Op zoek naar een mooi, leuk en uniek cadeau? Ga in nieuw scherm naar mijn schrijfboekjes en pasfotoboekjes-site. Of bekijk de kleurrijke schilderijen-expositie van m'n broer.

Het Bildt Een hedendaags historisch reisverslag van de route

Conceptversie 0.51, 16 oktober 2023 

Bestel De Ommelanden De presentatie van de boekenset De Ommelanden heeft plaatsgevonden op zondag 25 september 2022 tussen 13.00 en 15.30 uur te Westerwijtwerd! De Ommelanden maakt deel uit van de reeks Het water verbindt. Bekijk voor meer informatie - ook over de presentatie - op Het water verbindt of bestel direct de eerste set uit deze reeks. Ook Het Bildt maakt deel uit van deze reeks en zal in druk verschijnen.

'Kruistocht in Spijkerbroek' 'Rondje om Zwitserland' 'weekendje Noord-Groningen' 'Ontdekking van de Vrije Friezen' 'Hanzesteden aan de Oostzee' 'Friesland - provincie in Nederland' 'Friesland uit het veen' 'Aan de oevers van de Schelde' 'Rondom de Gelderse IJssel' 'Binnen en rondom de Westfriese Omringdijk' 'De Ommelanden' Dit is alweer ons tiende reisverslag, behorend bij de Ontdekking van de Vrije Friezen en de handelende Friezen. Wederom verbrokkeld in twee plekken in de regio. De eerste week zullen we doorbrengen in Het Bildt en de tweede week rijden we langs de IJssel. Dat zal een vervolg op 'Rondom de Gelderse IJssel' zijn. Het verhaal van de Friezen, die wonen op het land en water tussen het Zwin en de Wezer en het literatuuronderzoek brengt ons dit jaar bij het laatste gewonnen gebied in de huidige provincie Friesland. Deze reis zal - als laatste deel van het onontgonnen gebied in de provincie - deze drieluik afsluiten. De vorige twee delen 'Friesland - provincie in Nederland' en 'Friesland uit het veen' bezochten we in de periode 2013 - 2019 en worden nog steeds aangevuld met tussentijdse bezoekjes. Dit jaar gaan we in het land wroeten dat sinds begin 16e eeuw is ontnomen aan de zee. Hoe dit in z'n werk is gegaan zullen we hopelijk de komende dagen ontdekken. Tevens zullen we uitstapjes maken naar 'het oude land' in de omgeving. Voor het gemak is de route hierbij geplaatst. Klik op de route-afbeelding voor een vergroting in een nieuw scherm. Of u klikt op de Google-maps link, om de route hierin te volgen. Ook voor de foto's en andere afbeeldingen geldt: klik op de afbeelding voor een vergroting in nieuw scherm. Reist u weer mee? achtergrondskaart momenteel: bron bewerkte (detail, vierkant, verlicht en kleurvermindering) achtergrondskaart: KK3584 kaart De Bildt foto: Peter Karstkarel, Tresoar, licentie (CC BY-NC 4.0) (wisselkaart) bron bewerkte achtergrondskaart: Kaart van de grenzen der voormalige Middelzee behoorende by de Verhandelingen van P. Brouwer Pz. en W. Eekhoff over dat onderwerp. - Leeuwarden : L. Schierbeek, 1834 Geschiedenis Stiens

Dag 1: van huis naar Ouwe Syl kaart 1

Op deze verjaardag vertrekken we nog later dan gebruikelijk, bij aanvang van onze vakanties. Het is nog net geen middag, wanneer we de snelweg richting het noorden nemen. Bij het - voor ons - nieuwe knooppunt Heerenveen, nemen we door een verkeerde fly-over in het hoofd, de verkeerde afslag. Hierdoor rijden juist niet naar het noorden, maar weer naar het zuiden. Een goed begin van de vakantie, zullen we maar zeggen. Gelukkig volgt al snel een afslag dat ons ook naar het noorden kan leiden. De eveneens nieuwe A32 begeleidt ons golvend door twee nieuwe Akwadukts naar het voltooide knooppunt met de A31 dat ons westwaarts om Leeuwarden leidt. De N383 en N398 brengen ons tenslotte na zo'n drie uur rustig rijden in Stiens.

Stiens Over de Juckemaleane, Nije Poarte en Skilwei bereiken we het centrum, waar we de wagen parkeren voor de Jumbo op de Pieter Jellessingel. Hier gaan we straks even de boodschappen doen. Maar eerst gaan we aan de overkant van het kerkhof bij Grand Cafe De Smalle Brug onze eerste vakantie-cappuccino drinken. Hierdoor komen we langs een nieuwbouwpand dat er, sinds de laatste dat we hier liepen op 15 december 2018 - op terugweg van de plaatsing van Jan Ketelaars "Wachten op hoog water" eerste vrouw , nog niet was. Toen was hier nog een gapend gat, op de plek waar eerst een pand stond met daarin Call me Telecom en Steakhouse en Pizzeria Palmyra 1. Dat pand werd rond 1850 gebouwd 2 en was lange tijd het terrein van Hiddenga’s kruidenierszaak, dat hier vanaf 1918 van start ging. Vader Harmen Hiddenga (8-8-1904 - 21-7-1985 3) droeg het stokje over aan zijn zoons Hendrik Hiddenga (1928) en Gerben Hiddenga (1931). De kruidenierszaak maakte deel uit van het Collectieve Inkoopvereniging (CIV) ‘Oostergo’, een samenwerkingsverband van zelfstandige kruideniers. CIV sloot zich in 1945 aan bij Enkabé, de Nederlandse Kruideniers Bond (NKB), een landelijk keten. Hendrik Hiddenga was lange tijd bij het CIV toezichthoudend commissaris. Nadat de zaak begin 1980 stopte, trad hij in dienst bij Poiesz 4. Voor de sloop van dit pand wordt 7 augustus 2017 een melding bij de gemeente ontvangen 5. Voor de bouw van deze twee woningen worden in de zomer van 2018 de vergunning (11026950) 6 aangevraagd. Die wordt eind oktober verleend, waarna de belanghebbenden nog 6 weken de tijd krijgen om bezwaar tegen deze beslissing aan te tekenen 7. Op 13 maart 2019 krijgt de aanvrager de vergunning, met gebruik van openbare ruimte 8. Het resultaat is een prima in een rustig straatbeeld passend pand. Omdat er op dat moment geen bladeren aan de bomen zaten, was dat een uitgelezen kans om de Grote of Sint Vituskerk er even van alle kanten op te zetten. Dat zou ons nu niet meer lukken. Maar over dat gebouw later meer. Eerst even een cappuccino en toiletgang. Daarna de boodschappen voor minimaal het weekend, zodat we straks in ieder geval kunnen ontbijten en iets voor in de avond in huis hebben. Na het boodschappen doen, komen we een dikke tien minuten later aan bij ons tijdelijk verblijf 't Laaisterplakky in Ouwe Syl. Dat is Oudebildtzijl in het Nederlands en Aldebiltsyl in het Fries. We worden hartelijk ontvangen door eigenaar Geertje Plantinga, waarna ze ons naar het verblijf begeleidt. Na de uitleg van enkele zaken, laden we de auto leeg en zetten we de spulletjes snel op hun plek. We willen namelijk nog voor sluitingstijd even langs een boekhandel in Leeuwarden om een 1:25.000 provincie-atlas te kunnen scoren. noten: 1. Google Street View - juli 2016; 2. Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0081100000004909; 3. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-08-1985 Familiebericht; 4. Archieven.nl: Historisch Centrum Leeuwarden. Toegang 1610 Kruidenierszaak Enkabé Hiddinga te Stiens, 1952-1980; 5. Overheid.nl: Gemeenteblad : Officiële uitgave van de gemeente Leeuwarderadeel, Nr. 144569, 21 augustus 2017 Melding; 6. De Krant van toen: Huis aan Huis, 11 juli 2018, pagina 6 Vergunningen; 7. De Krant van toen: Huis aan Huis, 31 oktober 2018, pagina 6 Vergunningen, Gemeenteblad : Officiële uitgave van de gemeente Leeuwarden, Nr. 229822, 30 oktober 2018 Vergunning; 8. De Krant van toen: Huis aan Huis, 20 maart 2019, pagina 6 Vergunningen; internetraadpleging: 5-6-2020

nieuwbouw Pieter Jellessingel, Stiens bebouwingsgat Pieter Jellessingel, Stiens De Smalle Brug, Stiens Grote of Sint Vituskerk (noordzijde), Stiens Grote of Sint Vituskerk (westzijde), Stiens Grote of Sint Vituskerk (zuidzijde), Stiens

