 2015 Van bakkerij tot woonhuis / Frits Boschma;

internetraadpleging: 15-6-2017

      Nijland
Hoogste tijd om onze route te vervolgen. We rijden dezelfde weg terug naar de Zuidwesthoekweg, waarna we rechts afslaan, richting Oostheim. We volgen de weg naar Folsgare, over de rijkssnelweg A7 heen naar Tjalhuizum. Hierna komen we door Nijland, maar de betovering van de panden aan Tramstrjitte doet ons afremmen en we registreren met de camera de beelden.
Vanwege de betovering is het oude centrum Nijland dus vanzelfsprekend een beschermd dorpsgezicht. Het bijzondere aan Nijland is, dat het als enige gebouwd is op een kruispunt van wegen in de ingepolderde Middelzee. In welk jaar dit precies gebeurd is, blijft onduidelijk. De 13e eeuw is aannemelijk. Bewoning was er echter al vanaf de het begin van de jaartelling en is er immer gebleven.
Het midden 15e eeuwse dorpskerk De Nicolaaskerk staat met z'n gracht omringd kerkhof op de monumentenlijst (39796 en 39797). Het pand met daarop groots geschilderd "Herberg en Stalling" doet je wegdromen naar vroegere tijden, dat je met de koets dorstig aankwam, nadat je over stoffige landwegen (die uiteraard nog geen harde wegdek hadden) had gereden, om je hier te verfrissen en de paarden te laten verzorgen. Mocht het al laat zijn, dan was een goede maaltijd en overnachting natuurlijk mogelijk.
Dit in 1872 gebouwd, naar ontwerp van A. Breunissen Troost, is een geschilderd, sober neoclassicistisch pand (bron: Monumenten in Nederland : Fryslân / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester en Yme Kuiper. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders Uitgevers, 2000. - p. 239). Maar er schuin tegenover staat een mooi pandje met jugendstil of art nouveau-achtige gevel waarop een mooie boog is aangebracht.
In 1597 schreef Andreas Cornelius een legende op van twee aan elkaar gebonden ossen, die de plaats aangaven, waar de kerk gebouw moest worden. Het kunstwerk 'De Oksen' van Anne Woudwyk geeft uiting aan deze legende. De gespleten steen bevat aan de ene kant de voorkant (het leven) van de os en de ander de achterkant (de dood). Daar tussendoor loopt het kerkepad, dat leidt langs alle facetten van het leven. Van Anne Woudwyk zullen we nog meer werk tegenkomen deze reis.

      Bolsward
Wij rijden door een beginnend regenbuitje verder en komen enkele minuten later aan in Bolsward. We parkeren de auto langs de Stadsgracht op de Gasthuissingel. De andere kant heet Turfkade en dat spreekt meer aan, vanwege de gedachte dat hier dus met de turfschepen aangemeerd werd om de turf te lossen.
We lopen via de Sneekerpoort, rechtsaf de Grote Kampen op en komen uit bij het Groot Kerkhof, waar de Martinikerk van Bolsward staat. Enige verbazing maakt van ons meester, want dit is geen kleine kerk. De openingstijden sluiten bijna bij ons ritme aan, dus we moeten nog even 10 minuten wachten, maar tijdens het weglopen, gaan de deuren al open en kunnen we toch naar binnen.
De buitenomvang is binnen goed te merken. Waar te beginnen. Binnen worden er totaal ruim zeventig foto's gemaakt, in de hoop dat er niets belangrijks is gemist. Om de omvang en impact te begrijpen is documentatie ontontbeerlijk. Want de geschiedenis is lang en begint met de bouw van eerste kerk op de terp Oldehoof omstreeks 800, wat vervangen wordt en uitgroeit tot dit gebouw in Bolsward.
We zien een boek van J.J. Kalma liggen, met de titel "Mensen in en om de Martini : Beelden uit Bolswards kerkgeschiedenis". Het handzame foldertje "Martinikerk Bolswerk" is een prettig werkje om de kerk mee rond te lopen. Deze rondgang staat inclusief foto's ook op de site van de kerk en het lijkt ons overbodig om dit nogmaals te beschrijven. Enkele opvallende zaken willen toch ook hier even de revue laten passeren.
Zoals bijvoorbeeld de zogenaamde Sint Maartensteen, die omstreeks 1350 is gemaakt van rode Bremer zandsteen. Hierop staan voorstellingen uit het leven van Christus en Sint Maarten. Deze steen komt uit de voorganger van deze kerk, de Romaanse tufstenen kerkje die omstreeks 1100 op de terp Oldehoof was gebouwd. De steen komt uit de toren van deze kerk die aan de westzijde was gebouwd, waar het in de gevel was gemetseld.
Een bijzonder object in de kerk is het -mogelijk enige in Nederland nog complete- witstoel. Deze constructie werd gebruikt om in de hoogte de kerk te kunnen onderhouden, dus voor reperaties en schilderwerk, waaronder het witten. In alle gewelven zitten op diverse plaatsen gaten, waaraan middels touwcontructies en katrollen, de bak gehangen kon worden. Naast het hijstoestel, de bijbehorende bak en de katrollen was ook de benodigde 90 meter touw nog aanwezig.
Wat ook een impact had was het triologie kunstwerk Agnus Deï van Willem Zijlstra. Dit werk bestaat uit het Altaarstuk, Neem, eet, dit is mijn lichaam in blik en de film.
Zijlstra brengt met dit werk de overbekende en veeluitsproken woorden ‘Jezus als het lam van God’ en ‘het lam voor ons geslacht’, beeldend in herinnering. Hij vraagt zich terecht af of we ons nog wel beseffen wat we zeggen. Hij probeert met dit werk het thema Offer in een eigentijdse vorm dichterbij te brengen.
We kunnen niets anders zeggen, dan dat dit gelukt is.

Waarover niet wordt gesproken in de folder of op de site, zijn de talloze fratskoppen die de kraagstenen versieren waarop de stelsels van diagonale, dwars- en langsribben staan. Er waren naast gevormde hoofden, ook lichamen die het een of ander uitbeelden. Hieronder een rondgang door de lucht.

Na dit kerkbezoek gaan we Bolsward bekijken. We lopen om de kerk van de Kerkstraat naar de Katterug. Bij het bruggetje gaan we twee maal linksaf en lopen we weer terug over de Grote Dijlakker. Hier komen we het pand tegen van 'Stichting Archief- en Documentatiecentrum voor R.K. Friesland' welke bezig zijn de collectie beschikbaar te stellen op het internet www.archiefrkfriesland.nl. We kregen de indruk dat we hier naar binnen konden, want de deur stond open. De medewerkers waren net thee aan het drinken en vroegen of ze ergens mee van dienst konden zijn. Aangezien we niet precies wisten waar we waren, nam Dhr. Piet Postma ons apart en vertelde het doel en geschiedenis van de stichting. Ze beheren o.a. de archieven van ABTB, KVP, Titus Brandsma, Theresia Franeker en Kardinaal de Jong. We krijgen de ADRKF-folder en laatste nieuwsbrief mee.
Zoals net verteld was lag om de hoek het Titus Brandsma Museum. Om dezelfde hoek staat ook Sint-Franciscuskerk. Wij willen echter nu even wandelen. We lopen verder en gaan direct naar de overkant van het water en lopen over de Wipstraat naar het stadhuis. Hier gingen we ook maar even een kijkje nemen. Dit raadshuis is tussen 1614-1617 gebouwd in de stijl van het Fries maniërisme en is nog steeds in gebruik. We mogen zelfs op de kamer van de burgermeester een kijkje nemen, omdat hij er niet is. Daarnaast is er hoop te zien in de Vierschaal, raadzaal, de gangen en de Oudheidskamer. Fotograferen valt echter niet mee, vanwege het glas waar het achter ligt, danwel de glans die er op komt door de lampen. Hierdoor is een schilderij dan ook niet goed te bekijken.
De schoenen die gevonden waren op de plaats waar tot 1580 het Minderbroedersklooster stond, zijn leuk om te zien. En evenzo de kerfstokken uit de bakkerswinkel.
Wij zijn inmiddels nodig aan een verfrissing toe. Dus buitengekomen vervolgen we de weg, de Jongemastraat. We zien echter aan de rechterkant de op 8 mei 1980 door brand verwoeste Broerekerk. Deze kloosterkerk werd in de 13e eeuw gebouwd. Nu is de constructie in staal en glas gerestaureerd, zodat de ruïne zichtbaar is gebleven.
We lopen verder over het parkeerplein en gaan de Heeremastraat in en hier gaan bij de volgende weer rechtsaf, de Kerkstraat in, waar we op de hoek met de Jongemastraat Restaurant Grand Café Het Praethuys tegenkomen, waar we twee heerlijke huisgemaakte monchoutaart met cappuccino nemen.
Na deze verkwikkende ontspanning, lopen we verder richting winkelgebied. We nemen de kant van de Appelmarkt en steken de Marktplein over naar de Dijkstraat. Deze lopen we helemaal uit en lopen verder langs de kade van de Stoombootkade. Dit gaat over in de Turfkade en zo komen we weer bij de auto uit. Hoogste tijd om te vertrekken. En dat gaat bij ons niet altijd even soepel, dus via een locale omweg komen we uiteindelijk op de weg die we willen hebben, de N359.

      Hindeloopen
We parkeren de auto net buiten het oude centrum in de Hanzestraat en lopen over de Westerdijk richting het oude centrum, waar we voor eerst zicht krijgen op naar het lijkt één groot openlucht museum, waar nog gewoon gewoond, gewerkt en geleefd wordt. Vanzelfsprekend is het gehele gebied beschermd stadsgezicht, met daarin diverse monumenten.
We slaan rechtsaf, de Nieuwe Weide in en komen over de eerste brug, de Nieuwstad in. Maar op de brug zien we in rechterooghoek een prachtig pand staan. Dit voormalig raadhuis valt vooral in het oog vanwege het tympaan. In het tympaan zitten twee symmetrisch geplaatste horizontaal liggende ruitramen en daartussen twee staande ovale ramen. Over de ovale ramen is een zwart laken gedrappeerd, uitgesneden in hout. Dit pand is dan ook een monumentaal pand, met nummer 22174. We lopen verder en we treffen de VVV op nummer 26, waar we even naar binnen gaan.
Natuurlijk is het altijd handig om een plattegrondje te hebben, als je door zo'n historisch stadje gaat wandelen. Je hebt dan overzicht en kunt zien wat je nog niet gezien hebt of wat je juist wel gezien moet hebben. Na alle folders en andere documenten bestudeerd te hebben, nemen we er enkele mee en na enige twijfeling of we een boek nú mee zouden nemen of op de terugweg, wist er iemand ons te overtuigen om het laatste exemplaar van Hindeloopen : Stad van levende herinneringen / Karel F. Gildemacher e.a., toch nu maar mee te nemen. En dat deden we maar.
We moesten even wachten en er kwam nog iemand binnen die enkele spulletjes kwam opruimen. Het bleek te gaan om degene die het Nawoord van het net aangeschafte boek had geschreven: Andries Blom, de voorzitter van Folkloristische zang- en dansgroep Aald Hielpen. Hij sierde de omslag van het blad Folklore vanwege het honderdjarig bestaan van zijn Aald Hielpen en het uitkomen van dit boek. Blij verrast maken we even kennis met elkaar en bespreken we kort het één en ander.
We beginnen hierna onze ontdekkingstocht door Hindeloopen. In het standaard-Fries hebben we het over Hylpen. De Hindeloopers zelf spreken in hun eigen variant echter, zoals we reeds konden lezen, over Hielpen. En nu we toch bezig zijn, de Woudfries (waar we nu verblijven in ons huisje) en Kleifries (waar we vanaf morgen verblijven) heeft het over Hynljippen.

We lopen verder over de Nieuwstad en slaan rechtsaf de Mienscharsteeg in, die we even op en neer lopen tot het water. De luiken van een hoekpand met de naam Irene zijn allemaal met de deugden en de klederdracht van Hindeloopen beschilderd (nr. 22189).
Even verderop lopen we over het tweede bruggetje naar 't Oost, hier slaan we linksaf naar het volgdende bruggetje met sluis. Aan de linkerkant van de sluis staat de Sluiswachterswoning en voormalig tolhuis, uiteraard beschermd (nr. 22191). Dit Sylhús (Zijlhuis) heeft aan de dijkzijde een 'leugenbankje' aangebouwd gekregen in 1785 en op het dak een open houten klokkentoren met spits. In de muur is een stadswapen uit 1619 aangebracht. Boven het leugenbankje is een afbeelding van de wonderbaarlijke visvangst door Petrus en andere discipelen geplaatst. Dit reliëf werd in 1905 gemaakt door T. Gerlsma. De leugenbank is een open gebouwtje waar de oude vissers- en varenslui elkaar vroeger de laatste roddels en sterke verhalen vertelden over hun tijd op zee. Een hangplek voor oud (en jong), wanneer de toeristen weer afwezig zijn.
Nu waren we toe aan een cappucinno en laten we nu aan de andere kant van het bruggetje een terrasje zien. Achter het glas op het terras van Ame Gijs is het goed toeven.
Na deze aangename pauze lopen we weer terug naar het sluisje. We lezen op het informatiebord dat de sluisdeuren twee keer per jaar worden verwisseld. Er waren zomerdeuren en winterdeuren. De niet gebruikte deuren werden zolang bewaard in het 'keerhok'. Men rekende voor kleine bootjes minder, omdat er maar één deur open hoefde.
Vanaf de brug hebben we een mooi uitzicht over de stad. We zien een stukje van de sluis op de foto. Daarachter een betonnen scheepshelling en een stukje kade, met daarachter een scala aan woningvormen.
We lopen de dijk naar beneden over de Kalverstraat, die parallel loopt met de Zijlroede. Bij de Wipbrugsteeg gaan we de steeg rechtsaf in, om wat geld te pinnen bij de Regiobank. Kennelijk zijn ze de enige bank hier, want ze vragen 1% van de transactiesom. Een pinautomaat is hier niet. Verrassend.
We lopen weer terug en genieten even van het uitzicht over De Zijlroede vanaf Wipbrug, om vervolgens nog eens terug te lopen, waarna we rechtsaf de Tuinen oplopen, zodat we weer richting de haven gaan. Bij 't Oost aangekomen gaan we linksaf richting de dijk. Hier waaien we even uit, maar er staat een straffe wind op de pal op de dijk, dus gauw weer de luwte in.
We lopen de Buren in en lopen langs het schilderatelier van Johan Mulder. Zijn trompe-l’oeil-werken lokte ons naar binnen. Altijd verrassend hoe deze wordt toegepast en hoe echt het lijkt. Hij laat het graag zelf even zien in een 3 minuten durend filmpje.
Met enkele -in beperkte oplage gedrukte- afdrukken verlaten we het pand.

Op het bruggetje over de Houwswijk, Hindeloopen

We lopen nog een eindje verder de Buren op tot we links een steegje zien. Hier gaan we in. (Dit steegje staat niet op de kaart, maar op het minuutplan uit 1832 komt het wel degelijk voor.) We komen een bruggetje over de Houwswijk tegen, waar we mooie "romantische" foto's hebben gemaakt. Het steegje loopt verder langs een boerenschuur en komt uit op de Tuinen. De boerderij blijkt de Hindelooper markt te zijn, waar we natuurlijk even kijkje nemen, immers "Wie hier voorbij loopt zonder te kijken, mist een ervaring!" En dat is het zeker. Heel veel verschillende "tweede hands" spullen, je kunt het zo gek niet bedenken of het staat er wel. Sterker nog, er staan zelfs dingen, die je niet eens had kunnen bedenken! Dus trek er een uur voor uit en ga eens lekker snuffelen.
Nadat wij uitgesnuffeld zijn, gaan we weer naar buiten en zien rechts aan de overkant "de Vermaning" staan. Dit gebouw van de Doopsgezinde kerk is gebouwd in de 17e eeuw en in 1838 verkleind. Dat zie je ook niet vaak!
We liepen door hetzelfde steegje terug naar de Buren om onze weg te vervolgen. Zo komen we bij de kerk aan. Links hiervan zien we het oude Stadshuis, waarin tegenwoordig het museum huist. Ook zat de waag in dit pand en werd er recht gesproken. Een geblinddoekte Vrouwe Justitia hangt boven de deur. Deze panden zijn uiteraard monumenten (nr. 22174).
De deurpost is ook de moeite van het bekijken waard. Hier zijn aan weerskanten halve rondingen in aangebracht (de deur gaat dus naar binnnen open, zoals gebruikelijk, maar nu kan het niet anders). Deze rondingen bevatten houtsnijwerk met daarop bloemen, vogels en trompblazende engelfiguren en andere versieringen. Dit geldt ook voor de deur onder de trap, maar dan zonder engelen.

Peter Tazelaar (Fort de Kock, Ned. Indië, 5 mei 1920 - Hindeloopen, 6 juni 1993) - Soldaat van Oranje, Gentleman-spy, Dolende Ridder. Dit standbeeld staat sinds 2013 op het Museumplein, waar het zaterdag 22 juni om 15:00 uur is onthuld. Voor allen die strijden voor vrijheid Voor Engelandvaarder Peter Tazelaar was de vrijheid het hoogste goed. Vanaf november 1944 tot aan de bevrijding opereerde hij als geheim agent in Friesland. Op zijn oude dag vond hij in Hindeloopen zijn thuishaven. De stichting met zijn naam heeft ten doel het over het voetlicht brengen van geschiedenissen, die getuigen van individueel handelen -ten koste van zichzelf- met als doel het verdedigen of verwerven van vrijheid, ongeacht nationaliteit of taal, zíjn gedachtengoed. Stichting: Peter Tazelaar Wikipedia: Peter Tazelaar

Op de zijkant van het stadhuis wederom houtsnijwerk bij de hier aanwezige deur. In het tympaan boven de deur staat een man met zwaard en een ratel. De man zou in dat geval een politieagent kunnen voorstellen of zoals ze voorheen genoemd werden een klepper- of klapperman, wanneer ze met een klepper of klapper liepen. Of zoals in dit geval een ratelman. Achter deze deur zit dus zijn wachtkamer. 's Nachts liep hij zijn waakzame ronden om de buurt veilig te houden.
We lopen verder en zien op het hoekje van het pleintje een standbeeldje verschijnen van Peter Tazelaar. Er was enkele jaren geleden al een boek over hem uitgekomen: De grote Tazelaar. Ridder & Rebel van Victor Laurentius (ISBN 9789081397216), maar dit beeldje is nieuw. Het is dan ook onlangs geplaatst.
We lopen een rondje om de kerk en kijken even binnen, maar er is niet veel te zien, dus we zijn ook gauw weer buiten, waarna we richting museum lopen, om daar een kijkje te nemen.
Hier is wel veel te zien, maar het is niet erg groot, dus erg lang ben je er niet mee bezig. Na ruim een half uur zijn wij door de routing en hebben de verzameling gezien bestaande uit o.a. klederdracht, huisinrichting, scheepvaart, schilderijen, kaarten en de handel, wat wel een bepaald beeld achterlaat. Foto's zijn er ruim voldoende gemaakt, ondanks het vele glas, dat fotograferen erg lastig maakt. Maar deze zullen waarschijnlijk bij de geschiedenis literatuuronderzoek Ontdekking van de Vrije Friezen dienst gaan doen.
In het museumwinkel kunnen we de twee herdrukte boekjes van S.O. Roosjen en D. Kroeze "Merkwaardigheden van Hindeloopen" en "Taalproeven van Hindeloopen" niet laten liggen, ook al is originele document al ingescand door Google.