Leeuwarden In een klein half uurtje rijden we rustig naar Leeuwarden - in het Fries Ljouwert, in het Bildts Luwt en in het Stadsfries Liwwadden 1. We parkeren de wagen naast het Westerpark in de Molenstraat, waar we van 8-18h twee uur mogen staan met de blauwe schijf, behalve op koopavonden. Na vragen aan een voorbijganger wanneer het hier koopavond is, kunnen we hier dus rustig gaan staan. Het was immers al na vieren. We lopen via de Westersingel en Vrouwenpoortsbrug het oude centrum met verdedigingswal binnen. route door Leeuwarden, 12-8-2014 kaart 12a Friesland uit het veen Precies het stukje waar we de vorige keer - zomer 2014 - nog niet waren geweest. Via de Westerplantage lopen we zo de Nieuwestad binnen. Linea recta gaan we naar Boekhandel Van der Velde op zoek naar de Topografische Atlas - Friesland - 1:25.000. Maar in geen velden of wegen is deze te vinden. Hulp van het winkelpersoneel biedt uitkomst. Het is uitverkocht! En ook niet meer in de winkelvoorraad beschikbaar. Na nog een kijkje bij het tweedehands gedeelte, waar het ook niet aanwezig was, gaan we nog een poging doen bij de ANWB-winkel in de Ruiterskwartier. Maar ook dit blijkt tevergeefs. Soortgelijke alternatieven zijn er eigenlijk niet. Dus wat ons betreft mag de uitgever 12 Provinciën weer aan de bak met hun serie topografische atlassen van de Nederlandse provincies. Maar goed, daaraan hebben wij nu niets. We lopen daarom maar weer terug naar de Nieuwstad en komen zodoende door de Oude Lombardsteeg, Passage de la Baleine, waar we onder een project van de Mannen van Staal door lopen. Dit Walvisskelet, brengt de verbinding van Leeuwarden met de Middelzee terug. Immers Nieuwstad ligt in de Middelzee van weleer. Het is een zeer indrukkend werk met een afmeting van 60 x 3.40 x 7.80m. Het is een kunstwerk van Giny Vos (Rotterdam, 30-10-1959 2). Het werk werd op donderdagavond 27 augustus 2015, bij invallende schemering onthuld, door het essentiële onderdeel van het kunstwerk, de dynamische ledverlichting, aan te doen. Zo is dit steegje, waar nauwelijks iemand 's avonds en 's nachts nog door heen durfde of wilde, verworden tot de steeg met wereldse allure à la een Parijse passage. De onthulling werd verricht door Leeuwarder wethouders Sjoerd Feitsma en Henk Deinum 3. We lopen over de Lange Pijp naar de terrassenzijde van Nieuwestad en bekijken wat er zoal op het menu staat. Ter hoogte van de D. Martenapijp komen een prominente PvdA-politicus uit vervlogen tijden tegen 4. Anne Vondeling (Appelscha, 2-3-1916 - Mechelen, 22-11-1979) 5 was onder andere minister van Landbouw en minister van Financiën, werd partijleider en Kamervoorzitter. Als Europarlementariër verongelukte hij met de auto. In 1967 had hij ook al eens een auto-ongeluk gehad. Sindsdien had hij rugklachten. Dat was ook de reden dat hij op de bewuste dag het grootste deel van de dag afwezig was geweest. Na het vorige ongeluk schreef hij als 'arbeidstherapie' Nasmaak en voorproef : een handvol ervaringen en ideeën, waarin hij onder andere de val van het kabinet Cals/Vondeling in de 'nacht van Schmelzer' beschreef als "moord met voorbedachten rade". Als Kamervoorzitter schreef hij in 1976 het opschuddende Tweede Kamer: lam of leeuw?, gevolgd in 1978 door Schijn des kwaads : bespiegelingen over gedragsregels voor politici 6. Vondeling was die bewuste avond laat uit Den Haag vertrokken, waar hij nog een vergadering had bijgewoond. Daarna had hij nog het Nederlands voetbalelftal de wedstrijd tegen de DDR zien winnen. Vervolgens was hij op weg naar Straatsburg gegaan, waar hij als ondervoorzitter van het Europees parlement aanwezig zou zijn. Het ongeluk had in de nacht plaatsgevonden toen hij op de E10 tussen Antwerpen en Brussel rond half twaalf door een spookrijdende automobilist (38) uit Londerzeel, in mistige omstandigheden werd geramd. De spookrijder reed uiterst rechts en de Mercedes met daarin Vondeling, reed op de derde baan, uiterst links. Zwaargewond werd Vondeling (63) overgebracht naar het St.-Jozefziekenhuis van Mechelen, waar hij 3½ uur na aankomst overleed aan zijn verwondingen. De Deense collega van Vondeling en tevens bestuurder Jarne Bent Bolvig (38) overleefde het ongeluk met lichte verwondingen. Vondeling zat achterin waar hij zat te lezen en een appeltje at. De spookrijder was op slag dood. Een ander automobilist, die ook geramd werd, kwam met de schrik vrij 7. Tweede Kamervoorzitter Dolman droeg tijdens de herdenking in de Kamer enkele regels voor van Vondelings lievelingsdichter Gerrit Achterberg: "Aan het roer dien avond stond het hart en scheepte maan en bossen bij zich in en zeilend over spiegeling van al wat het geleden had voer het met wind en schemering om boeg en tuig voorbij de laatste stad." 8 Anne Vondeling heeft zijn merkwaardige familienaam te danken aan zijn overgrootvader Adam Vondeling. Deze werd in 1818 in Friesland als vondeling aangetroffen in een aardappelveld in Wijnjeterp. Adam vernoemde zijn zoon (traditiegetrouw) naar zijn (pleeg)vader Anne. Zodoende werd twee generaties later de voornaam dan ook Anne 9. Tegenwoordig heet de E10 de E19 10. Jentsje Popma (Zwolle, 30-9-1921 11), krijgt in het voorjaar van de stichting Je Maintiendrai-Friesland en bv Friese Pers de opdracht om een portretbuste van Vondeling te maken. Ze willen hem daarmee vooral eren als oud-verzetsman en politicus. Het is het voornemen om het beeld op zijn verjaardag 2 maart 1982 over te dragen aan Leeuwarden. Om dit plan te begeleiden hebben ze een commissie in het leven geroepen onder voorzitterschap van Douwe A. Tammiga, Freark Dam, Sikke Doele, Peter Karstkarel, Harke van der Meer en Jan Spiekhout 12. Popma vindt het een mooie, maar ook een moeilijke opdracht "want het was altijd een man in een colbertjasje, en zo keurig". En waar komt het te staan? Dat beïnvloedt de pose. En dus vraagt Popma zich af. Op welk been sta je? Hoe kijk je? Wat doe je met de armen en handen? En dan ga je foto's kijken. En je neemt waar. Linkerhand rustend op rechterbovenarm, enzovoorts... Nee, dat valt nog niet mee. Je maakt immers iets waar vele jaren, vele mensen naar kijken. "Over vijftig jaar staat het er nog, en dan moet het als beeld op zichzelf ook nog plezierig wezen om naar te kijken. Het is een strijd tussen beeld en beeltenis", zegt Popma. In het licht van zijn doodsoorzaak, kopt de Volkrant dan ook terecht als antwoord op de vraag van Popma "En waar komt het te staan?": "als een functie in het verkeer" 13. Onthullling beeld 2-3-1982 Anne Vondeling | 1981 | Jentsje Popma fotocredits: Provincie Fryslan (W. Walta) [Tresoar, CC0 1.0] In de sokkel van grijze basalt is het symbool van het hedendaagse socialisme gebeiteld, een gekromde roos. Zijn naam is met gouden en met zwarte letters aan voor- en achterzijde aangegeven. Op de achterzijde staat verder: "ta eare en oantinken fan Dr. Ir. Anne Vondeling." * 2-3-1916 - Appelskea + 22-11-1979 - Mechelen Sosialistysk Strider en Steatsman Lid en foarsitter Twadde Keamer Minister fan Lânbou en Finânsjes Lid fan it Europeesk Parlemint 14. Om twee uur onthulde burgemeester Johannes S. Brandsma deze portretbuste. Naast de familie Vondeling waren onder andere de ministers Ed van Thijn (Binnenlandse Zaken) en Joop den Uyl (Sociale Zaken) en de PvdA-voorzitter Max van de Berg aanwezig. Daarnaast de Kamerleden Sytze Faber (CDA) en Kees Zijlstra (PvdA), oud-Kamerlid Jakob T. Vellenga en Europarlementariër Johan van Minnen 15. Maar het beeld staat er voornamelijk voor degenen die niet bij deze plechtigheid waren. Solidair zijn met de gewone mens, daarop draaide Vondeling. Hij zette zijn bereikte positie in om te zorgen dat de machtelozen niet vermorzeld zouden worden door de vele maatschappelijke krachten. Daarvoor heeft hij zijn hele leven ingezet. En tijdens de onthulling van dit beeld, zullen velen die hij - onzichtbaar voor de buitenwereld - geholpen heeft, een eigen standbeeld in hun hart hebben opgericht. Dat is waar we nu naar kijken, hun stille dankbaarheid. "Bijna niemand kan zelf iets doen aan de situatie, waarin hij leven moet. Geen mens kan z'n ouders kiezen. Dat is niet erg voor mensen, die het goed hebben. Het is afschuwelijk en ontmoedigend voor hen die telkens weer het slachtoffer dreigen te worden van een situatie, die ze zelf niet gekozen hebben, maar waarin ze terechtgekomen zijn, zonder dat hun is gevraagd, of ze dat zouden willen." 16 Het straatje achter het beeld van Vondeling, de Kleine Kerkstraat - tien jaar geleden verkozen tot het leukste straatje in Nederland - nodigt ons nog steeds uit om hier verder te gaan kijken naar het avondeten. Mimma autentico ristorante italiano, een traditioneel restaurant, serveert eten uit Umbrië en de rest van Italië. We laten ons verrassen en gaan naar binnen. Nee, pizza zul je hier niet vinden. Wel geweldige andere gerechten die smaakvol zijn gemaakt. En de voertaal blijkt Engels te zijn. Voor ons worden het de visgerechten salmone en rana pescatrice (zalm en zeeduivel). En inderdaad, zeer smaakvol. Net als de daaropvolgende tiramisu, trouwens. Voor herhaling vatbaar, kunnen we wel zeggen. En dat blijkt al eerder te zijn dan gedacht, maar daarover later meer. Het pand waarin Mimma gevestigd is, heeft Amsterdamse Schoolstijl-elementen in de voorgevel zitten. Het zou dan ook in 1925 17 gebouwd zijn. Het pand heeft de gemeentelijke monumentenstatus (GM 0080/192) 18. Vanaf het begin was hierin de slagerij gevestigd. J. v.d. Schuit, Vleeschhouwer, met tel.nr. 1881 19 hield hier zijn rund-, kalfs- en varkensslagerij, dat hij donderdag 26 maart 1925 opent, waarbij de slagerij is ingericht "naar de eischen des tijds" 20. Vóór de nieuwbouw, waarvoor in 1924 een vergunning was verleend 21, zat hier in ieder geval al sinds 1882 een slachterij 22. Jochem van der Schuit wordt op 31 december 1875, rond 17:00 uur geboren in Balk, Gaasterland. Zijn ouders zijn Harmen Fredriks van der Schuit (kramer) en Janke Jochems Porte. Hij zou als twintigjarige uitgroeien tot 1.635 meter. Hij heeft een ovaal gezicht met blonde haren, grijze ogen en een kleine mond. Hij kiest voor het vak van slager en gaat als slagersknecht aan de slag. Op 31 mei 1905 huwt hij met de zes jaar jongere dienstbode Henderkien Linker uit Assen. Ze krijgen daarna drie kinderen, Jacoba (1905) - zij overlijdt echter binnen enkele dagen, Harmen (1906) en Janke (1909). In het in 1925 geopende pand blijven ze nog acht jaar werkzaam, waarna ze in mei 1933 verhuizen naar de Lekkumerweg 25 rood te Lekkum 23. Ze deden de zaak over aan Tj. Velstra 24. detail uitbreidingsplannen Leeuwarden - 1935 bron: Delpher: Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 02-02-1935 Het nieuwe uitbreidingsplan der Gemeente Leeuwarden; Of ze in hun nieuwe woning nog echt van hun 'oude dag' hebben kunnen genieten is de vraag. Ze kwamen daar terecht in een grensconflict tussen de gemeenten Leeuwarden en Leeuwarderadeel dat Het grensconflict aan de Lekkumerweg ging heten. Dit ging in 1933 zelfs zover, dat er een afrastering met prikkeldraad kwam, inclusief waarschuwingsborden en politiebewaking. Ook waren de ambtenaren van de gemeente niet te beroerd om andere zaken als manipulatie- en machtsmiddel in te zetten. En bewoners zaten intussen volledig klem. Dit grensconflict zou zich tot 1 januari 1944 voortslepen. De op 1 november 1940 door Leeuwarden opnieuw aangevraagde grenswijziging werd toen gehonoreerd door Binnenlandse Zaken. De straat kreeg een nieuwe naam, Verzetsstraat. Dit zal echter niet een verwijzing zijn naar het verzet van de gemeente Leeuwarderadeel. Met het verhaal en standbeeld van Vondeling in het achterhoofd, zien we dat het wel kan om er voor de burger te zijn. Dienstbaar zijn aan de burger, dat is immers de primaire taak waarvoor de overheid is opgericht. Uit bovenstaand verhaal blijkt echter dat sommige ambtenaren volledig hun doel en bestaansrecht uit het oog verloren zijn en daarmee precies het omgekeerde doen: de burger schade berokkenen. Op 11 september 1940 kwam Jochem op 64-jarige leeftijd zacht en kalm in het St. Bonifatius Hospitaal te overlijden 25. In de jaren 70 van de twintigste eeuw kunnen we 'Vleespaleis' op het raam lezen van het pand aan de Kleine Kerkstraat. 26. We besluiten, voordat we teruglopen naar de wagen, nog even een klein stukje door de stad te lopen. Hierbij is nieuwsgierigheid ons voornaamste reden om dit te doen. We willen graag zien waar de nieuwe hoge toren nu eigenlijk staat. Wanneer we weer langs Vondeling op de Nieuwestad zijn gekomen, willen we bij de Wibra de Ipe Brouwerssteeg inlopen. We zien de tegel: "Door brand verwoest 28.4.1990 --------------------- Herbouwd in 1991 door G. Th. & H.F. Huizenga en gaan nog eens naar de pui kijken. Best wel een aparte pui, met gebruik van ongebruikelijk materialen, kleuren en vormen. Wat blijkt, tijdens de brand zijn twee historische panden - met hierin filialen van de textielketens Wibra en Kooistra's Kledinghuis - volledig verloren gegaan. Melding van de brand kwam op zaterdagochtend om even na 10:20 uur binnen bij de Leeuwarder brandweer. Al vlot werd duidelijk dat er geen houden meer aan was. De grootste zorg ging daarom uit naar behoud van belendende panden van het voormalige hotel Bellevue en Brilmij. Voor brandweercommandant Ger van Meegdenburg en zijn mannen en de mannen uit omliggende plaatsen Tietjerksteradeel, Franeker, Menaldum, Stiens, Grouw, Marssum, Bergum, Dokkum en St. Annaparochie en helse opgave 27. Het vermoeden is dat de brand is ontstaan nadat een kledingstuk in de textielzaak vlamvatte. Het is onwaarschijnlijk dat dit - midden in de zaak - door kortsluiting is ontstaan, aldus de politie. Tjitske de Vries, bedrijfsleidster bij Wibra, suggereert een sigarettenpeuk of brandstichting. Voorlopig is alleen maar duidelijk dat achter in de winkel een bak met kleding als eerste brandde. Een ander - doch niet ontkent of bevestigd - vervolgverhaal laat een toevallig bij de Wibra winkelende brandweerman, die bak omgooien, om het te willen blussen. Echter de slang weigert dienst. Wibra's directeur Arnoldus Wierdsma waarschuwt echter voor indianenverhalen, maar bevestigd dat de bedrijfsleidster de beginnende brand zou hebben ontdekt. Tevens sluit hij kortsluiting uit, omdat op de bewuste plek geen stroomkabels aanwezig waren. Dat het vuur zo snel om zich heen kon grijpen, verbaast de eigenaar en verhuurder van de panden H.F. Huizinga niets. Het zat vol met hout. Daarnaast werd de zolder boven de Wibra verhuurd aan Kooistra, en zodoende ontbraken daar de muren 28. Het zal een uitdaging worden om er weer iets moois voor in de plaats te bouwen, laat G. Karstkarel, van de gemeentelijke afdeling culturele zaken en tot voor kort belast met monumentenzorg, desgevraagd weten. In een voorschot geeft hij alvast een indruk in een schetsje. Het zullen in ieder geval weer twee panden moeten worden, dat staat als een paal boven water. En echte architectuur. Maar geen nieuwbouw in oude stijl filosofeert hij samen met de nieuwe beleidsmedewerker monumentenzorg, Leo van der Laan. De variatie in de gevels maakt het juist leuk. Hij schetst het ene pand met een holle façade en het pand naast de steeg krijgt een bolle dakconstructie. Beide uiteraard globaal op dezelfde hoogte als beide naastgelegen panden. De ramenpartijen per verdieping speels van elkaar afwijkend in hoogte, maar wel drie stuks 29. Langzaam wordt de oorzaak van de brand duidelijk. Begin juni wijst alles op een jongetje die naar alle waarschijnlijkheid in de winkel een aansteker uit de verpakking had gehaald en daarmee is gaan spelen. Bevestiging hiervan werd pas halverwege augustus gekregen, waarna de zaak werd afgerond. Gezien de jonge leeftijd, zonder verdere strafvervolging 30. Architect Gelt Glas, van het bureau Abel, Eisma en Glas komt begin juli 1990 met een eerste ontwerp, dat door de gebroeders G.Th. en H.F. Huizenga voor de eerste keer wordt bekeken in het bijzijn van de welstandcommissie Hûs en Hiem, waarna de discussies over details konden starten. De richting van het ontwerp wordt in ieder geval omarmd. Dat geldt echter niet voor het ontwerp van de Dokkumse architect Broor S. Adema voor het pand ernaast. Deze wordt begin augustus afgekeurd met "te veel uitgaan van een oubollig thema" en "te krampachtig speels". Twee weken later komt Adema met een nieuw ontwerp, dat de goede kant opgaat. Het zetten van architectonische puntjes blijkt nog niet eenvoudig. Zo wordt na het slanker laten ogen en met een halve meter laten rijzen van de gevel, het ontwerp van Adema dit maal goedgekeurd. Daarentegen vindt het kleiner maken van wat "de korf van de Wibra" is gaan heten, bij sommigen weerstand onder het mom van "verlies aan spanning". De aanpassingen van twee weken later, werden vol lof geaccepteerd. Op 17 mei 1991 bereikte de nieuwbouw het hoogste punt en plantten de broers Gerhard en Hendrikus Huizenga de vlaggen. De planning is dat het in september af is en de winkels weer open zijn 31. Wij lopen vervolgens alsnog door de Ipe Brouwerssteeg naar het Ruiterskwartier, waar overduidelijk wordt gebouwd aan een nieuwe bioscoop. Dit levert dan waarschijnlijk vanuit deze steeg nog slechts kortstondig dit beeld van de zwarte Achmeatoren, die we zochten. 'Binnenkort' zal dit uitzicht er niet meer zijn. We lopen even een stukje om het Gerechtsgebouw en krijgen door de Prins Hendrikstraat mooi zicht op deze 114,6 meter hoge toren. Het is met zijn 28 verdiepingen het hoogste gebouw van Leeuwarden en de provincie Friesland. Tevens zal er eeuwenlange gekoesterde droom mee in vervulling gaan in de strijd over het hoogste gebouw 32. Abe Bonnema bezwoer in 1998 dat hij Leeuwarden een skyline ging geven. Op het moment dat zijn toren bijna voltooid was, kwam hij te overlijden. Architect Bonnema (Stiens, 6-9-1926 - Groningen, 9-8-2001) "was voor de provincie te werelds, maar voor de wereld te provinciaal", zegt Tjeerd Dijkstra, jaargenoot tijdens de Delftse studie bouwkunde en latere oud-rijksbouwmeester over zijn behaalde bovengemiddelde status 33. Ook in het Fries Museum heeft Bonnema een aandeel zitten. Hij schonk het 18 miljoen euro, na zijn overlijden, onder voorwaarde dat zijn architecten uit Hurdegaryp het samen met architect Hubert-Jan Henket (Heerlen, 11 maart 1940) uit Esch mocht ontwerpen 34a. De nalatenschap van Bonnema wordt beheerd door de Abe Bonnema Stichting. De Stichting houdt zich onder andere bezig met "het verbreiden en vergroten van het inzicht in- en de kennis van de eigentijdse (bouw)kunst en het ondersteunen van cultuur maatschappelijke projecten". Zo is er een Abe Bonnema Architectuurprijs en Prijs voor Jonge Architecten in het leven geroepen. Daarnaast is er Leerstoel en Lezing. De Lezing van 2022, getiteld Het gezonde landschap van het Noorden – Vijf jaar lopen werd verzorgd door planoloog Zef Hemel. Hij is ook de eerste bijzonder hoogleraar die de Abe Bonnema Leerstoel zal bekleden. Voor elk 0,2 fte aan de Rijksuniversiteit Groningen en de TU Delft gaat hij zich bezig houden met Revitalisatie van rurale en urbane regio’s – In het bijzonder in Groningen en Friesland. Hij sluit daarbij aan bij het tweede doel van Stichting "het verlenen van ondersteuning aan instellingen en personen die zich bezig houden met medisch-wetenschappelijk onderzoek, en voorts al hetgeen met één en ander rechtstreeks of zijdelings verband houdt of daartoe bevorderlijk kan zijn, alles in de ruimste zin van het woord." Hemel gaat immers lopen, vanwege de gezondheidwinst dat hiermee te halen is, naar een andere toekomst dan de huidige, gemeten naar bbp 34b. Op het plein voor het Fries Museum krijgen we een object in het oog, waar we ons best voor moeten doen. De betonnen ontluchtingskoker van de onder het Wilhelminaplein en langs 't Zaailand liggende parkeergarage is door dichter Melvin van Eldik (Surabaya, 14-07-1954) versiert met een taalklimop. Melvin van Eldik draagt zijn gedicht Onwemelbaar voor Melvin van Eldik draagt zijn gedicht Onwemelber voor onwemelber uutdijende stad, wiken en kertieren langs onbenoemde lanen stromen fan ut komt en ut gaat tussen dageraad en avendfal bij ringwech over ut spoar tussen uutlaatgas en de geur fan fersbakken broad ut eens wearsinwekkend geloei fan ter doad feroordeeld fee op wech naar ut abbetwaar op de nieuwe jas fan ut plein hakken kleurege skunen de leegte kapot, flot of stoatend in de avendstraten bedaart de fugatiese driftechhyd fan alwear un dach allegro, vivace, presto, prestissimo, haastech, mar noait in ferstikking ferblivend....onwemelber Op zijn site is het gedicht Onwemelbaar in het Nederlands te lezen. Het gedicht 'Onwemelber' is in cortenstaal rondom aangebracht en uitgevoerd door 'kaligraaf' René Knip (Hoorn, 13-7-1963). Van hem kwamen we al eerder werk tegen in Wijdenes . Het werk werd op 8 mei 2013 door Cultuurwethouder Isabelle Diks onthuld en is geschreven ter gelegenheid van de heropening van dit plein 35. We zien het zonnetje langzaam naar beneden gaan en lopen daarom maar eens weer naar de wagen. Via de Oude Doelensteeg, over de Nieuwe Pijp en door de Nieuwesteeg, bereiken we door de Bagijnestraat weer de Kleine Kerkstraat. Deze brengt ons naar het plein waar tot 1595 de Sint-Vituskerk stond. Deze kerk is dan ook de naamgever van de Kleine Kerkstraat (evenals de Grote Kerkstraat). In 1525 was het het toneel om de Staten te laten trouwzweren aan Prins Karel van Oostenrijk (Karel V), als eveneens daarvoor was gebeurd met inhuldiging van Hertog Albrecht van Saksen. In 1595 werd het besluit genomen om het wegens bouwvalligheid toch maar te slopen 36. De buitenmuren hebben er echter nog tot 1706 gestaan. Deze muren werden vervolgens tot 1866 vervangen door bomen, om aan te geven waar het gebouw had gestaan 37. Sinds de zomer van 2007 vormen 24 tegeltableaus - met daarop verschillende afbeeldingen uit de collecties van Historisch Centrum Leeuwarden - de contouren. Deze 24 maken onderdeel uit van totaal 125 natuursteenplaten die aangebracht zijn. Het gehele concept werd bedacht door Frank Meijer van MTD Landschapsarchitecten. De stenen zijn gegraveerd in China. Anno 2019 wil men nieuwe inscripties door Hutting Natuursteen te Leeuwarden laten doen 38. Wij treffen echter ook nog een geheel andere laag aan. Dit maakte deel uit van Leeuwarden-Fryslân Culturele Hoofdstad 2018 (LF2018). Lân fan taal gaf de opdracht om hier in de drie talen Fries, Engels en Spaans ‘Taal maakt ons mens’ schrijven. We lezen: Taal makket us ta mins. Language makes us human. El lenguaje nos hace humandos. FaberExposize maakte de sjablonen en Van der Geest Schilderspecialisten voerde het werk uit binnen het totale kader van 40 bij 40 meter 39. Op de avond van 30 september 2018 is het Oldehoofsterkerkhof het toneel van de Samenwerkende Muziekverenigingen Leeuwarden SML, met ook weer een invulling van LF2018. SML is op 16 juni 2017 opgericht door een zeventiental muziekverenigingen: Brassband 50+ Leeuwarden, Brassband Apollo Grou, Brassband De Nije Bazún Britsum, Brassband Looft den Heere Wirdum, Brassband Hosannah Leeuwarden, Fanfare ‘De Kriich’ Wergea, Fanfare Crescendo Hijum-Feinsum, Fanfare en Malletband Harmonie Weidum, Fanfare Studio Stiens, Frysk Senioren Orkest Leeuwarden, Gerrit Heeringa Orkest Leeuwarden, Graham Lowlanders Pipes and Drums Leeuwarden, Harmonie ‘Da Capo’ Leeuwarden, Harmonie ‘Ons Genoegen’ Leeuwarden, Muziekvereniging Takostu Stiens, Soli Brass Leeuwarden en Stichting Pasveerkorpsen Leeuwarden. Nu staat er voor dit Under de Toer-project een speciaal voor deze avond geschreven compositie van Geert Jan Kroon (Meppel, 1981) op het programma. Geert Jan Kroon heeft voor dit concert tien stukken geschreven die de vier elementen aarde (terra), water (aqua), lucht (aer) en vuur (ignis) een vijfde element (quintessence) de kern laat maken. De stukken vertellen het verhaal van de mensen op het land bij de Middelsee, het landwerk, de handelsgeest. Takostu - Lûd fan de Middelsee 30-09-18 bron: deze samenvatting is gemaakt door Cor Vosseberg; weergave: 149 - Takostu Stiens Dit wordt vervolgd door de beschouwing van oorzaak en gevolg, het verzamelen van kennis en de toepassing. Blijvend is niets, vernieting ligt immers altijd op de loer. Het vijfde element dat hieruit voorkomt is mienskip, zo lijkt de boodschap. Vanaf vier podia en tussen het publiek wordt een muziekspektakel tentoongespreid. Dit wordt afgewisseld met de monoloog van Bouke Oldenhof (Steenwijkerwold, 1957) en spel van Fabian Jansen, dat gaat over het al eerder aangehaalde minderwaardigheidscomplex ut het nooit wat weest en ut sil nooit wat wurde. De toren - uitgebeeldt door Jansen - droomt van een majestueuze toekomst als kathedraal. Langzaam komt het erachter dat het zal eindigen als roemloos misbaksel. En tenstotte erachter komt dat het desalniettemin bewondert kan worden. Titel van dit spektakel is Lûd fan de Middelsee (Sound of the Middle Sea) en dat mag natuurlijk niet ontbreken in dit reisverslag over Het Bildt. Ondanks het spektakel, waarbij vele onderdelen harmonieus samenvloeien, worden zowel spel als muziek niet bombastisch, maar voelt het geheel aan als een uiting van mienskip - een warm bad 40. Aan de voet van de toren komen we Pieter Jelles Troelstra - (Leeuwarden, 20-4-1860 - Den Haag, 12-5-1930) tegen, die hier wordt geëerd als Dichter, Strider en Steatsman 41. Achterop de sokkel staat piter jelles trou soan / fan us folk sjonger / fan us liet strider / foar us rjocht 42. Dit is in het Nederlands trouw zoon van ons volk, zanger van ons lied, strijder voor ons recht 43. Hij kijkt uit over het plein waarover we net liepen. Dit beeld werd gemaakt door Hildo Krop (Steenwijk, 26-2-1884 - Amsterdam, 20-8-1970). Krop heeft Troelstra afgebeeld als een man die op het punt staat een stap vooruit te maken, die nieuwe tijd binnenstappend 44. Het standbeeld, omringd met acht paaltjes, werd op 6 oktober 1962 onthuld door de kleindochter van Troelstra, Veronika Bay, onder het toeziend oog van de 82-jarige weduwe S. Stroelstra-Oosterbaan en zoon Jelle. Onder de genodigden ontbrak - wegens ziekte - de maker van het beeld. Voorafgaand aan deze plechtigheid - dat begon met het gebeier van de zware klokken in de toren - nam de voorzitter van het werkcomité, J. Klok het woord. Hierna werd het lied Eala Fria Fresena45 van Troelstra gezongen onder leiding van Jacques Bos. Willem Drees memoreerde in zijn toespraak, dat dit inmiddels zijn derde standbeeld is. De andere twee staan in Den Haag en in Stiens . Vervolgens schetste hij zijn levensverhaal en strijdpunten. Fedde Schurer legde de nadruk op dat Krop Troelstra één gezicht had gegeven. En dat er geen verschil zit tussen de strijder en de dichter. Van die misverstanden dat de Fries schrijvende Piter Jelles is verdwenen in een Nederlands staatsman, of dat hij, na het schrijven, toch nog goed is terechtgekomen, wil hij dan ook niets (meer) weten of horen. En eigenlijk was een beeld niet nodig geweest, omdat hij immers in ieders hart aanwezig is. De bijeenkomst werd afgesloten met het zingen van een andere tekst van Troelstra, namelijk It âldershûs 46. Achter de toren lopen we nog het stukje Torenstraat, om uit te komen bij de Boterhoek, waarna we weer over de Westerplantage lopen. Tussen de straat en de Vrouwenpoortsbrug komen we het volgende beeld tegen. Het blijkt te gaan om Piet Paaltjens aka dichter en predikant François HaverSchmidt (Leeuwarden, 14-2-1835 - Schiedam, 19-1-1894). Dit beeld is in 1986 gemaakt door - wederom - Jentsje Popma. Het beeld werd aan de stad geschonken door zijn broer Folkert Popma, die hiermee zijn 25-jarig jubileum in de makelaardij luister bij zette 47. Snikken en grimlachjes : academische poëzie / Piet Paaltjens Schiedam : H.A.M. Roelants, 1867 Snikken en grimlachjes : poëzie uit den studententijd / Piet Paaltjens Schiedam : H.A.M. Roelants, 1871 - 2e druk Snikken en grimlachjes : poëzie uit den studententijd / Piet Paaltjens Schiedam : H.A.M. Roelants, 1875 - 3e druk Snikken en grimlachjes : poëzie uit den studententijd / Piet Paaltjens Schiedam : H.A.M. Roelants, 1878 - 4e druk Snikken en grimlachjes : poëzie uit den studententijd / Piet Paaltjens Schiedam : H.A.M. Roelants, 1881 - 5e druk Snikken en grimlachjes : poëzie uit den studententijd / Piet Paaltjens Schiedam : H.A.M. Roelants, 1889 - 6e druk Snikken en grimlachjes : poëzie uit den studententijd / Piet Paaltjens Schiedam : H.A.M. Roelants, 1895 - 7e druk Snikken en grimlachjes : poëzie uit den studententijd / Piet Paaltjens Schiedam : H.A.M. Roelants, 1904 - 8e druk De dichtbundel "Snikken en Grimlachjes", zijn metalen beeltenis heeft het in zijn hand, behoort waarschijnlijk tot de beste literaire vertegenwoordiging van de Romantiek in onze taal geschreven. Er waren dan ook vele herdrukken. In een exemplaar van de zesde druk - de laatste tijdens zijn leven - werden drie originele stukken toegevoegd, waaronder een door hem zelf getekend postcard 48. Het beeld toont Piet Paaltjens als student, die hij tussen 1852 en 1858 doorbracht in Leiden. Hier studeerde hij theologie. In deze periode nam hij als pseudoniem of liever gezegd als zijn alter ego de naam Piet Paaltjes aan. Dit naar aanleiding van een ontmoeting, tijdens een uitstapje in Haarlem, met een man, die zich desgevraagd voorstelde als zodanig. Het blijkt dus een echt voorkomende naam te zijn. Een herkende hem als een aannemer uit Haarlem. Zo'n dertig jaar later, op 21 februari 1885, zou de naam verschijnen in een advertentie in het "Nieuws van den Dag. Piet Paaltjes zou parfum en geneesmiddelen verkopen in Amsterdam 49. De bedoelde advertentie is echter op die dag niet te vinden. Wel wil een Stadnieuwsbericht een verband leggen tussen Piet Paaltjens en P. Paaltjens & Co. De vraag is echter of dat op deze manier kan en hoe is dit verhaal tot stand gekomen? Ook in van nog weer latere datum (1910) zijnde "Opgaven der Voorjaars-examens v.d. Federatie van Handels- en Kantoorbedienden-Ver. in Nederland" gaat hierop door. In 1925 komen we nog een P. Paaltjens (met Algemeen Stamboek no. 56807) tegen in de rang van Onderl. 50 In het parkje zelf komen we langs weer een beeld. En nu we toch bezig zijn, bekijken we deze ook meteen maar. Dit beeld toont de staatkundige denker en sociaal hervormer Th.M.Th. van Welderen baron Rengers. Theodorus Marius Theresius (Theo) van Welderen baron Rengers (Leeuwarden, 9-1-1867 - Leeuwarden, 15-7-1945) was een politicus, die van 13 oktober 1914 tot 19 september 1916 Eerste Kamerlid was voor Friesland. Hij woonde in Oenkerk / Oentsjerk op de Heemstra State en zomers stond de Stania State tot zijn beschikking. Naast bestuurder was hij dus ook een landedelman. Op de achterkant lezen we: Yn neare tiden hawwe jo oan fryslans takomst leaud Jo wiisden nije wegen, hawwe dy mei us bigien En skoander is hwat jo hjir bouden. Duorsumer as stien is dat it folk jins namme earet en jo tankber bliuwt In nare tijden heb jij in Frieslands toekomst geloofd / je wees naar nieuwe wegen, bent die met ons begaan / en schoner is wat je hier bouwde, duurzamer dan steen / is dat het volk jouw naam eert en je dankbaar blijft.) of In moeilijke, beklemmende tijden hebt gij geloofd in de toekomst van Friesland. Gij wees ons nieuwe wegen en hebt deze met ons begaan. En voortreffelijk is al datgene, wat gij hier hebt gebouwd. Echter duurzamer dan steen is dat het Friese volk uw naam eert en u met dankbaarheid blijft gedenken. Hij werd door zijn medestudenten in Leiden "de rode baron" genoemd. Desondanks dat trad hij niet in voetsporen van de andere rode mannen als Domela Nieuwenhuis of Troelstra. Hij zocht zijn richting in en gebruikte zijn talenten voor een economische vrede en rust. Hij begon - klein - met de lokale bevolking rondom zijn state te overtuigen, dat sparen rendeerde. En dus liet hij kinderen wekelijks een stuiver afgeven op de Heemstra-state. Hij schreef het vervolgens bij in een primitief spaarbankboekje. De oprichting van de Vereeninging Coöperatieve Voorschot- en Spaarbank was de volgende stap. Deze werd woensdag 11 maart 1896 notarieel vastgelegd. Als maker van het beeld, lezen we wederom de naam Hildo Krop. Hij maakte dit beeld in opdracht. De gemeente had inmiddels gezorg dat de rugzijde van het monument werd afgesloten met een cirkelsegmentvormige muur, gemetseld in Friese moppen. De kosten van ca ƒ 1000 zal door de gemeente worden gedragen. Het werd op 21 september 1955 om 15:30 onthuld door oud-minister-president P.S. Gerbrandy. Th. M. Th. van Welderen Baron Rengers : Een groot Nederlander / J.P. Wiersma 's-Gravenhage : Nijhoff, 1955 Omdat hij tevens kamerheer i.b.d. was geweest ten tijde van Koningin Wilhelmina, was namens de Koningin de huidige kamerheer i.b.d. R. Römer aanwezig. Tevens woonde de commissaris der Koningin, H.P. Linthorst Homan de plechtigheid bij. Het koor van Trijnwouden / Trynwâlden luisterde de plechtigheid op met gezang. Tegelijkertijd verscheen ook zijn biografie getiteld Th. M. Th. van Welderen baron Rengers : een groot Nederlander, geschreven door Jacobus Pieters Wiersma (1894-1973) 51. Hierna lopen we terug naar de auto. We kunnen ons nog net beheersen wanneer we de Molenstraat inlopen, om toch niet even het Westerpark in te wandelen, dat verlokkelijk naar ons lonkt. De auto brengt ons weer binnen een half uurtje rustig rijden terug naar ons tijdelijk verblijf in Ouwe Syl. Onderweg zien we diverse aantrekkelijke plekjes om later eens te bekijken. noten: 1. Wikipedia Leeuwarden (stad); 2. rkd Giny Vos; 3. YouTube GPTV Walviskunstwerk in Oude Lombardsteeg Leeuwarden 24-8-2014 (503 weergave); YouTube GPTV Walvisgeraamte verlicht Leeuwarder steeg (802 weergave); YouTube LEO Vandaag 28 augustus 2015 (220 weergave); AvroTros Kunstuur met Giny Vos en Marjan Teeuwen, 17-4-2016; 4. Leeuwarden in beelden : Beeldende kunst in de Friese hoofdstad Anne Vondeling; 5. Parlement.com Dr. A. (Anne) Vondeling; 6. Delpher: NRC Handelsblad, 22-11-1979 Vondeling man met persoonlijke en politieke moed; 7. Delpher: NRC Handelsblad, 22-11-1979 Dr. Vondeling overleden na auto-ongeluk; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 22-11-1979 Dr. Vondeling door autobotsing in België omgekomen; Algemeen Dagblad, 23-11-1979 Tweede Kamer herdacht Vondeling : Diepe verslagenheid heerste op het Binnenhof; De Volkskrant, 23-11-1979 Dood van Vondeling schokt parlement : "Onuitwisbaar stempel op Kamer"; De Telegraaf, 23-11-1979 Dood Vondeling wekt alom verslagenheid : "Wij herdenken hem met respect en dankbaarheid"; De Volkskrant, 13-02-1982 Een standbeeld voor Vondeling "als een functie in het verkeer" / Sietse van der Hoek; Krantenbank Zeeland: Provinciale Zeeuwse Courant, 23 november 1979 Vondeling omgekomen : Botsing met 'spookrijder'; Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken: Nieuwe Leidsche Courant, 23 november 1979 Overlijden van Vondeling wekt grote verslagenheid : 'Onuitwisbare stempel op politieke leven'; 8. Delpher: Algemeen Dagblad, 23-11-1979 Herdacht in Kamer; 9. Delpher: Nederlands dagblad : gereformeerd gezinsblad, 23-11-1979 Dr. Anne Vondeling; Wikipedia Anne Vondeling; De Volkskrant, 13-02-1982 Een standbeeld voor Vondeling "als een functie in het verkeer" / Sietse van der Hoek; 10. Wikipedia Europese weg 19; 11. rkd Jentsje Popma; 12. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-05-1981 Monument voor Anne Vondeling in Leeuwarden; 13. Delpher: De Volkskrant, 13-02-1982 Een standbeeld voor Vondeling "als een functie in het verkeer" / Sietse van der Hoek; gevonden foto's: ANP Historisch Archief, 7 Sep 1965 Portret-dr.a Vondeling-henry J. Fowler-jhr. Mr. E. Van Lennep, tenzij hij iets in z'n linkerhand vasthoudt; dbnl Gerrit Borgers, Marten Scholten, Freark Dam en Anne Vondeling [Collectie Tresoar, Leeuwarden]; Sterrenslag, 1978, AVRO, Archief Beeld en Geluid, catalogusnummer FTA001094951, fotonummer 5 Gerrit Borgers, Marten Scholten, Freark Dam en Anne Vondeling [Collectie Tresoar, Leeuwarden]; 14. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-03-1982 Jentsje Popma schiep beeld sympathiek politicus : Anne Vondeling in brons vereeuwigd / Rudy Hodel; Mens & Dier in Steen & Brons / René en Peter van der Krogt Anne Vondeling; 15. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-03-1982 Portretbuste onthuld van Anne Vondeling; 16. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-03-1982, Bij nader inzien Anne Vondeling: een monument voor zichzelf / Laurens ten Cate; 17. Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0080100000494600; 18. Wikipedia Kleine Kerkstraat (Leeuwarden); 19. Historisch Centrum | Leeuwarden FDKLKRKSA048 / H.A. Rollema; Historisch Centrum | Leeuwarden FDKLKRKSA049 / H.A. Rollema; Historisch Centrum | Leeuwarden FDKLKRKSA079; 20. Delpher: Leeuwarder courant, 25-03-1925 Advertentie; 21. Historisch Centrum | Leeuwarden, Bouw en hinderwetvergunningen 3450; 22. Historisch Centrum | Leeuwarden, Bouw en hinderwetvergunningen 7605-0171; 23. Delpher: Leeuwarder courant, 20-05-1933 Advertentie; Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 17-06-1933 Gevestigd : in andere dorpen; AlleFriezen: Militieregisters aktenummer 048518; Huwelijksregister 1905 aktenummer 0104; Geboorteregister 1905 aktenummer 0779; Overlijdensregister 1905 aktenummer 0534; Geboorteregister 1906 aktenummer 0779; Geboorteregister 1909 aktenummer 0444; 24. Delpher: Leeuwarder courant, 30-12-1933 Advertentie; 25. Historisch Centrum | Leeuwarden: Leovardia, 1 november 2003, p. 24-26 Een grensconflict aan de Lekkumerweg / Paul Bron; foto afrastering aan de Lekkumerweg van de gemeentegrens met Leeuwarderadeel door Gemeentewerken, augustus 1933; Leovardia, 1 maart 2004, Brievenbus/mailbox30, p. 32 Herinneringen aan het grensconflict aan de Lekkumerweg / P. Kolk, Noordwijk; Delpher: Leeuwarder courant, 11-09-1940 Familiebericht; Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 02-02-1935 Het nieuwe uitbreidingsplan der Gemeente Leeuwarden; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-04-1984 We kanne nog méér bewere! (195) Leeuwarder grenzen; foto Een kijkje bij de Leeuwarder "muur"anno 1933 toen de gemeente geen halve maatregelen nam om de grenzen van Leeuwarden te bewaken. AlleFriezen: Overlijdensregister 1940 aktenummer 0667; 26. Historisch Centrum | Leeuwarden FDKLKRKSA050; 27. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 30-04-1990 Brand verwoest winkelpanden in hart Leeuwarden : Voor miljoenen schade / Lars Kuipers; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 30-04-1990 'De boel verzuipen tot het gewoon niet meer wil branden' : Brand op de Nieuwestad, brand in het hart / Lars Kuipers; De Volkskrant, 30-04-1990 Historische panden verwoest bij grote brand in Leeuwarden / Wim Phylipsen; Nederlands dagblad : gereformeerd gezinsblad, 02-05-1990 Oorzaak brand Leeuwarden niet opgehelderd; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-05-1990 Brandslang in Wibra werkte inderdaad niet; 28. Delpher: Nieuwsblad van het Noorden, 30-04-1990 Brand vermoedelijk aangestoken; Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad, 30-04-1990 Leeuwarder brand vermoedelijk gesticht; De Telegraaf, 30-04-1990 Miljoenenbrand in Leeuwarden mogelijk opzet; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-05-1990 Vlammen Wibra konden ongehinderd verder Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-05-1990 Wibra zou brandweer te laat hebben gebeld 29. Delpher: De Volkskrant, 30-04-1990 Historische panden verwoest bij grote brand in Leeuwarden / Wim Phylipsen; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-05-1990 'Ze stonden zo lekker bij elkaar' : Wat overblijft na de Wibra-brand / Lars Kuipers; 30. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-06-1990 Kind met aansteker mogelijk stichter brand bij Wibra; Nieuwsblad van het Noorden, 07-06-1990 Miljoenenbrand wellicht aangestoken door ventje : Leeuwarder politie zoekt getuigen; De Telegraaf, 07-06-1990 Jongetje stichtte miljoenbrand; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-08-1990 Kind van vijf stak Wibra aan: geen vervolging; Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad, 18-08-1990 Peuter (5) stichtte brand in binnenstad; Nieuwsblad van het Noorden, 18-08-1990 Kleuter stichtte miljoenenbrand; De Telegraaf, 18-08-1990 Miljoenenbrand werk vijfjarig jongetje; Limburgsch dagblad, 18-08-1990 Miljoenenbrand door 5-jarige aangestoken; Het Parool, 18-08-1990 Kleuter stichtte brand; Algemeen Dagblad, 18-08-1990 Grote brand wellicht door kind gesticht; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-08-1990 Holstmeerweg Blues : Twee weken recherche in Leeuwarden / Lars Kuipers; 31. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-07-1990 Ontwerp eigentijds gebouw op plaats verwoeste Wibra-pand; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-07-1990 'Eigentijds klassiek' gepland op Nieuwestad; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-08-1990 Hûs en Hiem keurt ontwerp Kooistra af; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 16-08-1990 Welstand: nieuw ontwerp Kooistra in goede richting; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 30-08-1990 Welstand verdeeld over ontwerpen panden Nieuwestad; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-09-1990 Fiat welstand voor plan Wibra-pand; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-02-1991 Gat Wibrabrand gedicht; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-05-1991 Wonden Wibra-brand nu nagenoeg geheeld; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-09-1991 Nieuwe Wibra bijna klaar voor opening; 32. Wikipedia Lijst van hoogste wolkenkrabbers van Nederland - Hoogste gebouwen per provincie; Wikipedia Lijst van hoogste gebouwen van Leeuwarden; Wikipedia Achmeatoren; 33. De krant van toen: Nieuwsblad van het Noorden, 13-08-2001 Abe Bonnema (1926-2001): Een nadrukkelijke functionalist; Wikipedia Abe Bonnema; 34a. De krant van toen: Nieuwsblad van het Noorden, 16-05-2002 Fries Museum 'erft' 18 miljoen van architect : Voorzitter museumbestuur: 'Het is geweldig'; Wikipedia Hubert-Jan Henket; 34b. Abe Bonnema Stichting - Over Abe Abe Bonnema; 35. Keunstwurk Onwemelber; De krant van toen: Leeuwarder Courant, 11-05-2013, gehoordgezien kunst; Leeuwarder Courant, 29-03-2014 De stad en de stilte / Tim Fierant; Streektaalmuziek in Nederland : Friesland Melvin van Eldik; Straatpoëzie Onwemelbaar / Onwemelber; Huis aan Huis Leeuwarden, 8 mei 2013, 04:33 Gedichtenzuil Wilhelminaplein Leeuwarden onthuld; YouTube: Onthulling gedichtzuil van Melvin van Eldik op het Zaailand 8 mei 2013 / Simon van der Woude. - weergave 93; 36. Grote of Jacobijnerkerk te Leeuwarden : historie en architectuur van een kloosterkerk / Bernhard van Haersma Buma. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2008. - ISBN 978-90-330-0648-7. - p. 17; Geschiedenis der Zeventien Nederlanden : III De geschiedenis van Gelder en Zutphen, het Sticht Utrecht, Friesland en Groningen, Kamerijk, de Zeventien Nederlanden onder één hoofd, Luik, Loon, de Zeventien Nederlanden na hunne scheiding en vervorming tot op het jaar 1880 / P.H. Witkamp. - Arnhem : Cohen, 1882. - p. 711; 37. De stedelijke kunstverzameling van Leeuwarden, bevattende afbeeldingen van vorsten, beroemde mannen, merkwaardige gebeurtenissen en voorname gebouwen, benevens plattegronden, gezigten, kunstvoortbrengselen en bijzonderheden dezer hoofdstad van Friesland / W. Eekhoff (verzameld, beschreven en toegelicht). - Leeuwarden : Bokma, 1875. - p. 173; 38. Historisch Centrum | Leeuwarden Leeuwarder historie gebeiteld in steen; Aannemings & Bestratingsbedrijf Buitenpost Plein Oldehoofsterkerkhof; Keunstwurk Herinneringskunstwerk; Leeuwarden in beelden 125 hardstenen platen; De krant van toen: Leeuwarder Courant, 20-07-2007 Plein van Leeuwarder historie 'made in China'; Leeuwarder Courant, 15-08-2019 Lege 'zerken' bij Oldehove krijgen teksten : Ook Culturele Hoofdstad zal op steen worden gemomoreerd / Erwin Boers; 39. Sign magazine, 18 april 2018 Markering op het plein; Van der Geest schilderspecialisten Lân fan Taal teksten Oldehove Leeuwarden; 40. Chr. Muziekvereniging Jeduthun Oldemarkt Dirigent; De krant van toen: Leeuwarder Courant, 18-01-2019 Toaniel moat raffelich wêze / Sietse de Vries; Jij maakt het mee Lud fan de Middelsee; Lûd fan de Middelsee; Ons verhaal; Leeuwarder Courant, 1 oktober 2018, 09:01. - Recensie: Scheve toren recht rug in warm muzikaal bad / Hans Brans; 41. Lees meer over Troelstra op en in: Wikipedia Pieter Jelles Troelstra; Pieter Jelles Troelstra als Fries, Nederlander en internationalist : ‘Sa, Friezen, gyng it my’ / Piet Hagen (in: It Beaken jiergong 71 - 2009 nr 1/2 93-102); 42. Mens & Dier in Steen & Brons / René en Peter van der Krogt Pieter Jelles Troelstra; 43. Politicus uit hartstocht: biografie van Pieter Jelles Troelstra / Piet Hagen. - Amsterdam : De Arbeiderspers, 2011. - ISBN 978-90-295-7667-3 p. 13; 44. BWSA KROP, Hildebrand Lucien / Ger Harmsen; rkd Hildo Krop; Wikipedia Hildo Krop; Delpher: Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 08-10-1962 Kleindochter Veronika Bay onthulde standbeeld Pieter Jelles Troelstra : Plechtigheid op stralende oktoberdag in Leeuwarden; 45. dbnl Eala fria Fresena! (Samle fersen / Piter Jelles Troelstra; Freark Dam, Klaes Dykstra, J.J. Kalma, Tineke J. Steenmeijer-Wielenga (editeurs). - Baarn/Ljouwert : Bosch & Keuning / De Tille, 1981. - ISBN 90-246-4374-0); YouTube Eala Fria Fresena door Chr. Mannenkoren "Con Amore", Harlingen & "Ons Genoegen", Heeg, 16 januari 2014 [weergave 8609]; 46. Delpher: Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 08-10-1962 Kleindochter Veronika Bay onthulde standbeeld Pieter Jelles Troelstra : Plechtigheid op stralende oktoberdag in Leeuwarden; Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad, 08-10-1962 Troelstra-standbeeld onthuld in Leeuwarden; De Telegraaf, 08-10-1962 Leeuwarden kreeg Troelstra-beeld; Nieuwsblad van het Noorden, 08-10-1962 Leeuwarden heeft nu standbeeld Troelstra; Het Parool, 08-10-1962 Troelstra-beeld in Leeuwarden onthuld; Het Parool, 18-01-1979 Familiebericht; De Telegraaf, 19-01-1979 Familiebericht; NRC Handelsblad, 04-03-1989 'Het is onze plicht tegen teleurstellingen in, onze geest brandende en onze kracht staande te houden'; Nynke van Hichtum : Leven en wereld van Sjoukje Troelstra-Bokma de Boer 1860-1939 / Aukje Gerda Henke Holtrop. - Amsterdam : Contact, 2005. - ISBN 90-254-1716-7 p. 440, 464; Een aantal verschenen schrijfvarianten van Veronika Bay, verschenen in enkele kranten: Veronica Bay, Veronika Baij, Veronica Baaij, Veronica Baai. We houden de schrijfwijze van het proefschrift van Holtrop aan. dbnl It aldershus (Samle fersen / Piter Jelles Troelstra; Freark Dam, Klaes Dykstra, J.J. Kalma, Tineke J. Steenmeijer-Wielenga (editeurs). - Baarn/Ljouwert : Bosch & Keuning / De Tille, 1981. - ISBN 90-246-4374-0); YouTube 9a It Aldershûs door Musica per Tutti, 2 juli 2011 [weergave 632]; 47. Leeuwarden in beelden Piet Paaltjens; Piet Paaltjens Dichter-dominee 1835 - 1894 Jeugdjaren in Leeuwarden; Piet Paaltjens Dichter-dominee 1835 - 1894 Over Piet Paaltjens; 48. Piet Paaltjens Dichter-dominee 1835 - 1894 Over Piet Paaltjens; Tzum literair weblog Nieuws: Uiterst zeldzaam opdrachtexemplaar Piet Paaltjens op Amsterdam Antiquarian Book Fair; 49. Buitenbeeldinbeeld : beelden in de (semi) openbare ruimte Dichter; Piet Paaltjens Dichter-dominee 1835 - 1894 Student te Leiden; 50. In Delpher staan 6 krantentitels met "Nieuws van den Dag" in de titel, te weten: De courant Het nieuws van den dag; Het nieuws van den dag : kleine courant; Nieuws van den dag; Het Nieuws van den dag : voor koningin en vaderland, voor waarheid, vrijheid en recht; Het Nieuws van den dag : uitgegeven door de Kroniek van de Week; Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië. Tussen de periode 20-02-1885 en 23-02-1885 levert het zoekwoord "paaltjens" slechts 1 resultaat op. Te weten: Het nieuws van den dag : kleine courant, 21-02-1885 Stadsnieuws : Piet Paaltjens schijnt weer terecht Dit betreft echter geen advententie. Wanneer we de zoekperiode aanpassen, nu tussen 23-02-1885 en 30-09-1885, dan vinden we 9 advertenties en 2 artikelen. Hierbij merken we op dat de advertenties inderdaad gaan over handelspraktijken in Passage Centraal 3. Echter dit betreft alleen iemand die P. Paaltjens heet. Voor die P. kunnen we talloze voornamen verzinnen. De link in het berichtje Stadsnieuws tussen Piet Paaltjens en P. Paaltjens & Co. is dan ook bijzonder. Ook al omdat er de 23e februari over een advertentie wordt gerept, terwijl de eerste pas op 1 maart verschijnt. Een eerste advertentie vinden we echter in het Algemeen Handelsblad op 1 maart. Deze advertenties blijken echter van korte duur. Op 23-07-1885 treffen we alweer de laatste advertentie van P. Paaltjens & Co. Een overzichtje van enkele advertenties uit deze periode: Delpher: Algemeen Handelsblad, 01-03-1885 Advertentie; Algemeen Handelsblad, 08-03-1885 Advertentie; Het nieuws van den dag : kleine courant, 09-03-1885 Advertentie; Algemeen Handelsblad, 02-04-1885 Advertentie; Het nieuws van den dag : kleine courant, 09-04-1885 Advertentie; Het nieuws van den dag : kleine courant, 16-04-1885 Advertentie; Het nieuws van den dag : kleine courant, 14-05-1885 Advertentie; Het nieuws van den dag : kleine courant, 04-06-1885 Advertentie; Algemeen Handelsblad, 04-06-1885 Advertentie; De advertenties stralen een bepaalde allure uit, dat past bij het adres van de winkel. Passage Central (in het gebouw Mercurius) liep van de Prins Hendrikkade tot de Nieuwendijk in Amsterdam. Het pand waarin deze passage zich bevond was een ontwerp van Yme Bijvoets Gzn (Wymbritseradeel, 2-9-1837 - Haarlem, 1901) (bron: Stadsherstel Nieuwsbrief 64, p. 22; Gemeente Amsterdam Stadsarchief 149 Inventaris van het Archief van Architectenbureau IJ. Bijvoets Gz) Dit pand Mercurius werd voltooid in 1883. De ‘Passage Central’ bleek uit monden op een commerciële mislukking. Het verdween dan ook alweer in 1886. Dit verklaard enigszins de tijdelijkheid van de advertentie van P. Paaltjens & Co. Het blijft natuurlijk wel de vraag wat de oorzaak was van het tijdelijke bestaan van de passage. Vanaf het begin hadden de ondernemingen het moeilijk om het hoofd boven water te houden. Wandelaars werden afgeschrikt door een 'zuiging', die door de richting naar het noorden werd veroorzaakt. Kortom, een slecht ontworpen gebouw. (bron: Amsterdamse Binnenstad IJme Gerardus Bijvoets (1837-1901); Delpher: De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 25-12-1886 Stadsnieuws) Wanneer we in Delpher nogmaals gaan zoeken op het adres "passage central 3", dan komen we in deze periode P. Paaltjens & Co. ook tegen als P.P. & Co. Delpher: Mercurius; orgaan van de Vereeniging van Handelsbedienden Mercurius, jrg 24, 1910, no 27, 02-07-1910 p. 225; Bijblad op het Staatsblad van Nederlandsch-Indië, 1925, 01-01-1925 p. 22-23; 51. Mens & Dier in Steen & Brons / René en Peter van der Krogt Th.M.Th. van Welderen baron Rengers; Keunstwurk T.H.M. van Welderen baron Rengers; Wikipedia Theo van Welderen Rengers; Parlement.com Th.M.Th. (Theo) van Welderen baron Rengers; De Koeketromp, 17e jaargang, no.: 107 (april/mei 2020) 19. Kunst in Oentsjerk : Theo Van Welderen Rengers 2, buste van Hildo Krop / Gerhild van Rooij. - p. 39-45 (p. 45 vertaling achterzijde tekst Fries > Nederlands); Delpher: Provinciale Drentsche en Asser courant, 23-09-1955 Posthume hulde aan baron Theo Rengers (vertaling achterzijde tekst Fries > Nederlands); Algemeen Handelsblad, 22-09-1955 Standbeeld Van Welderen baron Rengers te Leeuwarden onthuld; Provinciale Drentsche en Asser courant, 10-09-1955 Prof. Gerbrandy zal standbeeld te Leeuwarden onthullen; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 20-09-1955 Een dankbaar gewst eert een van zijn grote zonen : Posthuum eerbetoon aan baron Rengers : Friesland heeft zijn ontwikkeling op agrarisch gebied voor een groot deel aan hem te danken; Leeuwarder courant, 16-03-1896 Advertentie; Leeuwarder courant, 16-03-1896 Particuliere Correspondentie.; Algemeen Handelsblad, 12-04-1896 Coöperatieve Vereenigingen.; Nederlandsche staatscourant, 13-04-1896 Coöperatieve Vereenigingen No. 374. De coöperatieve voorschot- en spaarbank "Trijnwouden", te Oenkerk; De Heerenveensche koerier : onafhankelijk dagblad voor Midden-Zuid-Oost-Friesland en Noord-Overijssel, 23-08-1955 B. en W. van stellen voor: Rengers-monument komt bij Vrouwenpoortsbrug; internetraadpleging: 5 - 13-6-2020, 24 - 25-10-2020