Intussen zijn we wel even toe aan een pauze. Om de hoek, aan het begin van Buren zit het restaurant Sudersee waar we heerlijk op het terras kunnen zitten. Het is trouwens wel een aanrader om ook even binnen te gaan kijken om de vele oude foto's die de wanden sieren, te bekijken. Voor een beter beeld is er ook nog een Sudersee krant beschikbaar met achtergrond informatie, menu en geschiedenis over de stad.
We verlaten de stoelen en gaan weer aan de wandel. We vervolgen de weg over de Nieuweweg. Dit is een duidelijk verwijzing naar de ouderdom van deze straat, want op het minuutplan uit 1832 is dit nog water. Wij gaan bij aankomst bij de Tuinen linksaf en nemen het tweede steegje naar rechts, zodat we op de Klinten uitkomen. Hier gaan we even naar links en meteen weer naar rechts, een doodlopend steegje in, met dezelfde naam, dat uitkomt op de Zijlroede, waar we net de 'Kameleon' zien vertrekken. Op de laatste foto is duidelijk dat het water de weg was. En misschien is het hier in Hindeloopen nog steeds wel het belangrijkste vervoersweg. Alles is er immers nog steeds op ingericht. De boten liggen voor het huis, zoals tegenwoordig de personenauto's voor het huis staan geparkeerd op straat.
We lopen het steegje terug en lopen de stad uit via de Klinten, Oude Weide en nemen vervolgens het steegje de Kleine Weide. We bereiken de Nieuwe Weide en nemen de nieuwbouwstraten De Weidestraat en Stadsweide door dit nieuwe wijkje. Over de dijk bereiken we weer de auto. Via de Oosterdijk verlaten we het mooie Hindeloopen en rijden over de Slapersdijk voldaan naar huis. Althans dat denken we.

      Koudum
We rijden over de N359 en zien daar het dorp Koudum opdoemen en beslissen last-minute toch deze weg te verlaten en even Koudum te aan te doen. We parkeren de auto op één van de parkeerhavens rond de Martinikerk uit 1857. De kerk had twee voorgangers (1617 en 1831). Spulletjes uit de voorgangers zijn terug te vinden in deze nieuwe versie.
We lopen de Hoofdstraat in en zien dat dit een echte dorpsstraat is. Niets proberen de historie een kans te geven, maar gewoon proberen de tijd bij te houden, met gevolg lelijke puien, terwijl je kunt zien dat er juweeltjes van meerkleurige geveltjes tussenzitten. Maar goed. We komen al gauw een boekhandel tegen: Boekhandel Muizelaar. Voor lokale (toeristische) informatie kun je hier terecht, maar ze hebben ook een verrassende collectie boeken. We kiezen er uiteindelijk twee uit, die we graag meenemen.
We lopen de winkelstraat op en neer, bekijken een kunst doe-het-zelf winkel en een woninginrichtingwinkel die in een voormalig kerkpandje zit, zien de dependance van het fietsenverhuurbedrijf 't Fietshoekje, lopen een rondje om de kerk en zijn weer terug bij de auto.
Nu rijden we toch ècht terug naar Oudemirdum, zodat we de eerste week vakantie kunnen gaan afronden en voorbereidingen voor de volgende week kunnen treffen.

      Baburen
We rijden eerst naar de N359, om het inmiddels bekende terrein achter ons te kunnen laten. Dus rijden we vlot langs Koudum, Workum en Parrega. Bij Tjerkwerd zagen we weer de molen van Baburen in het vizier komen. En in het kader, zoals we ons voortaan voornemen "als je iets ziet, wat je op de foto wilt hebben, moet je het meteen doen, want waarschijnlijk zie je het nooit weer", zal deze ook op de foto komen. De afrit naar Eemswoude was hiervoor ideaal. De achtkante grondzeiler Beabuorster Mole staat bijna recht hier tegenover.

      Witmarsum
Na dit korte oponthoud gaat de rit weer verder, langs Bolsward, om hierna linksaf naar Witmarsum / Wytmarsum te gaan, waar we weer op nieuw terrein komen. Witmarsum stond natuurlijk op het verlanglijstje vanwege Menno Simons (1496-1561), zie ook eventueel Literatuuronderzoek "Ontdekking van de Vrije Friezen" .
We naderen over de Easthimmerwei het dorp en zien een uit buizen bestaand silhouet van een kerk. Hier heeft zeker een kerk gestaan, dachten we nog. We slaan vervolgens linksaf de Arumerweg in, waar we de auto op een parkeerplaats langs de Wytmarsummer Feart parkeren. Dit dorpje heeft iets, iets vreemds of misschien is bevreemdend een beter woord. We staan aan het water met daar pal tegenover een schoorsteen en industriegebouwen van Zuivelfabriek "De Goede Verwachting" welke trouwens ook weer op de monumentenlijst (nr. 516521) te vinden is, met name vanwege de -in zeer grote mate aanwezige- typologische en functionele zeldzaamheid op provinciaal niveau. Langs het water krijgen we meteen een prachtig doorkijkje op de Fabrieksbrug / Fabryksbrêge.
We lopen over deze brug richting kerk. Hier vinden een informatiebord over de kerk en zonnewijzer, die we vanaf hier op de toren kunnen zien hangen. Een oud baasje spreekt ons aan en vertelt ons het één ander over deze Bonifatiuskerk of Koepelkerk (nr. 39435). We lopen verder en op het kruispunt Kerkplein - Kaatsplein komt het gevoel wederom sterk naar boven. Wanneer we het Kaatsplein inkijken, lijkt het wel alsof je in een Western-straatje kijkt. En dat kan natuurlijk niet. Maar bevreemdend is dan wel het effect. Zal het komen door de galerij op gietijzeren kolommen?
Het grote pand "De Gekroonde Roskam" en het rechts daarnaast gelegen klokgevel-pandje staan beiden op de lijst (nr. 39433 en 39434).

PUBLICATIE rond de plechtige afkondiging van de RECHTEN VAN DE MENS EN DE BURGER - hiermee is alles afgeschaft wat met de geheiligde wetten van gelijkheid in strijd was, als ook ' alle hersenschimmige en niets beduidende voorrang van geboorte, 't voeren en uitsteeken van WAPENSCHILDEN, 't uitdossen van minvermogende natuurgenooten in LIVREIJEN etc.' - verboden wordt daarom het dragen van livreijen of andere tekenen van dienstbaarheid, als ook het voeren van geslacht- of andere wapens op koetsen en rijtuigen, of op muren en gebouwen - publicatie hiervan moet binnen 14 dagen plaats vinden en uit alle KERKEN en PUBLIEKE GEBOUWEN dienen de wapenborden of eergestoelten weggehaald te worden - 9 maart 1798.

We lopen om de kerk en zien op het herdenkingssteen, dat er het één en ander vanaf is gehaald: "In het jaer nae die geboorte van Christi 1633 is dese kerck weder opgebouwd door de ordre van de ....... Tierdt van Aylva .........[=grietman] over Wonseradeel ende Reyn Riencks Kerckvoechden in Witmaersem". Ook ontbreekt het wapen, op de daarvoor bestemde plaats. Mogelijk heeft deze 'aanpassing' zo rond 1798 plaatsgevonden, het begin van de Bataafse Revolutie / Republiek, als voortvloeisel van een overheidspublicatie uit 1798, waarin opgeroepen werd tot het weghalen van wapens uit publieke gebouwen, kerken, van koetsen en dergelijke.
Wanneer we verder lopen, komt het oude baasje ons op dit pad tegemoet.
We lopen terug richting de auto en zien nu nog een gebouwtje dat op een kerk lijkt. Hier op de hoek van Arumerweg en de Menno Simonsstraat - ach, dit kan geen toeval zijn - staat de Vermanning. Dit gebouw dateert van 1960-61. De eigenlijke kerk uit Menno's tijd stond een eindje buiten het dorp (het silhouet, die we bij binnenkomst tegenkwamen), waar we straks even naar toe rijden. Maar eerst een bakje koffie.

We lopen iets verder en zien links op de hoek de bakker 'de Punt' staan met een houten tafel en bank voor de deur. Hier konden we ook koffie krijgen en natuurlijk iets lekkers van de bakker. Naast de bank -waar we gingen zitten- stond een schoof versgetrokken vlas. Dat is natuurlijk wel apart, want waar komt zoiets vandaan. (We gaan trouwens naar Ee, omdat daar het vlasmuseum zit, dat we graag willen bekijken, om te zien hoe we van dit plantje tot linnen komen. Dit even om de fascinatie voor vlas te verklaren.) Nieuwsgierig geworden vroegen we dit aan de vrouw die bezig was voor het huis. Ze haalde haar man er bij, omdat hij dit er neer had gezet. En zo hadden we een mooi gesprek tijdens een bakje koffie over vlas, de historie en de toekomst. Intussen had de man een zakje met zaadjes verzameld, die we van hem kregen. De bolletjes waaruit de zaadjes komen, zijn nog net onderaan te zien op de foto van de bakker.
Na deze fijne bijeenkomst gaan we op zoek naar de gedenksteen aan Menno Simon. Na een -achteraf- ingewikkelde uitleg, bleek dat we dit het best met de auto konden gaan rijden. We liepen daarom eerst nog maar even deze straat op en neer. Er staan aan de Arumerweg een aantal mooie en bijzondere panden, al staan er nog geen van op de monumentenlijst. Hier moet het dorp dan maar zelf goed voor zorgen, want het totaalbeeld komt bijzonder over.

Buizenkerkmonument doopgezinden en Gedenknaald Menno Simon (1879), Witmarsum

We rijden de weg terug, die we bij binnenkomst gereden hadden en rijden naar de buizenkerk, die aan het begin van dorp staat. Hier, aan de It Fliet nummer 1, staat ook het herdekkingsmonument, een gedenknaald, die dan weer wel op de lijst staat, nr. 513538. Deze buizenkerk geeft de plaats aan waarin Menno Simons ooit woonde en waar een kerkje is ontstaan.
Voor de liefhebber zijn er doopgezinde routes uitgezet, de zogenaamde Mennistepaadroutes, waar dit ook een onderdeel van is. Wij zullen deze en andere plekken spontaan ook nog tegenkomen.
Nadat we alle informatieborden en objecten, waaronder de in 2011 geplante linde, gelezen en gezien hadden, reden weer we verder. En zoals wel vaker hadden we ook nu weer moeite om dit dorp in de goede richting te verlaten. Dit willen we niet schuiven op de visie van Witmarsum om toeristen vast te houden (p. 20), want daar zijn veel betere argumenten voor, waarvan er boven een aantal staan, maar meer op het feit, dan we zelf niet onthouden waar we vandaan komen en niet kijken waar we naar toe willen en of deze twee punten wel op dezelfde lijn liggen.
Bij een prachtige boerderij, op de hoek van Arumerweg (en Easthimmerwei), het lijkt wel een oude stins, maar is waarschijnlijk toch nieuw, gaan wij de route vervolgen en rijden weer door het dorp, terwijl we naar Pingjum willen. We hadden hier dus gewoon de Gijsbert Japiksweg opgemoeten, om vervolgens bij de eerste rotonde rechtsaf te slaan. Maar goed, wij rijden al richting de snelweg eer wij er achter komen, dat dit niet de goede weg is. Dus omgekeerd en in de knik van de Van Aylvaweg, waar je rechtdoor de Gijsbert Japiksweg opgaat, zagen we nog het borstbeeld van de Friese schrijver Gysbert Japicx (1603-1666), in 1966 gemaakt door Jentsje Popma. Kijk, dat is dan weer het voordeel van niet de goede weg in eenmaal vinden.

      Pingjum
Via de Mulierlaan bereiken we Pingjum, waar we de auto op de Grote Buren parkeren, naast de Victoriuskerk. We lopen een stukje door op zoek naar Menno's Formanje. Deze vinden we al gauw, maar veel verder dan dit komen we ook niet. De sleutelbeheerder reageert niet op de deurbel, terwijl er daarvoor nog iemand op het dak stond te schilderen. Maar goed, we hebben het pandje gezien, wat de schuilkerk verbergd en daar zullen we dan maar mee moeten doen. Beide kerken staan op de lijst (nr. 39426 en 39427). Over de geschiedenis van Pingjum is al uitgebreid een beschrijving gemaakt door J. Sieswerda: "De geschiedenis van Pingjum" en ook de eigen dorpssite is informatief.

      Kimswerd
We rijden verder door een kale polder die door de 'Caspar de Roblesdijk' beschermd wordt van invloeden van buitenaf, de Waddenzee/Noordzee. Al zigzaggend komen we aan in Kimswerd / Kimswert. Ook een plaats die op het verlanglijstje staat, en nu vanwege natuurlijk Grote Pier / Grutte Pier of Greate Pier, oftwel Pier Gerlofs Donia. Hem waren we al veelvuldig tegengekomen in het literatuuronderzoek .
Bij aankomst valt natuurlijk op dat de straat, wanneer we de brug over de Harnzer Feart overgaan, Greate Pierwei heet. We spreken hierbij enige trots uit. De panden aan beiden kanten zien er stuk voor stuk al prettig uit. Maar we gaan eerst naar het beeld, waarvoor we gekomen zijn, die van Greate Pier, die voor de Sint-Laurentiuskerk staat. Dit beeld is wederom door Anne Woudwyk (zie Nijland) gemaakt. En uiteraard maken we in vele formaties diverse foto's. Hierna treffen we de kerk open, dus daar gaan we naar binnen. Met de bouw van de Sint-Laurentiuskerk werd al in de 11e eeuw begonnen, waarvan de restanten nog te zien zijn aan de noordzijde. Hier vinden ook weer een merkwaardige uit rode Bremer zandsteen gehouwen boogvulling. Een prachtig foto-overzicht is te vinden op Wikimedia Sint-Laurentiuskerk, Kimswerd. Uiteraard staat dit gebouw op de monumentenlijst (nr. 39359).
Of de grafkelder ook te bekijken is, blijft onduidelijk. Het is met plexiglas afgesloten, zodat er eventueel naar beneden gekeken kan worden. We zien hier dan ook een trap naar beneden lopen, wat uitkomt op een houten vloer van vijf planken. De kerkbeschrijving van deze kerk van de Stichting Alde Fryske Tsjerken wijdt hier echter geen letter aan.
Gelukkig heeft de Stichting Laurentiuskerk Kimswerd een boekwerkje het licht laten zien, met de titel "Laurentiuskerk Kimswerd", waar het wonderlijke verhaal van de grafkelder van Ybella Ida van Tiara, haar moeder en grootmoeder en de bijzondere voorwaarden uit de doeken worden gedaan, waaraan tot de dag van vandaag aan voldaan wordt! Het hoe en waarom is intussen met een filmpje duidelijk gemaakt.
Bij het betreden van het kerkterrein zijn we ook de 'Kjirrewjirre' tegengekomen. De bedoeling van dit draaihek, dat in 2012 weer is teruggeplaatst, is om de duivel te keren. Het hek draait tegen de zon in. Vroeger lag er ook nog een veerooster voor, zodat de duivel met zijn bokkepoten er niet overheen durfde.
En zo zijn er vele verhalen en geheimen te vertellen over deze kerk te Kimswerd.
Nah, nog eentje dan. Boven de noordingang, ook wel de vrouweningang zit in het timpaan een van de oudste bewaarde beeldhouwwerken van Friesland. Aangebracht in de eerste tufstenen versie van deze kerk, dus rond 1100, gemaakt van rood Bremer zandsteen. We zien dat uit de neus twee ranken groeien met speervormige bladeren. Aan de ene zitten vijf bladeren (rechterkant op de foto) en aan de andere groeien vier bladeren. Wat symboliseert dit? De eerste vijf boeken van het Oude Testament en de 4 evangelieboeken. Of is dit een Green man? Mysterieus is het in ieder geval zeker!
Volgend jaar zullen we nog een aanvulling tegenkomen, wanneer we Akkrum bezoeken .
Wij gaan eerst even, enigszins daas door de vele indrukken, een cappuccino drinken in het herberg 'De Greate Pier', waar je, zoals het ook in een echte herberg mag verwachten, ook kunt overnachten. Hoe dicht wil je op (en zelfs in) de geschiedenis slapen.