Passage de la Baleine | 2015 | Giny Vos, Leeuwarden Anne Vondeling | 1981 | Jentsje Popma, Leeuwarden rana pescatrice - salmone, Restaurant Mimma, Leeuwarden Restaurant Mimma, Leeuwarden panden Huizenga | 1991 | Broor Adema / Gelt Glas, Leeuwarden Achmeatoren | 2002 | Abe Bonnema & Jan van der Leij, Leeuwarden Achmeatoren | 2002 | Abe Bonnema & Jan van der Leij, Leeuwarden Fries Museum | 2013 | Hubert-Jan Henket, Leeuwarden Onwemelber | 2013 | René Knip & Melvin van Eldik, Leeuwarden Taal maakt ons mens | 2018 | Lân fan taal, Leeuwarden Pieter Jelles Troelstra | 1961-1962 | Hildo Krop, Leeuwarden Oldehoofsterkerkhof, Leeuwarden Piet Paaltjens | 1986 | Jentsje Popma, Leeuwarden Piet Paaltjens (boek) | 1986 | Jentsje Popma, Leeuwarden Th.M.Th. van Welderen baron Rengers | 1955 | Hildo Krop, Leeuwarden

Oudebildtzijl Bij aankomst in ons tijdelijk verblijf 't Laaisterplakky, gaan we eerst nog maar even een eigengemaakte cappuccino drinken. Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3 En om niet op de laatste dag van ons verblijf erachter te komen, dat we nauwelijks iets van ons verblijfplaats hebben gezien, besluiten we om na de koffie nog even klein rondje te wandelen door het dorp. We wandelen langs de Oude Ried / Ouwe Rij / Oude Rijd - een voormalige zeeslenk die tot Oude Leije / Alde Leie liep 1 - over het Leijsterstreek naar de zijl of sluis in de afsluitdijk van de Boorne en Middelzee, de Oudebildtdijk. De Bildtdijk werd hier in 1505 met een lengte van 14 kilometer gebouwd. Zo begint veelal de geschiedenis van Het Bildt. Dit is datgene wat we nog enigszins in het huidig landschap terug kunnen zien. Uiteraard bestond het gebied daarvoor ook al. Sytse Keizer poogt in zijn Ontstaangschiedenis van 't Bildt in het getijdenbekken van de Boorne de drieduizend jaar historie, dus van 1500 vOJ tot ons ijkpunt 1505 nOJ, getiteld Billând uiteen te zetten. Zijn zo genoemde Billând hanteert hij als periode-onderscheidend met Het Bildt. Dat opbillen van het gebied van het getijdebekken van de Boorne startte rond 1500 vOJ. Billând : Ontstaangschiedenis van 't Bildt in het getijdenbekken van de Boorne / Sytse Keizer Oudebildtzijl : SK Produksys, 2022. - ISBN 978-90-90-36616-6 Deze geschiedenis van het Boornebekken, heeft eenzelfde geschiedenis die kennen we van soortgelijke naastgelegen opgeslibde gebieden zoals van het Hunzebekken (dat we ondermeer kennen van de Lauwerszee, Humsterland en De Marne) en de Fivelboezem met een duidelijke naamsverwijzing naar de Frieze Zeelanden Fivelgo en Hunsingo. Ook hier treffen we bewoning en telkens verschuivende meander van de Boorne / Burdine en Middelzee 2. In 1505 had zich een consortium gevormd, dat bestond uit 13 leden, waaronder Tomas Beukelaar, die het octrooi van de Friese landheer op 22 februari 1505 binnenhaalde en tevens een zwager was van Jakob van Wijngaarden. Die laatste en ook zijn broers Floris en Dirk van Wijngaarden hoorden bij deze 13 en droegen elk zorg voor een ruime kilometer dijk. Elk lid had één homanschap in dienst, dat bestond uit ruim 100 dijkwerkers, om de klus binnen een jaar te klaren. Deze dijkwerkers waren tijdelijke contractarbeiders die rondtrokken van klus na klus. Ze hebben zich hier dan ook niet gevestigd 3. De naam van de dijk, zijl en streek heeft het te danken het proces van telkens afzetten van vruchtbare zeeklei, waarmee het gebied is opgebild 4. De door graaf Albert uit Holland geplante nieuwe inwoners, hij wantrouwde namelijk de Friezen, werden bilker of bilkert genoemd. De nieuwe inwoners op het nieuwe land beschouwden de Friezen als buitenlanders en werden oudlanders, bewoners van het oude land, genoemd. De bilker bleef hardnekkig vasthouden aan hun voorvaderlijke taal en huwden met elkaar. Ze onderscheiden zich veelal van de Friezen door een rond gezicht en een log lichaam. De Friezen beschouwden, zo ging het gerucht, deze ingehuurde landbouwers, in het algemeen niet als zeer snugger. Hiervandaan komt de uitdrukking Spreck dat ien Bilkert oan, met de huidige uitdrukking meitsje dat de kat wiis of maak dat de kat wijs. Tegenwoordig - lees ± 1875, toen deze beelden over elkaar verzameld zijn - doen ze niet onder de Friezen met de landbouw. De bilker veracht vooral de arrogantie van machtigen. Ze zijn dan ook zeer sterke verdedigers van hun vrijheid 5. Het eerste dat bij ons in het oog springt is een beeldje. Het beeld laat - volgens het informatiebord - Klaine Gerryt zien. Gerrit Keizer (Oudebildtzijl, 4-3-1874 - Oudebildtzijl, 22-12-1946) was als kind zo'n 80 cm en groeide als volwassene door tot 96 cm. Om zijn lengte te gelde maken, gaat hij optreden als natuurwonder op kermissen en trekt later als artiest, zanger, muzikant en acrobaat de hele wereld over. Moe van het reizen, wordt hij hier, wanneer hij is teruggekomen, sigarenhandelaar om vervolgens (met moeder en broers) naar Loosduinen te verhuizen. Op latere leeftijd komt hij hier weer terug. Het beeld is in 2018 in opdracht van dorpsbelang Ouwesyl gemaakt door Hans Jouta (Holwerd, 10-12-1966) 6. De onthulling7 vond plaats op zondag 3 juni 2018. De Pyp, zoals de sluis hier wordt genoemd, stroomde vanaf half drie vol met genodigden en belangstellenden. Vanaf drie uur begonnen de feestelijkheden met dans en muziek, onder andere uit het toneelstuk Kaizerin fan Ouwesyl, gevolgd door de onthulling met Jan Rodenhuis en Fokje Miedema-Keizer 8. Van zo'n grote belangstelling was de maker van het beeld, die daarna aan het woord kwam, zeer onder de indruk: "Ik haw in soad ûnthullings meimakke, mar dit slacht alles." Hierna kon men de vaste tentoonstelling over deze kleine Keizer bekijken in de Aerden Plaats 9. Dat zullen wij vast ook gaan bekijken tijdens ons verblijf. We richten onze blik eerst even op de Kaaivaart, richting Nieuwebildtzijl en natuurlijk op de Pyp. Deze werd ook in 1505 gebouwd als een sluis waarin schepen geschut konden worden - eerst van hout, evenals de bijbehorende ambtswoning. In 2006 werd de sluis weer gerenoveerd en werkend gemaakt met eikenhouten waterkerende puntdeuren. Deze waren in de beginjaren vijftig van de twintigste eeuw verwijderd 10. Zo'n twintig jaar daarvoor, in 1937, werd nabij deze nog aanwezige sluisdeuren voor het eerst de exoot wolhandkrab waargenomen 11. We lopen de Dominee Schuilingstraat in. Dit is een vernoeming naar de Doopsgezinde gemeente dominee, die hier - met uitzondering van een driejarig uitstapje in Hindelopen - gestaan heeft 12. Roelof Roelofs Schuiling (Kalkwijk, 28-4-1783 / ~Hoogezand, 1-6-1783 - Het Bildt, 12-7-1871) 13. Rond 14 mei 1812 kwam hij - lichtelijk uitknepen - voor een jaarlijks salaris van ƒ 250 naar Oude Bildtzijl. Dit was te weinig om zijn lasten van kostpenningen, kleding en boeken te kunnen betalen, want hij moest voor de aanvaarding van zijn benoeming ook nog eens afstand doen van de pastorie met tuin. De verhuur leverde namelijk extra inkomsten op voor de gemeente. Om zijn inkomsten te verhogen, hij was sinds 1814 gehuwd met Klaaske Thyssen Rienks, nam hij in 1816 een beroep aan in Hindeloopen. Op 1 november 1818 keert hij echter weer terug naar Oude Bildtzijl, waar hij tot 28 juni 1857 aanbleef 14. We zien hier ook duidelijk toren op de verbouwde kosterswoning, dat de naam van het pasgeboren prinsesje Juliana - met toestemming en bijdrage (van ƒ100) van H.M. de Koningin - mocht gaan heten: Julianatoren. Architect Winters uit Winterswijk maakte dit ontwerp. De klok die in de toren komt te hangen word gemaakt door de Gebr. van Bergen in Midwolda en krijgt de volgende opschrift: De Juliana-Klok. Geschenk van H. M. de Koningin ter herinnering aan de geboorte van H. K. H. prinses Juliana 30 april 1909. Deze tekst levert de nodige misverstanden en een 'relletje'. De klok is namelijk geen geschenk van de koningin. Ze heeft immers niet de klok geschonken, maar een geldbedrag. Dit misverstand is echter moeilijk de wereld uit te krijgen, blijkt uit een overzichtsbericht uit 1938. Het gaat weer een eigen leven leiden. Dit verhaal komt ten einde wanneer de klok wordt geroofd door de Duiters in 1943. Na de WOII wordt in alle euforie het verhaal nog incorrecter weergegeven, met gevolg dat ook deze versie weer een eigen leven gaat leiden. Hierbij wordt in 1967 nog smeuïger. Koninging Wilhelmina vindt het voorval zo grappig, dat zij de Doopsgezinde gemeente en nieuwe kerk met bijbehorend inscriptie schenkt. En in 1947 wordt ter vervanging de gestolen klok, wederom een beroep gedaan op H.M. de Koningin. En nogmaals doet zij een bijdrage. Ditmaal zelfs ƒ250. Ditmaal wordt de volgende tekst op de klok vastgelegd: "Geschenk van H.M. de Koningin ter vervanging van de in 1943 door de Duitsers geroofde Julianaklok 1909-1947". Met de giften van de brandstoffen-comm. 1943-'44 of 1944-45 en de schadecommissie was het bedrag toereikend voor een nieuwe klok. Maar ook nu wordt door de randschrift dezelfde verwarring geschept 15. Wanneer we de andere kant op kijken, zien we de Ouwe Faart, dat schuin tegenover ons tijdelijk verblijf een aftakking is van de Ouwe Rij / Kaaifaart en hier aan de landzijde van de dijk loopt. Deze loopt zo'n 10 kilometer door, tot het de Holle Rij bereikt. Het zal niet verbazen, wanneer zal blijken dat een deel van daaruit gewonnen aarde, onderdeel is van het dijklichaam. We treffen een eindje verderop aan de Ouwe Faart het voormalige schoolgebouw uit 1898. Het gemeentebestuur van Het Bildt zal op 14 februari 1898 om 15:00 uur bekend maken wie de openbare aanbesteding van het te bouwen gebouw in Oudebildtzijl heeft gekregen 16. K. Bijlstra uit Holwerd wordt benoemd tot onderwijzer 17 en Dieuwke Zwalua wordt benoemd tot helpster bij het handwerkonderwijs 18. We lopen nog een klein stukje verder, de Oudebildtdijk op. We zien hier een aantal opmerkelijke dieren in het weiland staan. Wybren en Tineke van der Weg hebben aan het einde van zomer 2017 besloten een ander pad in slaan en zijn begonnen met het recreatiebedrijf Hoeve Noordveld Recreatie voor campers en trekkers. En tevens hebben ze dus een dierenpark gecreëerd, waarin onder andere pauwen, nandoes, wallaby’s en alpaca's rondlopen 19. We zien dat de alpaca's nog niet zo lang geleden geschoren zijn. Getuige een latere fotosessie, blijkt dit nog geen eenvoudige klus 20. Ook dezelfde terugweg geeft mooie beelden die we nog niet hadden gezien. We lezen bij Aerden Plaats wat er zoal te doen is en wanneer. En zo bereiken we weer 't Laaisterplakky, waar we ons nog even installeren op de bank en bijkomen van deze aankomstdag. noten: 1. Wikipedia Oudebildtzijl; 2. Billând : Ontstaansgeschiedenis van 't Bildt in het getijdenbekken van de Boorne / Sytse Keizer. - Oudebildtzijl : SK Produksys, 2022. - ISBN 978-90-90-36616-6. - p. 18, 328; De Ommelanden / Heleen van Baalen, Weiko Piebes. - Veendam : Staalboek, 2022. - ISBN 978-90-72938-63-3 (set). - p. 18, 110, 116, 118, 236, 311, 334, 358-359, 377, 407, 444, 523, 554, 560-561, 577-578, 589, 605, 608, 625, 640-641, 656, 676, 681, 745, 751, 768-769, 777-778, 808, 921; 3. Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 52, 65, 75; Ouwe Syl : Verklaring van de straatnamen Oversicht straatnamen Ouwe-Syl / Sytse Keizer: Oudebildtdijk; 4. Lexicon Frisicum / Joost Hiddes Halbertsma bilker; 5. Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 51; 6. Wikipedia Hans Jouta; rkd Hans Jouta; 7. Bildts Filmhuus: Onthulling beeld fan de Klaine Gerryt Kaizer in Ouwe-Syl / Henk de Vries (deel 1, 2, 3, 4); 8. Ouwe-Syl: Nieuws 3 juni, Klaine Gerrit Keizer na 72 jaar weer terug op Ouwe Syl; De krant van toen: Leeuwarder Courant, 04-06-2018 ‘Klaine Gerryt’ Keizer: de man die eigenlijk geen sokkel nodig had : ‘Gyn steun, gyn subsidys, gyn pgb’s. Hij rêde sich’ / Wieberen Elverdink; Leeuwarder Courant, 03-06-2018 Video Oudebildtzijl loopt uit voor onthulling beeld markante dorpsman 'Klaine Keizer' / Wieberen Elverdink; 9. de Bildtse Post ’Klaine Keizer is d’r weer: pas goed op ‘m’ / Gerard de Jong; 10. Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 56; Ouwe-Syl : Toerisme Trekpleisters De Pyp; Ouwe-Syl : Geschiedenis De Kolk, Uithof en Valbrug van Oudebildtzijl 1380-1580 : Bedrijvigheid op ‘e Syl - 2 versie 08-06-2019 / Sytse Keizer. - [p. 1]; De krant van toen: Leeuwarder Courant, 04-06-2018 Mijmeren over herstel Pyp in Oude Bildtzijl / Elisabeth Post; 11. Delpher Friesch dagblad, 04-10-1937 Oude Bildtzijl 12. Ouwe Syl : Verklaring van de straatnamen Oversicht straatnamen Ouwe-Syl / Sytse Keizer: Oudebildtdijk; 13. Genealogie SCHUILING IXr Roelof Roelofs Schuiling; 14. De Sneuper, nummer 74 (maart 2005) Ouwe Syl (Oude Bildtzijl) / J. Roosma, p. 47; 15. De Sneuper, nummer 74 (maart 2005) Ouwe Syl (Oude Bildtzijl) / J. Roosma, p. 51 (Julianatoren); Delpher: Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 18-08-1909 Een Julianaklok; Leeuwarder courant, 26-08-1909 Nogmaals de torenklok te Oudebildtzijl.; Leeuwarder courant, 30-08-1909 De "Juliana-klok" te Oudebildtzijl.; Leeuwarder courant, 25-10-1909 Uit de Provincie.; Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 31-01-1938 Oranjevreugde in 1909 : De reactie op de blijde gebeurtenis.; Friesch dagblad, 31-01-1938 Hoe Oude-Bildtzijl aan een nieuwe klok kwam; Victorie, 01-05-1945 Een bladzijde voor de Kinderen, Toen onze koningin nog klein was De klok ging er van stuk; Vervolgversie in: Algemeen Indisch dagblad, 29-04-1947 Prinses Juliana 38 jaar Grepen uit het Leven van Onze Kroonprinses; Zelfs in jaren '60 neemt Trouw deze variant over: Trouw, 28-04-1967 Prinses Juliana liet ook op zich wachten; De Heerenveensche koerier, 25-05-1948 Overdracht nieuwe klok.; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-05-1948 De Koningin schonk Oudebildtzijl ten tweeden male een nieuwe klok; 16. Delpher: Leeuwarder courant, 25-01-1898 Advertentie; 17. Delpher: Leeuwarder courant, 24-05-1898 Kerk- en Schoolnieuws; 18. Delpher: Leeuwarder courant, 24-05-1898 - Uit de Provincie Het Bildt; 19. Franeker Courant, 20-09-2017 Familie Van der Weg gooit roer om en start recreatiebedrijf Hoeve Noordveld / Suwarda Vis; 20. Ouwe-Syl : Nieuws [2020] 13 april, Alpaca's geknipt en geschoren; internetraadpleging: 14 - 15, 27-6-2020, 14-2-2021

Kleine Gerrit Keizer (1874-1946) | 2018 | Hans Jouta, Oudebildtzijl Kaaifaart, Oudebildtzijl De Pyp | 1505, 2006, Oudebildtzijl Dominee Schuilingstraat met Julianatoren, Oudebildtzijl Ouwe Faart, Oudebildtzijl OLO-school 1898, Oudebildtzijl alpaca's, Oudebildtzijl

Dag 2: Oudebildtzijl, Nij Altoenae, Sint Jacobiparochie, Minnertsga, Sint Annaparochie, Zwarte Haan kaart 2

Wakker worden in een vreemde omgeving is altijd een beetje wennen. Voor het uitvoeren van onze eigen ochtendrituelen, komen we tot de ontdekking, dat we nu eens niets vergeten zijn. Er hoeft alleen maar nagedacht te worden, waar we de benodigde spullen gisteren hebben neergezet. Het slapen is prima verlopen. En hoewel we 'buren' hebben, we hebben ze niet gehoord. Het valt dan ook op dat de ruimtes met vakmanschap zijn gemaakt door Plantinga. En dat er over na is gedacht hoe mogelijke hinder te vermijden. Zo is bijvoorbeeld de trap niet bevestigd aan de muur van de buren, maar is het 'vrijstaand' gemaakt. De trillingen van het 'doordreunen' van de trapvoetstappen blijven daarmee beperkt tot de eigen ruimte. Voor vandaag bedenken we een kerkroute om te gaan bekijken. En om te beginnen lopen we eerst naar de Dominee Schuilingstraat.

Oudebildtzijl We beginnen de route bij het informatiepunt in Aerden Plaats. Boven de deur hangt de Witte Klok aan een stellage, waarop dit tevens geschreven staat. Dit wekt enige verwarring, aangezien er ook nog een Hotel | Logement De Witte Klok is. Deze is geadresseerd op Ds Schuilingstraat 6 - het gebouw met de witte Julianatoren, terwijl Aerden Plaats op Ds. Schuilingstraat 4-6 gevestigd zit. Het pand op nr. 4 blijkt in 1908 gebouwd te zijn. Nummer 6, dit is het pand met de Julianatoren, werd gebouwd in 1910. De schoolklok was namelijk bezweken door het rukken van het enthousiast publiek dat ter gelegenheid van de geboorte van Prinses Juliana op 30 april 1909 de luidklok mocht bedienen. Hierdoor raakte het in ongerede en weigerde ze dienst. Ter vervanging van de schoolklok werd deze toren met klok bij dit gebouw bedacht 1. Het pand op nummer 6 heeft rijksmonument-status (46547), dat stelt dat de Doopsgezinde Vermaning volgens een stichtingssteen in 1806 is gebouwd. In 1906 is aan de voorzijde de pastorie met toren erbij gebouwd. Tegenwoordig vormt de benedenverdieping van nummer 4 samen met nummer 6 het cultureel centrum De Aerden Plaats. Hierin vinden we het museum, de Tourist Info, (de voormalige) Julianakerk en het archeologisch steunpunt. Daarnaast vormt het een uitvalbasis voor Kunstkring Uytland en geeft het toegang tot de vlindertuin en heemtuin. De bovenste verdieping van nummer 4 wordt sinds 1 mei 2018 door Linda Kalkhuis gepacht van de stichting Doarp en Bedriuw Fryslân (DBF). Zij houdt hiermee de aloude glorie van het hotel logement "de Witte Klok" in leven. De hedendaagse gasten kunnen beschikken over 4 kamers. Het hotel heeft drie sterren. En ondanks de vernoeming naar de klok, is er in een ledenvergadering van dorpsbelang Ouwe-Syl met een meerderheid besloten dat de klok tussen 23.30 en 7.30 zwijgt. Dat is voor de gasten van het naastgelegen hotel een stuk fijner 2. Het DBF kreeg voor haar inzet om van deze enigszins 'verloren' gebouwen een multifunctioneel centrum te maken, de Anita Andriesenprijs 2013 3. De entree van Aerden Plaats is duidelijk van een aanpassing van nog niet zolang geleden. Het oogt modern door de gebruikte materialen, maar past prima in het geheel. Doorreed, logement A.D. ... Dominee Schuilingstraat, Oudebildtzijl Poststempeldatum: 10-09-1910 [Tresoar, (CC BY-SA)] Wanneer we echter proberen te achterhalen, wanneer deze ingang is gemaakt, blijkt echter dat het er altijd al ingezeten heeft. Het is gemaakt als doorreed 4 of doorrit / doorrid bij het "Hotel Logement De Witte Klok". We noteren in 1820 het bestaan van een herberg van Pieter Schaaf en zijn vrouw 5. Zij trachten dit pand met herberg met vier vertrekken, ruime paardenstalling, erf en bleek in 1822 te verkopen 6. In 1824, 1832, 1834 en 1836 noteren we Abraham Jans Borger als herbergier 7. Hij komt echter op 52-jarige leeftijd te overlijden (Sint Annaparochie, 8-1-1783 - Oude Bildtzijl, 15-06-1837) 8. Zijn vrouw, Trijntje Scheltes Cats (Vrouwenparochie, 22-6-1787 - 31-05-1879), laat daarna als weduwe Borger de herberg verder draaien 9. Vanaf 1854 wordt er een Verhardraven georganiseerd. Ook op 6 augustus 1860 staat er een harddrijverij in de planning, evenals op 4 augustus 1862 en 8 augustus 1864. Hierbij valt op dat de te winnen prijzen telkens fors worden verhoogd 10. Naast de gebruikelijk bijeenkomsten als vergaderingen en (openbare) verkopen van veldvruchten, gronden en panden, wordt op woensdag 18 december 1861 een strandvondstlading cachou of Catagamba (looistofhoudend boomsap) - van vermoedelijk het verongelukte Groninger Tjalk Maria Magdalena, van schipper J.W. Klein - om gereed geld in haar herberg verkocht 11. In advertenties van Wed. Borger komen we tussen jaren 1855 en 1863 de aanduiding de Klok tegen. Ook de onderwijzer B.L. van Albada noemt de Klok in zijn herinneringen 12. Aan het eind van 1869 zal de herberg De Klok van Wed. Abraham Borger tweemaal geveild worden. Op zaterdag 20 november provisioneel en 4 december finaal 13. Over L. van der Woud lezen voor het eerst in een advertentie in de krant als "ter lezing"-locatie en vervolgens komen we hem op 27-12-1872 tegen als Logementhouder. Lambertus Franciscus van der Woud had echter na de veiling de herberg toegewezen gekregen voor de koopsom van ƒ3613. Hij (Leeuwarden, 14-1-1835 - Vrouwenparochie, 11-6-1903) is gehuwd met Ytske Sierkes Hofman (Holwerd, 13-5-1839 - Leeuwarden, 2-6-1909) 14. Ook v.d. Woud organiseert een harddraverij 15. En in 1873 wordt het zelfs in de Klok genoemd 16. Het logement en de herberg (aan de overkant van De Pyp) organiseerden ook samen activiteiten, zoals Kaatspartijen 17. Fries Kampioenschap Ringsteken 2015 / Uultsje Talsma, 20 sep. 2017. - YouTube: weergave 271 L. v.d. Woud treedt vanaf maart 1882 [!] ook op als verkoopagent voor de stoomschiplijn Amsterdam-New York 18. Op 8 oktober 1884 wordt Cupido een handje geholpen door een ringrijderij voor ongehuwde Heeren en Dames te organiseren met paard en Chais of Tilbury. Deze ringsteken-traditie stamt uit achttiende eeuw, toen - zoals we hier ook zien - kasteleins deze wedstrijden met toestemming van de gemeente organiseerden. Sommige winnaarkoppels - die in deze periode in Friesland meedoen - vinden we later terug als een gehuwd stel 19. 's Winters zijn er Hardrijderijen op de schaats 20. Muzikaal en met show wordt bijvoorbeeld een georganiseerde kaatspartij opgeluisterd door het plaatselijke Fanfarecorps Crescendo 21. De Koopman van Antwerpen : tooneelspel in zesbedrijven : Naar aanleiding van het Fransch, vrij bewerkt. Amsterdam : G. Theod. Bom., 1873 't Kjellefel en 't Lotterijbriefke : Kluchtspil yn twa bidrieuwen / R. Kiemstra Gorredijk : R. Kiemstra, 1882 Daarnaast worden er toneelavonden georganiseerd door "Tot nut en genoegen", waar zowel leden als niet-leden in de lange winteravonden verpoosd worden door bijvoorbeeld "De Koopman van Antwerpen", tooneelspel in zes bedrijven op te voeren. Gevolgd door 't Kjellefel en 't Lotterijbriefke, Kluchtspil yn twa bidrieuwen 22. En dan opeens, wordt plotsklaps het Logement en Herberg De Klok op donderdag 31 augustus 1899 - correctie, maandag 4 september om 16.00 uur geveild. Het finaal ten verkoop veilen, zal 2 weken later gebeuren op maandag 18 september, weer om 16.00 uur. Het bod op de 4e is ƒ3500. Met aanvaarding op 12 november 1899. In deze advertenties lezen we voor het eerst over de aanwezigheid van een "groote Doorreed", hetgeen waar we dit verhaal mee begonnen 23. Zou Lambertus gedacht hebben op zijn 64e, het is genoeg geweest? Of was er iets anders aan de hand? Die twaalfde november wordt het Logement overgedragen aan Johs. de Vries 24. Deze houdt het na vier jaar alweer voor gezien en geeft op 18 april 1904 te kennen het uit de hand willen verkopen 25. Mogelijk ziet hij meer brood in een zaak in Stiens 26. We komen op 27 juni 1905 A. Dijkstra van Logement "de Klok" tegen 27. Ook ten tijde van Dijkstra worden voor de winteravonden door "Tot nut en genoegen" georganiseerd. Op 25 december 1905 worden de stukken "Zonder Naam", een tooneelstuk in 5 bedrijven van Rosier Faassen opgevoerd. Gevolgd door het blijspel in 1 bedrijf "Mevrouw is niet thuis", van L.B. Hijdelaar. Het spel van violist P. Bender en pianist Smeding verdient ook aanbeveling 28. Aan het einde van het jaar 1906 zoekt Dijkstra voor zijn Logement de Klok een dienstbode - 20 jaar of ouder - die met 'de wasch' bekend is. Het loon voor deze functie is ƒ100 29. Er werd op de avond van 15 april 1907 in de zaal van kastelein A. Dijkstra een bijeenkomst gehouden om de voorstellen van een voorlopig comité te behandelen voor het reglementeren en oprichten van een begrafenisvereeniging. Voor deze bespreking waren zo'n 150 personen bijeengekomen 30. Hiermee krijgen we een indruk van de minimale grote van de zaal. Op 15 april 1911 wordt wederom het Logement en Cafe De Klok met doorreed, stalling, bovenzaal et cetera - in eigen gebruik (en dat is opmerkelijk) bij A.J. Faber - verkocht. Ditmaal is de gezondheid de reden van verkoop. Het bod komt op ƒ4328 en zal op zaterdag 29 april finaal publiek verkocht worden. Sj. Lep wordt de nieuwe eigenaar voor ƒ4679. Sjouke Hendriks Lep (Vrouwenparochie, 29-5-1872 - Oudebildtzijl, 9-5-1952) gaat binnen twee maanden op zoek naar een nette dienstbode. Deze voormalige smid is op 11 mei 1899 gehuwd met Ymkje Thomas Kingma (Vrouwenparochie, 28-2-1867 - Huizum, 21-11-1937) en ze hebben een dochter Johanna (Sint Jacobiparochie, 10-08-1901) 31. Het wordt voortaan ook koffiehuis genoemd. Ook met Lep aan het roer vinden de gebruikelijke zaken gewoon doorgaan. Zo ook de gebruikelijke 'Buitengewone vergadering van het reciteercollege "Tot nut en genoegen" te Oudebildtzijl' met een opvoering van "Keapman Rouke" - toanielstik yn fiif útkomsten en het kluchtspil yn ien bidriuw 'Oanbarnd Iten' 32. Op een gegeven moment merkte Sjouke op, dat er herhaaldelijk op maandag geld uit zijn lade verdween. Na overleg met de rijksveldwachter Buwalda - hij zou later nog eens de oudste bewoner van het Bildt worden - werd hierop actie door laatstgenoemde ondernomen. De munten in de lade werd gemerkt en Buwalda stelde zich verdekt op in de gelagkamer. Na geduldig wachten kon hij aantoonbaar de venter Hendrikus van O. uit Leeuwarden betrappen. Hoewel de beklaagde eerst ontkende, kwam er na fouillering een gemerkt ƒ1 muntstuk tevoorschijn. De officier eiste ƒ30 boete of 12 dagen hechtenis 33. Zelf nam Sjouke ook deel aan de georganiseerde activiteiten. En ook won hij weleens een prijs. Zoals bij een reciteerwedstrijd, gehouden op 26 maart 1914, ter gelegenheid van het gouden jubilé van de ijsvereeniging te Arum. Hij won de premie prijs in de categorie Luim à ƒ10 met "De Suikertante" 34. Met "De suikertante" wordt vermoedelijk het verhaal van J.H. Speenhoff (1869-1945) bedoeld 35. Als donderslag bij heldere hemel vernemen we op 21 januari 1915 dat De Klok wordt opgesplitst in een west- en oosthelft, waarin geen logement, café of melksalon in gevestigd mag worden. Het dient een koopmanshuis met pakhuis of iets dergelijks te worden. De aanvaarding is 12 mei 1915 36. Bij de veiling komen de boden te staan op ƒ989 en ƒ813 37. Sjouke Lep verkoop het uiteindelijk voor ƒ939 aan Cornelis Pieters Zijlstra uit Oudebildtzijl en voor ƒ813 aan Ype Sipma uit Oudebildtzijl. Achttien jaar later lezen we dat de bewoner van de voormalige herberg "De Klok" de heer C.P. Zijlstra het pand heeft doorverkocht aan de Jac. G. Boersma. 38. Hierna wordt het voor lange tijd stil rond deze naam. Hoogste tijd om door deze voormalige doorreed het huidige multifunctionele gebouw te betreden. In 2009 greep de gemeente Het Bildt in bij het Bildts Kultuurtoerisys Informasysintrum (BKI). Het ging niet goed met de exploitatie en bestuur van het centrum, dat voorlichting gaf over het Bildts eigene aan toeristen en de vier logementen in de panden "De Witte Klok" en "de Julianakerk" verhuurde. De gebouwen zijn verkocht aan de stichting Doarp en Bedriuw Fryslân DBF. De diverse losse onderdelen en ruimtes worden nu gehuurd van deze stichting. De verantwoordelijkheden zijn daarmee verkleind en overzichtelijker gemaakt 39. Binnenhuisarchitect Brenda van der Laan heeft voor een geheel vernieuwde inrichting gezorgd. Restauratieschilder Simon van der Meulen heeft zijn werk verricht in de voormalige kerk. En zoals we zullen zien, zien beide gebouwen er nog tiptop uit. Aerden Plaats is er klaar voor 40. Wij gaan eerst even een bezoekje brengen aan de heemtuin om een wandelingetje te maken door de vlindertuin. De opbouw van zo'n tuin met gebruik van 'bouwwerken' - of mogen we ze follies noemen? - om soorten te scheiden, om beelden te kunnen accentueren, om kunnen spelen in een 'amfitheater' of thee te kunnen drinken vergt een duidelijk plan. Kirsten Zwijnenburg, de coördinator van het centrum, ging met kunstenares Janny Vellinga aan de slag. En maakten zo'n plan. Biologisch tuinarchitect en arnicakweker Henk Pleiter ging er met vrijwilligers mee aan de slag. Muren metselen van puinresten van afgebroken boerderijen. Bij de bouw werd rekening gehouden met de 160 zeldzame inheemse plantensoorten die deels in uitgespaarde gaten hun plekje dienen te krijgen. En vervolgens werd er voor gezorgd dat de tuin het hele seizoen b(l)oeiend blijft. Heeres Huys maakt het theehuis. AV tuinplanten vult de tuin met inheemse winterplanten. De beplanting is zoveel als mogelijk natuurlijk logisch bij elkaar geplant of juist gescheiden voor natuurlijke bufferzones. Aan de vele vrijwilligers de schone taak en kennis om 'het onkruid' te verwijderen 41. In een langzame rondgang door de tuin ontmoeten we alleen enkele exemplaren van de kleine vos. Voor ons gemak zijn er ook enkele neergestreken op het Vlinders informatiebord. Aan de achterzijde van de kerk vinden we ook nog enkele informatieborden over het ontstaan van de geloofstroming, het gebouw en de langst dienende voorganger, Roelof Schuiling. Binnen staan we al snel oog en oog met het fietsje van de Kleine Keizer, Gerrit Keizer (1874-1946). Eigenlijk waren er twee fietsjes. Een speciaal op maat gemaakte Crescent en een Gazelle uit 1920. Deze Gazelle heeft net zo'n wereldtour gemaakt als de Kleine Keizer, maar dan wel solo in Canada. Het was namelijk in zeventiger jaren meegenomen door een bezoekende Canadees, die bij de bevrijding van Ouwesyl betrokken was. Zo'n vier decennia later werd het mee teruggenomen uit Canada door de reünist Rutger Visser (trucker), die naar zijn reünie van de christelijke basisschool van Oudebildtzijl kwam 42. De kleine Keizer / Jan van der Mast Amsterdam : Nieuw Amsterdam, 2012. - ISBN 978-90-468-1216-7 Zoals we sinds gisteren bij het beeld van hem gewaar zijn geworden, leefde Gerrit Keizer van 4 maart 1874 tot 22 december 1946 . Het begin en einde vonden plaats in Oudebildtzijl. Tijdens zijn leven heeft hij veel gereisd. In het buitenland, maar ook in Nederland. Een andere woonplaats waar hij langdurig verbleef was Loosduinen (gemeente Den Haag). Zo was hij een maand voor zijn zeventiende verjaardag in Parijs. In Cirque Fernando had Gerrit Keizer zaterdag 7 februari 1891, zijn eerste tentoonstelling in Frankrijk, lezen we in de pers. Hier werd hij aangekondigd als prins Mignon, het grootste wonder van de eeuw, de koning van de acrobaten, de kleinste man ter wereld. "Il est merveilleux sur le trapèze" en "il accomplit des prodiges d'équilibre comme le premier gymnaste venu." In het Cirque Fernando liet hij onder andere acrobatische oefeningen zien en deed hij pantomime. Men is algemeen verrast, omdat deze kleine jongen niet zo is, zoals veelal het geval is bij soortgelijke verschijningen, die gekleed worden als atleet. Nee, zijn uitzonderlijke lichaamsbouw stelt hem juist in staat om verrassende oefeningen te doen, die de beste clowns en behendige acrobaten laat blozen: "Cette conformation exceptionnelle lui permet d'accomplir de surprenants exercices d'équilibre et de dislocation à faire rougir le meilleur des clowns et le plus agile des acrobates", aldus Charles Martel. "Agé de dix-sept ans, et ne pesant que dix kilogrammes, le prince Mignon n'est pas le nain habituel quón exhibe, admirablement bâti et proportionné." 43 En om de kwaliteit en het niveau van prins Mignon kracht bij te zetten, wordt een bonus van tienduizend frank uitgeloofd aan elke zeventienjarige die de oefeningen van Gerrit kan evenaren. Dat is een fors bedrag van omgerekend ƒ 5.000, in waarde nu (anno 2011) €59.322,70. Kortom een overtuigend bedrag, dat de kunsten van Gerrit niet zomaar geëvenaard kon worden. En natuurlijk een extra uitnodiging om vooral naar zijn kunsten te komen kijken. Zijn debuut in dit circustheater was indrukwekkend. Helaas kon hij in zijn derde week even niet optreden, vanwege een zware griep. En om de mensen te laten komen, ook degenen die al zijn geweest, had hij een maand later alweer nieuwe oefeningen op zijn repertoire staan 44. Een paar maanden later traden ze gedrieën op - le prince Pompéo, le prince Mignon en le prince Colibri en maakten ze een indrukwekkende entree met hun kleine wagen waarmee ze het podium opreden 45. Charles Martel van La Justice schuift zijn enthousiasme over dit 'Klein duimpje' Tom-Pouce niet onder stoelen of banken en haalt daarbij de befaamde Robert Houdin - de Franse goochelaar - van stal. En wanneer heel Parijs in dit schitterend theater is geweest om te paraderen en het tot een succes hebben gemaakt, hebben we het alleen maar over deze Barnum-dwerg. Phineas Taylor Barnum heeft in Amerika het Cirque Barnum & Bailey opgericht, waar hij een rariteitenshow uitbaatte met onder andere generaal Tom Pouce, Charles Sherwood Stratton. Samen met die andere kleine man, Jan Hannema (Franeker, 23 april 1839 - Bergum, 26 december 1878), die admiraal Tom Pouce genoemd werd, zijn dit Gerrits voorgangers 46. Ook in de Nederlandse kranten sijpelt het nieuws langzaam door en maakt Gerrits optreden in Parijs bekend. Zodoende weten we dat hij daar niet alleen is. Zijn moeder was eerst bij hem en is onlangs afgelost door zijn zus Taetske 47. Na Parijs volgen Londen en Berlijn 48. Maar ook Rotterdam wordt aangedaan, waar hij door Tivoli wordt aangekondigd als Le plus petit homme du Monde. Chanteur et Equilibriste 49. Het jaar erop, in 1892 gaat hij als "eene eigenaardige verschijning" weer op tour in Europa tussen Budapest en Leipzig 50. Waarna in 1893 het laatste restje van Europa volgt, zodat hij alle hoofdsteden en/of grote steden heeft bezocht. Grootste discussie hierbij is echter zijn lengte. Hij laat zich, wanneer hij in de winterperiode in Oudebildtzijl terug is, inschrijven in het lotingsregister bij de secretarie in Sint Anna Parochie. Hij was uit Oudebildtzijl op de schaats ernaartoe gegaan. Mogelijk was de route over de Ouwe Faart naar Nij Altoenae en over de Noordervaart naar Sint Annaparochie. De afstand van dat ritje was en is zo'n 6½ km. Met een zeer traag tempo (voor de schaats) van 15 km/u, duurt dat ritje een klein half uurtje. Gezien zijn atletische conditie zal dit een stuk sneller zijn gegaan. Over zijn lengte is discussie, aangezien er twee lengtes worden genoemd, 66cM - 80cM. Ook in de roman wordt de lengte van Londen opgevoerd: 2 voet, 1 inch. Dit is omgerekend 63,5cM. Dit is mede de lengte van Jan Hannema. En uiteraard in advertenties en op posters een wervend argument. Mogelijk speelt het ontbreken van standaardisatie in deze periode nog een rol 51. Dat jaar zal hij ook op gaan treden tijdens de wereldtentoonstelling van 1 mei 1893 - 3 oktober 1893 in Chicago, the World's Columbian Exposition of The Chicago World's Fair, vanwege de herdenking van de aankomst, 400 jaar geleden, van Columbus op dit continent 52. Voor deze reis in 1893 naar de VS, deed hij eerst nog Den Haag aan, waar hij in het Casino optrad. Samen met z'n moeder Joukje werd hij op 15 april 1893 uitgeschreven 53. Over de capaciteiten van 'prince Mignon' doet Nell Nelson in The evening world uitgebreid verslag. Vanwege de lange afwezigheid, zijn moeder ging ook mee naar Chicago, hebben ze het huis verhuurd. Hierdoor waren ze 'uitgeschreven'. Wegens de loting voor de nationale militie gaf dit echter scheve gezichten, echter door deze uitschrijving, voldeed het aan de wet en nam hij niet deel aan de loting, in tegenstelling tot de jongens die ook vertrokken waren, wiens ouders nog wel in Nederland woonden 54. Na terugkomst in december van 1893 was het wel behelpen, want hun huis was immers verhuurd 55. Verzet van Gerrit door dreiging met een vuurwapen, toen hun ontruimde onderkomen op grond van art. 180 van de gemeentewet werd afgebroken, leverde hem 'slechts' een proces-verbaal op 56. In mei 1895 bericht de pers dat Gerrit Keizer heilsoldaat is geworden in Almelo. De voormalige Admiraal Tom Pouce 'treedt', in het uniform van het Heilsleger, voortaan op als promotor en leidt daarbij soms de oefeningen. Hierbij licht uit zijn eigen ervaringen het een en ander toe 57. In maart 1896 treedt hij in de provincie Groningen op met zijn levensverhaal, hoe hij in een 'kermistent' optrad, maar zich nu alleen nog op het christelijk vlak wil uiten. Met zang blijft hij zijn toehoorders boeien 58. Ook laat hij zich zien en horen op grote anti-drankdemonstraties, waar zijn verschijning 23 jaar, 82 cM en 13 kg in de advertenties toch weer een verkoopargument wordt. Er wordt voor zo'n bijeenkomst, waar ook andere sprekers zijn, entreegeld gevraagd. Gerrit doet dan veelal zijn reizen uit de doeken en zingt opwekkingsliederen van Ira David Sankey en andere Engelse liederen, waarbij hij tevens op de dwarsfluit speelt 59. Dit soort optredens blijft hij geven zoals in de zaal van K. Kuipers in Woltersum 60 en in Café "Onder de Linden" in Steenwijk 61. Zondag 22 augustus 1897 ging het tijdens een openluchtbijeenkomst op een weiland aan de Stationsweg in Sneek flink mis. De voor de optredens gebouwde tribune stortte 's middags om kwart over vier in. Enkele voor de regen schuilende jongeren kwamen hierdoor in problemen. Zes werden met min of meer ernstige verwondingen, als gebroken benen, bloedende hoofdwonden en kneuzingen aan de rug, behandeld. Een werd bewusteloos op een plank naar zijn huis vervoerd. De kleine Keizer werd nog juist op tijd door zijn buurman tussen de mensenmassa weggegrepen, anders was het waarschijnlijk slecht met hem afgelopen 62. Dat is dan weer een voordeel als je maar 13 kilo weegt. In het voorjaar van 1899 krijgt hij de aandacht vanuit de wielerwereld, aangezien hij op een Crescent No. 8 rijdt. Deze is door de Leeuwardense vertegenwoordiger Titus Postma van de firma Joh. Koopmans en Co. uit Amsterdam, speciaal voor hem geschikt gemaakt 63. Deze "Crescent Cycles" komen uit de Western Wheelworks in Chicago. De typeaanduiding betreft een fiets voor Little Girls 64. Het jaar erop, in 1900 komt hij in het nieuws als 'de kleinste prediker' 65, waarbij hij weer door het land reist om toespraken te houden over zijn belevenissen en christelijke liederen zingt. Hiervoor verschijnen ook weer de nodige advertenties 66 en kleine besprekingen nadat hij is langs geweest 67. Ook laat hij zich inhuren om tijdens de vele reciteerwedstrijden die in het land worden georganiseerd, te zorgen voor de invulling van de pauze-momenten tussen de verschillende voordrachten 68. Langzaamaan verandert de toon van "De kleinste prediker" 69 naar "anti kermis bijeenkomsten" 70. In 1905 zien we hem nog steeds op deze bijeenkomsten voordrachten geven en solo of duetten zingen, dan wel muziek maken 71. In de zomer van 1907 vertrekt hij met de stoomboot "Postdam" naar New York, waar hij in de eerste week van augustus in Hoboken arriveert. Op z'n 33e laat hij zich nogmaals in verschillende musea tentoonstellen als curiositeit 72. Terug in Nederland pakt hij zijn oude draad weer op en reist door Nederland met zijn verhalen en muziek. In de herfst van 1911 wordt de toon in de pers serieus anders wanneer ze hem van heiligschennis betichten 73. Het blijft daarna ook rustig om zijn persoon. Hij vertrekt naar Loosduinen en komt weer in het nieuws als zijn 50e verjaardag uitbundig gevierd wordt. Gegroeid als hij inmiddels is, hij meet onderhand zo'n 95 cm, krijgt hij een nieuwe fiets 74. Op zijn 62e gaat hij naar het gouden jubileum (1886-1936) van zijn Christelijke school in Oudebildtzijl 75. Op zijn 70e verjaardag, dat hij op zaterdag vierde, heeft het hem niet aan aandacht ontbroken 76. Een jaar na zijn dood wordt zijn terugkeer naar Oudebildtzijl gememoreerd 77. In 1982 kijkt men terug met 'Photo's uit oerpake's tijd' en zien we Gerrit met zijn Crescent-fiets 78. Het levensverhaal van Gerrit Keizer werd door Jan van der Mast in romanvorm gegoten. Zaterdag 12 mei 2012 om 16.00 uur werd het boek “De Kleine Keizer” in café het Graauwe Paard gepresenteerd 79. Catalogus 1978-9078 : reis mee door de millennia... / Janny Vellinga-Hooghiemstra Oudebildtzijl : JF Books, 2018. - ISBN 978-90-829580-0-3 Een heel ander verhaal is wat we vervolgens in het museum onder ogen krijgen. Niet in dit bezoekerscentrum Aerden Plaats. We bevinden ons plotsklaps in het Bildts Familie Museum in het jaar 9078. Gelukkig zullen we eerder bij toeval de Catalogus 1978 - 9078 Reis mee door de millennia... in handen krijgen, zodat we het een en ander nog even kunnen nalezen. En dat blijkt ook wel nodig te zijn. Het begon namelijk al enige tijd geleden. Er valt dan een Pypskoft poster door de brievenbus, waarin een oproep wordt gedaan. Verzamel alle 'schone' afvalplastic en ga daarvan iets maken. De familie gaat "subtiel wat filosoferen over de geschiedenis van de toekomst" 80. Poster Pypskoft En dat zal leiden tot vele archeologische bodemvondsten door de eeuwen en millennia heen, die we in dit Bildts Familie Museum kunnen aanschouwen. We komen hier onder andere een schitterend landschap tegen, Sunset. Zoals bekend startte vanaf 6200 de "Plastic Periode", waarbij de meeste kunstenaars nog alleen werken met tijdens de opgravingen gevonden en her te gebruiken afvalplastic. Dit 91e-eeuwse werk is daarvan een prachtvoorbeeld. Het is gemaakt door Janny Vellinga-Hooghiemstra. Zonsondergang / Sunset | 2018 | Janny Vellinga-Hooghiemstra, Oudebildtzijl Mogelijk een zeer verre nazaat van iemand met toevallig exact deze naam die hier millennia geleden leefde. Later zullen we nog andere bijzondere verhalen archeologische opgravingen tegenkomen. Eerst keren we weer terug naar het bezoekerscentrum Aerden Plaats in de 21e eeuw. Aangezien een volgeling van Menno Simons, Leenaerts of Leendert Bouwens (1515-1582) een belangrijke rol heeft gespeeld op het Bildt, is het niet zo gek dat we hier een afbeelding van Menno Simons vinden. We zijn laatstgenoemde al eerder tegengekomen - - - , zodat we het slechts laten bij het tonen van deze beeltenis. We komen bij een doorgang een "voormalige klepel van de Julianaklok" tegen. Welke vorige klepel dit zou moeten zijn, blijft een beetje vaag. Immers de vorige klok is in 1943 geroofd. Zouden ze de klepel daarbij achtergelaten hebben? Een ander object dat om aandacht vraagt, is een werkje van David van Kampen, dat de Het Bildt draagt. Aan het einde van deze dag zullen zien wat hier is uitgebeeld, de monding van de Kouwe Faart. David van Kampen (Leeuwarden, 1-9-1939) heeft zijn atelier namelijk dicht bij dit beeld staan 81. Mogelijk heeft hij dit gemaakt in 2019, het vertoont veel overeenkomsten met 'recent werk 2019'. We zullen later deze reis nog meer werk tegenkomen, onder andere in Leeuwarden en Wyns De zaken die we zien in het deel van het Archeologisch Steunpunt hebben een bijzonder verhaal. Ze zijn tweemaal opgegraven. Wat wil namelijk het geval, in de nacht van donderdag de 12e en vrijdag de 13e mei, net voor het pinksterweekend, zijn de vitrines na een inbraak leeggehaald. Ook andere zaken als particulier bezit en apparatuur voor informatieoverdracht werden gestolen 82. Nadat in maart 2017 nogmaals een poging tot inbraak werd gedaan vraagt de coördinator Kirsten Zwijnenburg zich hardop af waarom ze dit toch doen. "Er valt niets te halen! Behalve dan mijn vrijwilligersplezier..." 83. Verbaasd is ze dan ook wanneer voor Pasen 2017 een vrouw en inwoner van Oudebildtzijl een baardmankruik komt aanbieden, in de veronderstelling dat het wel een mooie aanvulling zou zijn voor de vitrines. Zwijnenburg herkende het als onderdeel van de collectie. En toen ging het balletje rollen. Het zoontje van de vrouw had de baardmankruik in een sloot gevonden. Gekleed met lieslaarzen gingen de medewerkers van het Archeologisch Steunpunt naar de vindplaats en vonden zo de helft van het gestolen waar weer terug. De apparatuur was onbruikbaar geworden, maar de voormalige bodemvondsten als muntjes en aardewerk konden na een schoonmaakbeurt weer de vitrines in 84. Een serieuze vondst is de haardsteen uit 1561 met beeldenaar van Karel V en Filips II dat in 2012 naar boven kwam. Het kwam uit de in dat jaar herbouwde huis. De voorganger, de ambtwoning - het exchyshuis van een accijnsmeester stond hier sinds 1527 en had tot doel invoerrechten op bier, wijn en laken te heffen en exportrechten op de hier geproduceerde boter. Met de bouw van de sluis was dit tevens een toegangspoort tot het achterland geworden. De drie morgen grond (zo'n 2,7 ha) omvatte het Leysterstreek en Keuningsstreek. De Keuningsstreek is het gebiedje tussen de dijk, de Rijd en de dijkvaart. De nieuwbouw uit 1561 - of met gebruik van deze steen uit 1561, zoals aan weerszijden van de hoofden te lezen is - werd Koningshuis of Keuningshuus genoemd en heeft er tot 1934 gestaan, al worden er ook andere afbraakjaartallen genoemd, variërend van 1929-1933. haardsteen Kamstra-state te Firdgum | ±1938 | Ids Wiersma uit: Van den mond der oude Middelzee : Nieuwe serie schetsen uit het oude leven op het land / K.J. van den Akker. - Leeuwarden : Friesche Maatschappij van Landbouw Leeuwarden, 1940. - p. 159 Een soortgelijke steen is ook aangetroffen in de Kamstra-state te Firdgum, een grote boerderij met gemengd bedrijf. Het wordt ook wel geschreven als Camstra State. In het museum Yeb Hettinga is een soortgelijke de steen te bewonderen. Conservator van het Friesch Museum te Leeuwarden, Nanne Ottema (Leeuwarden, 4-5-1874 - Leeuwarden, 20-6-1955 86) meldt over deze steen dat er nu (1938) zo'n 40-50 in het Friesch Museum bekend zijn. Maar ook elders zijn er nog honderden bekend. Waarschijnlijk stonden er meerdere fabrieken in zowel Noord- als Zuid-Nederland, die ze gemaakt hebben. Of de stenen ook in het midden van de zestiende eeuw zijn aangebracht, durft hij niet te zeggen, de vorm van de cijfers werden ook in latere jaren gebruikt. Maar het lijkt hem zeer aannemelijk dat ze voor 1600 zijn gebruikt. Ids Wiersma (Brantgum, 21-6-1878 - Dokkum, 24-8-1965 87), vriend van de auteur, was 'zoo kranig geweest een paar steenen van dien mantel uit te teekenen, zoo goed en zoo kwaad als dat ging". De sluis was tevens de plek geworden waar de veer naar Ameland vertrok. Deze lag voor de bouw van de sluis een stuk landinwaarts aan de Leije, waar al sinds 1477 boten vertrokken 85. In het verdwenen Koningshuis, Keuningshuis, Koaningshuus of Keuningshuus, waarvan nog enkele foto's bekend zijn, zou ook nog een steen met opschrift gezeten hebben 88. Wij kijken nog even verder wat er nog meer zoal te zien is. We treffen twee soorten schoeisels aan - zonder beschrijving. Het eerste setje lijkt meer voor een paard, met als doel om iets minder snel in drassige gronden weg te zakken. De andere is wel voor de mens ontwikkeld, maar hoopt er meer droge voeten bij te houden. Hij lijkt wel gemaakt te zijn van een houten klomp met daaromheen een stuk binnenband. Ten slotte lopen we langs het winkeltje met onder andere losse informatie en boeken. We selecteren ons pakketje dat we nodig denken te hebben en gaan de tocht beginnen. We volgen eerst maar eens deze afsluitdijk, de Oudebildtdijk, dat ook de langste straat van Nederland 89 wordt genoemd. Met daarnaast de Ouwe Faart waarover mogelijk geschaatst werd naar de andere dorpen. We komen al vlot onze eerste winkelhaakboerderij tegen. Deze heeft - zoals we kunnen zien - niet de gebruikelijk kop-hals-romp achterelkaar, maar heeft een winkelhaak, zodat kop-hals in een hoek van 90 graden op de schuur staan. In het algemeen wordt dit in de provincie Friesland als typisch Bildts beschouwd. Van de Bildtboer Dirck Jansz horen we voor het eerst met zekerheid van het bestaan van zo'n winkelhaakboerderij. Hij beschrijft het in 1604 namelijk in zijn dagboek 90. De discussie of het een Bildtse uitvinding is, wordt beslecht met een kaart uit 1591 van de omgeving van Hillegom. In het hierbij gelegen buurschap De Zilk staan vijf als winkelhaakboerderij te herkennen type boerderijen. En laat dat nou net de omgeving zijn waar een van de pachter van de Bildtse percelen vandaan kwam. Deze Klaas Willems pachtte het in 1527. Daarvoor was het van 1505 tot 1526 van de investeerder Gerrit van der Laan, die een nichtje Dieuwke had, die in 1591 een van boerderijen - de zogenaamde krukhuizen - in De Zilk in eigendom had. Hierdoor kan op z'n minst worden ontkracht dàt het een Bildtse uitvinding is, al sluit het dat niet uit. Wel geeft het de optie aan dat het ook mogelijk van elders zou kunnen komen. Het wijst in ieder geval op een link tussen de twee gebieden. En dan is het niet vreemd dat onderling tussen deze twee streken gebruiken en nieuwigheden uitgewisseld blijven worden 91. Naast het voorkomen van krukhuizen op de Zuid-hollandse weidegronden, trof men ze ook al aan in het noordelijk deel van Brabant en Limburg. Het werd ook wel T-huis genoemd 92. En in dit rivierengebied mixten vanuit allerlei contreien komende mensen door de eeuwen heen. Verderop komen we langs de dijk nog een tiental monumentale boerderijen tegen. Tot Nij Altoenae volgen er drie. Een boerderij van het kop-hals-romptype (9528), een boerderij met dwarsgebouw onderkelderd voorhuis onder schilddak (9503) en een van karakteristieke noordwest Friese type (9504). noten: 1. Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0063100000007400; Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0063100000006922; De Sneuper, nummer 74 (maart 2005) Ouwe Syl (Oude Bildtzijl) / J. Roosma, p. 51 (Julianatoren); Delpher: Leeuwarder Courant, 20-07-1909 Uit de Provincie; Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 21-07-1909 Een Juliana-toren met Juliana-klok.; 2. Friesland Holland Tourist information, 18 april 2019: Linda Kalkhuis keerde onderwijs en zorg de rug toe en werd hotelier : Nieuw elan in oude herberg in Waddenland: De Witte Klok in Oudebildtzijl / Albert Hendriks; De krant van toen: Friesch Dagblad, 24-04-2019 Torenklok zwijgen opgelegd voor een goede nachtrust / Hinne Bokma; Leeuwarder Courant, 22-03-2019 Klok Oudebildtzijl zwijgt voor nachtrust van toeristen / Maria del Grosso; Leeuwarder Courant, 11-09-2008 Klaarwakker in de Witte Klok / José Hulsing; 3. De krant van toen: Leeuwarder Courant, 03-12-2013 Andriesenprijs naar Dbf; 4. Tresoar: Fries Fotoarchief (10-09-1910 poststempel) E173; 5. Delpher: Leeuwarder Courant, 27-09-1820 Advertentie; 6. Delpher: Leeuwarder Courant, 01-02-1822 Advertentie; 7. Delpher: Leeuwarder Courant, 20-08-1824 Advertentie; Leeuwarder Courant, 19-09-1834 Advertentie; Leeuwarder Courant, 04-03-1836 Advertentie; HisGis: kadaster 1832 Advertentie; 8. Alle Friezen: Abraham Jans Borger (geboren) - (huwelijk) - (overlijden), zoon van Jan Jacobs Borger en Tjitske Abrahams. Gehuwd met Trijtje Scheltes Cats; Memories; 9. Delpher: Leeuwarder Courant, 15-08-1837 Advertentie; Leeuwarder Courant, 26-07-1839 Advertentie; Leeuwarder Courant, 06-03-1840 Advertentie; Alle Friezen: Trijntje Scheltes Kats (geboren) - (huwelijk) - (overlijden), dochter van Scholte Simons Kats en Rinske Syskes; 10. Delpher: Leeuwarder Courant, 28-07-1854 Advertentie; Leeuwarder Courant, 03-08-1860 Advertentie; Leeuwarder Courant, 25-07-1862 Advertentie; Leeuwarder Courant, 29-07-1864 Advertentie; 11. Delpher: Leeuwarder Courant, 13-12-1861 Advertentie; Stichting Maritiem-Historische Databank Kronieken uit 1861; 12. Delpher: Leeuwarder Courant, 09-11-1855 Advertentie; Leeuwarder Courant, 04-09-1863 Advertentie; Uit de oude en nieuwe doos : herinneringen uit de school en het leven van een 80jarigen oud-hoofdonderwijzer : ernst en luim / B.L. van Albada. - Groningen : W. Versluys, 1875. - p. 77, 78, 105, 106, 107; 13. Delpher: Leeuwarder Courant, 12-11-1869 Advertentie; 14. Delpher: Leeuwarder Courant, 14-07-1871 Advertentie; Leeuwarder Courant, 27-12-1872 Advertentie; AlleFriezen: Minuut-akte Repertoire 134040; inschrijving bevolkingsregister; geboorte - overlijden Ytske Hofman; overlijden Lambertus van der Woud; 15. Delpher: Leeuwarder Courant, 04-07-1873 Advertentie; 16. Delpher: Leeuwarder Courant, 10-01-1873 Advertentie; 17. Delpher: Leeuwarder Courant, 29-06-1877 Advertentie; 18. Delpher: Leeuwarder Courant, 18-03-1882 Advertentie; 19. Delpher: Leeuwarder Courant, 06-10-1884 Advertentie; Kornelis de Boer - Wikje Dijkstra x 09-10-1891 (8-8-1887) Joon Dijkstra - Anna van der Meer - (8-8-1887) W.J. Koopman - K.C. Hornstra - S. Schaap - J.G. Nijdam x 26-05-1892 (05-08-1889) P. de Vries - J. Kuiders - H. Voortwijs - P. Brandsma x 28-10-1897 (19-4-1894) S. Tolsma - U. Hoekstra - Sikke Tolsma - Aaltje de Boer x 15-02-1896 (30-09-1895) Pier Hiemstra - IJke Tijmstra x 14-11-1895 (30-09-1895) Gossen Zondervan - Grietje de Vries - Willem Bergsma - Teatske de Groot x 27-05-1897 (08-09-1896) Evert Postma - Maaike Bergsma - Jan Leistra - Joukje Aukema - H. Wiersma - T. Ruigh - J. Terpstra - T. v.d. Schel x 02-06-1900 (28-07-1897) Van de 15 koppeltjes (koppels met dezelfde familienaam zijn in deze beschouwing niet meegeteld) die tussen 1891 en 1897 met naam hebben meegedaan en gewonnen zijn er 7 tussen 1½ maand en ruim 4 jaar getrouwd. Nieuwe encyclopedie van Fryslân / Meindert Schroor (hoofdredactie). - Gorredijk : Bornmeer, 2016. - p. 2253; 20. Delpher: Leeuwarder Courant, 29-01-1885 Advertentie; 21. Delpher: Leeuwarder Courant, 02-07-1897 Advertentie; 22. Delpher: Leeuwarder Courant, 02-07-1897 Advertentie; 23. Delpher: Leeuwarder Courant, 18-08-1899 Advertentie; Leeuwarder Courant, 25-08-1899 Advertentie; Leeuwarder Courant, 08-09-1899 Advertentie; 24. Delpher: Leeuwarder Courant, 13-11-1899 Advertentie; 25. Delpher: Leeuwarder Courant, 18-04-1904 Advertentie; 26. Delpher: Leeuwarder Courant, 16-02-1905 Advertentie; 27. Delpher: Leeuwarder Courant, 27-06-1905 Advertentie; 28. Delpher: Leeuwarder Courant, 22-12-1905 Advertentie; Leeuwarder Courant, 29-12-1905 Uit de Provincie; 29. Delpher: Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 08-12-1906 Advertentie; 30. Delpher: Leeuwarder Courant, 18-04-1907 Advertentie; 31. Delpher: Leeuwarder Courant, 03-04-1911 Advertentie; Leeuwarder Courant, 21-04-1911 Advertentie; Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 03-05-1911 Afloop Verkoopingen.; Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 12-07-1911 Advertentie; AlleFriezen inschrijving - inschrijving - inschrijving - huwelijk overlijden Lep overlijden Kingma geboorte en huwelijk dochter 32. Delpher: Leeuwarder Courant, 29-05-1911 Advertentie; 33. Delpher: Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 20-12-1913 Oude Bildtzijl.; Deze rijksveldwachter zou de oudste inwoner van het Bildt worden (Oudebildtdijk, 24-6-1855 - ), met foto in: De Heerenveensche koerier, 02-06-1955 Oudste inwoner van het Bildt wordt 24 Juni honderd jaar; 34. Delpher: Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 28-03-1914 Berichten uit Stad en Dorp - Arum; 35. Voor de voordracht gebruikte tekst komen - gezien de periode - slechts twee in aanmerking, waarvan de laatste - gezien de context - het meest aannemelijk is. Het werd namelijk al eerder gebruikt voor het tentoonspreiden van de kunst van voordragen. De Suikertante / Ernest Ternest (tooneelstukjes voor scholen) (dbnl) De suikertante / Speenhoff (dbnl) Delpher: Liedjes, wijzen en prentjes / J.H. Speenhoff. - W.L. Brusse, [1903] p. 119-124; 36. Delpher: Leeuwarder Courant, 21-01-1915 Advertentie; 37. Delpher: Leeuwarder Courant, 04-02-1915 Advertentie; 38. Delpher: Friesch dagblad, 20-12-1934 Uit Friesland - Oude-Bildtzijl; AlleFriezen: Notarieel archief akte, Repertoire: 128095, 13-02-1915 aktenummer 02653; 39. De krant van toen: Leeuwarder Courant, 02-03-2009 Bildt grijpt in bij Informasysintrum; 40. De krant van toen: Leeuwarder Courant, 28-05-2010 Steunpunt vernieuwd; Franeker Courant, 26-05-2010 Aerden Plaats klaar; Leeuwarder Courant, 20-04-2010 Aerden Plaats; Leeuwarder Courant, 15-12-2012 Opgefriste kerk wordt ingewijd; Leeuwarder Courant, 11-12-2012 Julianakerk intern opgeknapt; 41. De krant van toen: Leeuwarder Courant, 05-01-2013 Amfitheater van oude brokstukken / Tim Fierant; Leeuwarder Courant, 05-06-2014 Met je neus in de vlinderstruiken / Maria del Grosso; 42. De krant van toen: Leeuwarder Courant, 05-01-2013 De wonderbaarlijke tocht van het fietsje van de Kleine Keizer / Kirsten van Santen; 43. La Lanterne de Boquillon, 08-02-1891 Théatres et concerts / Paul de Fléac; La Lanterne de Boquillon, 15-02-1891 Théatres et concerts / Paul de Fléac; La Lanterne de Boquillon, 01-03-1891 Théatres et concerts / Paul de Fléac; La Liberté, 01-02-1891 Théatres / Jennius; La Justice, 05-02-1891 Théatres / Charles Martel; 44. La Justice, 31-01-1891 Echos des théatres / Charles Martel; Gil Blas, 24-02-1891 Propos de Coulisses / Gaultier-Garguille; La Justice, 03-03-1891 Echos des théatres / Charles Martel; Nederlandse Poëzie Encyclopedie 1900 / Bart FM Droog. - 2012; 45. La Presse, 05-06-1891 Premiéres representations; 46. La Justice, 05-02-1891 Théatres / Charles Martel; Wikipedia Jean Eugène Robert-Houdin; Wikipedia Dwerg - Midget; Wikipedia PT Barnum - P. T. Barnum; Wikipedia Jan Hannema; 47. Nieuwe Veendammer courant, 14-03-1891 Binnenland Oldebildtzijl [Mignon - circus monsieur Fernando - rue des Martyrs, Parijs]; Provinciale Drentsche en Asser courant, 14-03-1891 Binnenland Oldebildtzijl [Mignon - Cirque Fernando - rue des Martyrs, Parijs]; De Volksvriend, 09-04-1891 Nederlandsch Nieuws Oldebildtzijl; 48. Leeuwarder courant, 17-07-1891 Particuliere Correspondentie Oldebildtzijl [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn]; Rotterdamsch nieuwsblad, 18-07-1891 Binnenland Oldebildtzijl [Parijs, Londen]; De Maasbode, 19-07-1891 Allerlei Oldebildtzijl [Parijs, Londen]; Het nieuws van den dag : kleine courant, 20-07-1891 Gemengd Nieuws De bekende Friesche dwerg [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn]; De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 21-07-1891 Allerlei Sedert eenige dagen ... [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn]; Provinciale Drentsche en Asser courant, 21-07-1891 Allerlei De bekende Friesche dwerg [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn]; Nieuwe Veendammer courant, 22-07-1891 Binnenlandsch Nieuws De bekende Friesche dwerg [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn]; De Maasbode, 22-07-1891 Allerlei De bekende Friesche dwerg [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn]; Arnhemsche courant, 24-07-1891 Binnenland Een klein man en villegiature [Parijs, Londen, Berlijn en andere grote steden]; Delftsche courant, 24-07-1891 Binnenlandsche Berichten Sedert eenige dagen vertoeft [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn]; De Graafschap-bode, 25-07-1891 Geschiedenis van de week. Met een tevreden en ['kunstreis' Duitschland - Parijs]; Nieuwe Vlaardingsche courant, 25-07-1891 Binnenland De bekende Friesche dwerg [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn]; Opregte Steenwijker courant, 27-07-1891 Gemengd Nieuws Sedert eenige dagen vertoeft [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn]; De grondwet, 11-08-1891 Buitenlandsch Nieuws. Nederland. De bekende Friesche dwerg [Parijs, Londen - Parijs, Berlijn]; 49. Rotterdamsch nieuwsblad, 13-08-1891 De Kermis Tivoli-Wintertuin; Rotterdamsch nieuwsblad, 18-08-1891 Advertentie [Tivoli-Wintertuin] "le plus petit homme du Monde. Chanteur et Equilibriste."; Weekblad voor Israëlietische huisgezinnen, 07-08-1891 Advertentie [Tivoli-Wintertuin]; Weekblad voor Israëlietische huisgezinnen, 14-08-1891 Advertentie [Tivoli-Wintertuin]; Weekblad voor Israëlietische huisgezinnen, 21-08-1891 Advertentie [Tivoli-Wintertuin] "De kleinste Artist van de Wereld"; 50. Leeuwarder courant, 26-01-1892 Buitenlandsch Nieuws. Nederland. Eene eigenaardige verschijning [Ofen-Pest (huidig Boedapest) - Leipzig]; Algemeen Handelsblad, 26-01-1892 Onderstaande berichten [...] eerder medegedeeld Eene eigenaardige verschijning [Buda-Pest - Leipzig]; De Maasbode, 27-01-1892 Allerlei Eene eigenaardige verschijning [Buda-Pest - Leipzig]; Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, 27-01-1892 Gemengd Nieuws Eene eigenaardige verschijning [Buda-Pesth - Leipzig]; Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 27-01-1892 Binnenland Eene eigenaardige verschijning [Ofen-Pest (huidig Boedapest) - Leipzig]; Provinciale Drentsche en Asser courant, 28-01-1892 Allerlei Eene eigenaardige verschijning [Ofen-Pest (huidig Boedapest) - Leipzig]; De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 29-01-1892 Allerlei Te Oudebildtzijl kon men [Budapest - Leipzig]; Nieuwsblad van het Noorden, 29-01-1892 Binnenland Eene eigenaardige verschijning [Ofen-Pest (huidig Boedapest) - Leipzig]; Het nieuws van den dag : kleine courant, 29-01-1892 Gemengd nieuws Eene eigenaardige verschijning [Budapest - Leipzig]; Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant, 29-01-1892 Binnenland Eene eigenaardige verschijning [Ofen-Pest (huidig Boedapest) - Leipzig]; Arnhemsche courant, 29-01-1892 Binnenland Op de ijsbaan te Oudebiltzijl; Delftsche courant, 29-01-1892 Binnenlandsche Berichten. Te Oudebildzijl kon men [Buda-Pest - Leipzig]; Vlaardingsche courant, 30-01-1892 Nieuwsberichten Eene eigenaardige verschijning [Budapest - Leipzig]; Tubantia, 30-01-1892 Binnenland Eene eigenaardige verschijning [Budapest - Leipzig]; Opregte Steenwijker courant, 01-02-1892 Gemengd nieuws De 18-jarige dwerg [Hongarije, Budapest - Leipzig]; Nieuwe Vlaardingsche courant, 03-02-1892 Binnenland Eene eigenaardige verschijning [Budapest - Leipzig]; Nieuwsblad, gewijd aan de belangen van de Hoeksche Waard en IJselmonde, 03-02-1892 Binnenland Eene eigenaardige verschijning [Budapest - Leipzig]; Java-bode : nieuws, handels- en advertentieblad voor Nederlandsch-Indie, 03-03-1892 Nederlandsch-Indië Eene eigenaardige verschijning [Budapest - Leipzig]; 51. Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, 18-01-1893 Gemengd nieuws De kleinste loteling [nagenoeg alle hoofdsteden in Europa]; Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 18-01-1893 Binnenland Onder de jongelingen [tussen Londen en Pest]; De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 18-01-1893 Allerlei De kleine Gerrit [geheel Europa; 66cm]; Algemeen Handelsblad, 18-01-1893 Laatste berichten Tot de jongelieden [de hoofdsteden in Europa]; Het vaderland, 19-01-1893 Binnenland Onder de jongelingen [nagenoeg alle hoofdsteden in Europa]; De Zuid-Willemsvaart, 19-01-1893 Binnenlandsche berichten Tot de jongelieden [nagenoeg alle hoofdsteden in Europa]; Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant, 19-01-1893 Tweede Blad. De kleine Gerrit [geheel Europa; 66cm]; Arnhemsche courant, 19-01-1893 Binnenland Aan de loting [half Europa; 8 cm]; De Maasbode, 19-01-1893 Allerlei Tot de jongelieden [alle groote steden in Europa]; Nieuwsblad van het Noorden, 20-01-1893 Kort berichten De kleine Gerrit [geheel Europa; 66cm]; De Graafschap-bode, 21-01-1893 Geschiedenis van de week Niet veel aan den [half Europa]; Vlaardingsche courant, 21-01-1893 Nieuwsberichten De kleinste loteling [bijna alle hoofdsteden van Europa]; Tubantia, 21-01-1893 Binnenland Onder de jongelingen [nagenoeg alle hoofdsteden in Europa]; Venloosche courant, 21-01-1893 Vervolg Buitenland. De kleinste loteling [bijna alle hoofdsteden in Europa]; Tilburgsche courant, 22-01-1893 Binnenland Tot de jongelingen [nagenoeg alle hoofdsteden in Europa]; Opregte Steenwijker courant, 23-01-1893 Gemengd Nieuws Tot de jongelingen; De Volksstem, 15-02-1893 Nieuws van de week. De kleinste loteling [bijna alle hoofdsteden van Europa]; De Volksvriend, 16-02-1893 Uit Holland. De kleinste loteling [bijna alle hoofdsteden van Europa]; Java-bode, 21-02-1893 Nederlandsch-Indië. Tot de jongelieden [nagenoeg alle hoofdsteden in Europa]; De nieuwe vorstenlanden, 22-02-1893 Nederlandsch-Indië. Onder de jongelieden [nagenoeg alle groote steden in Europa]; De kleine Keizer / Jan van der Mast. - Amsterdam : Nieuw Amsterdam, 2012. - ISBN 978-90-468-1216-7. - p. 107, 117; 52. Nieuwsblad van het Noorden, 01-03-1893 Korte berichten. De dwerg Gerrit [wereldtentoonstelling te Chicago]; Nieuwsblad, gewijd aan de belangen van de Hoeksche Waard en IJselmonde, 01-03-1893 Binnenland. De dwerg Gerrit [wereldtentoonstelling te Chicago]; Nieuwe Vlaardingsche courant, 01-03-1893 Binnenland. De dwerg Gerrit [wereldtentoonstelling te Chicago]; Limburger koerier, 01-03-1893 Gemengd Nieuws. De dwerg Gerrit [wereldtentoonstelling te Chicago]; Tilburgsche courant, 02-03-1893 Binnenland. De dwerg Gerrit [wereldtentoonstelling te Chicago]; Wikipedia World's Columbian Exposition; 53. AlleFriezen 15 april 1893 worden zowel moeder Joukje als Gerrit uitgeschreven uitschrijving; Het vaderland, 19-04-1893 Binnenland. Prins Mignon, alias Gerrit [Casino Den Haag]; Haagsche courant, 19-04-1893 Gemengd nieuws. Prins Mignon, de 19-jarige [Casino Den Haag - Chicago]; Het vaderland, 24-04-1893 Binnenland. Prins Mignon, alias Gerrit [Casino Den Haag]; 54. The evening world (New York, N.Y.), July 22, 1893 Prince Mignon and his ways : Personal Vieuws and Characteristics of a Very Small Man / Nell Nelson; Uit deze periode komen we ook nog een foto van hem in uniform tegen: alamy, Image ID: 2AJD1YM; Limburger koerier, 30-10-1893 Gemengd nieuws. Onze bekende dwerg Gerrit [(voorjaar) met moeder naar Chicago]; De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 31-10-1893 Allerlei. Onze dwerg Gerrit Keizer [(voorjaar) met moeder naar Chicago]; Nieuwsblad van het Noorden, 01-11-1893 Allerlei. Onze dwerg Gerrit Keizer [(voorjaar) met moeder naar Chicago]; Algemeen Handelsblad, 12-11-1893 Allerlei. Door Gedep. Staten [(voorjaar) met moeder naar Amerika - verhuisd]; Het nieuws van den dag : kleine courant, 13-11-1893 Vervolg Nieuwstijdingen. Aan de loting in [(zomer) met moeder naar Amerika]; Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, 14-11-1893 Binnenland. Door eenige lotelingen [(zomer) met moeder naar Amerika]; De Zuid-Willemsvaart, 14-11-1893 Binnenlandsche berichten. Aan de loting in [met moeder naar Amerika]; De Maasbode, 14-11-1893 Binnenland. Aan de loting in [(zomer) met moeder naar Amerika]; Nieuwe Vlaardingsche courant, 15-11-1893 Vervolg Binnenland. Het protest door eenige [met moeder naar Amerika]; De grondwet, 21-11-1893 Buitenlandsch nieuws. Onze bekende dwerg Gerrit [(voorjaar) met moeder naar Chicago]; 55. Leeuwarder courant, 23-12-1893 Particuliere Correspondentie. Oudebildtzijl, 21 dec [terug uit Chicago]; Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant, 25-12-1893 Binnenland. Uit Oudebildtzijl schrijft men: [terug uit Chicago]; Nieuwsblad, gewijd aan de belangen van de Hoeksche Waard en IJselmonde, 01-01-1894 Binnenland. Uit Oudebildtzijl schrijft men: [terug uit Chicago]; Nieuwe Vlaardingsche courant, 01-01-1894 Binnenland. Uit Oudebildtzijl schrijft men: [terug uit Chicago]; 56. Het nieuws van den dag : kleine courant, 14-05-1894 Binnenland. De bekende dwerg Gerrit [procesverbaal wapenwet]; Algemeen Handelsblad, 16-05-1894 Allerlei. De bekende dwerg Gerrit [procesverbaal wapenwet]; 57. Rotterdamsch nieuwsblad, 13-05-1895 Binnenland. Tom Pouce! [heilsoldaat Almeloo]; Het nieuws van den dag : kleine courant, 14-05-1895 Gemengd Nieuws. De bekende dwerg Gerrit [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce]; Nieuwsblad van het Noorden, 15-05-1895 Een miniatuur-Heilsoldaat. [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce]; Limburger koerier, 15-05-1895 Gemengd Nieuws. De bekende dwerg Gerrit [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce]; Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant, 15-05-1895 Binnenland. De bekende dwerg Gerrit [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce]; Haagsche courant, 15-05-1895 Gemengd Nieuws. "Admiraal Tom Pouce", [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce]; De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 16-05-1895 Tom Pouce. [heilsoldaat Almelo - Admiraal Tom Pouce]; Leeuwarder courant, 16-05-1895 Tom Pouce. [heilsoldaat Almelo - Admiraal Tom Pouce]; Algemeen Handelsblad, 16-05-1895 Allerlei. [heilsoldaat Almelo - Admiraal Tom Pouce]; Arnhemsche courant, 16-05-1895 Binnenland. [heilsoldaat Almelo]; Provinciale Drentsche en Asser courant, 17-05-1895 Allerlei. [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce]; Delftsche courant, 17-05-1895 Binnenlandsche Berichten. [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce]; De Maasbode, 17-05-1895 Allerlei. [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce]; De Graafschap-bode, 18-05-1895 Geschiedenis van de week. [heilsoldaat Almeloo]; Nieuwsblad, gewijd aan de belangen van de Hoeksche Waard en IJselmonde, 18-05-1895 Allerlei. [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce]; Nieuwe Vlaardingsche courant, 18-05-1895 Binnenland. [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce]; Nieuwe Tilburgsche Courant, 18-05-1895 Binnenland. [heilsoldaat Almeloo - Admiraal Tom Pouce]; Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 18-05-1895 Binnenland. [heilsoldaat Almelo - Admiraal Tom Pouce]; Friesch volksblad, 26-05-1895 korte meededeelingen Een kleine, ja, [heilsoldaat Almelo]; De Volksvriend, 13-06-1895 Uit Holland. Een dwerg-heilsoldaat! [heilsoldaat Almelo - Admiraal Tom Pouce]; 58. Nieuwsblad van het Noorden, 07-03-1896 Stad en Dorp. Dinsdagavond treedt hier [Admiraal Tom Pouce - 22jr, 82cM, 13kg]; Nieuwsblad van het Noorden, 10-03-1896 Agenda. Dinsdagavond 10 maart [Admiraal Tom Pouce]; Leeuwarder courant, 13-03-1896 Binnenland. Admiraal Tom Pouce [Admiraal Tom Pouce - 22jr, 82cM, 13kg]; Nieuwsblad van het Noorden, 14-03-1896 Agenda. Zaterdag 14 maart [Admiraal Tom Pouce]; Het nieuws van den dag : kleine courant, 14-03-1896 Binnenland. Te Groningen heeft [Gerrit Keizer - 82cM, 13kg]; Algemeen Handelsblad, 14-03-1896 Allerlei. Te Groningen heeft [Gerrit Keizer]; De Amsterdammer : dagblad voor Nederland, 15-03-1896 Over een anderen boeg. [Gerrit Keizer - 82cM, 13kg]; De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 17-03-1896 Binnenland. Te Groningen heeft [Gerrit Keizer]; Middelburgsche courant, 17-03-1896 Verschillende Berichten. Een nieuwe attractie [Gerrit Keizer]; Delftsche courant, 17-03-1896 Binnenlandsche Berichten. De bekende dwerg [Gerrit Keizer]; Nieuwsblad, gewijd aan de belangen van de Hoeksche Waard en IJselmonde, 18-03-1896 Vervolg Binnenland. Te Groningen heeft [Gerrit Keizer]; Tubantia, 18-03-1896 Binnenland. Te Groningen heeft [Gerrit Keizer]; Nieuwe Vlaardingsche courant, 18-03-1896 Vervolg Binnenland. Te Groningen heeft [Gerrit Keizer]; De Volksvriend, 09-04-1896 Uit Holland. Te Groningen heeft [Gerrit Keizer]; Java-bode, 15-04-1896 De Mail. Te Groningen heeft [Gerrit Keizer]; 59. Opregte Steenwijker courant, 23-03-1896 advertentie Groote Anti-Drankdemostraties [Gerrit Keizer - 22jr, 82cM, 13kg - dwarsfluit]; Wikipedia Ira David Sankey; 60. Nieuwsblad van het Noorden, 11-04-1896 Stad en Dorp. Gisterenavond trad in [Admiraal Tom Pouce Gerrit Keizer - 22jr, 82cM]; 61. Opregte Steenwijker courant, 01-02-1897 advertentie Op woensdag 3 maart [Gerrit Keizer - 22jr, 83cM, 13kg]; 62. Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 24-08-1897 Binnenland. Zondag namiddag werd [Gerrit Keizer - 24jr, 82cM]; Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 26-08-1897 Binnenland. Nopens het ongeluk [Gerrit Keizer - bijtijds door buurman gegrepen]; 63. Het nieuws van den dag : kleine courant, 10-06-1899 Wielrijden Op woensdag 3 maart [Generaal Tom Pouce Gerrit Keizer - 25jr, 90cM - crescent-karretje No. 8]; Dagblad van Zuidholland en 's Gravenhage, 24-08-1899 Prins Mignon; 64. Algemeen Handelsblad, 01-03-1895 Sport en wedstrijden.; WorthPoint Crescent Bicycles. - Chicago, Illinois : Western Wheel Works, 1898; Hallands kulturhistoriska museum / Charlotta Sandelin; 65. De Maasbode, 25-09-1900 de kleinste prediker [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg - Evangelisatie lokvogel]; Vlaardingsche courant, 26-09-1900 nieuwsberichten [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg]; Het volk : dagblad voor de arbeiderspartij, 27-09-1900 Een curiositeit [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg]; De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 27-09-1900 Van beroep veranderd. [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg]; Tilburgsche courant, 27-09-1900 De kleinste prediker [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg - Evangelisatie lokvogel]; Haagsche courant, 27-09-1900 Gemengd nieuws. Woensdag-avond zal in [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg]; Dagblad van Noord-Brabant, 29-09-1900 De kleinste prediker [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg]; De Peel- en Kempenbode, 29-09-1900 De kleinste prediker [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg - Evangelisatie lokvogel]; Provinciale Drentsche en Asser courant, 29-09-1900 Allerlei. Te Charlois, gemeente Rotterdam [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg]; 66. Delftsche courant, 06-10-1900 Binnenlandse berichten. in verband met eene advertentie [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce - 26jr, 90cM, 13kg - exploitatie]; Delftsche courant, 06-10-1900 advertentie. [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce]; Delftsche courant, 07-10-1900 advertentie. [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce]; Delftsche courant, 09-10-1900 advertentie. [Gerrit Keizer, admiraal Tom Pouce]; 67. Nieuwsblad van het Noorden, 01-02-1901 Stad en Dorp. Assen, 31 Jan. [Gerrit Keizer - 26jr, 90cM]; 68. Leeuwarder courant, 28-02-1901 Reciteerwedstrijd. [Gerrit Keizer Jzn. - voordrachten zingend scheidde]; 69. Nieuwe Vlaardingsche courant, 21-09-1901 advertentie. [Gerrit Keizer, Prins Michon - De kleinste prediker - 27jr, 93cM, 15kg]; 70. Provinciale Drentsche en Asser courant, 27-09-1901 Binnenland Zevenwouden, 25 Sept. [Gerrit Keizer - levensverhaal, anti kermisvergadering]; Het nieuws van den dag : kleine courant, 30-09-1901 Gemengd nieuws Te Wolvega (Fr.) [Gerrit Keizer - levensverhaal, anti-kermisvergadering]; Het volksblad, 01-10-1901 Een anti-kermisvergadering [Gerrit Keizer - levensverhaal, anti-kermisvergadering]; Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië, 07-11-1901 Een Christelijk dwergje. [Gerrit Keizer - levensverhaal, anti-kermisvergadering]; 71. Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 29-07-1905 Zwolle, 28 Juli In't lokaal Geloof [Gerrit Keizer 35jr, 80cM - anti kermis-vergaderingen]; 72. De Volksstem, 14-08-1907 Een Hollandsche Dwerg. [Gerrit Keizer 33jr, 30inches - museaal curiositeit]; 73. Het vaderland, 07-10-1911 "Predikant" à la Barnum en Baily [Gerrit Keizer 37jr, 79cM]; De Graafschap-bode, 11-10-1911 Geschiedenis van de week [Gerrit Keizer 37jr, 79cM]; De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 11-10-1911 "Heiligschennis" [Gerrit Keizer 37jr, 79cM]; Leeuwarder courant, 13-10-1911 Binnenland [Gerrit Keizer 37jr, 79cM]; De nieuwe vorstenlanden, 13-11-1911 Soerakarta, den 13 November 1911 [Gerrit Keizer 37jr, 79cM - Barnum en Bailey-godsdienst!]; 74. Haagsche courant, 06-03-1924 Kleine Gerrit vijftig jaar [Gerrit Keizer - Loosduinen 50jr, 93cM - nieuwe fiets foto]; Delftsche courant, 08-03-1924 Kleine Gerrit 50 jaar [Gerrit Keizer - Loosduinen 50jr, 93cM - nieuwe fiets foto]; Tresoar heeft ook een foto van Gerrit met fiets; Het volk : dagblad voor de arbeiderspartij, 15-03-1924 Een en ander over dwergen. / W.A.Z. [Gerrit Keizer - Loosduinen 50jr, 98cM]; Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant, 15-03-1924 Haagsche Brieven / Jan Hagenaar [Gerrit Keizer - admiraal Tompouce / Tompoes - Loosduinen 50jr, 95cM - levenverhaal]; 75. Leeuwarder courant, 02-09-1936 Gouden Jubileum Chr. school Oudebildtzijl. [Gerrit Keizer - Loosduinen 62jr]; Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 02-09-1936 Chr. school Oudebildtzijl. : 1886-1936 [Gerrit Keizer - Loosduinen 62jr]; 76. Het Vaderland : staat- en letterkundig nieuwsblad, 08-03-1944 De kleinste man van Nederland [Gerrit Keizer - Loosduinen 70jr, 96cM]; 77. Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 25-08-1947 Door de Noorder bouw : Over mensen en vruchten [Gerrit Keizer - terug naar de zeedijk]; 78. Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-06-1982 Photo's uit oerpake's tijd [Gerrit Keizer, lytse Keizer, foto]; 79. Nieuwsbrief Borpsbelang Oudebildtzijl e.o. Nummer 11, mei 2012 “Ouwe-Syl draait deur in “Doch it foar dyn doarp”!; Leeuwarder courant, 27-04-2012 Blikvanger; Leeuwarder courant, 28-04-2012 Keizer wil biografie ‘kleine Keizer’ schrijven; Leeuwarder courant, 01-05-2012 - te gast Roman ‘De kleine Keizer’ heeft vele bronnen / Irma Keizer; 80. Dit prachtige citaat lezen we in: Catalogus 1978-9078 : reis mee door de millennia... / Janny Vellinga-Hooghiemstra. - Oudebildtzijl : JF Books, 2018. - ISBN 978-90-829580-0-3. - [p. 9] "De geschiedenis van de toekomst" is ook een boektitel van Ton Oosterhuis, 1994 Maar ook in het Algemeen Handelsblad (die het heeft overgenomen uit Journal de Francfort) van 26-10-1832, kunnen we deze zinsnede reeds terugvinden. 81. Wikipedia David van Kampen; rkd David van Kampen; 82. YouTube: GPTV Aerden Plaats Oudebildtzijl leeggeroofd; Omrop Fryslân Archeologisch steunpunt van de Aerden Plaats leeggeroofd; Leeuwarder Courant, 18-05-2016 Lege vitrines door inbraak Aerden Plaats / Maria del Grosso; Friesch Dagblad, 19-05-2016 Archeologisch steunpunt beroofd; 83. Leeuwarder Courant, 15-03-2017 Aerden Plaats in trek bij dieven / Maria del Grosso; 84. De krant van toen: Leeuwarder Courant, 21-04-2017 Gestolen historische spullen teruggevonden in sloot / Maria del Grosso; 85. Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 78, 97, 155 (afb); Oudebildtzijl, gemeente Het Bildt : Beschermde stads- en dorpsgezichten / A.L. Vernooij (historisch-geografisch en stedebouwkundig onderzoek). - Zeist : Rijksdienst voor de Monumentenzorg. - ISBN 90-346-1133-7. - p. 3; Delpher: Van den mond der oude Middelzee : Nieuwe serie schetsen uit het oude leven op het land / K.J. van den Akker. - Leeuwarden : Friesche Maatschappij van Landbouw Leeuwarden, 1940. - p. 154 - p. 159; De wandelaar; geïllustreerd maandblad gewijd aan natuurstudie, natuurbescherming, heemschut, geologie, folklore, buitenleven en toerisme, jrg 13, 1941, no 3, 01-03-1941 p. 99 meldt dat Koningshuis / Keuningshuus in 1932 is afgebroken; Friesch dagblad, 03-12-1948 Oude-Bildtzijl: het vierde Bildt-dorp!, meldt het het 15 jaar geleden is afgebroken: 1933; Ouwe Syl : Verklaring van de straatnamen Oversicht straatnamen Ouwe-Syl / Sytse Keizer: Keuningsstreek; p. 4 meldt dat Koningshuis / Keuningshuus in 1929 is afgebroken; 86. Delpher: Bulletin Nederlandsche Oudheidkundige Bond, jrg 13, 1920 p. 3, p. 196; De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 21-06-1955 Nanne Ottema overleden; De Heerenveensche koerier, 21-06-1955 Nanne Ottema overleden; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-06-1955 Notaris Ottema stichtte zich monument met Princessehof : Grote belangstelling bij begrafenis; De Heerenveensche koerier, 24-06-1955 Nanne Ottema gisteren ter aarde besteld; 87. Wikipedia Ids Wiersma; rkd Ids Wiersma; 88. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-11-1971 Ouwesyl dat plakky sil ik nooit fergete : Op kruising van dijk en vaar ontstond de 'buurte' Oude Bildtzijl; Friesch dagblad, 03-12-1948 Oude-Bildtzijl: het vierde Bildt-dorp! - met afbeelding "Keuningshuis", 1907 ; De wandelaar; geïllustreerd maandblad gewijd aan natuurstudie, natuurbescherming, heemschut, geologie, folklore, buitenleven en toerisme, jrg 13, 1941, no 3, 01-03-1941 p. 99; Of de aangehaalde tekst dat op de steen zou hebben gestaan en of de verklaring van de afkortingen ook klopt, heb ik niet kunnen verifiëren. Tresoar : Fries Fotoarchief Identificatienummer 90327 (Gezicht op de rechterkant van het Keuningshuus, ca. 1900); 89. 111 plekken in Friesland die je gezien moet hebben / Maarten Boersema. - 111 plekken-serie. - Bussum : Uitgeverij THOTH, 2018. - ISBN 978-90-6868-747-7. - p. 162; Nederlands dagblad : gereformeerd gezinsblad, 21-06-1993 Friesland showt zijn monumentenschat / W. Smit; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-06-1993 Bildtdijken zijn nu op hun mooist : Monument van de maand in juni; De Telegraaf, 27-05-1992 Langste straat onder het mes / Albert van Keimpema; Trouw, 22-05-1992 Verpaupering nieuwe bedreiging Oude Bildtdijk / Jan Sloothaak; Algemeen Dagblad, 16-05-1992 Binnenland Kort; Dat claim doet Den Haag met de Laan van Meerdervoort ook in 'De Schatkamer', maar deze haalt de 6 km nog niet. Delpher: De Volkskrant, 27-09-1995 Vandaag / Ellen van den Boomgaard - De schatkamer; 90. Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 188, 192 (tekening 163); 91. Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 7-8, 27 (tekening afbeelding 1), 97; 92. Delpher: De jonge vrouw, geïllustreerd Christelijk tijdschrift voor de vrouwelijke jeugd ter voorbereiding van de taak der vrouw in huis en maatschappij, jrg 15, 1933, no 7, 1933 Onze Boerenhuizen / Jo Veldheim; internetraadpleging: 20-6 - 8-7-2020