Grappig genoeg zullen we hier over zo'n twee jaar ook nog gaan slapen, weliswaar een eindje verderop in de Kimswerderlaan in de Popta Zathe (en toeval of niet, Popta gaan we nog een keer tegenkomen!). Het slaappartijtje zal naar aanleiding zijn van de presentatie van het eerste exemplaar van Pier : de profesij fan bline Simen van Willem Schoorstra op 29 augustus 2015 . Omdat we ruim op tijd zullen zijn - de presentatie zal plaatsvinden in de boerderij aan de overkant van de weg, vanwege de historische banden - lopen we nog even het dorp zelf in, om nog meer in de sfeer van weleer te komen. We zien nu dat het dorp met de straat Buren ook een soort van steeg kent, dat uitkomt op een voetgangersbruggetje. Dit tezamen geeft een fraai sfeertje. Wanneer we aan de overkant teruglopen zien de dat de toren een haan als windvaan heeft. En zelfs dat er pootjes onder zitten. Dit was ons twee jaar geleden niet opgevallen, omdat we toen nog niet wisten dat dit bijzonder zou blijken te zijn. Na de interessante presentatie, tekensessie en borrel waar we de hand kunnen schudden van een aantal virtuele vrienden die we de komende paar jaar op facebook zullen leren kennen, gaan we een hapje eten in Harlingen, een stad die we deze vakantie niet zullen aandoen, wegens tijdgebrek. We gaan daarom hier even een inhaalslag doen.       Harlingen We kunnen de wagen op een parkeerterrein aan de Spoorstraat neerzetten en lopen via de Steenhouwerstraat zo het centrum in. Bij de Rozengracht ziet het er al authentiek oud uit. We vallen echter ook met onze neus in de boter. Het is namelijk de laatste dag van de Visserijdagen 2015. Dat verklaart ook de drukte, standjes en versieringen die we tegenkomen. Door deze drukte is het moeilijk inschatten waar we de restaurants kunnen vinden. Dus lopen we enigszins verloren kriskras door de straten. Soms wordt de straat zo geblokkeerd door de massa, dat er geen doorkomen is. Wij lopen dan terug om met een omtrekkende beweging aan de andere kant te komen. Onderweg komen we allerlei historisch belangrijke panden tegen, waar Harlingen vol mee staat, waar we er toch alvast een paar van willen laten zien. We komen morgen nog een keer terug, wanneer het wat rustiger is en er daardoor betere fotomomenten ontstaan. Zo komen we onder andere "De Harlinger Aardewerk- en Tegelfabriek" tegen. In de etalage zien fraai voorbeeld van een 4 x 3 voorstelling. Leuk hierbij is, dat we ook eens zien wat de waarde van zoiets is. Groenlandsvaarder De Blauwe Hand Verderop staat een pand uit 1657 met fraaie voorkant. Aan de zijkant zien we dat het ooit om een pakhuis ging. Tijdens deze omzwervingen komen we ook het - naar we aannemen, voormalige - Stadhuis tegen. Even verderop komen het pakhuis Java tegen. Dit hoorde voorheen bij het gebouw de Groenlandsvaarder dat aan de andere kant staat. Deze komen we dan ook prompt tegen. Wanneer we bij De Blauwe Hand - een mooi pand uit 1647 - de Grote Bredeplaats oplopen, komen we er al vlot achter, dat we hier moeten zijn voor eten. Om er echter achter te komen wat zich aan de andere kant van dit plein bevindt, moeten we even een blokje omlopen. We worden met dit omlopen beloond met - ondanks de drukte - een plekje op een overdekt terras. Omdat het grote tafels zijn, schuiven al vlot anderen bij ons aan, waar we een gezellig onderhoud mee hebben tijdens het eten. Wanneer het donker is geworden, worden deze Visserijdagen afgesloten met vuurwerk. Wij rijden met deze bijzondere verlichting terug naar onze B&B Popta Zathe, waar de andere aanwezigen net het parkeerterrein verlaten, waar vandaan ze het vuurwerk in Harlingen hebben aanschouwd.       Kimswerd Wanneer we naar een goede nachtrust en goed ontbijt weer vertrekken, maken we van onze aanwezigheid hier gebruik om ook nog even enkele dorpen in de omgeving te bezoeken, die grotendeels in de Arumerpolder liggen. Arum was de woonplaats van Pier Gerlofs Donia toen hij hier nog gewoon boerde, voordat de Zwarte Hoop, de benden van Albrecht van Saksen, zijn vrouw Rintsje Syrtsema en vele andere vermoordden. We maken daarom nog een rondje waarmee we Arum, Lollum, Kubaard, Tzum en Tritzum, Hitzum en Achlum aandoen, om 's middags nogmaals Harlingen te bezoeken. Wanneer we even na negenen vertrekken richting Arum, stoppen we halverwege even om de directe omgeving van de plek waar Pier zijn boerderij stond te bekijken. Vanaf daar had hij vast en zeker zicht op de stadssilhouet van Harlingen.       Arum Wanneer we door de hoofdstraat Sytzamaweg rijden vallen de mooie panden op, zodat we meteen maar de auto aan de kant zetten om hier toch even een rondje te lopen. We komen zo de voormalige Spaarbank, De Gekroonde Leeuw uit 1876 (516534) en De Alde Posterij tegen. Hierna volgt de huidige PKN Hervormde kerk. Deze Lambertuskerk en toren hebben een lange historie. De leden van de Camminga State hebben hier een grafkelder. Het kerkhof rondom de kerk, dat nu bestaat uit een grasheuvel, is na 1945 geruimd. De grafstenen zijn gebruikt voor verharding van de weg en stoep, evenals de wal van de Arumerfeart. De kerk is in 1664 gebouwd, aldus een zeer verweerde gevelsteen boven de deur. Een herdenkingsteen in de toren vermeldt dat Siebe Baukes IJetsenga - ruim twee jaar oud - de eerste steen heeft gelegd op 1 augustus 1836 voor de herbouw van de toren en kerk. Ze zijn op 12 februari 1836 afgebrand. De 29-jarige aannemer G.P. Keuning uit Ureterp had het in 1837 herbouwd (39321). Ook de 81-jarige overgrootvader van Siebe, A.J. Anema Sr had hierin een bijdrage. Opvallend aan deze herdenkingssteen is de handgeschreven schrijfstijl van de tekst. Een kijkje aan de Molenrak en in de Schoolsingel levert nog een aantal mooie beelden op. De Arumer Feart spreekt natuurlijk tot de verbeelding. Daarentegen is een 17e eeuwse gevelsteen in een 'modern' pand wel vreemd en opvallend. Wanneer we weer verder rijden stoppen we toch nog even een keer om ook hier vanaf de brug het beeld van de Arumer Feart vast te leggen.       Lollum Wanneer we een stukje langs de Harnzer Feart hebben gereden, vervolgen we de weg langs de Mulier, die ons naar Lollum brengt. Hier gaat de Mulier over in de Lollumer Feart dat uitkomt op de Lathumer Feart - dat weer in verbinding staat met de Arumer Feart - en Tsjommer Feart - dat naar Franeker gaat en bij Harlingen de Waddenzee en Noordzee inloopt. Hiermee wordt duidelijk dat alle dorpjes, gehuchten en boerderijen middels water in verbinding staan met de zee. De wegen hebben er meer moeite mee op alles 'makkelijk' te bereiken. Vanaf een kleine kilometer krijgen we Lollum in het vizier. Dit geeft een mooi overzicht met beide kerken in beeld. We parkeren de auto bij de eerste kerk (39363) en wandelen even door dit dorp. Deze kerk staat hier vanaf de 13e eeuw. We lopen de Ald Haven in en komen hier weer bij de Mulier uit, waar we een mooi beeld krijgen op de haven met kade en opslagpakhuis. Je kunt je verbeelden dat dit het begin zou kunnen zijn van een mooie toekomst. Wanneer we weer teruglopen door de Elshoutbuurt, waan je zo in de middeleeuwen, al duurt dit gevoel maar heel kort. Lollum, ter onderscheiding van het buurtschap Lutjelollum onder Franeker, werd ook wel Ruigelollum genoemd, is weliswaar een klein dorp gebleven, maar heeft wel een bekend geworden persoon voortgebracht. Geertje Lycklama à Nijeholt (Lollum, 2-4-1938 – Den Haag, 18-11-2014) is hier namelijk geboren. Zij komt voort uit de familie Lycklama à Nijeholt die sinds de 16e eeuw de nodige touwtjes in handen heeft genomen. Geertje zelf heeft zich hard gemaakt voor emancipatiezaken in binnen- en buitenland en is daarvoor onderscheiden met de Aletta Jacobsprijs. In de politiek was ze bekend als een Friezin die zichzelf niet op de voorgrond plaatste en juist daardoor een gewaardeerd Eerste Kamerlid en lid van het College van Senioren was (bron: De Slachte, p. 73; Wikipedia Geertje Lycklama à Nijeholt; Parlement & Politiek Prof.Dr. G. (Geertje) Lycklama à Nijeholt). Op donderdag 21 januari 2016 komen we er achter - wanneer we de krant lezen - dat Lollum nog een wereldberoemde inwoner had, namelijk Herman Bianchi (Rotterdam, 14-12-1924 - Leeuwarden, 30-12-2015). Hierin komt naar voren dat hij figureerde als romanfiguur Karel Ravelli in Voskuils 'Het Bureau', dat hij cum laude promoveerde als overtuigd abolitionist op dit thema en dat hij aan de basis stond van de Coornhert-Liga. Hij schreef enkele bestsellers op zijn vakgebied: Ethiek van het straffen en Stigmatisering. Om een indruk te krijgen, een citaat: 'Misdaad zou ook hier [net als bij bijvoorbeeld de Mohawks, waar de strafrechtelijke organisatie ontbreekt] moeten worden gezien als een conflict tussen dader en slachtoffer en niet tussen dader en staat.' Het zal dan ook niet verbazen dat het "Herstelrecht" zijn aandacht had. Hij pleitte dan ook hiervoor, door te stellen dat het strafrecht vervangen dient te worden door herstelrecht, dus straf wordt herstel en wetboek van strafrecht wordt wetboek van herstelrecht (bron: de Volkskrant, 21-1-2016 p. 20: Onvermoeibaar strijder tegen het strafrecht). Dit doet denken aan de periode in onze geschiedenis, toen de te betalen schade door de dader nog niet in de kas van de zeer gewilde functie van asega / skeltan / schout / graaf / grietman - 'de rechter van na die tijd' - ging . Je vraagt je vervolgens af, zouden deze personen elkaar gekend en gesproken hebben? Zou het niet fantastisch zijn geweest, wanneer je in een zaal met hun beiden een tweegesprek zou kunnen volgen? We rijden verder over de Waaxenseweg naar de Lathumer Feart.       Waaksens We komen vervolgens in klein dorpje dat nog slechts enkele huizen telt. En natuurlijk de kerk (21562), die ook weer uit de 13e eeuw stamt, maar mogelijk zelfs eerder, gezien de ronde koorsluiting, die toen eigenlijk niet meer gebruikelijk was. In 1742 is de toren vernieuwd in opdracht van Edzard van Sminia (grietman), Petrus Horreus (predikant), Johannis Wigles Schulthetus en Anne Aukes (kerkvoogden). Edzard komen we ook als Idzard van Sminia (31 januari 1689 - 22 juni 1754) tegen (bron: Wikipedia Idzard van Sminia). Volgend jaar zullen we zijn woonplaats Wommels bezoeken . Ter herinnering aan de vernieuwing is er een gedenksteen met de familiewapens van de heren geplaatst in de muur (bron: De Slachte, p. 74-75).       Kubaard Vervolgens rijden we via De Bieren en Swarte Beien - over een stuk van de beroemde dijk De Slachte, gevolgd door de Leane en Greate Buorren - naar Kubaard. Vlak voor de hoek waar we de kerk vinden en met de wagen parkeren komen we de Petronella Moensstrjitte tegen. Het informatiebord vertelt dat er bewoning was in deze omgeving zo'n 500 jaar voor het begin van onze jaartelling. De omliggende 13 terpen bewijzen deze 2500 jaren geschiedenis. De eerste kerk dat hier stond is van 1275. De huidige kerk (21541) is van rond 1500. Men heeft namelijk in 1989 op de noordmuur, vlak bij het orgel, muurschilderingen gevonden van de legendarische Christoffel. Echter, uit een geschrift van vóór 1874 blijkt dat de kerk van tufsteen is gebouwd, zodat het mogelijk nog ouder is, dan de aangegeven bouwjaar van 1275. Dit alles is niet meer te zien vanwege de in 1874 aangebrachte pleisterwerk met blokmotief. De toren is in 1885 compleet vernieuwd (bron: De Slachte, p. 77-78). De eerste steen hiervoor is op 24 april 1885 gelegd door het Collegie Kerkvoogden te Cubaard, die op dat moment bestond uit L.M. Wynia, Y.B. Nijdam en J.Y. Gietema. In de kerk worden liederen gezongen van Petronella Moens. Ook hangt er een portret van haar aan de muur (bron: Kûbaard Digitaal dorpsplein Petronella Moens in Kûbaard). Petronella Moens (Kûbaard, 16-11-1762 - Utrecht 3-1-1843) is hier namelijk geboren. Toen vader Petrus Moens (Middelburg, 1732 - Aardenburg, 1803) hier in 1758 werd benoemd tot predikant bij de Nederduits-gereformeerde kerk van Kûbaard en Waaxens, huwde hij, toeval of niet, in hetzelfde jaar op 23 juli met Maria [Alberts] Lycklama à Nijeholt (~ Franeker, 10-7-1732 - Aardenburg, 1766). Het gezin vertrekt na enige tijd naar Aardenburg. Hier - in Aardenburg - maakten we eerder dit jaar kennis met Petronella Moens, toen we een beeltenis - dat hier sinds 19 mei 2001 staat - van de toen in Kûbaard werkzame Ineke Ekkers tegenkwamen . Petronella heeft haar sporen duidelijk achtergelaten, zijn we daar te weten gekomen. Aan de overkant van de kerk vinden een minibibliotheekje. It boekehûske hangt hier sinds 29-8-2014 en is gemaakt door Jaap Mosselman, Fokke de Boer en Roelof Kooistra. We scoren een boek van Theun de Vries Het geslacht Wiarda met ISBN 90-214-1130-X. We rijden weer terug naar De Slachte, waarbij we de dijk mooi zichtbaar in beeld krijgen. Wanneer we weer zo'n kilometer over de Slachte rijden komen we opeens een bijzondere grenspaal tegen (21529), dat de grens van de verantwoordelijkheid voor het dijkonderhoud moet aangeven. De stad Franeker en grietenij Franekeradeel waren deze grens overeengekomen in een overeenkomst uit 1707. Op deze hardstenen paal - de Bidlerstien (bron: De Slachte, p. 18) - staat aan de ene kant op de bovenste deel S.P.Q.F. met het wapen van Franker en aan de andere kant staat dat van Franekeradeel. Beneden kunnen we nog 1707 ontwarren. Het betreft echter een kopie dat hier in 1996 geplaatst is. Het origineel staat bij museum It Tsiispakhús in Wommels (bron: Stichting Behâld Grenspaal Kûbaard). Op de grens van Kubaard met Tzum komen we de Tsjommer Feart tegen. Bij een boom vinden we een bankje en een vreemd bouwwerkje, waarvan we het doel of nut niet kunnen achterhalen. Het zal er echter niet voor niets staan.       Tzum Na een paar kilometer over diverse dijken gereden te hebben, rijden we Tzum binnen. Al vlot komen we de boerderij Ny Herema tegen, dat tegenwoordig een boerencamping is. De eerste steen van deze monumentale kop-hals-romp boerderij (15868) werd gelegd op 18-6-1860 door de voogden van het Westerhuis Vrouwen Gasthuis: N.A. Lentz, T.S. van de Wint, C.P. Sjollema en E.R. Hessling. We parkeren even verderop in de straat de auto, daar waar de Johanneskerk (15869) staat. De terp waarop de kerk staat is nog vrij groot en hoog. De auto staat dan ook op de handrem. Met een spitshoogte van 72 meter is de toren de hoogste dorpstoren van de provincie Friesland en dan ook in wijde omtrek te zien. Deze kerk heeft nog tufstenen restanten uit de 11e of 12e eeuw in de noordkant zitten. Het gebouw heeft dan ook het nodige meegemaakt aan oorlogsgeweld en branden. Zo hield in 1516 ook in Tzum de Zwarte Hoop huis en brandde ook dit dorp plat. Slechts van de stinzen en kerk bleef iets over. Deze toren is gebouwd in periode 6-6-1548 - 20-10-1549 onder leiding van Cornelis Claesz. Op alle hoeken van de schacht is een waterspuwer of gargouille aangebracht in de vorm van een fabeldier. In 1586 waren oorlogshandeling (80-jarige oorlog) weer de veroorzaker van brand. (bron: Wikipedia Tzum (plaats), Johanneskerk (Tzum)). Restauraties vonden plaats in 1960-1964 en 2000-2003. We maken nog even een ommetje naar Tritzum, waar ons niets rest dan dezelfde weg terug te rijden. Maar aangezien dit ook een nieuwe beelden creëert, vinden wij dit nooit erg. En nu zien we inderdaad ook de toren van de Johanneskerk vanuit de verte opdoemen. We rijden nu - gezien de tijd en de aansluiting op de weg naar Achlum (zie hieronder - meteen door naar Harlingen, waar we natuurlijk nog wel even een foto van de Gertrudiskerk van Achlum - duidelijk op de terp - maken.       Harlingen (2) Even later rijden we alweer Harlingen binnen en parkeren de auto weer op de Spoorstraat. Ook lopen we nu weer via de Steenhouwerstraat en Rozengracht het centrum in. Op de Rozengracht zien we nu het brandspuithuisje Brand Spuit No. 1 uit 1767. Via de Brouwersstraat, Spekmarkt en Simon Stijlstraat komen we op de Voorstraat. Op de hoek met de Roeperssteeg zien we het geboortehuis van de bekende auteur Simon Vestdijk (7-10-1898 - Utrecht, 23-3-1971). Van deze zeer productieve schrijver komen we straks aan de overkant, in het museum Hannemahuis die aan hem een boekenkamer heeft gewijd, nog meer te weten. Zijn oeuvre beslaat ongeveer 200 titels. Hieronder valt ook zijn proefschrift Het wezen van de angst uit 1949, dat pas na zo'n twintig jaar wordt uitgegeven. Een aantal romans zijn verfilmd, waaronder Pastorale 1943, Ivoren wachters, Het verboden bacchanaal. Het pand heeft echter een rijke historie aan bewoners. Zo zou de Friese admiraal Tjerk Hiddes de Vries (Sexbierum, 6 augustus 1622 — Vlissingen, 6 augustus 1666) er gewoond hebben. De naam de Vries kwam vanzelfsprekend pas later. Hij trouwde in 1648 met Nannetje Atses die al in Harlingen woonde. (bron: Friesland en de Friezen, p. 62; Wikipedia Tjerk Hiddes de Vries). Vanaf 1656 zijn de bewoners goed te volgen op de site van Harlingen zoek je huis. Zo zou het voor de helft van Geertie Piebes, wd. de hopman Dominicus Cornely geweest zijn (1681). Wij gaan eerst even lunchen bij Wally's Croissanterie dat gevestigd zit in een fraai jugendstil-achtig pand. Ze hebben de befaamde eierbal in de aanbieding, maar dan een zelfgemaakte variant. Dus daarvan nemen we er een. Helaas verschillen de smaken. De cappuccino daarentegen smaakt uitstekend. Aangezien het museum haar deuren nog niet geopend heeft, gaan we nog even een rondje door het oude centrum lopen. Dit stukje Voorstraat ademt een aparte sfeer door de oude platanen die hier staan. Aan het einde van het eerste blok komen de toren van het voormalige Raadhuis tegen. De toren is namelijk gebouwd in de periode van het renaissancistische stadhuis dat hier tot 1730 stond. Deze was echter "door langheid des tijts en olderdom soodanig aan syne kanten verswakt en bouwvallig is geworden, dat hetselve althans niet alleen strekt tot een merkelyke ontsieringe en disfatsoen van de stadt, maar ook selfs niet sonder evident en sigtbaar gevaar en pericel van eens tot syner tyt, hetsij ten deele, hetsij ook wel voor 't geheel neder te storten, tot soo verre, dat hetselve met eenige vrugt niet wel wederom in een hehoorlyke staat kan worden herstelt". Op een tekening van J. Bulthuis uit 1723 (in Atlas van het Friesch Genootschap te Leeuwarden) zou dit goed te zien zijn. (bron: Leeuwarder courant, 22-09-1934, Vijfde Blad: Tusschen Flie en Lauwers. CLXXXX. HARLINGEN, 14. Het Stadhuis.) Hier vinden we ook een gedenkplaat (juni 1933) aan de aanleg van de Afsluitdijk - waarbij het laatste gat op 28 mei 1932, om 13:02 uur werd gesloten - die Harlingen weer vele mogelijkheden zou bieden. Willem Valk (Zoeterwoude, 22 oktober 1898 – Bennebroek, 6 november 1977) maakte deze plaat. (bron: Wikipedia Willem Valk; RKD) We lopen langs de Drie Roemerssteeg, dat voorheen de Dirk Lieuwessteeg heette (bron: Harlingen oude straatnamen. Schuin aan de overkant komen we op nummer 5 een mooi klokgeveltje tegen, dat volgens een eigen gevelsteen uit 1739 stamt. Bovenin vinden we een afbeelding van een scheepstimmerman aan het werk met een mand vol gereedschap. Onder het rood-bruin-blauw gekleurde werkje zien we nog 5 dragende elementen waarbij het lijkt alsof hierin ook nog afbeeldingen staan. Dit is echter moeilijk te zien. Waarschijnlijk is het (oude) pand in 1734 door Broer Fongers gekocht. Deze scheepstimmerman heeft hierop in 1739 dit pand gebouwd of laten bouwen (bron: Harlingen zoek je huis). Op de hoek Grote Bredeplaats en Vismarkt komen we weer het statige wijnpakhuis De Blauwe Hand tegen. Voor de 20e eeuw heette het echter De Hand (bron: Harlingen, huisnamen). Reislustige lieden kwamen echter in de 19e eeuw ook de variant De Zwarte Hand tegen (bron: Friesland en de Friezen, p. 62). We lopen het blokje om en lopen verder via de Noorderhaven - daar waar de rijkdom Harlingen binnenvoer. Nu ligt er voornamelijk nieuw en ontspannend kapitaal. Bij het Stadhuis gaan we het water over richting de Bildtstraat. Wij blijven echter over de kade van de Noorderhaven lopen. Hier hebben we beter zicht op het Stadhuis en de Beurs. 't Stadshuis te Harlingen D. de Jong, 1786 (bron: Hedendaagsche historie of Tegenwoordige staat van alle volkeren; XXIVste deel. Behelzende de beschryving der Vereenigde Nederlanden, en wel in't byzonder van Friesland. / Simon Stijl. - 1786, tussen p. 608-609) Wanneer we het gouden snijwerk van de Leeuwarder beeldhouwer W. van der Haven bekijken, zien we dat hier de Aartsengel Michaël de draak doodt. Links daarvan een kind met de 'evenaar der gerechtigheid' en aan de andere zijde vinden we het stadswapen. Men kan ook in plaats van de Aartsengel Michaël hier Sint of Heilige Michaël en Sint Joris of zelfs ridder Joris van maken. Maar ten tijde van de bouw gaat het om Sint Michaël, patroon van de stad (bron: Hedendaagsche historie of Tegenwoordige staat van alle volkeren; XXIVste deel. Behelzende de beschryving der Vereenigde Nederlanden, en wel in't byzonder van Friesland. / Simon Stijl. - 1786, p. 609). Wanneer we meer informatie zoeken over W. van der Haven, komen we bedrogen uit. Wel vinden we een Gerbrandus van der Haven die dit beeld gemaakt zou hebben. Hij zou in Leeuwarden voor 1690 geboren zijn en in Groningen in 1765 zijn overleden. (bron: Documentatie van Beeldende Kunst in Friesland). In AlleFriezen vinden we slechts één persoon. Deze laat zich in 1720 inschrijven als lid bij de Hervormde gemeente in Leeuwarden. Hij had zich op 27 maart 1720 laten dopen op belijdenis. AlleGroningers heeft ook één persoon met deze naam, waarvan de overlijdingsregistratie is gedaan op 12-1-1765. Het vermeldt tevens dat het om een vrijgezel gaat, die toen aan de haven woonde. Gerbrandus is dan ook wel bekend (bron: Wikipedia Gerbrandus van der Haven). Gerbrandus van der Haven wordt ook Gerbrandus Reiners van der Haven genoemd (bron: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland : Sneon & Snein, 16-10-1976 De fjouwerachten fan Eeltsjebaes, p. 6) Op 9-11-1690 wordt er een kind van metselaar Reiner Gerbens begraven op het Oldehoofsterkerkhof te Leeuwarden (AlleFriezen), al meldt RKD dat het om de vader ging. Daarom wordt - om die reden dus onterecht - het geboortejaar van Gerbrandus voor 1690 gedacht. Gerbrandus heeft ook een oudere broer Theodorus, tevens - maar minder goede - beeldhouwer die in 1780 overleed (Geschiedenis der Vaderlandsche Schilderkunst, p. 247). Ook weten we uit de lijst van Leden Metselaars- en Hardouwersgilde, dat Gerben Reiners van der Haven op 24-4-1713 wordt ingeschreven, waar zijn vader ook staat ingeschreven als Reiner Gerbens van der Haven (Grauta) of Reiner Gerbens Grauta (Van der Haven) die geboren is Harlingen (Metselaar 1681/01/21). Veel verder dan dit komen ook wij echter niet. We lopen daarom maar weer verder langs de Rommelhaven en Noordijs, waar we op de hoek met Franekereind een bruggetje naar de Voorstraat zien. Deze fraaie boogbrug uit 1776, de Zakkendragerspijp (20801) is de oudste van Harlingen (Monumenten in Nederland : Fryslân, 2000, p. 160) Helaas kunnen we niet zien wat er achter ramen te zien is... Wanneer we aan het eind van de Frankereind over het bruggetje naar de andere kant gaan, herkennen we meteen aan de stijl van het beeldje dat hier op een hoge sokkel staat, dat het van Evert van Hemert moet zijn. Van hem hebben we al meer gezien . Dit beeld heet Aukje en is van 2007. Ze zijn een geschenk van de maker aan de Elf Steden en staan daarom dan ook langs dé route op een plek waar de weg het water kruist (bron: Evert van Hemert 11 stedentocht). Bij de Oude Turfkade gaan we via de Fabrieksstraat, Klaverbladstraat en de Vetsmelterstraat naar de Grote of Nieuwe Kerk. De kerk vervangt sinds 1775 de in 1772 afgebroken zaalkerk met 12e eeuwse tufstenen toren dat hier op de terp gebouwd was. Deze werd de Dom van Almenum genoemd, zoals dit deel - en nog zelfstandig dorp van het latere Harlingen - toen heette. Helaas is het niet toegankelijk, zodat we de grafkelders van onder andere Tjerk Hiddes de Vries en Christoffel van Sternsee aan onze neus voorbij moeten laten gaan. Hierna lopen we snel naar het Gemeentemuseum Het Hannemahuis, dat intussen geopend is en we komen bij binnenkomst meteen een foto tegen van de naamgever van dit museum, Leendert Jacobus Hannema (1889-1964). Zeven jaar voor zijn dood begon hij met dit museum in het voormalig kantoor van dit familiehuis - Leendert is hier namelijk ook geboren. In de eerste kamer, die wij betreden, vinden we in de eerste vitrine - waarin het zilver wordt vertoond - een brandewijnkom uit 1685, dat hier in bruikleen is van de Ottema-Kingma Stichting, gemaakt door Wybe Pybes. Over Wybe zelf is verder niet veel bekend. Hij zou trouwen met Mary Gerrits en rond 1685 overlijden. Zijn carrière begon als leerling 1649 bij Hendrik Mouts en op 20 juni 1667 werd hij meester. In maart 1674 wordt "Wybe Pybes om zijn quaet leven en wandel zijn (doopsgezind) broederschap afgeseyt". Van hem zijn de volgende drie werken bekend: knottekistje / jl / M (1684) / Fries Museum, Frederiks III230, Cat. 1968. 30 brandewijnskom / jl / N (1685) / Gemeentemuseum Het Hannemahuis Harlingen, Cat. 1968. A 7 lepel / z. v. m. / Fries Museum, Cat. 1968. 568. (Gildeboek 1649-1667) (bron: Harlingen, bewoners) In de volgende kamer die we betreden vinden we de winnaar van het Rijksstudio Award 2015 van het Rijksmuseum Amsterdam. Hier zien enkele prototypes van het object 'Rembrandts handen en een leeuwenpoot'. Dit boekarmband Rembrandt Book Bracelet van Lyske Gais en Lia Duinker bevat 1400 handen uit de schetsen en tekeningen van Rembrandt. Voor de armband zien we de variant met gekruiste brocheersteek, waarvoor weer de 'index' ligt. Hierin staat van ieder opgenomen handje, de titel en objectnummer beschreven. De Simon Vestdijk-kamer vinden we hiernaast waar we zijn boeken en enkele andere persoonlijke zaken kunnen zien. Staat sinds 1973 op de Voorstraat het bronzen beeld van Anton Wachter, hier vinden we een replica van het model van dit beeld, dat gemaakt is door Suze Boschma-Berkhout (Indramayu, 31 mei 1922 – Alphen aan den Rijn, 2 juli 1997). Het beeldje dient ook als prijs voor de tweejaarlijks toegekende schrijversdebuut-erkening. (bron: Wikipedia Anton Wachterprijs, Suze Boschma-Berkhout) Ook in Langedijk (De Melker) en Leeuwarden (Mata Hari en De Frisiaan) kunnen we werk van haar tegenkomen. Verder komen onder andere een overzichtsmozaïek tegen van zo'n 350 jaar tegelgeschiedenis. De stijlen, variaties, individuele tegels en groepen samengestelde tegels die een beeld vormen. Ze hebben allemaal een plekje in dit - zeker niet volledig - overzicht. Een bijzonder schilderij - door het achterliggende verhaal en niet door de talenten van de onbekende schilder - komen we verderop tegen. Het met olieverf op doek geschilderde gezin uit 1797 betreft een vluchtelingengezin uit Pekela. Oude Pekela om precies te zijn. Hier woonden de familie Mulder dat niet Oranjegezind was - terwijl de Pekelders dit kennelijk wel waren - maar patriottisch, zoals we ook op het schilderij kunnen zien aan de vele symbolen. Op de achtergrond zien we de vrijheidsboom en vrijheidsmaagd, vooraan de keeshond als symbool van de patriotten en de vogel die de vrijheid hervindt. De kat (als orangist) wil de vrijheid van de vogel weer beperken. Nadat het gezin van Harmen Claasens Mulder zich hier in Harlingen had gevestigd werd de bijnaam van Harmen 'mooi Mulder'. Harmen was hier houtzaagmolenaar en scheepstimmerman. Verder bestond het gezin uit moeder Haike, dochters Gezina, Afijn en Elisabeth en zoontje Klaas. Hetzelfde jaar van aankomst zouden ze nog een vijfde kind krijgen. Dochter Gezina zou enkele jaren later huwen met de schipper Claas Doedens. Van deze schipper is sinds enige tijd een brief aan zijn vrouw Gezina 'algemeen' bekend. Gezina werd als Geesijn gedoopt op 3 februari 1782 (i) door de ouders Harm Klaasens Mulder en Haike Harms. De registratie van het huwelijk tussen Harm Klaasens Mulder (Wagenborgen, 02-06-1746 [i] - Harlingen, 23-06-1813 [i]) en Heike Harms (Nieuwe Pekela, 05-11-1756 [i] - Harlingen, 17-01-1829 [i]) vond plaats op 24 januari 1777 [i]. Het huwelijkscontract [i] van 4 januari 1777 beschrijft ze als Harm Clasens Mulder en Heike Harms. Uit huwelijkscontract komen de volgende gecompareerde naar voren. Voor de bruidegom: Berent Geerts Mulder, stedevader Gesijn Ebbes, moeder, was wegens swakheit afwezig Ebbe Klasens Mulder, volle broer, was versogt, maar te Embden op het schip zijnde, kon niet komen Geert Berents Mulder, halfbroer Annegijn Berents Mulder, halfzuster, was vesogt dog niet gecompareert Sije Ebbes, volle oom Voor de bruidegom: Harm Lienders, vader Affijn Harms, moeder Lijsabet Harms, zuster, getrouwd met Claas Pijbes, tegenswoordig met sijn schip in Engeland. [Dit gezin is bij ons bekend ] Leendert Harms, broer Reine Hinderks, getrouwd met Leendert Harms Anna Harms, zuster Jan Harms, broer Harm Harms, broer Getuigen: Garmt Jans en Hinderk Roelefs Afijn wordt op 1 mei 1785 gedoopt als Aafijn [i] met als ouders Harm Klasens Mulder en Heike Harms. Elisabeth wordt op 16 november 1788 gedoopt als Elijzabeth [i] te Oude Pekela, waar ze op 12 november 1788 is geboren. Haar ouders worden nu geschreven als Harm Klazens Mulder en Heike Harms. De zoon Klaas [i] wordt echter in Harlingen geboren op 28 maart 1791 waar het gedoopt wordt bij de Hervormde Gemeente in de Westerkerk op 24 april 1791. De ouders Harmen Klaasen Muller en Hayke Harmens waren kennelijk al eerder - althans zo lijkt het nu op het eerste gezicht - dan de gesuggereerde 1797 naar Harlingen vertrokken. Dit wordt ook bevestigd door de melding "betaalt de gerechtigheid f. 10:10:0 aan de gemeenteraad en verkrijgt het burgerrecht. Presteert eed van getrouwheid in handen van pres. burg. Harkenroth, op 3 aug. 1791. (burgerboek)" [i]. In 1801 wordt door scheepstimmerbaas Harm Mulder c.u. van Elisabeth Mollema en Wyger Harmens het huis en pakhuis aan de Zuiderhaven 53 (20774) [googlemap] gehuurd. Dit wordt in 1802 gekocht. En zoals gesuggereerd wordt in het begeleidend schrijven bij het schilderij, dat Haike hierop zwanger was en dat er in 1797 het vijfde kind geboren werd, dat klopt. Harmen Leenders [i] wordt geboren op 8 juli 1797 - ook in Harlingen - en ook deze zoon wordt gedoopt bij de Hervormde gemeente in de Westerkerk op 30 juli 1797. De ouders staan genoteerd als Harm Klaasen Mulder en Haike Harms. In 1811 vindt in Harlingen de naamsaanneming plaats. Harm laat zich inschrijven als Harmen Mulder [i]. Typerend is dan ook dat hij een paar jaar later overlijdt als Harmen Claasen Mulder [i]. In 1814 staat Haike nog als eigenaar - Harm is op 23-06-1813 overleden - en is winkeliersche, maar het gebouw heeft ook andere gebruiker(s) gekregen [i]. Haike huurt vanaf 1828 - volgens een huurcontract dd 19-12-1828 [i] - voor ƒ 125,- per jaar het huis in wijk E. nr 79 van Sicco Popta (de tweede man van haar dochter Geesina Harmens). We kunnen nog lezen in het huwelijkscontract [i] tussen Jan Reints Brons en Aaltje Leenders Kok dat Harm Klazens Mulder en Haike Harms (als volle moeij van de bruid) als gecompareerde betrokken waren op 21 november 1799 in Oude Pekela. In tegenstelling tot wat er bij het begeleidend verhaal bij het schilderij staat, blijkt uit het literatuuronderzoek helemaal niet dat Pekela Oranjegezind was. Aangezien het een voornaam schippersdorp was dat het moest hebben van de scheepvaart met bijbehorende handel, had het in deze periode juist zwaar vanwege de blokkades van de zeevaartroutes, door de diverse partijen . Hierdoor nam de scheepsbouwbehoefte af en sloten er zelfs enkele scheepshellingen. Achter de stokerij is nog een zaal waar diverse kunstenaars kunnen exposeren en buiten in de tuin vinden we een beeldentuin en expositie van verschillende kunstenaars, waaronder dit beeld uit 2003 van Iris le Rütte dat de naam Meisjespaard met spiegel draagt [i]. Na het bekijken van de stokerij met bijzondere film verlaten we het museum. We drinken nog even iets in Voorstraat en lopen vervolgens langs de Zuiderhaven en Zuiderplein. Hier komen een beeld tegen van de Harlinger 'Kaatser van de eeuw' Hotze Schuil (Harlingen, 29 oktober 1924 - 25 november 2005). Het beeld van Hans Jouta (Holwerd, 10 december 1966) werd hier op 5 juli 2006 geplaatst. Op de foto van het Meisjespaard met spiegel zien we op de achtergrond Bronzen vos met kuikens van Hans. (bron: Wikipedia Hotze Schuil, Hans Jouta)

Wij zijn in ieder geval weer na het drinken van onze cappuccino in herberg 'De Greate Pier' - zonder weet te hebben van dit toekomstig bezoek - zodanig opgeknapt dat we verder kunnen.

      Achlum
We vervolgen dezelfde weg richting Arum, maar net voordat we dit dorp inrijden, gaan we linkaf naar Achlum. Halverwege de Monnikenweg stoppen we even om een foto vanuit de verte te maken van de kerk en haar omgeving. Wanneer we eenmaal bij de kerk zijn aangekomen, blijkt dit een verstandige actie geweest te zijn.
De kerk staat hoog op de terp, omringd door bomen, dat het nauwelijks mogelijk is, om de volledige kerk op een normale manier op de foto te zetten. De benaming voor de kerk is dan ook 'kerk op de terp' de Gertrudiskerk. Ook deze kerk is 11e eeuws en begonnen met tufsteen. Uiteraard staat dit gebouw op de monumentenlijst (nr. 15822) en heeft het een beschrijving van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.
Wikimedia: Gertrudiskerk, Achlum en Reliwiki: Gertrudiskerk, Achlum hebben beiden een fotogallerij op de site staan. We voegen hierbij een kleurenfoto van het Mariabeeldje (zonder hoofd), gemaakt van het rode Bremer zandsteen. Dus een rondje om de kerk is ook zeker hier weer aan te raden en vind alle prachtige kleine details die ook deze muren te bieden hebben. Achlum heeft -aan de monumentenlijst te zien- nog veel meer moois te bieden. Maar het ontbreekt ons op dit moment aan tijd om alles gedetailleerd te bekijken, want we zijn immers om doorreis naar Ee. En dus missen we de Tanjabuurt en de aan het eind van de doodlopende weg liggende Great Dearsum met de stinspoort uit 1658 achter de Slachtedijk.

Wij besluiten dat dit het laatste uitstapje was en rijden op ons gemakje verder naar onze B&B te Ee en missen dus waarschijnlijk nog veel meer leuks.
De weg die we rijden voert ons door Hitzum, Doijum, Midum en Franeker, waar we tegen onze vakantieprincipes in, de snelweg A31 naar Leeuwarden nemen. Hier gaat de A31 over in de N383. Na de rotonde vervolgen we de N357 en N355. Ter hoogte van Tytsjerk slaan we linksaf en rijden we verder over de N361 en komen door Gytsjerk, Oentsjerk, Aldtsjerk en Rinsumageast. Bij Rinsumageast verlaten we de N361 en slaan we rechtsaf naar Damwâld, Driezum en Keatlingwier. We volgen de weg en rijden over de Oude Zwemmer / Aldswemmer, langs Westerburen. Vervolgens over de Dokkumergrootdiep / Dokkumer Grutdjip naar ons doel: Ee / Ie.