heemtuin, Oudebildtzijl fietsje Gerrit Keizer, Oudebildtzijl Menno Simons, Oudebildtzijl klepel Julianaklok, Oudebildtzijl Het Bildt | David van Kampen, Oudebildtzijl Hedendaags muntschat, Oudebildtzijl haardsteen 1561 met Karel V en Filips II, Oudebildtzijl hoefschoen ?, Oudebildtzijl klomplaars ? , Oudebildtzijl winkelhaakboerderij, Oudebildtzijl

Nij Altoenae Op weg naar Nij Altoenae zien we van verre al 'buitendijks' de Kerk tussen de dijken liggen. Het hele dorp ligt zo goed als buitendijks, waarmee het al enigszins haar ontstaansgeschiedenis verraad. Het begon als 't Wechy langs de weg naar de volgende buitendijk dat in 1929 Nieuweweg genoemd werd. Het woongebied is ook de kerkzijde van de straat begonnen. In 1903 werd er een school gebouwd en vijftien jaar later een eerste kerk. 100 jaar Kerk tussen de Dijken / Adriaan Stap Nij Altoenae, 2019 De huidige kerk - dat tussen 1927 en 1928 gebouwd is naar een ontwerp van Architect J. Bosma uit Drachten - verving de eerste dat door Timmerman Wybren Stap gebouwd is. De eerste kerk was van meet af aan te klein. De nieuwe kerk werd ten zuiden van de school gesitueerd, maar wel zover van de weg af, dat het lichtinval voor de school niet werd gehinderd. Het werd op 29 maart 1928 ingewijd door dominee K. Veen. Timmerman Wybren Stap tekende de nieuwbouw van de pastorie, dat voor ƒ 13.500 gebouwd werd 1 en dat rechts voor de kerk staat. Wybren Stap is de vierde in lijn van timmermannen. De zoon van Anne Jacobs Stap (Sint Annaparochie, ?-12-1784 - Sint Annaparochie 9-9-1857) timmerman te Vrouwen Parochie, Marten Annes Stap (Oude Bildtzijl, 19-11-1812 - Sint Annaparochie, 3-5-1879) was timmerman te St. Jacobiparochie. Zijn beide zoons Jacob (Sint Annaparochie, 21-11-1845 - Sint Annaparochie, 07-06-1904) en Jan (Sint Annaparochie, 16-10-1848 - Sint Annaparochie, 10-1-1929) begonnen rond 1870 samen het timmerbedrijf Stap op de Oude Bildtdijk 645 (het huidige nr. 504). De zoon van Jan, Wybren Jans Stap (St. Annaparochie, 21-11-1885 - St. Annaparochie, 26-12-1928) neemt de zaak in 1909 over. Door zijn vroegtijdige dood neemt zijn zoon Jan Wybrens Stap (Sint Annaparochie, 24-2-1910 - Sint Annaparochie, 16-9-1984) de zaak al over op 18-jarige leeftijd. Omdat er deze contreien al vroeg elektra is aangelegd gaat de zaak J. W. Stap, electrische timmerfabriek “Het Noorden” heten. Stap timmerfabriek “Het Noorden” bv afbeelding: Adriaan Stap De volgende generatie, Frans Stap (Sint Annaparochie, 4-11-1941) komt in 1957 bij de zaak en in 1973 treedt broer Adriaan Stap (Sint Annaparochie, 25-5-1952) toe. De zaak J. W. Stap timmerfabriek “Het Noorden” bv. gaat in 1980 verhuizen naar St. Jacobiparochie. Na de eeuwwisseling gaat eerst Frans Stap in 2003 met pensioen. Vijf jaar later doet ook de laatste familietelg Adriaan Stap zijn "stapje terug". De zaak heet door het nieuwe logo al enige tijd Timmerfabriek Stap bv en blijft ook zo heten. Na zes generaties is er echter geen familie Stap meer aanwezig in dit voormalig familiebedrijf 2. Adriaan Stap zette zich vervolgens - met andere buurtgenoten - in om Nij Altoenae beter op de kaart te zetten en meer als eenheid erkenning te krijgen. Men ging verder werken aan een dorpsstatus voor Nij Altoenae. Dat idee heeft heel wat voeten in aarde gehad. Vier pogingen waren er voor nodig. De eerste drie kregen er onvoldoende handen voor op elkaar. De eerste poging in 1982 werd door een handtekeningactie tegengehouden. Een tweede poging in 1991 kreeg ook geen twee derde meerderheid. Bij de derde poging in 1999 voor een referendum werd de vereiste opkomstdrempel van 50% niet eens gehaald. Zeven jaar later, in 2006, kreeg de buurt de status van dorp. Het 500-jarig bestaan van Het Bildt, in 2005, gaf het gemeentebestuur een extra motivatie om overstaag te gaan. "'t Sou 'n mooi kedo weze at onze gemeente nag dut jaar d'r 'n seuvende dorp bij krijt", vond burgemeester Aucke van der Werff toen. Een referendum het jaar erop bepaalde dat het buitengebied onder Sint Annaparochie blijft vallen en dat de status vanaf 1 mei 2008 alleen geldt voor de 'kom' 3. Nij Altoenae Kroan op ’t Bildt | 2018 | Bert Stekelenburg / Adriaan Stap de onthullingspeech van Adriaan Stap op zaterdag 20 oktober 2018 foto: Adriaan Stap Op de hoek Oudebildtdijk / Stadhoudersweg vinden we tegenover de nrs. 388-390 een kroon op deze dorpstatus. Vanwege de nieuwe gemeentelijke herindeling en daarmee de opheffing van de gemeente Het Bildt en de geboorte van de gemeente Waadhoeke op 1 januari 2018 kregen alle zeven dorpen geld voor een beeld. Het idee voor het beeld kwam van Adriaan Stap. Hij mocht het dan ook zaterdag 20 oktober 2018 onthullen. We zien "een afbeelding van ’t Bildt met het kenmerkende haakse beeld van de wegen." Het beeld Kroan op 't Bildt laat de plattegrond van de voormalige gemeente Het Bildt zien, met op de plek Nij Altoenae een kroontje. Het kroontje verbeeldt tevens dat om het noordelijkste dorp gaat. Kunstenaar Bert Stekelenburg ontwierp dit werk, met wederom een hoek. De symboliek naar een boerderij-type kan ons niet ontgaan 4. Wanneer we naar de voorkant van de kerk willen rijden, komen we langs de binnendijks gelegen boerderij die de naam Sathe Haanburg heeft gekregen. De boerderij is in 1877 herbouwd door J.D. Swart. De boerderijnaam is afkomstig van de IJde Frederiks de Haan uit Lemmer, die het in mei 1827 had gekocht 5. Na verdere bezichtiging van de voorzijde van de kerk aan de Schuringaweg - zoals de Nieuweweg vernoemd is naar de hoofdonderwijzer Johannes Schuringa (1867-1924) - gaan we weer de dijk op. We moeten echter eerst nog even stoppen om het elektra-huisje te bewonderen. De aandacht voor het gebouwtje lokt een gesprek uit met de buurman van het gebouwtje. De leden van "het Noorderlicht", ruim honderd man, hebben deze vereniging 4 april 1912 opgericht en zijn allemaal tevens belanghebbende. Bij deze honderd man zit ook timmerman Wiebren Jans Stap. Het waterschap "het oud-Bildt" geeft in de vergadering van 16 april 1912 toestemming aan de coörperatieve vereeninging "het Noorderlicht" in Oudebildtzijl om ondergrondse hoogspanningskabels te leggen en daarnaast bovengronds laagspanningsgeleidingen te maken, in en boven de Oudebildtdijk. Ook krijgen ze de vergunning om de vier of vijf transformators te bouwen. De benodigde plekken werden in oktober 1913 uitgegeven 6. Bovenaan de dijk staan we oog en oog met een kop-hals-romp boerderij (9507). Voorbij Kroan op 't Bildt en 'binnendijks' - dus buiten het dorp Nij Altoenae gelegen - staat er nog een (9505). Hiernaast staat een boerderij van het type winkelhaak, dat de naam De Fonteinplaats draagt. Deze naam is een vernoeming naar de familie Fontein, die de plaats van 1681 tot ± 1748 in bezit had 7. Voordat we het dorp Nij Altoenae op de Oudebildtdijk verlaten willen we natuurlijk ook weten waar deze naam vandaan komt. Het 'Nij' komt van 'nieuw'. Altoenae is een verwijzing naar een van drie werkkampen die hier waren om de afsluitdijk - de huidige Oudebildtdijk, te bewerkstelligen. Deze drie werkkampen kregen de naam van de plek waar de meeste werkers vandaan kwamen, te weten Wijngaarden, Altena en Kijfhoek. Kees Kuiken weet echter aannemelijk te maken, dat deze namen echter pas worden gehanteerd vanaf de Hervorming en de beeldenstorm van 1566. Na 1570 verschenen ze pas op een kaart, in contracten en in persoonsnaamgevingen. De reden was dus om katholieke heiligen namen Jacobus, Sint Anna en O.L. Vrouwe weg te poetsen bij de daarna vernoemde plaatsnamen Sint Jacobiparochie, Sint Annaparochie en Vrouwenparochie. De meeste contractarbeiders die hier in 1505 zijn begonnen, waren na een jaar alweer vertrokken uit dit gebied, op weg naar de volgende klus. Sint Annaparochie (waaronder Nij Altoenae valt) werd voor alle duidelijkheid Altena 8. Zo blijkt de huidige beeldenstorm (in 2020 9) met bijbehorende naamsverandering van straten, tunnels et centra, ook van alle tijden te zijn. We zien echter ook het resultaat van de zestiende-eeuwse aanpassingen van Jacobus, Sint Anna en O.L. Vrouwe in Wijngaarden, Altena en Kijfhoek! Vanaf de dijk krijgen we zicht op de Watertoren Sint Jacobiparochie, dat in 1957 is gebouwd. Dit ontwerp van architect A.P. Wesselman van Helmond (Helmond, 30-5-1908 - Nijmegen, 8-11-1968), werkzaam bij het Raadgevend ingenieurs- en architectenbureau v.h. Van Hasselt en De Koning te Nijmegen, werd ook gebruikt voor de watertoren van Akkrum. Het is de bedoeling dat de toren van Akkrum 41.83 meter hoog wordt en die van Sint Jacobiparochie 41.14 meter. En tja, dat was alweer hoger dan de Oldhove in Leeuwarden. Maar eigenlijk is de toren van Sint Jacobiparochie veel hoger dan die van Akkrum. Immers, de watertoren van Akkrum staat op palen van 10 meter gefundeerd, terwijl die van Sint Jacobiparochie 17 meter lang zijn. De schacht dat het reservoir van 500 m3 draagt is - en dat is opmerkelijk - geheel opgemetseld. De gele Friese handvormsteen zijn gemaakt in de steenfabriek Schenkenschans (1857-1980) te Leeuwarden. De bouwkosten waren ƒ 235.000 10. noten: 1. Wikipedia Nij Altoenae; Fryslân = Friesland : ±1926-1934 : schaal 1:25.000 / Anoek van der Leest, Meindert Schroor, Huib Stam (samenstelling, redactie); Thijs Caspers (eindredactie). - Grote historische topografische atlas. - Tilburg : Nieuwland, 2006. - ISBN 90-8645-006-7. - No 57; Gereformeerde Kerken: Het ontstaan van de Gereformeerde kerk Oude en Nieuw Bildtdijk ‘Institueren en een kerk bouwen!’; Delpher: Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 30-03-1928 Inwijding Gereformeerde Kerk.; De krant van toen: Friesch Dagblad, 17-02-2018, p. 12 Nij Altoenae: jubilerende gemeente en godshuis tussen de beide Bildtdijken / Lodewijk Born, Marchje Andringa (foto); Leeuwarder Courant, 19-02-2018, p. 20 Kindje in ongerechtigheid 100 jaar / Wiebe van der Hout; Telefoongesprek Adriaan Stap, 10-07-2020; 2. Timmerfabriek Stap Informatie; AlleFriezen: Anne Jacobs Stap geboorte - overlijden; Marten Annes Stap geboorte - overlijden; Jacob Martens Stap geboorte - overlijden; Jan Martens Stap geboorte - overlijden; Wybren Jans Stap (W Stap timmerman en aannemer) geboorte - overlijden; Jan Wybrens Stap (J. W. Stap, electrische timmerfabriek “Het Noorden”.) geboorte - overlijden; Frans Stap (J. W. Stap timmerfabriek “Het Noorden” bv.) geboorte; De vader van de eerste timmerman was Jacob Jans Stap (Vrouwenparochie ±1752 - Vrouwenparochie, 9-12-1826). Hij was gardenier, zoon van (coopman) Jan Gerbens Stap (vrouwenparochie, aktedat.31-03-1726) en Arjaantje Annes; Telefoongesprek Adriaan Stap, 10-07-2020; 3. De krant van toen: Leeuwarder Courant, 22-10-2018, p. 20 Dorpsstatus op kunstwerk vereeuwigd / Maria Del Grosso, Jan Spoelstra (foto); Leeuwarder Courant, 02-05-2008, p. 10 Wel dorp? Geen dorp? Wel dorp! / Robert Jan Speerstra, Paul Janssen (foto); 4. De krant van toen: Leeuwarder Courant, 22-10-2018, p. 20 Dorpsstatus op kunstwerk vereeuwigd / Maria Del Grosso, Jan Spoelstra (foto); Mail Adriaan Stap, 11-07-2020; 5. Nieuwsblad De Bildtse Post Haanburg; 6. Gereformeerde Kerken: Het ontstaan van de Gereformeerde kerk Oude en Nieuw Bildtdijk ‘Institueren en een kerk bouwen!’; Delpher: Leeuwarder courant, 18-04-1912 Uit de Provincie. St. Jacobiparochie, 16 April.; Leeuwarder courant, 18-04-1912 Akten betreffende coöperatieve vereenigingen No. 3113 coörperatieve vereeninging "het Noorderlicht"; Leeuwarder courant, 17-10-1913 Uit de Provincie. St. Annaparochie, 15 Oct.; 7. Bildtse Post, 17-8-2005: Bildtse plaatsen – nr 33 – Ouwedyk 433 IJbeltie Reiners Fontein / Douwe Zwart; 8. Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 65; 9. Elseviers Weekblad, 14 jun 2020 Onderschat deze beeldenstorm niet / Gertjan van Schoonhoven; de Volkskrant, 11 juni 2020 18:00 Beelden zijn gebeiteld in steen, maar de geschiedenis niet / Wieteke van Zeil; Algemeen Dagblad, 11 juni 2020 22:28 Nieuwe beeldenstorm: 'Foute helden' moet het ontgelden / Raymond Boere; De Dagelijkse Standaard, 18 juni 2020 Beeldenstorm gaat burgeroorlog worden: beeld zwarte tennisheld beklad met 'White Lives Matter' / Bart Reijmerink; Joop, 11 juni 2020 De beeldenstorm van 2020 / Marc-Jan Janssen; Trouw, 15 juni 2020 3:52 Britse premier over beeldenstorm: ‘We kunnen de geschiedenis niet fotoshoppen’ / redactie; OnsWestfriesland, 18 juni 2020 Column : Beeldenstorm / Peter Ursem; Scientias, 20 juni 2020 Geen echte beeldenstorm, maar wel een frisse beeldenbries in Nederland / Monique Siemsen; Stroom Den Haag Webdossier Beeldenstorm 2020; 10. Overzicht watertorens Nederland Sint Jacobiparochie; Wikipedia Adriaan Pieter Wesselman van Helmond; rkd A.P. Wesselman van Helmond; Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-10-1956 Nieuwe watertorens in Sint Jacobi Parochie en Akkrum : Meer dan veertig meter hoog; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-02-1958 Nieuwe tweeling-watertorens bij St. Jacob en Akkrum : Functionele bouwwerken met een architectonische schoonheid; Stichting Historie Grofkeramiek B.V. Steenfabriek "Schenkenschans"; internetraadpleging: 9 - 10-7-2020

Kerk tussen de dijken, Nij Altoenae toren en windvaan Kerk tussen de dijken, Nij Altoenae Sathe Haanburg, Nij Altoenae Kerk tussen de dijken, Nij Altoenae windvaan, Kerk tussen de dijken, Nij Altoenae transformatorgebouw, Nij Altoenae De Fonteinplaats, Nij Altoenae Watertoren Sint Jacobiparochie | 1957 | A.P. Wesselman van Helmond, vanuit Nij Altoenae

Sint Jacobiparochie De Oudebildtdijk voert ons verder langs het voormalige pand van de timmerfabriek, waarna we weer een boerderij tegenkomen van het hoekplaatstype, genaamd 't Weeskind (9514). Deze naam is terug te voeren op Doetje Jan Jaspers, die wees werd. Haar ouders waren Jan Jaspers en Jannichie Willem Stevens de jonge. Ze huwden met elkaar ca 1620. Nadat haar moeder voor 1633 was overleden, hertrouwde haar vader ca. 1634 met Marichie Barthoutsdr. Zij kregen twee kinderen. Echter nu overleed haar ca. 1590 geboren vader voor 22 februari 1642, zodat Doetje dus wees was geworden 1. Met nog een boerderij verderop, zijn we bij het kruispunt van de waterwegen Ouwe Faart en Kouwe Faart aangekomen. De Kouwe Faart loopt van de sluis in de Wiersylster Rak bij Wier (op het oude land) via Blikfaart naar het noorden, om bij Zwarte Haan het overtollige water te spuien. Dit was echter 50 jaar geleden nog niet zo. Toen was het een T-splitsing en liep de Koude Vaart vanaf hier, de Oosthoek, naar Blikvaart 2. In de jaren 70 van de twintigste eeuw werd de Koude Vaart doorgetrokken naar het nieuw gemaakte en op 6 september 1973 officieel in werking gestelde gemaal Swarte Harne 3. En omdat we nu enigszins de draad kwijt zijn met de benamingen Swarte Harne en Zwarte Haan, slechten we dit meteen maar even. Volgens Hotse Buwalda, is het woord zwart afkomstig van het op de waddenkust fijngeslagen zeewier, dat zwartgekleurd is. Hotze Sytses Buwalda (Sint Jacobiparochie, 14-9-1915 – Sint Annaparochie, 5-2-1994) schreef onder andere het Woordboek fan 't Bildts: en list fan toponimen. Ook schreef hij de vierluik Geschiedenis van Het Bildt van Hartman Sannes af, nadat deze vroegtijdig was overleden. Dat zwarte spul zou op deze plek meer aangetroffen worden dan elders. Swarte Harne betekent Zwarte Hoek. Hoe de verwarring is ontstaan, is onduidelijk, maar een oplossing vinden we aan het einde van de dag 4. Even verderop staat Cafe de Oasthoek, anno 1889 als muurschildering. Op de schildering zien we drie oude mannen op hun 'leugenbankje' zitten. Eentje - met herstelde kledij - staat achter een tonnetje dat als tafeltje dient. Er staat een fles op. Dit beeld is in 2001 door Gerrit Dijkstra voor Cafe de Oosthoek gemaakt. De uitbater Jappie Groeneveld had zich laten ontvallen - toen hij bezoek had van twee schilders die bij het verkeerde café op de dijk waren aanbeland - dat hij zo'n ouwe muurschildering zoals ze in België en Frankrijk te zien zijn, wel mooi zou vinden om dat op de muur te hebben. Gerrit zei dat hij dat wel kon. En dus ging Gerrit er mee aan de slag. Bij zijn volgende bezoek had hij een boek meegenomen met oude reclames, waaruit een afbeelding van 3 bij 3 cm werd gekozen. Na diverse bezoekjes, waarvoor Gerrit telkens op de fiets uit Beetgum diende te komen, was de muurschildering op basis van acrylverf klaar. Het vertoont een eigen interpretatie van het impressionistisch voorbeeld dat een Frans visserstafereel liet zien 5. In 2014 vierde het café haar 125-jarig bestaan. Gerrit Breteler bracht ter gelegenheid van deze gebeurtenis zijn geschreven lied "De Oasthoek" ten gehore. Omdat we het hier over het Oosthoek hebben - we zitten op de lijn van de Oudebildtdijk toch zeker op de westelijke helft van de dijk - roept dit toch wel een vraag op. De vraag wordt deels beantwoord, wanneer we weten dat aan de westzijde van deze afsluitdijk bij Dijkshoek de buurtschap Westhoek ligt. Een tegenhanger Oosthoek ligt dan voor de hand. En in dit geval is het kader de gemeente Sint Jacobiparochie. De zoon van de al eerdergenoemde Hotze Sytses Buwalda, Sytse Buwalda schreef over beide hoeken een boek. In 2013 verscheen het De Westhoek - Levend ferleden en in 2016 De Oasthoek - 150 jaar. De laatste is verkrijgbaar bij Bildts Aigene 6. Een kleine kilometer verderop treffen weer een transformatorgebouw aan. Deze is in dezelfde bouwstijl gemaakt, met gebruikmaking van hetzelfde ontwerp. Omdat we naar Sint Jacobiparochie willen, rijden we de volgende straat naar het zuiden in, genaamd Kadal. Bijzondere straatnaam. Men vermoed dat het om een oude kadijk gaat. Tot halverwege de jaren 60 van de twintigste eeuw werd de straat nog Kadalsterweg genoemd, waarna het kennelijk is afgekort. Hoe het van kadijk naar kadal is gekomen is onbekend 7. Wanneer we over de Kadal de bebouwde kom van het dorp binnen rijden, zien we tussen de huidige Van Wijngaardenstraat - een verwijzing naar de familie Van Wijngaarden van het consortium dat de afsluitdijk bouwde - en de K.L. de Vriesstraat een groenstrook met voetpad. Dit soort stroken zijn we al eerder gekomen tijdens deze ontdekkingstochten. Ook nu blijkt het te gaan om een voormalig spoorweg. Op 24 december 1900 / 8 januari 1901 komt de Staat met de Noord-Friesche Locaalspoorwegmaatschappij (NFLS) te Leeuwarden overeen dat er onder andere een concessie wordt verleend voor de aanleg van een spoorweg van Leeuwarden over Stiens en St. Jacobi Parochie naar Harlingen. spoortraject Het Bildt ArcGIS AHN2 50cm maaiveld - Hillshade Esri Nederland, Rijkswaterstaat, Waterschapshuis en de provincies spoortraject Stiens - Harlingen door Het Bildt Door OpenStreetMap contributors - openstreetmap.org., CC BY-SA 2.0 Landschap beïnvloedend lijkt daarbij de eis, dat het bovenvlak van de spoorstaven overal ten minste 75cm hoger moet liggen dan de hoogst bekende lokale waterstand 8. Dit zal leiden tot een dijklichaam die we in het landschap moeten kunnen herkennen. Echter, tegenwoordig kunnen we er nog nauwelijks iets van terugvinden. Het traject Leeuwarden-Stiens-Harlingen werd namelijk alweer in 1936 opgeheven 9. De Kadal brengt ons naar de Middelweg dat als kaarsrechte lijn horizontaal - als een centrale as - in het midden van Het Bildt (de voormalige Middelzee) ligt. Naar aanleiding van de vondst in 1998 van de polderinrichting, dat door Vitus von Drachsdorf ( -1526) in 1505 op een papiertje werd gekrabbeld, werd opnieuw onderzocht of Het Bildt niet een renaissancepolder zou zijn, een met een grand designs of een polder met een masterplan. En dan mogelijk de eerste van Nederland. Met een 10 kilometer lange Middelweg van oost naar west, haaks hierop 7 noord-zuid wegen met op drie kruispunten woonplaatsen 10. In deze hoek - van de Kadal en Middelweg - staat de boerderij (9509) die een bepaalde periode De Schierhuisplaats werd genoemd, als vernoeming naar een familie Schierhuis. Deze werd gebouwd door Barthout Willems. Deze Barthout kwam in de eerste helft van de zestiende eeuw met zijn drie broers vanuit Sassenheim (oudtijds Ambachte Sassen) hier naartoe met hun gezinnen. De andere vestigden zich ook in deze contreien. Barteld Willems staat in 1527 en 1537 genoteerd als Bildtmeier. In 1849 werd de boerderij aanzienlijk verbouwd, zodat de oorspronkelijk vorm vrijwel onherkenbaar is geworden 11. We rijden naar het "centrum" van het dorp, dat het beste met "het begin" kan worden aangeduid. Hier vandaan lopen de wegen Oosteinde (waar we net overheen reden), Zuideinde, Westeinde en Noordeinde. Al wordt deze laatste straat van het kruispunt gedrukt door De Groate Kerk (9511). Maar daarover zo meer, want we zijn net te vroeg aangekomen. Daarom maken we alvast een rondje om de kerk. Als eerste valt aan dit weids kruispunt het gebouw De Valk op, dat duidelijk door Mient de Vries wordt geëxploiteerd. Hoewel je een café of restaurant in dit pand zou verwachten, blijkt het gaan om een fietsenwinkel. Het fraaie pand is in 1920 gebouwd 12. Aan de overkant van het plein staat een Markering pelgrimsroute dat Henk Rusman (Hillegom, 30-10-1950) in opdracht 1998 gemaakt heeft. Deze poort van een langgerekt en gebogen driehoek met een hoogte van vijfenhalve meter werd woensdag 22 juli 1998 onthuld. Simy Sevenster zal er in 2006 voor de Nationale Gedichtendag een gedichtje over inzenden. Het begint als volgt: Pelgrimspoort Se gane by bossys de swarte poort deur. [...]13. Sint Jabik, zoals Sint Jacobiparochie ook wordt genoemd, mag als plaatsnaamdrager van Sint Jacobus, de patroon van pelgrims en reizigers niet ontbreken in het netwerk van bedevaart wegen. 't Jabikspâd is de eerste dat voor 2000 door de Werkgroep Jabikspaad Fryslân wordt gerealiseerd. Omdat de route van Santiago de Compostella van hier naar Finisterra, het einde van de wereld, in Spanje loopt, wordt Zwarte Haan, waar de route uiteindelijk zal beginnen gekscherend het begin van de wereld genoemd 14. Yde Westra in bijdrage Omrop Fryslân Hea! fan 11 oktober 2016 17:35: Strune op It Bilt We lopen de Georg van Saksenstraat in en komen uit bij de sneuphok van Yde Westra, waar we 'even' gaan Strune. De verleidingen zijn er veel, want er is op allerlei gebied wel iets te vinden. Helaas vinden we tussen de boeken geen uitbreiding van de eigen collectie, zodat we na een complete rondleiding met allerlei verhalen van Yde, toch met lege handen vertrekken. Maar zeker 'even' de moeite waard. Niet wetend dat we nog geen 40 meter afstaan van Het Spoorrondsy, de lange bocht van de spoorlijn Sint Jacobiparochie - Minnertsga, dat nu dienst doet als wandelpad, lopen we ons rondje via Noordeinde af. Hier komen een aantal oude panden tegen waaronder een boerderij uit 1820 15. Het monument (9521) uit 1760 aan de andere kant van straat laat zich door het vele omringende groen iets minder goed vastleggen. Vriesche Courant, 3-10-1807 Rotterdamse Courant, 10-10-1807 Oprechte Haarlemse Courant, 10-10-1807 Amsterdamse Courant, 10-10-1807 Nederlandsche Staatscourant, 27-2-1826 En dan zijn we alweer bij de achterkant van de kerk aangekomen. We lopen via die achterzijde naar de ingang van het gebouw, maar komen op het grasveld nog een herinneringsmonument tegen. Het is plek waar de verdronken zeelieden werden begraven die aanspoelden op de kust van Het Bildt, de drinkelingehoek. Ook de 32 opvarenden van schepen die tijdens de storm in 1656 en de 41 bemanningsleden van het marineschip Noodweer die op 30 september 1807 verging, worden hier herdacht. Vrijdag 28 maart 2003 werd het "Drenkelingen monument" van Marco Goldenbeld (Utrecht, 2-12-1957) officieel ingewijd. Hierbij was naast de kunstenaar ook kapitein ter zee Kees Turnhout van de Koninklijke Marine aanwezig. De granieten steen die uit de golf steekt, verbeeld de boeg van een schip. Om het begraven te benadrukken, zakken de golven steeds iets verder de grond in. De kosten voor het beeld waren zo'n €6450 16. Het eerste bericht dat 's Lands Schip Noodweer vermoedelijk met man en muis is vergaan voor de Vriesche Wal verschijnen op 3 oktober, waarna enkele kranten het bericht overnemen. Hierbij wordt 's Lands Schip ook 's Konings Schip of Z.M. Schip genoemd. Er waren inmiddels al 18 lichamen aangespoeld op de Zeedyk. Kennelijk weet men de lichamen, dan wel andere kenmerken als kleding, te herkennen want men bericht dat Kapitein G.S. Rabé van Wezel nog wordt vermist. Middels de liquidatie van de Nederlandse achterstand 'Oude Soldijen' krijgen de lichamen voor ons een naam 17. We lopen naar de voorkant van het gebouw en zien dat de kerk nu wel open is. Het aangezicht van deze laatste kerk op deze plek is indrukwekkend. De architect Thomas Romein heeft dit gebouw in 1843-1844 ontworpen en een heel andere look gegeven, dan dat we gewend zijn. Het is gebouwd door de aannemer Hendrik Wouda uit Dragten. De eerste steen is gelegd door Arjen Jans Osinga, het tweeëneenhalf zoontje van een van de commissieleden. Thomas Adrianus Romein (Leeuwarden, 16-12-1811 – Leeuwarden, 24-2-1881) hield kennelijk van de neoclassicistische stijl. De voorgevel met vier Ionische zuilen springen hierbij natuurlijk het meest in het oog. Aan dit ontwerp gingen drie andere ontwerpen vooraf. In het eerste ontwerp wordt nog de oude toren gespaard. Hierdoor blijft het een traditionele vorm, zoals er vele zijn. Door het foutief interpreteren van zijn handtekening, komen we op verschillende plekken diverse malen een verschillende voorletter tegen. ontwerp tekening door T.Romein) 1843 ontwerp tekening door T.Romein 1843 ontwerp tekening door T.Romein 1843 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 66.407 - 66.404 - 66.405 foto's G.Th. Delemarre (CC BY-SA 3.0) Zijn voorletter wordt ook aangezien voor de F, I of J, zodat zijn vader Jacob Romein in beeld komt. De handtekening van T. Romein is echter tijdens zijn loopbaan telkens hetzelfde gebleven. Hierdoor zien we dat zowel het eerste ontwerp van deze kerk als het beursgebouw in Leeuwarden, waar hij vanaf 1843 de stadsarchitect werd, ondertekend is door T. Romein, Thomas Romein 18. Een enkele wijziging ten opzichte van de laatste tekening, treffen we wel aan. Zowel de windvaan als fronton droegen het gemeentewapen. Nu zien we deze alleen nog in de windvaan terug. Het gemeentewapen op het fronton is vervangen door een variant op het grote wapen van de provincie Friesland en sinds 1997 Fryslân 19. De Groate Kerk is al enige tijd een Kultureel Sintrum, waarin tevens het Pelgrimsinformatiecentrum gevestigd is. Het gebouw is dan ook sinds 1979 eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken. Groate kerk van Sint Jacobiparochie : bedelman edelman / Hugo Kingmans; A.W. Dijkstra, M.F. Fermo, G.P. Karstkarel, H. Kingmans, A.J. Wijnsma (redactie); A.W. Dijkstra (eindredactie); W. Walta (fotografie) Monument van de Maand, jrg. 3, dl. 8 Leeuwarden : Stichting Monument van de Maand, 1988 Wanneer we een kijkje binnen nemen, treffen we een zaal aan waarin op dat moment een tentoonstelling over kaatsen is en een expositie over de muziekvereniging Aurora gehouden wordt. Het kaatsen is verzorgd door verzamelaar Marty Slager. Hij kreeg voor al zijn vrijwilligerswerk bij (het bestuur van) kaatsvereniging Het Noorden van Yvonne Kinket een smaakvol beeld getiteld De Kaatser toen de vereniging 125 jaar bestond en hij na 27 jaar afscheid nam. Het jaar erop werd hij hiervoor benoemd tot "Lid in de Orde van Oranje-Nassau". Beide mag hij vast als een persoonlijk trofee beschouwen. De paal van het beeld van Kinket waarop de kaatser staat, verbeeldt de paal in het slik op 't Wad en daarmee Het Bildt 20. Friesland, wees zacht voor mij : Nieuwkomers in de provincie door de eeuwen heen / Maaike Vriesema, Annelies van der Goot; Sjoerd Andringa (illustraties) Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2006 - 90-330-0556-5 Tijdens het rondje door de zaal vinden we tevens nog op enkele plekken literatuur dat ons verder helpt. Uiteraard het boekje over de Grote kerk zelf. Maar ook het bijzondere boek over de eeuwenlange toestroom van nieuwe Friezen. En een ander boek, wat ze en alle anderen daarvan zouden moeten weten. We maken ons rondje door de kerk af door nog even de trap naar boven te nemen. We komen zo op het terrein van het Pelgrimsinformatiecentrum. Wij krijgen echter ook een kijkje op de achterkant van het orgel. Hierbij valt op de beelden op het orgel aan de achterkant hol zijn. Wanneer we weer buiten zijn, bekijken we aan de andere kant van het gebouw het herdenkingsmonument van Vreni of Verena Wagner. Het beeld is in 2005 gemaakt van 24 geknibbelde glasplaten, ter gelegenheid van 60 jaar vrijheid. De sokkel en glas hebben groentinten, waarbij de kleur groen hoop vertolkt. Op het glas en de sokkel kunnen we de volgende teksten lezen: Van drabbelkoeken, brijbekken en granaten : Langs elf Friese steden : verhalen vol humor, creativiteit en verwondering / Marten L. de Boer; Marten en Greet de Boer (samenstelling); Greet de Boer-de Boer (foto's, verhalen); Evert van Urk (illustraties) Easterein / Oosterend : Margryt, 2000 - 90-9013976-1 ôns frijhyd ontstaan út ôfbroken levens De inwoners van het Bildt gedenken allen die hun leven hebben gegeven of verloren in de strijd voor onze vrijheid 21. We hebben intussen bedacht om de drie dorpen aan deze Middelweg te bezoeken. Gezien de (verwachte) duur van elk bezoek, durven we het aan om even een uitstapje te maken naar het oude land. noten: 1. Bildtse Post, 13-7-2005: Bildtse plaatsen – nr 28 – Ouwedyk 627 Een weeskind / Douwe Zwart; AlleFriezen: Jan Jaspers vermeld; 2. Fryslân = Friesland : ±1926-1934 : schaal 1:25.000 / Anoek van der Leest, Meindert Schroor, Huib Stam (samenstelling, redactie); Thijs Caspers (eindredactie). - Grote historische topografische atlas. - Tilburg : Nieuwland, 2006. - ISBN 90-8645-006-7. - No 56-57, 73-74 (verkend 1928-1929); Delpher: Lijst der aardrijkskundige namen van Nederland. - 1936 p. 215 Koude Vaart; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-04-1966 Ingezonden / L. van der Meij; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-06-1975 Nieuwe Dijk Westhoek-Zwarte Haan opgeleverd; 3. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-09-1973 Verhoging Friese zeedijk 1980 klaar; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-07-1983 Strijd om dijktracé al 20 jaar gaande; 4. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-09-1974 Zwarte Haan of Swarte Harne?; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-10-1983 Alleen naar Zwarte Haan : "'t Is hier 'n doaie seestad worren"; Wikipedia Hotze Sytses Buwalda; 5. Telefoongesprek André Groeneveld, 12-07-2020; Telefoongesprek Gerrit Dijkstra, 12-07-2020; 6. Plaatsengids.nl Westhoek en Oosthoek; 7. Fryslân = Friesland : ±1926-1934 : schaal 1:25.000 / Anoek van der Leest, Meindert Schroor, Huib Stam (samenstelling, redactie); Thijs Caspers (eindredactie). - Grote historische topografische atlas. - Tilburg : Nieuwland, 2006. - ISBN 90-8645-006-7. - No 73 (verkend 1928); M pagina E / Martin Engels Encyclopedie van Friesland / J.H. Brouwer (hoofdredacteur); J.J. Kalma, W. Kok, M. Wiegersma (redactieraad). - Fryske Akademy. - Amsterdam ; Brussel : Elsevier, 1958 K Kadalsterweg; In de Leeuwarder Courant vinden we vanaf 1829 tot 1965 regelmatig berichten met Kadalsterweg (en nog een keer in 1979). Kadal vinden we vanaf 1970. De naamsverandering heeft zich kennelijk tussen 1965 en 1970 voltrokken. Al komt Kadal ook voor 1965 voor. De krant van toen: zoekvraag Kadalsterweg - Kadalsterweg; De krant van toen: zoekvraag Kadal - Kadal; 8. Delpher: Nederlandsche staatscourant, 09-02-1901 Overeenkomst betreffende den Noord-Frieschen Locaalspoorweg.; Spoorzoeker.net / bcpeters Stiens - Harlingen / Franeker; Martijn van Vulpen Spoorlijn Stiens - Harlingen; 9. Delpher: Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 297; 10. Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 9, 48, 55; Van Middelzee tot Bildt : landaanwinning in Fryslân in de Middeleeuwen en de vroegmoderne tijd / Meindert Schroor. - Archeologie in Fryslân, 3. - Abcoude/Amersfoort : Uniepers / Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek, 2000. - p. 58-59; De voornaam van Von Drachsdorf wordt veelal geschreven als Veit, maar komt ook voor als Vyth of Vijt; In een veelvoorkomend liedje wordt hij nog genoemd: Christi is upgestande, Herr Vyth moet nu uth dussen lande, Des willen wy alle froh syn, Grave Edsard wil onze troost syn, Kyrie eleison. Middelnederlandsche historieliederen: toegelicht en verklaard / Cornelia Catharine van de Graft. - Epe : A. Hooiberg, 1904. - proefschrift UvA p. 126; 11. Delpher: Van den mond der oude Middelzee : Nieuwe serie schetsen uit het oude leven op het land / K.J. van den Akker. - Leeuwarden : Friesche Maatschappij van Landbouw Leeuwarden, 1940. - p. 91 (met afbeelding boerderij), 98-99, 100; Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - Bijlage 4 p. 1; De Vrije Fries / P.C.J.A. Boeles, R. Visscher, S. Cuperus (redactie) drie en dertigste deel. - Leeuwarden : N.V. Noord-Nederlandsche Boekhandel, 1935. - Wandeling langs de oude grafsteenen, liggend op de kerkhoven rondom de drie kerken en torens van de Parochie's in de gemeente Het Bildt / S.J. Hoogland. - p. 62; Algemeene geschiedenis van Friesland : een volksleesboek / H.W. Steenstra. - Minnertsga : J. Bloemsma, 1845. - p. 539-540 Geslacht der Bildbewoners; 12. Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0063100000002428; 13. rkd Henk Rusman; De krant van toen: Nieuwsblad van het Noorden, 24-07-1998 Van Zwarte Haan naar Finisterra; Leeuwarder Courant, 26-01-2006 Nationale Gedichtendag Pelgrimspoort / Simy Sevenster; 14. Plaatsengids.nl Zwarte Haan; 15. Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0063100000003263; 16. De krant van toen: Leeuwarder Courant, 29-03-2003 Golven Van Staal Voor Naamloze Drenkelingen; Leeuwarder Courant, 19-06-2002 Monument voor naamloze drenkelingen / Kirsen van Santen; rkd Marco Goldenbeld; 17. Delpher: Vriesche courant, 03-10-1807 Leeuwarden den 2 October; Amsterdamse courant, 10-10-1807 Leeuwarden den 2 October; Rotterdamse courant courant, 10-10-1807 Leeuwarden den 2 October; Oprechte Haarlemse courant, 10-10-1807 Amsterdam den 8 October; Nederlandsche staatscourant, 27-02-1826 Schip Noodweer; Van G.S. Rabé van Wezel is - na behoefte - een redelijk beeld te schetsen: Notulen van het Staats-bewind der Bataafsche Republiek, Volume 11; openarchives George Samuel rebe van Wezel; Warschipsresearch Dutch gaff gunboat Kever 1796-1829; Regionaal Historisch centrum Zuidoost Utrecht Nadere Toegang op inv. nr. 186 uit het archief van het Hervormde Gemeente Rhenen, 1628-1969 (355) / H.J. Postema. - versie december 2017 p.124: Belijdenis 10 maart 1790 Georgius Samuel Rabe van Wezel; 18. Wikipedia Thomas Adrianus Romein; Groate kerk van Sint Jacobiparochie : bedelman edelman / Hugo Kingmans; A.W. Dijkstra, M.F. Fermo, G.P. Karstkarel, H. Kingmans, A.J. Wijnsma (redactie); A.W. Dijkstra (eindredactie); W. Walta (fotografie). - Monument van de Maand, jrg. 3, dl. 8. - Leeuwarden : Stichting Monument van de Maand, 1988. - p. 27, 29, 31, 33, 39, 40; 19. Groate kerk van Sint Jacobiparochie : bedelman edelman / Hugo Kingmans; A.W. Dijkstra, M.F. Fermo, G.P. Karstkarel, H. Kingmans, A.J. Wijnsma (redactie); A.W. Dijkstra (eindredactie); W. Walta (fotografie). - Monument van de Maand, jrg. 3, dl. 8. - Leeuwarden : Stichting Monument van de Maand, 1988. - p. 54, 59; Wikipedia Wapen van Friesland; 20. Franeker Courant, 13 juli 2019 16.20 Veelzijdige tentoonstelling in Groate Kerk Sint Jabik; Franeker Courant, 27 maart 2015 10.05 Marty Slager benoemd tot Lid in de Orde van Oranje Nassau; De krant van toen: Franeker Courant, 27-08-2014 ‘Het Internationale spel’ bij 125-jarige Kv Het Noorden; Telefoongesprek Marty Slager, 17-07-2020; 21. Nationaal Comité 4en5 mei Sint Jacobiparochie, oorlogsmonument; Keunstwurk Ôns frijhyd ontstaan út ôfbroken levens; internetraadpleging: 11 - 17-7-2020