      Ee
We zijn nu dus eigenlijk veel te vroeg. Dus maar even een klein verkennend rondje om de kerk lopen. Waarom Ee een beschermd dorpsgezicht is, wordt snel duidelijk. Het is een mooie radiale terp, met een duidelijk stijging naar het midden, waar de kerk staat. Rond de Omgong staan dan ook de meeste monumenten van Ee.
We gaan ook nog maar even boodschappen doen in Anjum, wat even later eigenlijk overbodig bleek te zijn. Nu was de tijd daar, dat we naar de B&B "De Gastenkamer" kunnen rijden. We worden verwelkomt door de gastvrouw Adrie Huisman en ze laat ons onze verblijfplaats zien voor de komende week, die de naam 'Eb' draagt. Een goed gevulde koelkast voor het ontbijt, met een praktisch ingericht keukentje, een instelbare kleurenplafond, waarop een wereldkaart is gemaakt, zodat je vanuit je bed wereldreizen kunt maken. De sanitaire voorzieningen zijn ruim en een plaatje. Kortom prachtig, ruim en leuk zitje buiten.
Daarna heeft ze nog enkele praktische tips voor ons. Over waar je bijvoorbeeld kunt gaan eten. Hoe je naar de eilanden kunt komen en van het Lauwersmeer kunt genieten. Dat dit nuttige tips waren, zal zodra al blijken, want nuttige tips volgen wij op.
Na het leeghalen van de auto en installeren van alle spulletjes op de daarvoor geschikte plekken, togen we naar de eerste tip.

Als eerste gaan we naar de kerk van Augustinusga, maar dat is nog wel een stukkie rijden....

      Aldwâldmersyl
We rijden Ee uit zoals we het voor het eerst binnenkwamen en rijden dan ook snel op de Wâlddyk, de dijk waarvan we sinds gisteren weten, dat deze de rivier Ee in bedwang moest houden en dus ook een oude zeedijk. Bij Aldwâldmersyl, waar nog een restant te zien is van een sterk meanderende Ee, zien we ook een rond meertje, wat verdacht veel op een kolk lijkt. Door deze afleiding hebben we niet in de gaten dat we over Aldswemmer rijden en dus de plaats waar de sluis (syl) in de Aldswemmer lag en deze uitmondde en spuide in de Ee. Dit meertje, Mâllegraefsgat, nu Mâlegraafsgat, vernoemd naar Donough MacCarthy, een Ierse earl (graaf) in ballingschap, die hier vlakbij in een huis woonde, is inderdaad een kolk, of zoals het hier heet, een wiel. Het geweld van de Sint Pietersvloed in 1651 sloeg hier door de dijk en maakte een 9 tot 12 meter diep gat.

Na de Wouddijk vervolgen we de Terlunewei, waar we bij de drie Zandwielen rechtsaf slaan naar Wijgeest / Wygeast en Oudwoude / Aldwâld. Hierna volgen we de weg naar Kollum, waar we via de 'buitenwijken' de Trekweg bereiken.

      Augsbuurt
Wanneer je over de Trekweg richting Gerkesklooster rijdt en dus aan je linkerkant de Stroobossertrekvaart hebt, kom je al gauw het kerkje van Augsbuurt -of zoals het tot de 19e eeuw heette, Lutjewoude / Lytsewâld- tegen. Deze moesten we natuurlijk van dichtbij zien. Voorzichtig over het smalle bruggetje, die lichtgebogen over het water gaat en de auto op het parkeerplaatsje geparkeerd. Deze kerk en burg staan beiden op de monumentenlijst (nr. 23752 en 512869). De brug is van 1907 en dient ter illustratie van alle bruggen die ooit over de Stroobosser Trekvaart lagen maar intussen zijn aangepast of veranderd. De Stroobosser Trekvaart stamt uit 1651-1655 en had vele verschillende soorten bruggen die door het Rijk vanaf 1880 zijn vervangen door hetzelfde model, waarvan deze het gaafst is. De brug heeft schuin geplaatste bakstenen vleugelwanden.

We rijden verder langs de Trekvaart en worden een stukje omgeleidt, omdat ze met de weg bezig zijn. Bij het Prinses Margrietkanaal aangekomen rijden toch even linksaf om een stukje van Gerkesklooster - Stroobos te zien. We kunnen langs deze weg echter niets vinden wat ons nu kan boeien en rijden weer terug en gaan bij Blauwverlaat / Blauforlaet over het voormalige Caspar de Robles- of Kolonelsdiep, het Prinses Margrietkanaal naar Augustinusga / Stynsgea. We zijn iets te vroeg voor bezoek van de kerk en dus gaan we eerst een koffie drinken bij café Stynsgea. Na de koffie weer naar de kerk, maar deze bleek nog steeds dicht. En dat bleef ook zo. Als we de deelnamedata beter hadden bekeken, dan hadden we dat ook kunnen lezen.
Enigszins teleurgesteld reden we weer verder. In deze omgeving hadden we niet erg puntjes op de kaart staan en hadden we dus niet veel kerken uitgezocht. En om nu weer helemaal naar het noorden te rijden, terwijl we nu in het zuiden zijn, dat is ook weer zoiets.
En dus rijden we door deze omgeving. We slaan linksaf naar Roodeschuur / Reaskuorre en rijden over de Turfloane, parallel langs de Feansterfeart, die we even ter hoogte van It Langpaed op de foto zetten.

      Harkema

Vlasveldje Vlas (bloem, zaadbol en zaaddozen) Themapark Spitkeet, Harkema

We rijden verder en slaan rechtsaf naar Harkema / De Harkema. Hier gaan we naar "De Spitkeet". Een themapark en openluchtmuseum over het leven en wonen in deze omgeving: de Groningse en Friese heide. Dit bezoekje past natuurlijk goed in het literatuuronderzoek. We zien allerlei woningvormen, bestaansmiddelen en gebruiksvoorwerpen. Ook vinden we een miniveldje met (vezel)vlas.
Tijdens het bekijken van omgebouwde kippenhok als woning voor een pas getrouwd stel, raken we aan de praat met een man (schipper) van 82 uit Opende. We liepen bijna gelijk mee op met hem, dus bij elke woning was er weer een bespreking van het een en ander. Na de rondgang mochten we nog een cappuccino en appeltaart nuttigen op het terras, totdat het ging regenen.
We kochten een "Schrobber" of heideboender, dit is een van afwaskwast gemaakt van heidetakjes. Daarnaast ook nog het boek 'Jeugdherinneringen van Jelle Dam' gekocht. Dit behandelt het leven in deze omgeving, halverwege de 19e eeuw tot begin 20e eeuw.

      Damwoude
We verlaten dit museum en rijden door Hamshorn / Hamsherne, langs Drogeham en Kootstertille en sloegen bij Twijzel linksaf naar Twijzelerheide, de Westereen en De Valom / De Falom. Nog even langs Broeksterwoude / Broeksterwâld en we komen aan bij de fusiegemeente Damwoude / Damwâld. Bij het rijden naar de rotonde, zie je meteen, dat hier iets bijzonder is. En dus auto geparkeerd tegenover de kerk.
Damwoude is een fusiegemeente van Dantumawoude, Akkerwoude en Murmerwoude / Dantumawâld, Ikkerwâld en Moarrewâld. De strijd tussen de dorpen over waar het gemeentehuis moet komen te staan is ooit geslecht in het voordeel van Murmerwoude. In 1880 werd door de gemeentearchitect J. Duijff de tekeningen gemaakt voor een nieuw raadshuis. De drie gebouwen, raadhuis (nr. 11680), café (nr. 34304) en kerk (nr. 11675) bepalen dit beeld, wat we tegenwoordig kunnen zien en zijn beschreven in "Noordelijk Oostergo. Dantumadeel" van Herma M. van den Berg en Rijksdienst voor de Monumentenzorg uit 1984.
Over de naamgeving van Murmerwoude gaat een bijzonder verhaal. De naam Murmerwoude zou afgeleid zijn van "Moordenaarswoude", omdat in deze omgeving Bonifatius in 754 zou zijn gedood. Als straf voor deze moordpartij zou de bevolking voortaan in het gezicht 'smetten en vlekken' hebben gekregen. Eeuwen later heeft een Duitse geleerde in het begin van de 18e eeuw een onderzoek hierna ingesteld. Volgens hem waren de 'Kaïnstekenen' inmiddels weggewist van deze vreedzame mensen (Friesland en de Friezen, p. 230). Of de Goddeloze of Goddeloaze Singel, die langs de Singelsfeart, richting Veenwoude loopt, nog verband houdt met dit "Moordenaars-wolde" wordt niet duidelijk.
Wel is het natuurlijk typisch dat één van de oudste kerken Sint-Bonifatiuskerk heet, rond 1200 gebouwd en in uitgerekend in Murmerwoude staat.
Na deze verbazing, lopen we het voormalige raadshuis in, waar nu een mooie antiekwinkel huist met goed verzorgde producten uit verleden tijden.

Na het zien van dit juweeltje kon het niet anders dan deze als omslag voor een notitieboekje te gebruiken. (zie verder: notitieboekjes)

      Firdgum
Oogverblindend valt hier onmiddelijk de 13e-eeuwse toren van de in 1794 afgebroken kerk op. Dit monument (nr. 8632) staat op een terp (nr. 46210), dat samen met een aantal andere ook op de lijst staat.
Door dit beeld, blijven we dus naar links kijken, zodat we voorbij het museum Yeb Hettinga Skoalle rijden, waar het Zodenhuis ook bij staat.

      Koehool
Echter, deze vergissing brengt ons wel via Dijkshoek, over de nieuwe Sedyk naar een nieuwe verrassing in Koehool. We zijn er intussen wel van overtuigd dat we het museum ruimschoots voorbij zijn gereden en vragen een man op leeftijd, die op de fiets aan kwam rijden, of hij misschien wist waar we het museum moeten zoeken. Na de uitleg, dat het aan de andere kant van het torentje staat, vervolgde hij dat we toch zeker even de dijk op moeten gaan om te genieten van alle kleuren groen die het landschap te bieden heeft. En hij kan het weten, want hij woont zijn hele leven al hier. Wij schatten, dat dát dan toch minstens 80 jaren moet zijn.

Hjerringfiskers Voorbij.....maar niet vergeten, De herinnering blijft bestaan..... Dan zie je nog de oude huisjes De zwarte schuur waarheen de vissers gaan Zeulend met de zware bennen Vol zilv'ren haring over 't Glibberig strand Daar tussendoor ook nog druk doende Op hun kleine stukje vruchtbaar land Maar in de avondschemer staat de visser Genietend van de rust aan 't wijde Wad Daar ligt zijn boot, daar staan zijn fuiken Elk zijn regel, elk zijn pad Niets daarvan is ons gebleven Alleen de zee, de luchten wijd Wat is een vruchtbaar mensenleven In de duur van d'eeuwigheid Het nageslacht leeft verder, Het zware sjouwen is gedaan Hier en daar drijft nog een bootje De oude vissers die zijn heengegaan J.H.W. Tsjommearum

En dus volgen we zijn raad natuurlijk op. En het uitzicht is meer dan de moeite waard. Een prachtig uitzicht over de Waddenzee, waar het duidelijk vloed is. We konden duidelijk de twee eilanden Vlieland en Terschelling zien liggen. Op Terschelling ontwaren we nog net de Brandaris, de oudste vuurtoren van Nederland. De eerste Brandaristoren werd in 1323 gebouwd. Dit werd voornamelijk bekostigd door de stad Kampen, die had in deze periode het alleenrecht om voor de betonning in de Zuiderzee te zorgen, zodat dat de grotere schepen veilig van Texel en het Vlie naar de handelssteden konden komen .
Landinwaarts zien we de tinten groen, al valt dat nu een beetje tegen. Het is hoogzomer, dus sommige planten worden rijp en gelig. Wel zien we de Sint-Joriskerk (nr. 8637) in Oosterbierum, waarmee men rond 1200 is begonnen te bouwen.
Ook glijdt het beeld over de Slachte, maar net iets te hoog en daarom niet te zien, die ongeveer hier begint en waar we later vandaag nog over heen zullen rijden.
Nadat we weer naar beneden zijn gelopen, zien we op het hoekje van de weg een beeldje van de Hjerringfiskers staan. Dit beeld "De Waadfisker" is gemaakt door Frans Ram. Van hem zijn we al vaker beelden tegengekomen in het Friese landschap, zoals het borstbeeld van Jopie Huisman in Workum. Het Oudheidskundige Vereniging Barradeel heeft een gedicht van J.H.W. uit Tsjommearum tweetalig op het 'uitlegbord' laten drukken en dit geeft wel de sfeer weer hoe hier vroeger toeging.

      Firdgum
We rijden nu terug naar Firdgum, en weer moeten we door een kudde schapen rijden die hier op de dijk grazen. Wannneer we bij de toren aankomen, zien we aan de andere kant van de weg een groot bord met uitlegteksten staan. Hier staat het museum Yeb Hettinga Skoalle en daarvoor zien we het Zodenhuis .
We zijn weer iets te vroeg, dus gaan we alvast een rondje om het zodenhuis maken en een rondje om de toren. Uiteindelijk gingen we het informatiebord lezen.

Schoolwerk van Lieme Glazema, Yeb Hettinga Skoalle, Firdgum

Documentaire Omrop Fryslân heeft een tweedelige documentaire over het Zodenhuisproject gemaakt die op Nederland 2 is uitgezonden. Deel 1 Deel 2

Even later gaat het museum al open en lopen we naar binnen. We krijgen een tour door het museum en door het zodenhuis. De verzameling bestaat onder andere uit schoolspullen (van Ot en Sien tot schoolbankjes), vlasverwerking, wat natuurlijk de aandacht trekt. Ook zijn er vondsten te zien, die gedaan zijn bij de afgravingen van de terpen en een verzameling van zaden.
Bijzondere aandacht van ons gaat uit naar de schildersinventaris van schilder Lieme Glazema uit Sexbierum. Hier ligt z'n schildersdiploma uit 1939, daar een stapel tekeningen als schoolopdrachten. Art-deco zette kennelijk in die jaren nog steeds de toon.
Verder zijn er nog andere vondsten te zien, die informatie geven om het zodenhuis te kunnen bouwen, zoals het houten deurtje met penverbindingen. Dit deurtje is gevonden in Teerns/Tearns, waar nu de Tearnzerwielen liggen, net ten zuiden van Leeuwarden en komt uit begin van onze jaartelling (< 450 nC.). Een groter exemplaar is bekend uit Haithabu of Hedeby .
Tijdens de rondleiding van het zodenhuis, viel het op dat er binnen niet zoveel te zien is. Daarvoor is dit project dus ook niet. Het moet de vragen beantwoorden, waarvoor dit onderzoek is opgezet. Werken de gebruikte methoden en voor hoelang. Daniël Postma is coördinator van dit project en schrijft hierover in zijn blog.
Een enkele vraag blijft echter open ...
Na afloop bekijken we nog een film over vlasverwerking met een kopje koffie en koek.
Plots komen er nieuwe bezoekers binnen en vlot wisselden we nog enkele gegevens uit, zodat ze een boek over vlas op kunnen sturen.
Wij bekijken nog even de afgegraven terp aan de overkant en vervolgen hierna onze weg richting Franeker.

      Sexbierum
We rijden verder door Tzummarum, rijden langs Klooster Lidlum en door Oosterbierum (waarvan we kerk vanuit de verte hadden gezien). Vervolgens krijgen we een opmerkelijk beeld in onze voorruit. We zien een molen, een glazen piramide en een kerktoren. Dat is nog eens een sky-line! Dat levert een mooie foto en we naderen Sexbierum/Seisbierrum. De molen de Korenaar (nr. 8648 en Nederlandse Molendatabase FR042), de piramide van het avontuurlijk ontdekkingscentrum Aeolus en de vanaf de 13e eeuw gebouwde Sixtuskerk (nr. 8654) bepalen duidelijk het beeld.
We slaan linksaf de Tsjerk Hiddesstrjitte in en daarna rechsaf - aangetrokken door de achterzijde van een oud uitziend gebouw - de Terp op. Op het kruispunt vinden we het 40-45 herdekkingsmonument. Hierop staat de spreuk 'Ontworsteld aan de slavernij'.
Hier bekijken we even de kaart om te kijken hoe verder kunnen rijden naar Franeker. We zien echter dat we nu vlak bij Liauckamastate zijn, althans de poort hiervan. Daar rijden we natuurlijk even naartoe om een kijkje te nemen (nr. 8652, al is er wel flink aan verbouwd, nr. 20199393).
Hierna rijden we weer naar de Tsjerk Hiddesstrjitte en deze rijden we rechtdoor en met de weg mee tot we op de, jawel, de Slachte uitkomen. Deze rijden we uit tot we ten noorden over de Hertog van Saxenlaan de stad Franeker / Frjentsjer inrijden. We zien genoeg parkeerplaatsen op de Voorstraat en dus parkeren we daar de auto.

Franeker Martenastins tuin van Martenastins

      Franeker
Wij lopen verder de Voorstraat in en zien al vlot de Martenastins aan de rechterkant verschijnen. Hessel van Martena (ca. 1460-1517) liet rond 1506 deze stins bouwen.
Dit stadskasteel, dus binnen de muren van Franeker, mocht hij waarschijnlijk bouwen als dank voor zijn steun aan de Saksen, die sinds 1498 de heerschappij hadden gekregen over dit Friese gebied. Van Martena was een Schieringer en de Schieringers hadden de hulp van hertog Albrecht van Saksen ingeroepen . En dan komt een veilig versterkte stins wel van pas.
Nu huist Museum Martena in dit pand (nr. 15762). Het heeft één van de drie xylotheken van Nederland, dus de liefhebber van hout en bomen dient hier zeker te gaan kijken.
Wij lopen verder naar het museum planetarium Eise Eisinga (nr. 15668). We weten van gekkigheid niet waar we moeten kijken, toen we voor het museum stonden, want er was ook veel te zien (Monumentenlijst Franker). Op de hoek zien we het imposante stadhuis uit 1591-1593, geheel opgetrokken in Friese renaissance stijl (nr. 15724).
We gaan dus maar gauw het museum in. Hier lopen we zelfstandig door het museum en in dé kamer met planetarium krijgen we uitleg.
Na dit bijzondere uitstapje gaan we in het pandje ernaast (ook van het museum) een cappuccino drinken. Het zal ons niets verbazen, als ze hier Van Balen's koffie schenken.
Tijd om een wandeling door de stad te maken. We liepen over de Groenmarkt langs het water, waar we het ene leuke pand na het andere zagen. De meest opvallende panden op deze looproute zijn hier opgenomen.

Franeker
Telenga's Drukkerij, Eise Eisingastraat	Korenmeter- of Zakkendragershuisje, Eise Eisingastraat	Godsacker

De Groenmarkt gaat over in de Zilverstraat. Hier zien we onder andere een laag pandje van Telenga's Drukkerij (nr 15677). Wanneer we in de lange bocht van de Zilverstraat achterom over het water kijken, zien we een opmerkelijk gebouwtje, wat we later als "Korenmeter- of Zakkendragershuisje" (nr 15680) zullen leren kennen. Vanaf deze plaats lijkt het wel of het een beetje naar rechts overheld. Dat is ook niet vreemd, want het lijkt wel of er rechtonder een hoek mist. Op de foto is duidelijk de achterkant van een zilveren auto te zien op de plaats waar normaal gesproken een muur hoort te zitten. Bizar.
Aan het einde van de Zilverstraat gaan we over het bruggetje, zodat we aan de overkant op Godsacker verder lopen. Hier treffen we nog een fraaie voorgevel, die nu niet eens een keer op de monumentenlijst staat. Opvallend hieraan zijn de rechtopgaand gemetselde bakstenen, die in een bepaald ritme toch taps naar de nok loopt. Echter daarboven en daartussen is een glooiende rand in wit gemaakt. Samen met het voegwerk en een mooi gouden leeuwtje als fratskop maakt dit de moeite van het aanschouwen waard.
Voor ons wijkt nu de gracht naar rechts, samen met de straat. Hierdoor is er ruimte voor gebouwen aan het water. Hierdoor ontstaat ook alweer een mooi beeld. Wij lopen om deze gebouwen heen en gaan rechtsaf de Dijkstraat op. Bij het grachtje aangekomen gaan we over de Mauritsbrug. Op de hoek staat het volgende pand: het voormalige Klaarkampster Weeshuis of Blauwe Weeshuis (bron: Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. Deel IX. De provincie Friesland. p. 93) uit 1552 (nr 15691), met op de hoek een mooi rondgaand gevelsteen, waarop de Prior van "die Abdije Claracamp" Gerhardus Agricola wordt geëerd voor zijn goede werken. Bij geboorte heette hij Gerrit Luytzenzn (bron: Martinikerk te Franeker, Register van grafzerken, ZERK 117). We vragen ons intussen af wat er aan de riemkoord hangt. Het ene zal waarschijnlijk een geldbuideltje zijn. Maar wat zal het tweede langwerpige vorm kunnen verhullen. Een mes misschien? Ook voor de vrouw?

Doch op het einde van 1664 riep de dood van den Frieschen stadhouder Willem Frederik hem naar Friesland. Een vreesselijk ongeluk wachtte hem daar. Met zijn gevolg te paard door Franeker rijdende, viel de houten brug, tusschen de eerste en tweede Dijkstraat, door den zwaren last in, en hij stortte met vijf der ruiters in het water. Onbeschrijfelijk was 's vorsten toestand, en te midden der spartelende paarden gezonken zijnde, meende men niet anders of hij was omgekomen. Eindelijk had een van zijne edellieden, Bentinck geheeten, het geluk om het paard, dat op den vorst lag, met inspanning van alle krachten weg te trekken en zoo hem te redden. Hij leefde nog, maar hij had veel geleden. Hij was aan hoofd en hand gekwetst, en had van zijn paard een slag op de borst bekomen, die hem groote pijn veroorzaakte. Een der deftigste bewoners der stad, Sophia van Vervou, weduwe van den ridder Joachim Andreae, bood hem hare hulp en haar huis aan, dat thans nog als een gedenkteeken van den hechten bouwtrant onzer vaderen als Martena-huis te Franeker bekend is. Hier vond de vorst eene liefderijke verpleging, en weinige dagen na het ongeval was hij reeds in staat om, in eenen brief aan zijne zuster, niet alleen zijne toenemende beterschap te melden, maar om ook zijn dankbaar gemoed lucht te geven en God te danken voor zijne hulp hem in het bange oogenblik toegezonden. Die brief is gelukkig bewaard gebleven, en is ons een dierbaar gedenkstuk van zijne reine en ongeveinsde godsvrucht. De brug te Franeker, waar het ongeval plaats had, hersteld zijnde, wordt nog heden ten dage de Mauritsbrug genaamd. Een steen, op welken eene voorstelling van het ongeval was uitgehouwen, werd in den gevel van het nabij de brug gelegen weeshuis geplaatst, en de graveerkunst beijverde zich, om deze gebeurtenis te vereeuwigen. Er bestaan daarvan vier platen, die men aan de graveerstift van Jan Visscher en Pieter Nolpe te danken heeft, en die met Latijnsche en Nederlandsche puntdichten van Francius en Vondel prijken. bron: Biographisch woordenboek der Nederlanden : 1852-1878 / A.J. van der Aa, Deel 9

Naast deze gevelsteen hangt rechts nog een gevelsteen, de Mauritssteen, met een opmerkelijk beeld en verhaal. Anno 1665, den 6den jan n. styl wert sijn Doorlfurstel. Gen. Johan Mauritz furst tot Nassow hier wondelik uyt watersnoodt verlost'. Zoals we op de foto kunnen zien, is het volgende aan de hand. Graaf Johan Maurits van Nassau (1604-1679), bijgenaamd de Braziliaan (hij was gouverneur-generaal van Nederlands-Brazilië van 1636-1644), keert die de 27e December 1664 met zijn gevolg terug van de begrafenis van zijn broers. Hier stond toen nog een houten ophaalbrug. Omdat de kettingen braken, storten ze allemaal in het water en konden maar met moeite worden gered. Ter herinnering aan dit voorval werd hier dus een mooi gehouwen steen in de muur gebracht (Friesland en de Friezen, p. 46).
Nu vallen echter een aantal zaken op. 6 januari 1665 is niet hetzelfde als 27 december 1664. Wanneer we naar steen kijken zien we de twee kettingen nog aan de brug vastzetten, maar ligt het gedeelte waar de brug kantelt in het water. Wanneer we de stamboom van Jan van Nassau-Dietz (1561-1623), de vader van Johan Maurits bekijken zien daarop geen sterfjaar 1664 voorkomen, maar wel drie maal 1665, van drie zussen: Sophie Margareta (1610-1665), Maria Juliana (1612-1665) en Elizabeth Juliana (1620-1665). Helaas staan hierbij geen data bij. Dus of het om zussen gaat ipv broers wordt hier niet duidelijk.
Uit het verhaal van Biographisch woordenboek der Nederlanden blijkt dat met 'de broers' de Friese stadhouder Willem Frederik van Nassau-Dietz (1613-1664) wordt bedoeld. Deze Willem Frederik schoot op een jachtpartij met zijn zadelpistool, maar deze weigerde dienst. Toen hij het pistool op 24 oktober ging schoonmaken, vuurde het wapen alsnog. Het schot ging door zijn kin en kaak. Al zijn tanden waren hierdoor loskomen te zitten en hij kon niet meer slikken, met gevolgd dat hij een week later, op 31 oktober 1664 stief. Hij werd bijgezet in de Grafkelder van de Friesche Nassaus in Leeuwarden. Maar wanneer dit plaatsvond wordt niet duidelijk.

Briefje met bloedvlek van de Friese stadhouder Willem Frederik, 1664 Omdat hij wegens het ongeluk niet meer kon spreken, 'sprak' hij middels briefjes. Over het ongeluk met het pistool schreef hij: “Sij woud geen vuijr geven, doe sach ick ernae en in die tijt ginck se los.” Op een ander: “Dat Veugling bij mijn wijf en kinder blijft”. Veuglin was Vegilin van Claerbergen , in wie hij veel vertrouwen had. Op een ander briefje vroeg hij om op zijn zoon Hendrik te letten. Deze was nog maar zeven jaar oud en zou hem later als stadhouder opvolgen. In het najaar van 2013 kon op dit briefje gestemd worden in het kader van "Stuk van het Jaar".

Het Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek (NNBW), 1223 schrijft ook dat dit in 1665 plaatsvond: waar hij na de begrafenis van Willem Frederik (1665) te Franeker door het instorten eener brug, waarover hij reed, nauwelijks den dood ontkwam.
Ondanks dat we nu al enige tijd voor deze Mauritssteen stilstaan willen we toch nog even de aandacht vestigen op de twee klein gezichtjes, eigenlijk neus en mond, die rond de tekst 'verstopt' zitten. Gecentreerd boven en onder de tekst zien we de sierlijnen bijeenkomen in een gezichtje. Dit zijn toch detailtjes, die te leuk zijn om niet even te melden.
We lopen nu gauw verder de Dijkstraat af en komen op de Breedeplaats. En ja, hier staat weer vanalles aan monumenten. Klein Botnia (nr 15660), Martinikerk met toren (nr 15661 en 15662). Ook aan het begin de Voorstraat springt het Camminghahuis of Sjaerdemahuis (nr. 15771), oorspronkelijk uit ongeveer 1400, in het oog. Tegenwoordig huist het Kaatsmuseum in dit pand.
We zien op een bord dat het Jabikspaad of Jacobspad/Jacobuspad ook over dit plein loopt (van Sint Jacobiparochie tot Hasselt, om vandaar verder naar Santiago de Compostela te lopen). Ook zou op dit plein de Hollandse graven, als amtenaren van de Duitse keizer, in de hoge middeleeuwen op het schild worden geheven, om het recht te spreken.
Wanneer ons nog eens naar de kerktoren richten zien we aan de linkerkant een cirkelvormige aanbouw, waar waarschijnlijk een trapje naar boven gaat. Bovenin zit namelijk een houten constructie dat een aansluiting heeft op de toren, waar vermoedelijk ook weer een ingang gemaakt is.
Na een half rondje om de kerk, liepen we ook weer dezelfde weg terug. We staken het plein weer over naar de Hofstraat. Vergeet in deze straat het 17e eeuws gevelsteen met zeilschip op te merken. Bij het grachtje gaan we het bruggetje over naar links de Heerengracht op. Hier vallen meteen het voormalige armenhuisje (nr. 15699) op. Aan het eind gaan we rechtsaf de Prins Mauritsstraat in. Hierna lopen we al gauw op een leeg en (na net zoveel schoonheid gezien te hebben) lelijk aandoende Zuiderkade. We gaan linksaf en zien gelukkig al snel een oud pakhuis, zoals we ook in Dokkum hebben zien staan, maar dan een maatje groter. Vervolgens lopen we om het oosterlijke verdedingspunt, waar jongere (waarschijnlijk eind 19e, begin 20e eeuw) maar mooie panden staan. Na de punt krijgen we zicht op de Turfkade van Franeker. We zien tevens dat de plek waar ooit een houten brug lag, bij de Oosterpoort, nu een dam ligt dat de Noordgracht in tweeën splitst.
Wij gaan niet de Turfkade op, maar buigen linksaf de Zuiderkade en Dijkstraat op. In ons geheugen hadden we een aantal restaurants gezien op Godsacker of op het verlengde daarvan en dus sloegen we rechtsaf Godsacker op. Bij het bruggetje lopen we weer de Zilverstraat in, waar we weer zicht krijgen op het Korenmeter- of Zakkendragershuisje. Nieuwsgierig geworden naar de muren, lopen we er toch maar even naar toe. Aanschouw op de foto de wonderbaarlijke contructie, dat waarschijnlijk een probleem heeft opgelost, om dit zo te bouwen. We zien nu ook dat de deur openstaat. En dus kijken we naar binnen. Het blijkt een onbemand doe-het-zelf museumpje te zijn. Net zoiets als we vorig jaar in Hollingstedt aan de Treene hebben gezien op Dag 3, toen we langs de Dannewerken fietsten .
In dit museum word uiteraard ingegaan op het korenvervoer, de handel en maten. Maar ook de vervolgstappen of de stappen hiervoor. We zien onder andere de zaaiviool, diverse vlasverwerkingsobjecten en grappig genoeg draait hier dezelfde film die we vanochtend in het museum Yeb Hettinga Skoalle te Firdgum hedden gezien.
We lopen weer terug naar de Zilverstraat en komen daar het Chinees Indisch restaurant "Cheung Kwong" tegen. We zoeken hier een mooi tafeltje bij het raam, maar kennelijk niet in het goede 'restaurant'-gedeelte, want ons wordt gevraagd of we daar niet willen gaan zitten. Maar we zijn al aan ons plekje gehecht en dus mogen we hier ook wel blijven zitten. Is deze chinees goed? In 2011 was het de beste van Friesland en landelijk stond het op de 8e plaats. In 2012, stond ze op 33 (maar nog steeds nr.1 van Friesland). En als we er dan van uit gaan dat er minimaal 2500 Chinese restaurants zijn in Nederland, dan is dat dus best goed. We laten het ons dus zeker smaken. We zijn niet de enige. Talloze auto's komen aanrijden, waar een persoon uitstaptt en de auto verder rijdt. Er is hier nauwelijks parkeergelegenheid op de gracht. En even later zie je ze aan de overkant rijden, om vervolgens weer voor het pand die ene persoon -met eten- weer te laten instappen. Het menu telefonisch bestellen en even later ophalen is kennelijk uitstekend op elkaar afgestemd. Vriendelijk contact met automobilisten ontstond, wanneer er kennelijk nog aan de balie besteld moest worden, want dan werden er meerdere rondjes gereden. Kortom een vermakelijk schouwspel voltrok aan ons raam.
Na het eten lopen we over de Groenmarkt en Raadhuisplein terug naar de Voorstraat.

      Boer
We rijden de stad dezelfde weg uit als we gekomen zijn. Na het kruisen van de autosnelweg A31, rijden door naar Dongjum, waar we rechts afslaan. Op deze weg naar Boer, vallen de kleine lege terpjes in dit landschap op. De terpjes zijn ongeveer ter grote van een boerderij en niet erg hoog, maar hoog genoeg om op te vallen. Even later zien we in Boer nog iets opvallens opdoemen. De Mariakerk (nr. 15850), helemaal bepleisterd en steenrood-oranje geschilderd. Men is met bouwen begonnen in de 12e eeuw. Erg opvallend is de ingang aan de zuidkant. Aan beide kanten een pilaster versierd met festoenen, die in drie kleuren beschilderd zijn: blauwgroen, goudgeel en steenrood. Daarboven een fronton met leeuwen die in vier kleuren geschilderd zijn, nu inclusief lichtblauw. Daarboven een denne-appel. De leeuwen tonen schild met letters en in het fronton zijn ook nog de letter te ontdekken. Zo ontstaat van links naar rechts C I - I V X - H.N.P.
Deze ingang is afkomstig uit de Elgersmastate, die hier ooit eens stond.

      Hantumhuizen
We rijden eerst naar Metslawier en rijden via de Roptawei het land in. Voor de Jaarlasloot nemen we een scherpe bocht richting Niawier, wat we niet zullen bereiken, omdat we direct links afslaan naar Hantumeruitburen en Hantumerhoeke, waar we vervolgens afslaan naar Hantumhuizen / Hantumhuzen, waar we het 13e eeuwse St. Annakerk in het oog krijgen.
Hier parkeren we maar eens op het parkeerplaatsje.

Hantumhuizen In de St. Annakerk troffen onder andere dit kleurrijk epitaaf van Pybo van Emingha en Biueck Sioerda aan. Anno 1571 in Januario sterf de eedele Erent- veste ende seer descrete Pybo van Emingha. Anno 1563 in Martio sterf de eedele ende zeer duechtsame Juffrou Biueck Sioerda. Ende legge beijde begrave in deze kerck der saelig Aemcke Jaerle steen.

Dit is een goede keus. De deur staat open, er zijn mensen bezig met werkzaamheden in de kerk, dus wij kunnen mooi een kijkje nemen. Op de scheibogen en gewelven zijn vermoedelijk in de 14de of 15de eeuw in de kleuren blauw en rood ornamenten geschilderd, die we nu nog kunnen aanschouwen. Ook valt de kleurrijke epitaaf op (zie foto hiernaast).
We gaan nu ook maar eens een trap op en komen er al snel achter, dat betreden van de diverse ruimtes voor eigen risico is. De manier van betreden, bedenkend dat je ook weer terug moet, is niet wat we gewend zijn, maar we doen een poging. Op de eerste verdieping, treffen we een nauw trapje naar beneden aan. Dit doet denken aan de trap aan de buitenkant van de Martinikerk dat we gisteren in Franeker zagen. En aangezien de muren erg dik zijn, past dit trapje ongezien in de muur. Waar het naar toe leidt, hebben even niet onderzocht. We klimmen nog een trapje op. Op deze verdieping vinden we het raderwerk van de klok, wat ook wel eens bijzonder is om te zien. Ook de pijpen van het orgel zijn hier te aanschouwen. Een deur op hoogte, waaraan we kunnen zien hoe dik de torenmuur is, leidt waarschijnlijk naar de ruimte boven de kerk onder het zadeldak. Dit is ons net iets te avontuurlijk en laten we het voor wat het is. Verder gaat er nog een trapladder naar boven, telkens een verdieping hoger. De eerste nemen we nog, daarna houden we het voor gezien. Weer buitengekomen maken we nog een rondje om de kerk (nr. 38700) en hierbij valt het achterste windvaan ons op.

We rijden dezelfde weg weer terug naar Hantumerhoeke, waar we de route vervolgen naar Hantum. We rijden door naar Brantgum, waar de kerk gesloten is. Omdat we intussen een andere stins voorbij gereden rijden we weer terug naar Hantum, maar we kunnen de stins niet ontdekken. Ook hadden we de afslag naar de Pybemawei over het hoofd gezien, waaraan ook nog een stins zou liggen. Of er verband is tussen Pybo van Emingha en de Pybemawei is ons niet bekend. Rustig in de rondte kijken is er hier even niet bij, want we worden op de hielen gezeten door een enorme vrachtauto, die duidelijk geen toeristische route aan het rijden is. We duiken de weg naar Raard in om hopelijk de vrachtauto van ons af te schudden, wat ons lukt. In de net gereden vlakte hebben uit onze ooghoeken geen stins kunnen zien, dus mogelijk staat het er niet meer.

      Hegebeintum
We rijden nu enigszins parallel aan de Dokkumer Ee, al is dat ongeveer een kilometer van ons verwijderd. We rijden door Lichtaard en Reitsum naar Ginnum, waar we rechts afslaan, voor ons volgend doel, Hegebeintum. Hopelijk hebben ze daar eten, want we beginnen toch weer trek te krijgen. We parkeren bij het bezoekerscentrum "Terp Hegebeintum" van Hogebeintum / Hegebeintum.
Het belangrijkste van Hegebeintum is, dat het 600 voor Christus al bewoond werd en dat de terp grotendeels is afgraven voor het vruchtbare grond (welke waarschijnlijk is verdwenen in de vele dalen van de vele turfafgravingen, om hiervan vruchtbaar land te maken).
Helaas voor ons is bijna al het eten gisteren opgegeten en er is nog geen nieuwe gehaald, al is men bereid dit accuut te doen. We nemen dus genoegen met de laatste tosti en koffie.
Eén van de heren die we hier aantreffen, is tevens de gids voor de rondleidingen. En een gids willen we uiteraard graag. Het verhaal van de gids gaan we hier natuurlijk niet verhalen. Wel dat we in de kerk erop gewezen werden dat de aanwezige hoeveelheid rouwborden nergens met zovelen aanwezig waren. En zoveel rouwborden zijn er ook niet meer in Friesland. Het exacte aantal is ons even ontschoten, maar het getal ligt onder de honderd exemplaren.
Hier hangen er achttien. Vele borden zijn slachtoffer geworden van de Reformatie en later nog eens van de periode van de Bataafse Republiek, waar alles met afbeeldingen van wapenschilden werd vernietigd vanwege de oude omvergeworpen standenmaatschappij.
De romaanse kerk stamt uit ongeveer de 11e danwel begin 12e eeuw. Het bezit nog enkele stukjes fresco's.
Na dit zeer geslaagde bezoek en bewustwording van tal van zaken, nemen we afscheid, nadat we nog een aantal zaken uit het winkeltje hebben gekocht, waaronder in ieder geval twee boekjes: Hegebeintum : Kerk & Terp / Louw Dijkstra en Terpenland : Hallum, Marrum/Westernijkerk, Ferwerd, Blija / Freerk van Hallum en een aantal brochures.