't Weeskind, Sint Jacobiparochie De Oasthoek | 2001 | Gerrit Dijkstra, Sint Jacobiparochie transformatorgebouw, Sint Jacobiparochie De Valk, Sint Jacobiparochie Markering pelgrimsroute | 1998 | Henk Rusman, Sint Jacobiparochie boerderij 1820, Sint Jacobiparochie "Drenkelingen monument" | 2003 | Marco Goldenbeld, Sint Jacobiparochie voorkant, De Groate Kerk, Sint Jacobiparochie windvaan, De Groate Kerk, Sint Jacobiparochie Frisia, De Groate Kerk, Sint Jacobiparochie maquette, De Groate Kerk, Sint Jacobiparochie orgel, De Groate Kerk, Sint Jacobiparochie De Kaatser | Yvonne Kinket, De Groate Kerk, Sint Jacobiparochie Oorlogsmonument | 2005 | Verena Wagner, Sint Jacobiparochie Oorlogsmonument | 2005 | Verena Wagner, Sint Jacobiparochie

Minnertsga We rijden vanuit Sint Jacobiparochie naar het zuiden over de Zuiderweg (N393) naar Minnertsga. Bij Hermanawei duiken we het vaste land op - immers Het Bildt ligt opgebild hoger dan het oude land. kaart VIa De voormalige Middelzee Nederland als Polderland : Beschrijving van den eigenaardigen toestand der belangrijkste helft van ons land, tevens bevattende de topografie van dat gedeelte met de voornaamste bijzonderheden, toegelicht door kaarten en teekeningen / A.A. Beekman. - Zutphen : W.J.Thieme & Cie, 1932 We vergeten dan echter dat Minnertsga natuurlijk een terp is, dat hier sinds de achtste eeuw wordt bewoond 1 en daarmee eeuw na eeuw in hoogte stijgt. Twee grondvlakken aan het begin van de Miedleane zijn dan ook als zodanig beschermt als rijksmonument (45233 en 45234). Minnertsga ligt als terpdorp op het noordelijkste deel van het westelijk van de voormalige Middelzee gelegen gebied Westergo. De naam komt door de eeuwen heen voor in allerlei variaties. Minnersghae is daarvan de oudste die we kennen. Deze is door Worp van Thabor in 1168 genoteerd. Hierop volgen diverse -kerk uitgangen als Menerdkerke (1230) en Meynardiskerka (1370). Bij het eerste deel kan gedacht worden aan Meinhard dat sterk in macht zou kunnen betekenen 2. De uitgang van -ga komt voort uit -kerk - in de zin van volgt op. De katholieke kerk stichtte, naar mate de gebieden meer bewoond werd er bedehuizen in de buurt. Zo'n gehucht of buurtschap werd veelal -kerk genoemd, zoals Menerdkerke. Dit werd later vervangen door -ga of -gae. Er wordt door sommigen gesteld dat het in tegenstelling tot 'Meinhard' een schippersuitdrukking is ter myner schaê. Dit als beschrijving van de buurt wanneer het voor de kust voor anker ligt. Minnersghae 1168 Worp van Thabor Minnersghae 1168 Buitenrust Hettema Menerdkerke 1230 Buitenrust Hettema Meynardiskerke 1275 Gildemacher Minderskerka 1306 Sibrandus Leo Menerdiskerka 1319 Buitenrust Hettema Minderskerck 1350 Gildemacher Meynardiskerka 1370 Buitenrust Hettema Meynaertsga 1398 Buitenrust Hettema Mennerdisga 1399 Buitenrust Hettema Mennertega 1400 Buitenrust Hettema Mennertsga 1400 Gildemacher Mennerdsgae 1456 Buitenrust Hettema Mennersgae 1456 Buitenrust Hettema Mennersghae 1471 Buitenrust Hettema Mennersghae 1471 Sipma Mynnertsgae 1473 Buitenrust Hettema Minnertsgae 1479 Sipma Mynnersgae 1511 Gildemacher Mynnerschae 1543 Gildemacher Mindertsgae 1664 Gildemacher Minnertsgae 1664 Gildemacher Minnertsga 1727 Ferwerda De bewering dat deze volgorde van uitgangsvormen -kerk gevolgd wordt door -ga, valt ook te betwijfelen, zoals we kunnen constateren. Mogelijk is hierbij hetzelfde aan de hand als bij de werkkamp- en parochienamen. Er komt in 1168 namelijk al een -ghae uitgangsvorm voor. Pas in 1230 komt de uitgang -kerke in zwang. Voor relatief korte duur - zo'n 170 jaar, want vanaf 1398 zijn het allemaal weer -ga (of varianten daarop) uitgangen. Een andere reden zou natuurlijk de aanduiding van een 'parochie' of andere kerkelijke indeling kunnen zijn. Vanaf 1727 is de naam gestabiliseerd op Minnertsga. Ga, gau, gouw of goo duidt op een landstreek met enige marken of honschappen. Honschappen zijn honderdschappen 3. En deze honderdschappen heeft weer met het besturen van het gebied te maken . De bescherming van de twee grondvlakken komt niet uit de lucht vallen. Er stonden in deze omgeving - en zo ook daar met name Klein Hermana en Groot Hermana - diverse adelijke staten, zoals Farnia, Tjessinga, Haytsma, groot Folta (nog volop aanwezig in 1595 en in 1690) en Folopta. Ook is er sprake van de bouw van een stins in 1192 door Schelte Lauta tussen Minnertsga en Uitgong. Deze zijn echter al lange tijd verdwenen. Rond 1790 is eigenlijk alleen Klein Hermana nog in goede staat. Rond 1900 is er hier sprake van een Alma-sate 4. Over de historie van Groot Hermana wordt veel verhaald, waaraan vele stichtingsverklaringen worden opgehangen. Groot Hermana was - zo vertellen de verhalen - een zeer zware stins. De historie van deze plek gaat terug tot voor het jaar 806. Van de haven waarbij deze stins staat, de haven van Harmana, wordt zelfs gesteld dat het om de beruchte Portus Manarmanis zou gaan. Dat wordt door anderen als ongeloofwaardig weggezet, vanwege het ontbreken van een grote stroom. Ten tijde van Karel de Grote (±747-814) was er in de 21 van de wintermaand of op 11 december 806 een watervloed - de St. Thomasvloed, dat veel dierlijke en menselijk slachtoffers eiste. Velen hadden hun leven weten te redden door hun toevlucht tot de stins van Harmana en de kerk te nemen. Door de vele vluchtelingen in de gebouwen, stortte eerst de kerk - doorweekt van de maanden hogere waterstand - op 2 februari 807 in en verdronken ze alsnog of werden ze bedolven onder de neerploffende balken en stenen. De sterke slot Hermana stortte later eveneens in. Dezelfde storm trof ook Ezonstad, die de wallen kwijtraakte en wel 35 huizen vielen om. Daarmee was het drama echter niet voorbij. De winteroogst kon niet gezaaid worden en de aankomende zomeroogst evenmin door het aanwezige water, waardoor er een hongersnood volgde. Later die eeuw volgen invallen van Vikingen (Noormannen). In deze periode was ook de edeling Hessel Hermana van Minnertsga met het krijgsbestuur belast en had zodoende in 869 tegen hun gestreden. Deze invallen zou de reden zijn voor de in deze haven aanwezige handelaren om voortaan naar Franeker te gaan. In 1838 kwam er wederom een eind aan het kasteel Hermana. Ditmaal werd het afgebroken. Na enkele jaren van leegverkoop van de inboedel, bomen en andere losse goederen komt op 9 april 1835 en op 23 april finaal in Franeker te Nieuw Botnia het Heeren-huis, no 119 Hermana State van eigenaar "den Wel-Geb. Heer R.L. de Fielietaz Goethart" en sinds enkele jaren verbeterd Buitengoed op de markt. Nadat er geen belangstelling blijkt, wordt voor september nogmaals een poging gedaan, maar dan op afbraak. In oktober 1836 worden ook de andere bouwwerken als gebouwen, brug en stenen wallen op het terrein ter afbraak aangeboden. Alleen de woning/washuis, koestallen en een wagenhuis moet blijven staan. Er wordt in juni en december 1837 nog steeds voor diverse partijen geadverteerd. En dit gaat ook in de jaren 1838 en 1839 door. In november van 1849 wordt een huis en schuur met singel, appelhof en bouwland op het voormalig Klein Hermana-terrein te huur aangeboden 5. Dit verklaart waarom dit deel van de hoofdweg Hermanawei heet. In de raadvergadering van Barradeel op maandag 23 november 1953 is deze vastgelegd. 6. De spotnaam van bewoners van Minnertsga was rond 1900 Keallebouten (Kalfsbouten). Die van Sint Jacobiparochie trouwens Rammevreters, Sint Annaparochie Raapkoppen, Onze Lieve Vrouwenparochie Wortelkoppen (wuttelkoppen) en Oudebildtzijl Vlashalen (Vlasstengels). Frappant hierbij is dan wel weer dat de naam van het werkkamp O.L. Vrouwe Kijkhoek was. Kijfhoek ligt op de Zwijndrechtse Waard en de spotnaam van de bewoners uit Zwijndrecht zijn Peebossers, vanwege de goede tuingrond, waarin de wortels het goed deden: wortelbos 7. Rond 1900 is er in Berlikum, Minnertsga, Tjummarum, St. Anna-Parochien en St. Jacobi-Parochie een toename op het gebied van de fruit- en groenteteelt. Op deze zavelgronden wordt er veelal voor de groothandel gekweekt. De afvoer van de producten gebeurt rond 1900 nog steeds met de kleine Friesche scheepjes, terwijl Minnertsga een station heeft aan de Noord-Frieschen locaalspoor. Daarvan wordt echter weinig gebruik gemaakt. In 1916 wordt er toestemming gegeven voor het inladen van groente op het station. Dat duidt erop dat ook het spoor gaat dienen als transportmiddel voor het geteelde 8. We rijden de Hermanawei verder tot het bij de kerk Meinardswei gaat heten. Net na de kerk vinden een parkeerterrein, waar we de wagen parkeren. Dit parkeerterrein was in 1955 nog gewoon de havenkom van Minnertsga. Datzelfde jaar werd het samen met enkele vaargedeelten gedempt 9. Wanneer we de auto zijn uitgestapt, kijken we uit op de uitdrijving van Adam en Eva uit het paradijs. Althans, in een uitbeelding van een gevelsteen. Hierop staat te lezen: HIER IACHT D'ENGEL MET ADWIS' ADAM EN EVA WT PARADIS Het betreft een (16e/)17e gevelsteen, dat diep in reliëf is uitgewerkt. Het pand stamt volgens het BAG uit 1930. Een foto toont een soortgelijk pand op een foto uit ±1923 (incl. een andersoortig hekwerk). Hierop is de gevelsteen niet tussen het raam en deur terug te zien. In een krantenbericht van begin jaren '60 zag de gevelsteen er nog stuk gaver uit, dan nu - een kleine 60 jaren later 10. Plattegrond Opmeting Ned. Herv. Kerk te Minnertsga, 22 juli 1948 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed BT-011188 tekenaar A. Baart (Baart en Zn, Architectenbureau) (CC BY-SA 3.0) Wanneer we bij de toren zijn komen, zien we daar ook een gevelsteen van rood zandsteen. Hierop staat alleen de tekst: Westgevel Ned. Herv. Kerk te Minnertsga, januari 1919 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 3.452 (CC BY-SA 3.0) Doe men screef XVc ende V jaer Op Desiderius dach openbaer Toen leten de Foegden van Sinte Merten Dit werck bestaen toe wercken. God latet daer sy heilige naem, Vastelick in eeren staen. Amen. Deze versie, die een eerste goede lezing geeft van de tekst, na vele foute voorgaande versies, is afkomstig van de secretaris van Barradeel en in Sexbierum woonachtig Eelko Jakobus Alta (Oosterlittens, 26-3-1801 - Sexbierum, 23-8-1867) en timmerman Cornelis Simons Reisma (Minnertsga, 26-6-1814 - Minnertsga, 19-2-1884) 11. En zoals wel vaker lezen andere er weer net iets anders in: Doe men screef XVC ende V iaer, op sinte desiderius dach openbaer, toen leten die foegden van sinte marten, dit werk bestaen toe wercken, god latet doer sijn heilige naem, vastelick in eeren stean. Amen. 12 Of: Doe men screef XVc ende V iaer Op Sinte Desiderius dach openbaer Toen leten die foechden van Sinte Merten Dit werck bestaen toe wercken Got laetet doer syn heilige naem Vastelick in eeren staen. Amen 13 De toren is dus - zo blijkt uit deze tekst - opgedragen aan Sint Martinus, bisschop van Tours, tevens mogelijk de plaatsnaamverklaring, een verbastering van St. Martensga 14. De kerk en de toren (8634) hebben - zo blijkt - al een lange geschiedenis. Deze begint in ieder geval en wie weet misschien wel eerder, met de bouw van een tufstenen gebouw in ± 1120. Hierna volgt een verlenging. Na 1450 volgt de bouw van deze kerk, gevolgd door diverse verbouwingen en grote en kleine aanpassingen. De toren stamt dus uit 1505 en stond - zoals gebruikelijk - los van de kerk. In 1552 verloor de toren haar spits. In 1595 werd er een nieuwe opbouw geplaatst. Getuige de muurankers werd in 1818 de situatie gerestaureerd tot deze constructie. De toren werd tussen 1937-1942 nogmaals gerestaureerd door A. Baart uit Leeuwarden 15. En dan breekt dinsdag 3 juni 1947 aan. Een leidekker en loodgieter waren die ochtend begonnen met reparatiewerken aan het achterste deel. Vervolgens gingen ze verderop aan het schip verder met hun werkzaamheden. Om ongeveer twintig voor twee werd ontdekt dat de kerk aan de achterkant brandde. Men vermoed dat soldeerwerkzaamheden hiervan de oorzaak was. Het schip zou na een gigantische vuurzee binnen een uur al instorten, waarna de grootste vuurzee en gevaar voorbij was. Extra spijtig was het voor de toren, aangezien die net was gerestaureerd. Ook branden twee verderop gelegen schuren van boerderijen af. Een twintigtal woningen vatten ook vlam, maar werden gered. Ze liepen echter aanzienlijke waterschade op. Andere bewoners gooiden uit angst en in paniek hun huisraad op straat, terwijl hun pand geen gevaar liep. Veel huisraad viel echter kapot. Dominee A.D. Wumkes ontkracht enkele dagen later, dat er van paniek geen sprake was en spreekt dan ook vol lof over het kranige optreden van de bevolking 16. De bij de restauratie aangebrachte betonnen tussen verdiepingen heeft in ieder geval voorkomen dat geen enkel glas in loodraampje van het Gotisch torenraam is gesprongen. Ook de klok kon zodoende niet diep vallen 17. De officier van justitie zou ƒ 200 boete of twee maanden hechtenis eisen tegen de loodgieter (1894-1981) van de firma B. uit Leeuwarden. Mr. P.P.H. Nooren volstaat daarmee, omdat de loodgieter geen misdadiger is - het had ook een ander kunnen overkomen. En daarnaast zijn er ook nog anderen moreel schuldig 18. Wij zien echter beide gebouwen hier weer in volle glorie staan en gaan een kijkje binnen nemen. Het ziet er nog net niet als nieuw uit. Op de deur naar de hounegat - de hondegat, een in de toren uitgehouwen raamloze ruimte van circa 1½ meter diepte dat dienst deed als gevangenis - na dan. Deze heeft de brand overleeft 19. De aanwezige objecten zijn veelal geschenken van elders. Er waren maar enkele objecten gered uit de brandende kerk, zoals een fronton met daarin de wapens van Kamstra en Donia, afkomstig van de familiebank. Het deurtje van de oude kansel uit 1668 is ook gespaard gebleven. Evenals de toegangsdeur tussen voorkerk en kerk. Een kwestie van even een paar cm optillen en naar buiten dragen. En zo nog wat gemakkelijk te grijpen spul, als tekstbordjes uit 1781, bijbelboeken en wat schilderijen en foto's 20. De grafzerken waarover we in het schip lopen, komen uit het wegens bouwvalligheid in 1940 21 gesloopte Galileërkerk te Leeuwarden. In het koor bevinden zich de ongeschonden gebleven zerken van na de brand. In de nok van het dak vinden we een twaalftal ornamenten. In het schip zijn dat er 11 en in het koor een. We laten er enkele de revue laten passeren: De ornamenten: "Een Druiventros", "Een profeet", "Opengeslagen Bijbel", "Een Jongeman" en "Het Lam" Meinardskerk, Minnertsga "Een Druiventros" Deze hangt in het koor en is het symbool van de overvloed in het beloofde land. "Een profeet" Dit is het symbool van de spreker, verkondiger, vertolker van het woord van God. "Opengeslagen Bijbel" Twee Bijbelteksten: Joh. 1:1-5 en Mal. 4:2 (in de nieuwe Bijbelvertaling is dit Mal. 3:20). "Een Jongeman" Dit is een symbool van de prediking van het evangelie: zie, een zaaier gaat uit om te zaaien. "Het Lam" Joh. 1:29 "Daar is het Lam van God dat de zonde van de wereld wegneemt!" 22 Op de vraag wie de maker is of makers zijn van deze ornamenten kunnen we geen antwoord vinden. Meinardskerk Minnertsga, brochure Verder komen we het 'nieuwe' doopvont van Jan Meefout (Amsterdam, 29-12-1915 - Amsterdam, 16-4-1993) tegen dat hij in 1954 in opdracht maakte van het ministerie van O.K.W. Op de sokkel staan de symbolen van de vier evangelisten (Johannes, Lucas, Marcus, Mattheus): leeuw, rund, adelaar en engel 23. Het orgel is een uit de kerk van Welsrijp, dat in 1955 werd geplaatst. Na een restauratie werd het op de huidige plaats gezet. Een speurtocht leidde naar de oorspronkelijke bouwer van deze orgel. Het blijkt te gaan om Guillaume Robustelly (Herzogenrath, tussen 1718 en 1725 - Luik, 1793) uit Luik, die het in 1785 bouwde. Er blijken maar twee orgel van deze orgelbouwer in Nederland te zijn 24. Tijdens ons rondje om de kerk zien we de prachtig vormgegeven oude ingang weer in volle glorie terug. Tot de herbouw van 1951-1955 was het mogelijk al vanaf de achttiende eeuw dichtgemetseld geweest 25. Op de hoek Havenstrjitte en Lytse Buorren treffen we een merkwaardig vormgegeven gebouw aan. Het blijkt een voormalig schoolgebouw te zijn van de Christelijke Nationale school, waarvan de eerste steen op 29 augustus 1868 is gelegd door J.A. Anema en B.J. Tjessinga 26. En nu we toch in deze hoek staan, moeten we natuurlijk een bekende in geboren Minnertsga persoon noemen: Seerp Anema. Of hij familie is van de eerste steenlegger J.A. Anema hebben we niet onderzocht. Wel is Seerp Anema (Minnertsga, 31-10-1875 - Zeist, 7-3-1961) een (christelijke) schrijver en dichter. Zijn kunstideaal: toenadering tussen orthodox-gelovige wereldbeschouwing en de esthetische aanschouwing van de dingen. Abraham Kuyper (Maassluis, 29-10-1837 – Den Haag, 8-11-1920), theoloog, predikant, staatsman, oprichter ARP en stichter Vrije Universiteit en journalist, drukte daarin een duidelijke stempel. Na het overlijden van zijn vrouw, hertrouwde hij met een nichtje van Kuyper. Na zijn studie was hij enige jaren werkzaam in het bijzonder onderwijs in Den Haag en daarna Inspecteur van het Schooltoezicht, uitgaande van de Vereeniging voor Christelijk Nationaal Schoolonderwijs. Dat zijn werk calvinistisch getint is, wordt door de Rooms Katholieke jeugdboekencensuurlijst "Standaardcatalogus van het R.K. Centraal bureau voor lectuur Amsterdam" niet als hinderlijk ervaren 27. Wanneer we weer naar de wagen lopen, zien we ter hoogte van de toren aan de Meinardswei nog een monumentaal woonhuis (8636) staan. We rijden weer terug naar Sint Jacobiparochie en komen via de Middelweg na zo'n 7 minuten aan in Sint Annaparochie, waar we met onze neus in de boter vallen. noten: 1. 419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 56; 2. Friese plaatsnamen : Tegelijk een bijdrage tot de Oude Aardrijkskunde van Friesland / F. Buitenrust Hettema. - Nomina geographica Neerlandica / Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, IVe Deel. - Leiden : Brill, 1899. - p. 223; Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 163; Om te kijken of er tegenwoordig - in de steeds digitaler wordende literatuur - andere gegevens boven komen drijven, dan de zich steeds herhalende, gaan we aan de slag met de bekende naamsvarianten: Menerdkerke OR Minnersghae OR Menerdkerke OR Meynardiskerke OR Menerdiskerka OR Minderskerck OR Meynardiskerka OR Meynaertsga OR Mennerdisga OR Mennertega OR Mennertsga OR Mennerdsgae OR Mennersgae OR Mennersghae OR Mynnertsgae OR Minnertsgae OR Mijnersgae OR Mynnersgae OR Mynnerschae OR Minersgae OR Minnertsgae OR Mindersga OR Minnertsga Dit levert o.a. het volgende op: zie staatje Oorkondenboek van het Sticht Utrecht tot 1301. - no 457 / S. Muller, A.C. Bouman (co-auteur). - Oosthoek, 1920: 1168 Minnersghae p. 409; 3. Friese plaatsnamen : Tegelijk een bijdrage tot de Oude Aardrijkskunde van Friesland / F. Buitenrust Hettema. - Nomina geographica Neerlandica / Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, IVe Deel. - Leiden : Brill, 1899. - p. 165; Hedendaagsche historie of Tegenwoordige staat van alle volkeren; XXIVste deel. Behelzende de beschryving der Vereenigde Nederlanden, en wel in't byzonder van Friesland. / Simon Stijl, Thomas Salmon. - 1786. - p. 567; spreekwoord 1 De lieden van Minnertsga zadelen vroeg en rijden laat; spreekwoord 2 De lieden van Minnertsga varen vroeg en rijden laat; Encyclopedie van Friesland / J.H. Brouwer (hoofdredacteur); J.J. Kalma, W. Kok, M. Wiegersma (redactieraad). - Fryske Akademy. - Amsterdam ; Brussel : Elsevier, 1958 M Minnertsga; De lieden van Minnertsga zadelen vroeg en rijden laat of De lieden van Minnertsga varen vroeg en rijden laat of Dy fan Minnertsgea sealje ier en ride let betekent dat "ze lang werken hebben". 4. Hedendaagsche historie of Tegenwoordige staat van alle volkeren; XXIVste deel. Behelzende de beschryving der Vereenigde Nederlanden, en wel in't byzonder van Friesland. / Simon Stijl, Thomas Salmon. - 1786. - p. 567; Tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden; zestiende deel; vervattende het einde der beschryving van Friesland. / Simon Stijl, Thomas Salmon. - 1789. - p. 752; Studiën in Nederlandsche namenkunde / Johan Winkler. - H.D. Tjeenk Willink, 1900. - Gentsche geslachtsnamen p. 151; De archieven van het St. Anthony-Gasthuis te Leeuwarden 1425-1813 / R. Visscher. - [Noord-Nederlandsche Boekhandel, afd. Meijer & Schaafsma], 1921. - 1153 p. 219, 1159 p. 221; Van den mond der oude Middelzee / K.J. van den Akker. - Landbouwhuis, [1934]. - stins tussen Uitgong en Minnertsga - Schelte Lauta p. 166; 5. Tweetal van kerkelyke leerredenen gedaan, de eene ter inwijinge van de nieuw gebouwde kerk te Berlikum, en de andere ter inwijinge van het nieuwe orgel in gemelde kerk opgerigt. / Petrus Nota. - 1781. - p. 73; Tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden; dertiende deel; vervattende eenen aanvang der beschryving van Friesland. / Jan Wagenaar, Thomas Salmon. - 1785. - p. 250; Geschiedenis van Oud-Friesland / Ph. van Blom. - Meijer & Schaafsma, 1900. - p. 233; Reisboek voor Nederland / G.A. Pos; ANWB. - Van Stockum, 1922 (handel naar Franeker wegens invallen Noormannen) p. 297; Leeuwarder courant, 06-08-1885 MENGELINGEN. Aanteekening omtrent de grietenij (gemeente) Barradeel.; Leeuwarder courant, 06-10-1917 Uit vervlogen Dagen. Friesland's potestaten. / A. Hallema; De standaard, 13-01-1922 Afscheid Burgemeester L.W. de Vries; Opregte Haarlemsche Courant, 28-03-1835 Advertentie; Leeuwarder courant, 21-08-1835 Advertentie; Leeuwarder courant, 21-10-1836 Advertentie; Leeuwarder courant, 13-06-1837 Advertentie; Leeuwarder courant, 01-12-1837 Advertentie; Leeuwarder courant, 19-10-1838 Advertentie; Leeuwarder courant, 09-11-1849 Advertentie; 6. Delper: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-11-1953 Zo worden de Friese straatnamen in de dorpen van Barradeel; 7. Studiën in Nederlandsche namenkunde / Johan Winkler. - H.D. Tjeenk Willink, 1900. - spotnamen p. 36; Op uw' stoel door uw land / E. Laurillard. - Cohen, 1901. - p. 35; Nederlandse Volksverhalenbank SDEVOS79; De krant van toen: Friesch Dagblad, 06-11-2017 Het Bildt neemt afscheid met een rouwrandje / Geert Veldstra; 8. Aardrijkskundig-landbouwkundige beschrijving van Nederland / B.H. Schroven. - Wolters, 1900. - Tuinbouw p. 91; "It heitelân" : leesboek over de aardrijkskunde en geschiedenis van Friesland / A. Bezema, Jac. van der Klei. - Wolters, 1916. - foto Minnertsga in den oogsttijd: volle schepen aan de kade tussen p.54 en p.55; Bekendmakingen, circulaires, beschikkingen enz. betreffende de Distributiewet van 1916, alsmede daarmede verband houdende maatregelen van het Ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel gedurende het jaar 1916. - No.170. - Algemeene Landsdrukkerij, 1917 p. 190; Van den mond der oude Middelzee / K.J. van den Akker. - Landbouwhuis, [1934]. - Cichoreibouw p. 35; 9. Minertsga vroeger, 17 maart 2013 Haven wordt gedempt; rioolwater schoon; De krant van toen: Leeuwarder Courant, 23-04-1955 Aanbesteding; Leeuwarder Courant, 16-01-1974 Haven Minnertsga wordt gedempt, rioolwater schoon; 10. inventarisatie van gevelstenen, 31-05-2019 Minnertsga; Delper: Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 26-04-1962 afbeelding; Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 0063100000000098; Minnertsga vroeger Meinardswei 40; Meinardswei 40 Hoofdstraat; Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Meinardswei 40 118.131; 11. Delper: Verslag der handelingen van het Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde te Leeuwarden over het jaar 1852 p. 25; De standaard, 20-12-1937 Torenrestauratie van de Ned. Herv. kerk te Minnertsga (Fr.); Leeuwarder courant, 14-12-1937 Restauratie van den toren der Ned. Herv. Kerk te Minnertsga (Fr.); Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 14-12-1937 De toren der Ned. Herv. kerk te Minnertsga. : De restauratie.; Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 15-12-1937 De toren der Ned. Herv. kerk te Minnertsga. : De restauratie.; Deze lezing is door de ijverige hulp van E.J. Alta (Sexbierum) en timmerman C.J. Reisma bekomen (Verslag 1852, p. 22 en 40). Met timmerman C.J. Reisma wordt waarschijnlijk Cornelis Simons Reisma (Minnertsga, 26-6-1814 - Minnertsga, 19-2-1884) bedoeld. Met E.J. Alta wordt waarschijnlijk de ongehuwd gebleven secretaris van Barradeel en in Sexbierum woonachtig Eelko Jakobus Alta (Oosterlittens, 26-3-1801 - Sexbierum, 23-8-1867) bedoeld AlleFriezen Reisma [juiste pagina] - geboorte zoon van timmerman Simon Sikkes Reisma en Hyke Cornelis Dekker - huwelijk - overlijden; E.J. Alta - geboorte zoon van Jakobus Canter Alta en Rijkje Sanders/Riekje Jorna - overlijden; 12. St. Maartenskerk : Bouwgeschiedenis en restauraties van kerk en toren / Gerrit Bouma (in: âld Barradiel, Jaargang 9 | januari 2011 [p. 2]); 13. Onze gemeente : Geschiedenis van Minnertsga en de Meinardskerk De toren; 14. Delper: Verslag der handelingen van het Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde te Leeuwarden over het jaar 1852 p. 25; 15. Meinardskerk Minnertsga [brochure], p. [3-4], [6]; St. Maartenskerk : Bouwgeschiedenis en restauraties van kerk en toren / Gerrit Bouma (in: âld Barradiel, Jaargang 9 | januari 2011 [p. 3]); 16. Delper: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-06-1947 Grote brand in Minnertsga Kerk één vlammenzee; Het vrije volk : democratisch-socialistisch dagblad geheel uitgebrand; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-06-1947 Grote brand teisterde Minnertsga : N.H. kerk en twee boerderijen in de as gelegd; Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 04-06-1947 Dertien brandspuiten verhinderden dat MINNERTSGA afbrandde : Maar de prachtige kerk brandde uit; Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 06-06-1947 De Kerkbrand te Minnertsga : Architect Baart van Monumentenzorg: „Met de wederopbouw van de Kerk te Minnertsga zijn jaren gemoeid.” : Voorlopig onderdak in Lokaal en Gereformeerde Kerk; 17. Delper: Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 04-06-1947 Dertien brandspuiten verhinderden dat MINNERTSGA afbrandde : Maar de prachtige kerk brandde uit; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-06-1947 De brand in de kerk te Minnertsga; 18. Delper: Friesch dagblad, 23-10-1947. - Rechtbank Leeuwarden Achteloosheid de oorzaak van de brand te Minnertsga? : Kleine oorzaken....; Provinciale Drentsche en Asser courant, 24-10-1947 Loodgieter deed kerk in vlammen opgaan; 19. Delper: Friese koerier : onafhankelijk dagblad voor Friesland en aangrenzende gebieden, 19-03-1955 Na ruim drie jaar is restauratie van kerk te Minnertsga voltooid : In het dorp heerst grote vreugde; volgende week ingebruikneming; Onze gemeente : Geschiedenis van Minnertsga en de Meinardskerk Minnertsga hûnegat; 20. Meinardskerk Minnertsga [brochure], p. [5]; 21. Delper: Leeuwarder courant, 29-09-1939 De Galileërkerk te Leeuwarden wordt afgebroken : Afdoende restauratie is niet meer mogelijk gebleken; Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 30-09-1939 De Galileërkerk wordt vernieuwd : Het naastgelegen winkelpand door de Kerkvoogdij aangekocht; 22. Meinardskerk Minnertsga [brochure], p. [8-10]; 23. rkd Jan Meefout; dbnl Gehoorzaam verblijven binnen de gesloten steen : Het beeldhouwwerk van Jan Meefout / José Boyens (in: Ons Erfdeel, jaargang 26 (1983) p. 696; Meinardskerk Minnertsga [brochure], p. [5]; 24. Meinardskerk Minnertsga [brochure], p. [11]; Wikipedia Guillaume Robustelly; 25. Meinardskerk Minnertsga [brochure], p. [15]; 26. AlleFriezen: Jelle Annes Anema geboorte; Bauke Jelles Tjessinga geboorte; Dit zou kunnen gaan - met nadruk op zou kunnen - om de kinderen Jelle Annes Anema (Minnertsga, 25-7-1860) en Bauke Jelles Tjessinga (Minnertsga, 7-8-1860). Jelles vader is namelijk timmerman en Baukes vader is koopman en lid van de gemeenteraad; 27. Wikipedy Seerp Anema; Wikipedia Abraham Kuyper; Album behoorende bij den Letterkundigen-kalender voor 1917. - Philip J. Kruseman, 1917 Seerp Anema / J.J. de Haan te 's-Gravenhage (foto); Letterkundig leesboek : ten dienste van leerlingen van U.L.O.-scholen, H.B. scholen, lycea en andere inrichtingen van voortgezet onderwijs. - E.F. van de Bilt. - Wolters, 1923. - Seerp Anema p. 392-393; Nederlandsche letterkunde. - D. de Groot, L. Leopold, R.R. Rijkens; W. Pik, G. Kalff (co-auteur). - Wolters, 1923. - Seerp Anema p. 558-560; Standaardcatalogus van het R.K. Centraal bureau voor lectuur Amsterdam / A.B.H. Gielen, J. van Heugten. - "Joost van den Vondel", 1925 (jeugdboekencensuur) p. 15; Christelijke schrijvers van dezen tijd / P.J. Risseeuw. - Kok, 1930 p. 5 (foto) - p. 10; Geschiedenis van de Nederlandse letterkunde / H.W.E. Moller. - De Kempen, 1932 p. 318-319; De Nederlandse en Vlaamse auteurs van middeleeuwen tot heden met inbegrip van de Friese auteurs / G.J. van Bork & P.J. Verkruijsse (redactie). - Weesp : De Haan, 1985. - 90 228 4565 6 Anema, Seerp. - p. 50; Schrijversinfo.nl Seerp Anema; Minnertsga vroeger, 29-9-2012 Seerp Anema; internetraadpleging: 17 - 25-7-2020