      Genum
We rijden terug naar Genum / Ginnum, omdat we hier op de heenweg ook nog een kerkje hadden zien staan. Grappig genoeg zagen we de kerk bij binnenkomst van het dorp nog wel, maar opeens waren we het kwijt. Dus toen we het dorp alweer bijna uitwaren, hebben we de auto maar gekeerd en vanaf deze plek zien we de kerk weer staan. Het staat zo dicht langs de weg op z'n terp met daarom een haag, dat je het gewoon vanuit de auto niet kunt zien. Nu de auto maar langs de kant van de weg gezet.
De kerk was dicht, maar de sleutelbeheerder woonde naast de kerk. Dus daar om de sleutel gevraagd. De sleutelbeheerder liep graag met ons mee en vertelde onderwijl het verhaal. De kerk was inderdaad leeg en kaal en werd af en toe gebruikt voor exposities van deze of gene kunstenaar. Het kerkje is daarentegen wel de oudste van de vlieddorpen, ergens 12e eeuw. Deze conclusie heeft men getrokken vanwege de vondst van restanten dowestien (tufsteen). Het kerkje word ook wel de Stephanuskerk genoemd, omdat de oudste klok uit 1344 door de gieter Stephanus is gegoten. De tweede komt uit 1490. Verder is er nog een vermoedelijk 12e eeuws muurschildering te zien waarop in rood een Maltezer kruis en een Turkse knoop staat.
Onderwijl hebben we nader kennis met elkaar gemaakt en wist hij nog een boektitel Genum : Tussen Genum en de Groot Garde, die van pas zou kunnen komen. Ook kent hij iemand die mogelijk nog een exemplaar overhad. We lopen met hem mee naar huis, zodat hij even het adres kan opzoeken. Intussen bied zijn zijn vrouw ons vriendelijk een kopje koffie of thee aan, wat we even vriendelijk afslaan, vanwege de tijd. Het was intussen al bijna half vijf. Na dit fijne en onderhoudend gesprek gaan we weer weg. We krijgen echter nog een tip om even naar de overkant van de straat te lopen. "Dat zouden we wel op prijs stellen." Inderdaad, toen we naar de overkant liepen, waar enkele grote jongens met een radiografische bestuurbare racewagen aan het schreuren waren, zagen we de Roorda State en dat stellen we inderdaad op prijs.

      Jannum
We rijden verder naar Jilsum en bij het kruispunt daarna slaan we links af naar Janum / Jannum waar zich een kerkmuseum bevindt. Dit was echter gesloten. Enige voorbereiding is dus nodig, om dit museum te bekijken. Het idyllisch plekje maakte veel goed, want voor het bekijken van de omgeving en de buitenkant van de kerk (nr. 11688) bestaan geen openingstijden. Enkele stenen grafkisten (museumonderdeel) staan buiten en zijn dus ook zo te bezichtigen. Ook de hangende klokkenstoel valt op.
Al met al zeker het bekijken waard, maar wel eerst even bellen.
Bij het terugwandelen naar de auto, valt het op dat ook hier een groot stuk van de terp is afgegraven. Zal het al een keer zijn onderzocht hoeveel kub grond (eeuwenoude gft) er totaal bij de terpen vandaan gehaald zijn?

      Bartlehiem
We rijden dezelfde weg een stukje terug en vervolgen het daarna de weg naar Burdaard, waar we de Dokkumer Ee of Foudgummer Feart oversteken en waar we rechtsaf afslaan richting Bartlehiem / Bartlehiem. Het is kennelijk melktijd want we moeten opeens stoppen, omdat er een kudde koeien over de weg komt, op weg naar het melkstation. Na dit schouwspel kunnen we weer verder, maar al snel mogen we weer langs de kant van de weg gaan staan. We rijden namelijk het beroemste bruggetje van Nederland voorbij. En ja, dat mag niet op de foto ontbreken. Aangezien de schaatsers onder deze brug doorrijden, komen ze dus vanaf de Aldtsjerkerster Feart. Dat is dus inderdaad een belangrijk stukje. Het is niet erg breed en de schaatsers gaan heen en terug naar Dokkum en komen hier dus twee maal langs.

      Wyns
We rijden verder langs de Dokkumer Ee of Foudgummer Feart richting Leeuwarden. Aan de andere kant zien we Tichelwurk, waar tot 1920 het Wynzer Tichelwurk rode baksteen produceerde. Er stonden ooit vier tichelwerken aan de Dokkumer Ee.
Even verderop komen aan in Wijns / Wyns en dat doet ons herinneren aan het adres wat we in Genum gekregen hadden. "Dan kunnen we meteen ook wel het boekje halen", bedenken we. En dus gaan we op de huisnummers letten. Maar zo simpel is het natuurlijk niet. Nadat we aan een bewoner gevraagd hebben waar ons gezochte huisnummer zich zou bevinden, werd het ons duidelijk. De huisnummers zijn niet op volgorde, maar eerder historisch. Prima, toch?
We vinden het desbetreffende huis en volgende probleem is, waar kunnen we een voordeur vinden. Het moge intussen duidelijk zijn, dat de oriëntatie op het water is en niet op een pas veel later gecreëerde weg. De weg, dat was de Dokkumer Ee.
Gelukkig wordt dit probleem als vanzelf opgelost, doordat de bewoners net om het hoekje komen wandelen. Na een korte introductie, worden we uitgenodigd om binnen te komen, waar we verder spreken. Na een korte speurtocht komt het boekje Genum : Tussen Genum en de Groot Garde van Johannes van Dijk tevoorschijn en aangezien het eigenlijk niet over is, wordt er na enig wikken en wegen, toch maar het besluit genomen, dat ik mee kan krijgen. Zodoende kan ik straks het kader van Genum beter plaatsen in het geschiedenisontdekkingsverhaal, waarvoor we beide heren bij deze nogmaals willen bedanken.

Het wordt echter steeds later en we zijn niet echt in de buurt van ons B&B-appartementje, dus het wordt tijd dat we zelf ook weer eens op zoek gaan naar eten.
We rijden een stukje door de weiland over een lokale weg, zodat we op de N361 uitkomen. En deze weg heet de Lauwersseewei en kan ons zo naar huis voeren. En dat ging best vlot. De kleine 25 km hebben we in een kleine 25 minuten afgelegd.
Na een opfrisbeurtje gaan we op weg naar Dokkumer Nieuwe Zijlen, om het tweede restaurant aldaar uit te proberen. Maar helaas, deze is dicht vandaag. De volgende poging is Anjum. We zien een paar eetgelegenheden aan ons voorbijtrekken, die allen gesloten zijn.

      Kollumerzwaag

In Kollumerzwaag staat "Willem's húske", een zogenaamd woudhuisje. Dit is een tamelijk jong exemplaar, gebouwd ca. 1846, maar wel geheel gerestaureerd.

We stoppen we even in Kollumerzwaag / Kollumersweach, wanneer we de kerk uit de 12e eeuw (nr. 23747) tegenkomen. Deze is uiteraard ook dicht.
Wel maken we nu kennis met een voor ons nieuw fenomeen: het woudboerderijtje of in dit geval het woudhuisje (nr. 23749) dat de naam "Willem's húske" draagt. Deze staat op dit moment te koop voor € 135.000 kk, zodat we een kijkje binnen kunnen nemen.

Wanneer weer een eind verderop zijn komen we weer een woudhuisje tegen. Deze is duidelijk in een andere staat. Jammer.
We komen uit op de bekende N356 en rijden naar Burgum. Hier gaan rechtsaf de Hillemaweg op. Voor degenen die ook naar Bears willen, zoals wij en graag de toerische routes rijden, niet doen.
Maar wij doen het dus wel en beginnen aan een prachtig tochtje door het weidelandschap. Erg mooi om te zien. We rijden langs Kleinegeest en rijden met weg een haakse bocht mee. Even later nog een keer, waaruit we kunnen concluderen, dat we nu even hard weer terugrijden. Maar dan opeens een splitsing. Links of rechts? Wij gaan links en pakken daarna meteen een weg rechsaf. Helaas zien we nergens bordjes, dus we hebben geen idee waar we rijden of waar we heenrijden. Weer een splitsing. Nu pakken rechts, met de logica dat we dan tenminste totaal gezien nog enigszins rechtdoor rijden. We komen zowaar uit in een dorpje Suawoude / Suwâld. Dit dorp rijden we door tot we op de dijk Monnikenweg komen. Hier hebben we prachtig uitzicht over het landschap en Wide Ie. Even later rijden we alweer Burgum binnen. We hebben dus een mooi rondje gereden.

      Swichum
We vervolgen onze weg over de N356 om het water, intussen Krûme Ie geheten, over te komen. We slaan bij de N913 af en rijden langs Garyp. We kruisen de N31 en gaan rechtsaf de Stûkenwei naar Warten en Midsbuorren volgen. Hierna komen we door Wergea en bij het volgende -vreemd gecreëerde- kruizing gaan we linksaf naar Swichum. De drempels op de Ayttadyk mogen we serieus nemen en dus rijden we hier heel voorzichtig over. Het voordeel hiervan is dat je in ieder niet iets heel bijzonders voorbijrijd, zonder dat je het in de gaten hebt. Aan de Nicolaaskerk (nr. 24519) is sinds 1200 gebouwd. Swichum zelf bestaat veel langer en is zelfs van voor onze jaartelling. Het ligt namelijk op een natuurlijke verhoging, al is later ook als terp verhoogde uitbreiding bijgekomen, dat weer later is afgegraven. We hebben geen kijkje genomen, al hadden we dat wel moeten doen. Honderd meter terug is voldoende parkeergelegenheid gecreëerd.

      Bears
Wij rijden verder naar Wirdum en steken de A32/N32 over om via Weidum bij Beers / Bears uit te komen. En wat gaan we hier doen. In ieder geval de Mariakerk (nr. 8470) waar men in de 13e eeuw met de bouw is begonnen en (de restanten van) de Uniastate bekijken. We melden ons in de kerk waar het Informatiecentrum van dit museum zich bevindt. We hebben -zo blijkt al gauw- mazzel, want eigenlijk is het Informatiecentrum gesloten. Maar deze vrijwilliger was er toch, dus dan maar open zijn, waar wij natuurlijk erg blij mee zijn.

Uniastate, Bears
Het terrein van Uniastate met vorm en poort van de Uniastate.	De poort van de Uniastate
Voor de poort(deur) van de Uniastate	Eerste verdieping van de poort (museum) met diverse objecten.

We beginnen in de kerk, waar een uitgebreide rondleiding krijgen. We worden op allerlei zaken gewezen, de grafstenen op de grond, de grafkelder, de bijzondere verbouwingen, het alziend oog, met zon en maan. Ook de kerkbundels zien er fraai uit. Aangezien er ook educatieve tours voor basisscholen worden gegeven, staan er ook een aantal informatiezuilen in de kerk die ook voor ons boeiend zijn.
Hierna gaat laat hij ons het terrein van de Uniastate zien en vertelt ons alle mogelijkheden die deze plaats bied, van trouwpartijen tot evenementen. Het terrein is inderdaad ruim. Na de toegangspoort, waar gewezen worden op de 'wasstraat' naast de poort, waar paard en wagen langzaam over een bestraatte helling het water in kon rijden om gepoest te worden, mogen in de poort via zo'n fijn klein rondgaand trapje naar boven, zoals op de foto staat bij de St. Annakerk in Hantumhuizen. Onderweg komen nog iets tegen dat dienst kon doen als toilet. Boven zien we een uitstalling van allerlei zaken. Steensoorten en vormen, allerlei ornamenten, opgravingsfoto's en informatie. Ook de nog recente geschiedenis van de stalen luchtspiegeling van de Uniastate wordt verteld.
Hierna bekijken we de luchtspiegeling van Beb Mulder.
Na de tour komen we nog even terug in de kerk waar we nog even de mediatheek bekijken en onderwijl is er iemand allerlei interessante foldermateriaal voor ons aan het verzamelen. We hadden zelf ook al het een en ander uitgezocht en dus kwamen we met een behoorlijk lading suggesties terug in de auto. Enkele zijn meteen nuttig, zoals de boekjes van Rita Mulder-Radetzky Staten, stinzen en stadshuizen in en rond Leeuwarden, Staten en landhuizen in Zuid-Fryslân en Staten, stinzen, poortgebouwen en landhuizen in Noordelijk Fryslân van de Stichting Staten en Stinzen.

Rita Mulder-Radetzky schreef het volgende:

Maar natuurlijk ook boekje Geschiedenis van Uniastate en de kerk van Bears kunnen wij niet laten liggen. Ook Twaalf stekjes : Bijzondere ontmoetingsplekken in Noordoost-Fryslân kan mogelijk nog van pas komen. Dit is een project van Keunstwurk en lanschapsbeheer Friesland.

      Jouswier
Wij beginnen deze tour maar gewoon om de hoek bij Jouswier. Hier zagen we iedere keer dat we er langs kwamen een kerk staan. En het is natuurlijk vreemd, dat we kilometers gaan rijden om kerken te bekijken, terwijl ze ook erg dichtbij aanwezig zijn. De kerk van Jouswier ligt, zoals we op de foto goed kunnen zien, op een afgegraven terp. De vanaf 1300 gebouwde en meerdere malen verbouwde Petruskerk (nr. 31575) was helaas dicht en de sleutelbewaarder was niet aanwezig. Maar het aanzicht was al schilderachtig genoeg om even van te kunnen genieten.

Boven de toegangsdeur in de toren staat een uitgebreidt verhaal over de eerste steenlegging: In den jare 1776 op den 13 Junij is de eerste steen gelegd aan deze kerk in den naam van den Hoog-Welgeboren Heer J.H. Goeddaeus, regter in civile en criminele zaken Dijkgraaf en Vendumeester van Bourtange, Wedde, Nieuwe Pekel A en verdere onderhorige dorpen en Fortressen in Westwoldingerland, etc. etc. in derzelver Echtgenoote, de Hoog Welgeboren Vrouwe J.A. van Burmania, bezitterse der Fideicommissaire goederen van wijlen Zijne Excellentie J.G.C. van Burmania in leven Generaal van de Infanterie, Generaal Quartiermeester, Kolonel van een Regiment te voet, Gouverneur van Sluis in Vlaanderen, Intendant van den staat, etc. etc. alsmede Opperhofmeester van wijlen Hare Koninklijke Hoogheid Mevrouw Anna Prinsesse Douariere van Oranje en Nassau etc. door Gosling Lourens Kamerbewaarder van de Edelmogende Heeren Staten van Vriesland en Administrateur van de voormelde vastigheden; ten overstaan van: den Hoog Welgeboren Heer Jr. J.H.U. van Burmania Grietman en Oostdongeradeel besteed en opgebouwd onder besturing van den Wel Geboren Heer H.H. van Wijckel, Secretaris van het collegie der Edel Mogende Heeren Gedeputeerden Staten van Vriesland; Gosling Lourens. Dom: J.J. Florison waardig leeraar in de Gemeente Jezu Christi te Metslawier en Niawier, Hans Meinarda Not: Publ: Fiscaal en Collecteur Generaal van Oostdongeradeel en Dirk Jacobs, Kerkvoogden van Metslawier tot deze kerkbouw Speciaal gecommiteerd 1834’. (bron: Noordelijk Oostergo : Dongeradelen / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1983, p. 360)

      Metslawier
We rijden de N358 weer op en rijden over de Suderie (Zuider Ee) en slaan af bij Metslawier / Mitselwier. Hier komen we bij flink bebouwd dorp, net als Ee, met op een terp ook de kerk. De Tsjerkebuorren staan dicht op de kerk, zodat het fotograferen van de kerk nauwelijks mogelijk is. Of je moet het in de winter/voorjaar doen, wanneer de bomen nog geen blad dragen. De kerk (nr. 31583) heeft op de buitenkant van het koor een gedenksteen ingemetseld met daarop de tekst:
"Anno 1570 op Aldarheilige dach
Savens is het Water hier in
Der kercke hoech West 1 Voet en
Sijn fardroncke in dese gritenije
1801 mensken"
Dat zijn veel mensen die hier toen het leven hebben verloren.
We lopen door de steegjes en zien op de kerk een windvaan in de vorm van een gekroond wapen.
Een eindje verderop bevindt zich café-restaurant Veldzicht in een mooi straatbepalend pand.
We stapen weer in de auto en rijden naar de rotonde, waar we rechtdoor rijden en zien de stellingmolen Ropta (nr. 31577 en molendatabase 105). De molen ligt op een uitrit na, helemaal door een bedrijf ingesloten en een vrachtauto blokkeert het uitzicht, dus een mooie foto maken lukt niet.

Op de noordkant van de muur van de Sint-Johanneskerk in Morra is een dichtgemetselde ingang te zien in de vorm van een sleutel-gat.

      Morra
Even later komen we uit in Morra / Moarre, waar we naar de Sint-Johanneskerk (nr. 31586) rijden, al is dat nauwelijk mogelijk, omdat men met de weg bezig zijn. En het straatje is erg nauw.
Men is met de bouw begonnen zo rond de tweede helft van de 13e eeuw en de kerk is regelmatig verbouwd. Opmerkelijk is bijvoorbeeld de dichtgemetselde deurpost in de vorm van een sleutelgat. Of dit de enige in z'n soort is, is onduidelijk. Wij hebben zoiets nog niet eerder gezien. Iets anders wat opvalt zijn de twee windvanen. De achterste is herkenbaar als man, de heilige Johannes, op paard. De windvaan op de houten toren blijkt een viool te verbeelden. De kerk had oorspronkelijk een stenen zadeldaktoren. Deze is echter ingestort door bouwvalligheid. In 1843 is er een houten geveltoren voor in de plaats gekomen. Als voorbeeld voor dit model hebben de kerktorens in de Bohemen gediend. De viool als windvaan is geïnspireerd op de klassieke muziek uit de Bohemen. Het kruis onder de viool was gesmeed door Michiel Heegstra in 1919, waaraan hij wel vier weken heeft gewerkt. Het is in de jaren '60 van de twintigste eeuw vervangen door een nieuwe die gemaakt is door zijn zoon Age Heegstra. Age werkte er met helper Eeltje Jansma en nieuwe lastechnieken er twee lange dagen aan. De vaan draait op een ingebouwde glazen stuiter ¹.

noten:

1.
Mailwisseling Greet Atsma, 29-9-2017, 18-11-2017 (met dank aan kleinzoon Michiel Heegstra voor de informatie);
Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 09-08-1980 Morra voelt zich het Bokwerd van Oostdongeradeel : Kruis van eigen smid

      Lioessens
Een stukje verderop ligt het tweelingdorp van Morra, genaamd Lioessens / Ljussens. Aan de kerk (nr. 31576) van Lioessens is ook weer gebouwd van halverwege de 13e eeuw. Wat hierbij opvalt, is de omlijsting om de deur bij toren en aan de andere kant de enorme steunberen om de kerk in evenwicht te houden.

Windvaan in de vorm van een vissersschip 'de snik'. Deze op de Sint-Antoniuskerk in Paesens is belegd met bladgoud.

      Paesens
Enkele kilometers verderop komen we bij de andere tweelingdorp Paesens / Peazens en Moddergat.
Paesens, vernoemd naar het riviertje De Paezens, dat bij Foudgum/Dokkum ontstaat en bij Paesens in 't Wad haar water loost. Ook de Sint-Antoniuskerk (nr. 31593) is ontstaan halverwege de 13e eeuw. De windvaan heeft uiteraard de vorm van een vissersschip. In dit geval 'de snik'. Het is belegd met bladgoud.

Wadlopen met Harm Jan Wilbrink en daar wat klei oogsten. Van deze klei zelf pottenbakken met een Workshop Waddenklei i.s.m. MOOIwerk Dokkum en meenemen als je eigen waddensouvenir. (zie verder: Workshop Waddenklei )

Wadlopen met Harm Jan Wilbrink en z'n paarden Fred en Willem bij Paesens-Moddergat. (zie verder: lokaal-kerstactie)

      Moddergat
We vervolgen de weg en bij het begin van de Oere in Moddergat / Moddergat parkeren we de auto op een parkeerplaats, waar nog net plaats is voor onze auto. Op de hoek gaan we eerst maar eens weer een cappuccino drinken.
Natuurlijk gaan we de dijk op voor het uitzicht. De trapopgang leidt ons langs het Vissersmonument, met daarop de namen en leeftijd van de 83 personen die op zee zijn gebleven. In de nacht van 5 op 6 maart 1883 ging bijna de hele vissersvloot, 17 blazers en aken van Moddergat-Paesens in een storm ten onder.
De jongste was 12: H.C. de Haan van de W.L.19 "De Drie Gebroeders". De oudste H.D. de Boer was 71 en voer op de W.L.12 "De Jonge Wealtjes". Een ramp voor dit tweelingdorp.

Op de dijk hadden we een prachtig uitzicht over de dorpen, landerijen, wadddenzee en eilanden. De vuurtorens van Schier of Schiermonnikoog waren goed te zien. De Noordertoren (rood) uit 1853 en Zuidertoren (wit) uit 1853 en sinds 1950 dienst doende als watertoren, staan beiden op de lijst (nr. 33328 en 398179).

Nadat we uitgewaaid waren, lopen we weer naar beneden, naar museum 't Fiskershúske. Bij de ingang vinden we meteen het museumwinkeltje. Omdat we straks alweer in Ee moeten zijn, bekijken we dit dus maar eerst en nemen we alvast mee wat ons interessant lijkt, want straks hebben daar vast geen tijd meer voor.

Gevonden in museumwinkel van 't Fiskershúske:
De ramp van Moddergat / Het vergaan van de vissersvloot van Paesens en Moddergat op 6 maart 1883 / R. IJbema, H. de Haan. - [Moddergat] : Stichting 't Fiskershúske, 2008. - ISBN 978-90-70626-13-6. - Vijfde druk	Paesens-Moddergat / Maaike Kuipers. - Drachten : Noord-Nederlands Bureau voor Toerisme ISBN 90-73845-55-6 Monument van de maand, jaargang 6, deel 2	Zeedijken in het noorden : Mythes en feiten over 2000 jaar kustbescherming / Fokko Bosker. - [Groningen] : Noordboek, 2008 ISBN 978-90-330-0751-4

In het museum zelf maken we kennis met de oude vissershuisjes, de inrichting uit diverse periodes. In het oudste huisje (1794) zien we het leven rond 1850. De kamers van 'Klaske's Húske' zijn meer in de stijl van de vroege jaren van de twintigste eeuw. We zien al bekende objecten van onze ouders en grootouders voorbij komen. We kijken nog even snel naar de permanente expositie 'Vissers van Wad en Gat', waar we allerlei scheepsmodellen en ander vissersmateriaal zien.
Om ons niet hoeven te haasten, lopen we nu maar terug naar de auto om weer naar Ee te rijden.

Op advies van het museumpersoneel vervolgen we de weg, langs de garnalenfabriek, waar we dus niet aan toegekomen zijn, maar ook graag even kijkje hadden willen nemen. We slaan linksaf naar Oosternijkerk / Easternijtsjerk of Nijtsjerk, waar we dus over het stroompje Paesens rijden. We rijden langs de Sint-Ceciliakerk (nr. 31588), alsof het er niet staat en rijden over de N358 naar Ee.

      Langs de Dokkumer Ee
We fietsen over de Stienfeksterwei naar -zoals het nu heet- de Dokkumer Grutdjip / Dokkumergrootdiep. Hier kunnen we over de dijk langs het kanaal en rivier fietsen tot we in Dokkum zijn. Het is een mooie fietstocht. Graankavels zijn omringd door een veldbloemenpracht. Op de graslanden grazen (vermoedelijk) Friese paarden. En over het water komen ons bootjes en schepen tegemoet. Kortom, op het ontbreken van het zonnetje na, perfect.

Filmpje over de steenfabriek of It Tichelwurk in Oostrum bij Dokkum uit 1927 van de familie Helder. Vanzelfsprekend staat dit industrieel erfgoed op de monumentenlijst (nr. 408868). In 1873 is Jan Helder Pzn., handelaar te Aalzum hier begonnen met zijn Tichelwurk. Jammer om te zien dat het niet echt wordt onderhouden. Vergane glorie, terwijl je nog duidelijk glorie kunt zien!

Langs de Dokkumer Ee. De schoorsteen van voormalige steenfabriek bij Oostrum. De ring op 3/5 hoogte. De ring op 2/5 hoogte.

Op de achtergrond, richting Dokkum, zien we duidelijk de schoorsteen staan. We hebben het al vaak vanuit de verte gezien, maar nu fietsen we heel dicht langs wat ooit een steenfabriek was. De spoorlijntjes liggen er nog. Ook de droogloodsen staan er nog. Je zou er zo een prachtig werkend museum van kunnen maken.
Dit zal dan wel één van de vier andere steenfabrieken zijn, waar we het nog bij Wyns op Dag 11 over hadden . Een aantal schepen liggen in de haven en aan de kade, maar deze wekken de indruk, dat ze niet meer mee mogen doen in het economisch spel.
Ons fietspad leidt ons om dit terrein heen. De schoorsteen is bijzonder mooi. Enkele detailfoto's zijn zeker de moeite waard om gezien te worden.

      Dokkum
Na het kruisen van de door ons reeds vaak bereden N361, door er onderdoor te fietsen, komen we in het jongste gedeelte van Dokkum. Over een slecht stoeptegelfietspad bereiken we het historisch centrum van Dokkum. Van de stad Dokkum staan er 143 monumenten in het rijksmonumentenregister. Die zullen we vandaag vast niet tegenkomen.
De eerste zien we als we aankomen op de brug van de Halvemaanspoort. We kijken we uit op De IJsherberg (nr. 13167). We fietsen door de lange Oosterstraat en zet de fietsen langs de Diepswal, vlakbij de Zijl en museum het Admiraliteitshuis, waar we nog een kijkje willen nemen. Maar eerst een bakje koffie op de Grote Breedstraat. Net als we op het terras willen gaan zitten, blijkt de tas nog achterop de fiets te zitten. Dus gauw weer teruggelopen, maar natuurlijk was dat nergens voor nodig, want de tas zat nog steeds achterop de fiets. Met vertraging dan nu toch aan de cappuccino.
Na de koffie begint het licht te regen en dit wordt de rest van de middag afgewisseld met af en toe een buitje. Wij lopen in deze winkelstraat van winkel naar winkel en hebben nauwelijks last van het water.
We besluiten een winkelketen binnen te gaan, die we niet kennen, maar wel al vaker gezien hebben, deze vakantie. We hadden de indruk dat het voor de jeugd was, maar daarin hebben we ons dus vergist. Na ruim een uur kijken en passen, zijn we beiden geslaagd.
En zo lopen we van winkel naar winkel, want het is leuk winkelen zo, zonder overal dezelfde winkelketens, die van elke plaats hetzelfde maken.
Aan het einde van de straat zien we de VVV, waar natuurlijk ook even rondkijken. Hier vinden de educatieve DVD "De Hemel op Helwerd" over de historische ontmoeting van de 8e eeuwse prediker Liudger en de blinde bard Bernlef. Dit kunnen we niet laten liggen.
Na nog enkele winkels aan de andere kant van de straat te hebben bekeken, komen we weer aan bij het terrasje van de cappuccino en dus gaan we maar weer even zitten. Tot onze schrik zien we dat het wel al richting halverwege de middag loopt, en dus lopen we gauw richting het Admiraliteitshuis.
Maar op de hoek van de Kleine Breedstraat en Diepswal zien we een soort kantoorboekhandel. Daar kunnen we nog wel 'even' naar binnen, want in de etalage lag een interessant boek. Binnengekomen ziet het er hopeloos voor ons uit. Hier zijn we nog wel even zoet en geven we ons over aan het moois wat we hier tegenkomen. We zijn gelukkig op de fiets en hadden al flink uitgepakt met kleren, dus we moeten ons beheersen! En dat doen we dan ook.
Na het afrekenen worden we vriendelijk bedankt met een lang niet gehoorde zinsnede: "Bedankt voor uw klandizie". Leuk dat ze dit nog bij Bergsma Boek & Kantoor gebruiken.

Gevonden bij Bergsma Boek & Kantoor:
De taal van recht en vrijheid : Studies over Middeleeuws Friesland / Oebele Vries; Anne Tjerk Popkema, Han Nijdam, Goffe Jensma m.m.v. Saakje van Dellen (redactie). - Estrikken/Ålstråke 91, ISSN 0921-7657. - Gorredijk : Bornmeer, 2012. - ISBN 978-90-5615-277-2	Friese graafschappen tussen Zwin en Wezer : een overzicht van de grafelijkheid in middeleeuws Frisia (ca. 700-1200) / Dirk Jan Henstra. - Estrikken/Ålstråke 92, ISSN 0921-7657. - Assen : Koninklijke Van Gorcum, 2012. - ISBN 978-90-232-4978-8	Woudboerderijtjes : kleine boeren op de Friese zandgronden / Bauke Boersma; Fonger H. de Vlas, Jelma Sytske Knol. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2010. - ISBN 978-90-330-0904-4 Tweede druk mei 2013	De laatste Aedema : roman / Marjolijn van Heemstra. - Amsterdam : De Bezige Bij, 2012. - ISBN 978-90-234-7134-9

Maar nu gaan we echt naar het Admiraliteitshuis, wat gehuisvest is in panden die ook op de lijst staan (nr. 13101).

754: Bonifatius bij Dokkum vermoord / Marco Mostert. - Verloren verleden, deel 7. - Hilversum : Verloren, 1999. - ISBN 978-90-6550-448-7

Kerken in Noordoost-Friesland : uit de romaanse en de romano-gotische tijd = Kirchen in Nordost-Friesland : aus romanischer und frühgotischer Zeit = Churches in the north-east of Friesland : from Romanesque and Romano-Gothic times / Albert Buursma; Auke de Boer (bijdrage). - Grote kunstgidsen = Große Kunstführer, 229. - Regensburg : Schnell & Steiner, 2007. - ISBN 978-3-7954-1838-0

In dit museum zien we naast het verhaal van Bonifatius , opgravingsvondsten en de geschiedenis van Dokkum. Ook diverse kleding en sieraden zien we hier, wat thuisgekomen weer enkele maanden later tot een ontdekking zal leiden.
Na afloop hebben we natuurlijk ook weer in het museumwinkeltje onze ogen de kost gegeven en kunnen we de volgende boeken niet laten liggen.

We lopen met alle tassen over de Diepswal weer naar de fietsen en zien aan de overkant weer dat smalle roze huisje. Willen dit nog zien, met al die tassen in de hand? Het antwoordt was dus, ja. Dus lopen we verder over De Zijl, de Dijk door De Doorbraak tot we voor het huisje staan. We concluderen, dat het geen klein smal huisje is, maar waarschijnlijk de opgang voor de etages boven de winkel. Dus is het meer een soort uitbouw.
Een paar panden verderop zien we iets anders opmerkelijks. Een badhuis! Dat kom je toch niet veel meer tegen. Maar na een praatje is het volkomen duidelijk en logisch. Hier komen nog zoveel bootjes naartoe, die geen douche of wasmachine aanboord hebben, dat het natuurlijk reuze handig is dat je ergens kunt douchen en je was kunt laten schoonmaken en strijken. Dat wordt namelijk prima verzorgd in Badhuis Dokkum. Het zit dan ook op een ideale plaats zo tussen de Baantjegracht en Zuidergracht.
We slenteren verder door de Keppelstraat, langs de Vlasstraat en door de Stenendam, waarna we op 't Nauw uitkomen. We zien dat de Wortelhaven net een opknapbeurt heeft gehad, maar nog net niet is afgerond. We slaan linksaf en lopen langs 't Nauw naar het Zuiderbolwerk waarop de korenmolen De Hoop (nr. 13186 en molendatabasenr. 57).
Via het Baantjebolwerk, komen we op het westelijk bolwerk met daarop de koren en pelmolen Zeldenrust (nr. 13097 en molendatabasenr. 59).
We vervolgen de weg en lopen over de brug van het Klein Diep, zodat we op het Westerbolwerk uitkomen. Wij gaan hier echter meteen vanaf en lopen de Koekebakkerssteeg in en slaan daarna linksaf de Legeweg in. Deze lopen we helemaal en komen uit bij de Hogepol waar het voormalig Kantongerecht in gevestigd was (nr. 13125).
Wij slaan links af en komen uit bij de Hanspoort, waar wij Achterom gaan en vervolgens weer op de Markt uitkomen. Hier kiezen we de Hoogstraat, zodat we bij D'Angelo uitkomen, waar we gaan eten.

We gaan nu voor een pizza en na de cappuccino lopen we rustig naar de fietsen aan het einde van de straat. Na even puzzelen hoe we alles achterop de fiets krijgen, vangen dezelfde route huiswaarts aan.

      Kollum
We rijden over de intussen vertrouwde N358, over de Nieuwe Dokkumer Zijlen naar Kollum / Kollum. We parkeren de auto op het winkelcentrum aan de Meester Andreaestraat, waar we meteen nog even de laatste Friese inkopen doen.
Hierna lopen we naar de Voorstraat, waar we aan ons laatste (mini)verkenningstocht beginnen. Het is echter steeds weer verbazingwekkend hoe we ons kunnen laten verrassen door in dit geval één straat. Maar het dan ook niet voor niets weer een beschermd dorpsgezicht, waarbij de Voorstraat de centrale as is. En dat kun je in één oogopslag zien in de monumentenlijst.
Wat weer een geschiedenis schuilt er achter (bijna) elke pui. Een site met meer dan 500 foto/ansichtkaarten vertelt het verhaal.
De Historische Buitenplaats Philippusfenne springt -al ligt het ver naar achteren- wel in het oog (nr. 529468).
Een eindje verder lopen we langs de Feddesteeg. Het lijkt wel of hier achter het pand aan de Voorstraat nog huisjes zijn vastgebouwd. We zien, als we goed kijken nog 4 deuren met ramen en minifaçades bovenaan de rand.
We passeren het Zijlsterried met eerst het Oosterdiepswal en vervolgens het Westerdiepwal. Aan de andere kant zien we het oude rechthuis uit de 16e eeuw, waarin de gevangenencel nog aanwezig zou moeten zijn. Tevens is het oude rechthuis het eerste stenen huis, volgens de muurschildering, die aan de waterkant te zien is.
We lopen door naar de Maartenskerk (nr. 23728) uit begin 12e eeuw.
Bij een restauratie in 1882 zijn er diverse fresco's ontdekt. Helaas is de kerk nu gesloten.
We keren weer om op een terrasje een koffie te drinken.
Hierna lopen we nog even door de Eyso de Wendtstraat en zien aan het begin van de Oostenburgstraat de Oostenburg staan (nr. 23726) uit 1838.
We lopen de straat verder in en staan voor het voormalige postkantoor en het huidig Oudheidkamer Mr. Andreae (nr. 512873) uit 1888, maar deze is wederom dicht en gaat pas 's middags open. Dat is jammer, want dan zijn we alweer weg. Mr. Andreae's woonhuis hebben we aan het begin van de Voorstraat gezien, het Philippusfenne.
Aangezien we bij het water niet verder kunnen, lopen we dezelfde weg weer terug en passeren de locale Bruna, waar toch maar even een kijkje nemen.

Gevonden bij de Bruna:
Foestrum [westergeest] : gemeente Kollumerland c.a. / Ybele Steenstra. - Lelystad : Ybele Steenstra, 2012. - ISBN 978-90-9027204-7	Fryslân = Friesland : ±1926-1934 : schaal 1:25.000 / Anoek van der Leest, Meindert Schroor, Huib Stam (samenstelling en redactie); Hans Konings (kaartcontrole); Thijs Caspers (eindredactie). - Grote Historische Topografische Atlas. - Tilburg : Nieuwland, 2006. - ISBN 978-90-8645-006-0	De Slachte : de oude dijk, de geschiedenis, de landschappen, de dorpen, de marathon / Ultsje Hosper, Peter Karstkarel, Siem van der Woude. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2002. - ISBN 978-90-330-1218-1 Tweede geactualiseerde herdruk 2008

En op de laatste dag kunnen we dit toch niet laten liggen. De laatste twee waren we al regelmatig tegengekomen, dus moesten nu toch maar mee.
Een aantal panden verder staan we even stil voor de etalage van Land Schoenenmode, sinds 1870. Toch maar even binnen kijken. Na het één en ander gepast en gekocht te hebben, kregen we wederom bij het verlaten van de zaak Bedankt voor uw klandizie te horen.
Je zou haast gaan denken, dat het hier toch nog gebruikelijk is. Daar gaan we dan maar van uit.

Wij lopen stilletjesaan toch weer bepakt en bezakt richting auto.