gevelsteen "verdrijving van Adam en Eva uit het paradijs, Minnertsga huis met gevelsteen, Minnertsga "geboortedocument" toren, Minnertsga deur van het hounegat, Minnertsga schip, Minnertsga doopvont | 1954 | Jan Meefout, Minnertsga doopvont | 1954 | Jan Meefout, Minnertsga grafzerken Galileërkerk, Minnertsga orgel | 1785 | Guillaume Robustelly, Minnertsga tekstbord 1781, Minnertsga oude ingang, Minnertsga Meinardskerk, Minnertsga windvaan Leeuw koor, Minnertsga consistoriekamerramen, Minnertsga Chr. Nat. school, Minnertsga Eerste steen 29-8-1868, Minnertsga

Sint Annaparochie Nadat we over de Statenweg het centrum van Sint Anna naderen, zien we dat het geplande rechtdoor rijden er niet inzit. Ons plannetje was namelijk om eerst even naar het veel kleinere Vrouwenparochie te rijden, zodat we vervolgens weer terug zouden rijden, om hier ook een hapje te kunnen gaan eten. We laten ons echter zeer eenvoudig verleiden. Stapvoets rijden we vanaf de Kade over de brug van de Kaaifaart - een omleiding in de Noorder faart / Sudder faart - de Van Harenstraat in. Hierna worden we de Warmoesstraat ingeleid, waar we de wagen op het eerste vrije parkeerplaats zetten. Naast dit stuk van Warmoesstraat liep voorheen de Sudder faart. Deze is rond 1860 gedempt 1. We lopen terug naar de dranghekken en begeven ons dan plotsklaps op de negende editie van de Bildtse Rembrandtmarkt. Het eerste beeld dat we meteen tegenkomen, verklaart het allemaal. Het Plaatselijk Belang St. Anna besloot op 21 februari 1985 dat er een beeld moest komen om het huwelijk van Rembrandt en Saskia in herinnering te brengen. Suze Boschma-Berkhout kreeg ruim twee jaar later, op 24 september 1987 de opdracht. Zij werkte toen vanuit Goutum. Ze heeft tijdens het maken van het beeld rekening gehouden met mogelijke vernielingen. Daarom zijn de fragiele onderdelen, als bijvoorbeeld de ezel, mede van staal gemaakt. De financiering van het benodigde bedrag, zo'n ƒ 23.000, verliep uiterst moeizaam, zodat het Plaatselijk Belang uiteindelijk moest overgaan tot een lening bij de gemeente. Het beeld werd onthuld op zaterdagochtend 25 november 1989. De wethouder Folkert Schat onthulde het die zaterdagochtend in het bijzijn van onder ander Boschma-Berkhout en de voorzitter van het Plaatselijk Belang, Albert Cuperus. De laatste benadrukte in zijn toespraak nogmaals het belang van het beeld, dat het huwelijksfeit tussen beide zichtbaar maakt. Vervolgens vertelde hij op levendige manier over de reden waarom het hier gebeurde en hoe dit huwelijk zich had voltrokken. De gemeentesecretaris B. Schelhaas had zich voor de gelegenheid van de onthulling verkleed als 'Rembrandt'. Van Suus Boschma-Berkhout (Indramayu, West-Java, Indonesië, 31-5-1922 - Alphen aan den Rijn, 2-7-1997) kwamen we al eerder werk tegen, zoals bijvoorbeeld in Harlingen en Langedijke . Met dit beeld "Rembrandt en Saskia" herdenkt men het feit dat op 22 juni 1634 Rembrandt Harmenszoon van Rhijn te Amsterdam hier met Saskia van Ulenburg nu te Franeker in de voorganger van de huidige kerk hun huwelijk lieten inzegenen. In Friesland leefde men echter toen nog met de juliaanse kalender. In Amsterdam werkte men al met (onze huidige) gregoriaanse kalender, waar het op dat moment al 2 juli was. Men was daar na dinsdag 1 januari 1583 overgesprongen naar woensdag 12 januari 1583. Friesland ging van 31 december 1700 naar de volgende dag 12 januari 1701. Aangezien dit soort verschillen in heel Europa en wereld golden zal het niet de reden geweest zijn dat er geen familie van Rembrandt aanwezig was bij de inzegening 2. De Rembrandtmarkt is vooral rondom de Van Harenskerk - in de Van Harenstraat met drie monumentale panden, nummer 8 (9496), nummer 14 (9497) en nummer 18 (9498), Wassenberghstraat met ook een monumentaal pand op nummer 2 (9508) en de Stadhoudersweg - gelokaliseerd. Hier staan talloze kraampjes, dit jaar afgewisseld met de vele schilderezels, waar druk de schilderkunst wordt beoefend. Er is muziek, gemaakt met historische instrumenten en er lopen diverse mensen rond die eveneens historisch gekleed zijn. Zelfs kraampjeshouders doen mee aan deze verkleedpartij. Zij handelen veelal in Kunst, Boeken, Antiek, Curiosa en dit jaar ook verfspullen. We gaan een rondje maken en lopen achter de hofdames Ina Braaksma-Van der Wal en Djoke de Graaf 3 aan, die ons net passeren. Aangezien wij de kraampjes bekijken raken we dit tweetal, ondanks hun zeer opvallende verschijning, al snel uit het oog. Wel treffen we schooier Wiemer 4 aan, die overtuigend om een bijdrage bedelt. De Van Harenskerk (9495) is uiteraard open op deze dag en vanzelfsprekend gaan we een kijkje nemen. De eerstesteenlegging was op 3 april 1682 en werd verricht door de achtjarige jonker Zwier van Tamminga Reddingius. Hij was de zoon van jonkheer Onno Zwier van Tamminga tot Saxenhuizen en Wilhelmina van Hemmema. Na zestien maanden werd het opgeleverd (augustus 1683) en in november werd het officieel in gebruik genomen 5. Het gebouw is gebouwd in een mengeling van verschillende stijlen. Het grondplan is gebaseerd op een vierkant, waarvan de hoeken zijn afgesneden. De zijden van het achtzijdige gebouw, zijn hierdoor niet even lang 6. historische muziek op Rembrandtmarkt Sint Annaparochie, 3-8-2019 [film: 12 seconden] Een ander - niet bewezen - theorie is dat de voorganger, een (Griekse) kruiskerk voor de vorm heeft gezorgd. Men kon dan immers gebruikmaken van de vorige funderingen 7. Weer een andere reden van dit achtzijdige gebouw kan zijn om het verlaten van het rooms-katholicisme te benadrukken. De kruisvorm werd vervangen door het symbool van het getal der volheid (7) plus de toekomst (1) 8. We lopen over het gele klinkerpad naar de ingang en gaan even opzij voor de drie muzikanten die ons al spelend tegemoet lopen. Bij binnenkomst trekt meteen de kansel de aandacht, waarbij vooral de fraai gedraaide trappaal in de smaak valt. Het werd in 1700 geschonken door vermoedelijk Maria Van Oranje-Nassau. Zij is de jongste dochter van Frederik Hendrik en Amalia van Solms. In 1694 ontbrak de preekstoel nog. Er is een concept van een verzoekschrift uit dat jaar, waarin een poging wordt gedaan om de dochters van de overleden Hartoginne van Simmern in Duitsland te bewegen om een gift te doen. Bovenop de trappaal is de bekende pelikaan te vinden die haar jongeren voedt met haar eigen bloed - door zichzelf op te offeren, als symbool voor de zelfopofferende liefde van Christus. De trapleuning aan de andere zijde is beneden versierd met een oudere figuur (Mozes) met wettafels en boven met een op een bazuin spelende jongeling met boek. Dit symboliseert dat het nieuwe testament hier belangrijker wordt geacht dan het oude testament. Andere denken dat het gaat om de boodschapper van het nieuwe rijk. Tussen 1898 en 1941 (en waarschijnlijk ook daarvoor) ontbrak de gebogen arm met bazuin. In deze periode waren ook alle houten objecten geverfd. Tijdens de restauratie (sept. 1937 - sept.1941) van de kerk onder leiding van A. Baart te Leeuwarden, is deze verf verwijderd. Ook is toen de hulp ingeroepen van een vakman van Monumentenzorg, die de afgebroken en zoekgeraakte stukken (waaronder - nemen wij aan - de arm met bazuin) zal bijsnijden. Deze werkzaamheden zijn eind september 1941 afgerond. panelen preekstoel, Van Harenskerk, Sint Annaparochie 'waakzaamheid' 'gerechtigheid' De maker van deze uit Duitsland afkomstige preekstoel is niet bekend 9. Op de vijf panelen van de preekstoel zien we de allegorische figuren, de symbolische voorstellingen van gerechtigheid of voorzichtigheid, hoop, liefde, geloof en waakzaamheid 10. Naast de familiebank van de familie Van Haren is het grafkapel een toonbeeld van fama, modern statusvertoon en in ons huidig taalgebruik nog voorkomend als faam en fameus 11. Om in dit eveneens achthoekig aangebouwd grafkapel te komen, moeten door een deur dat met koper is afgezet, waarachter een paars fluwelen stof is geplaatst. Boven de deurpost staat "IN MORTE VITA" - "door den dood het leven" waarbij we in gedachte de pelikaan met jongen moeten zien 12. Naast de epitaaf van Willem van Haren - Elisabeth van Hemmema vinden we in het als kamer ingerichte grafkapel, een schilderij van het gebouw. Gesigneerd door Wouda. Het orgel is gemaakt door Johannes Radeker (Danzig, ±1675) in 1728, in deze periode gezel van Christian Müller (1690-1763). Daarvoor was hij gezel van Arp Schnitger (1648-1719) 13. Aangezien het best wel druk is in het gebouw, blijven we niet langer dan noodzakelijk. Buitengekomen maken we ons rondje af. Wanneer we bijna weer bij het beeld van 'Saskia en Rembrandt' zijn aangekomen, neuzen we nog even gedegen in de bakken met boeken. We gaan hier goede zaken doen. Een vreugdekreet wordt geslaakt, wanneer uit de serie Grote Provincie Atlas 1:25000 deel Friesland tevoorschijn komt. Daarvoor hadden we half Leeuwarden doorgehold en nu valt het zo in onze schoot. Grote provincie atlas : 1:25.000 : Friesland. - Groningen : Wolters-Noordhoff Atlasprodukties, 1991. - 90-01-96199-1 De Groninger cultuurschat : Kerken van 1000 tot 1800 / Justin Kroesen, Regnerus Steensma (redactie); Harry de Olde, Kees van der Ploeg, Justin Kroesen, Regnerus Steensma, Saskia van Lier, Jahan de Haan, Victor Timmer, Redmer Alma, Kees Kuiken; Regnerus Steensma (foto's). - Groningen/Assen : Philip Elchers / Koninklijke Van Gorcum, 2008. - 978-90-232-4482-0 Leeuwarden 750-2000 : Hoofdstad van Friesland / René Kunst (eindredacteur), Goffe Jensma, Paul Th. Kok, Yme Kuiper, Meindert Schroor, Hotso Spanninga, Rolf van der Woude (redactie); Arjen Veersloot (cartografie); Johan van der Veer (fotografie). - Franeker : Van Wijnen, 1999. - 90-5194-173-0 De Friese geschiedenis in meer dan 100 verhalen / Kerst Huisman (samensteller). - Amsterdam : Van Gennep, 2006. - 90-5515-411-3 In een kraam verderop worden serieuze kunstzaken behartigd. In een "Tussen Kunst en Kitsch"-zetting worden de diverse objecten beoordeeld op het verhaal en waarde. De schilders, een paar meter verderop, proberen hetzelfde, maar dan voor het winnen van een workshop van kunstenaar Hendrik Elings. We zien in het kader van het "Project Rembrandt op 't Bildt" hier onder andere Jetty Boterhoek (Sint Annaparochie, 14-5-1968) in actie. Zij zal na de jurybeoordeling met dit werk, een van de drie zijn die de workshop wint 14. En er zijn nog meer juryleden onderweg, merken we, wanneer verder de winkelstraat Van Harenstraat inlopen. Er is namelijk ook een etalagewedstrijd georganiseerd. De Etalagewedstrijd had dit jaar als thema 'Liefde voor Rembrandt'. Wij treffen de juryleden Loet Hin, Floor Mes en Hinke Leistra aan terwijl ze drukdoende zijn om de toe te kennen punten te noteren van een van de winkels. Ze bekijken alle etalages in de Warmoesstraat en Van Harenstraat. En er zitten weer hele fraaie tussen! De eerste prijs is uiteindelijk voor Akke van Dijk van 't Winkeltsy. Bij haar mag de wisselbeker nu een jaar te pronk staan 15. Naast de frontale positie voor de juryleden is de plek ook ideaal om op dit moment een foto van de windvaan te nemen. Net als op de kerk van Sint Jacobiparochie staat op deze windvaan het kleine wapen Frisia. We zien dat het nu 'rustig' is rond het beeld van Saskia en Rembrandt en lopen er snel even heen. Verder de straat in wordt ons gehoor gelokt door bekende jaren '60 en '70 muziek. Het blijkt dat Wooden Moons, een Sixties & Seventies Tribute Band, hier een optreden verzorgt ter gelegenheid van de Feestelijke opening van RoTa Rijwielen in Sint Annaparochie 16. Een stuk verderop in de straat komen we in alle rust het (voormalig) gemeentehuis van Het Bildt tegen. Het is sinds september 2018 het domein van het gezondheidscentrum 't Raadhuus geworden, nadat op 1 januari Het Bildt opging in de gemeente Waadhoeke. Met deze herbestemming van het gebouw, de zorgaanbieders werden eigenaar, is het behoud van dit gebouw geborgd. Het pand is een ontwerp van de architect Doeke Meintema en gebouwd in 1927 door M.K. de Groot uit Heerenveen voor de laagste inschrijving van de aanbestedingsronde van ƒ 33.200. De eerste steen werd gelegd op 26 juli 1927 en het laatste werk aan dit gebouw werd op 14 april 1928 verricht 17. Doeke Meintema (Mantgum, 20-5-1877 – Leeuwarden, 14-1-1935) maakte van dit ingetogen werk een van hoogtepunten uit zijn carrière, die ongeveer 25 jaar duurde (1910 tot 1935). Piet de Vries roemde Meintema zeer, ook vanwege de "Friesch-eenvoudigen aard" van zijn architectuur. Doeke was een belangrijke leermeester voor Piet. Ook in zijn In memoriam lezen we dan over "Wars van alle opschik, alle pompeusheid, alle modezucht." Tevens dienen we ons te realiseren dat hij zijn jeugd heeft doorgebracht in Mantgum , omgeven door rentenierswoningen - later mede van zijn hand - voorzien van tuinen in Engelse landschapstijl van Gerrit Vlaskamp (1834-1906). Die beïnvloeding zien we terug in dit gemeentehuis 18. Wanneer we weer dezelfde weg teruglopen naar de wagen, werpen nog eenmaal een blik op Van Harenskerk in haar gezellige omgeving. Tijdens een familiebezoekje wat daarop volgt, wordt ons een tip gegeven om vooral ook naar de Zwarte Haan te gaan, waar je goed kunt eten. Na het bezoek volgen we de tip en rijden naar De Zwarte Haan. Omdat de snelste route - via de Stadhoudersweg naar Nij Altoenae - nog afgezet is, rijden we een stukje om. En langs de Kouwe Faart over de Koudeweg, komen we ook in Nij Altoenae. Het eerste stukje hadden we aan het begin van de middag gezien. Nu rijden we de Schuringaweg helemaal uit tot we op de Nieuwebildtdijk komen. Hier kunnen we rechts naar Stad Niks en links naar het restaurant. noten: 1. 419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 66; 2. Bildtse Rembrandtmarkt Rembrandt & Saskia op vrijersvoet : 'een hartstocht in Friesland'; rkd Suus Boschma-Berkhout; De krant van toen: Leeuwarder Courant, 24-11-1932, pag. 10 De herdenking van het 250-jarig bestaan der Ned. Hervormde Kerk te St. Annaparochie; Nieuwsblad van het Noorden, 27-11-1989, pag. 3 Fries dorp eert Rembrandt; Friesch Dagblad, 24-03-2020, pag. 8 Saskia en Rembrandt voor de Van Harenskerk; Wikipedia Overgangskalender van 1583 (Holland); Wikipedia Lijst van invoeringsdata van de gregoriaanse kalender per land; Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 27-11-1989 Beeld Rembrandt houdt historisch feit levend; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-11-1989 Bronzen Rembrandt en Saskia in Sint Anne; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-01-1989 Lening gevraagd voor beeld Rembrandt; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-04-1989 Suus Boschma-Berkhout na vernieling Mata Hari: 'Ik ben vast de enige van wie zeven beelden zijn vernield'; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 20-07-1989 Rembrandt en bruid in brons; 3. Bildtse Rembrandtmarkt Project Rembrandt op 't Bildt; 4. Bildtse Rembrandtmarkt Project Rembrandt op 't Bildt; 5. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-11-1983 Restauratie Ned. Hervormde Kerk te St. Annaparochie; 6. Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 51; 7. Van Harenkerk Sint Annaparochie Derde kerk; 8. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-11-1983 Restauratie Ned. Hervormde Kerk te St. Annaparochie; 9. Friese kerken : Een inleiding / Saskia van Lier, Regnerus Steensma (foto's). - Gorredijk : Bornmeer, 2009. - 978-90-5615-198-0. - p. 111; Van Harenkerk Sint Annaparochie Preekstoel; Sint Annaparochie, de Van Harenskerk / H. Oudhof. - 2006 p. [1]; Delpher: Herdenkingsrede uitgesproken op 23 November 1932 ter gelegenheid van de viering van het 250-jarig bestaan der Ned. Herv. kerk te St. Anna Parochie / H. Boiten. - Hoekstra, [1933] p. 15, p. 17 - foto preekstoel; De wandelaar; geïllustreerd maandblad gewijd aan natuurstudie, natuurbescherming, heemschut, geologie, folklore, buitenleven en toerisme, jrg 13, 1941, no 3, 01-03-1941. - Laren : Schoonderbeek, 1941 p. 97; Leeuwarder courant, 29-03-1940 Restauratie Ned. Hervormde Kerk te St. Annaparochie; Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 27-09-1941 Restauratie der Ned. Herv. Kerk te St. Annaparochie; Leeuwarder courant, 27-09-1941 Restauratie der Ned. Herv. Kerk te St. Annaparochie; Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 08-10-1941 De Ned. Herv. Kerk te St. Annaparochie. : De restauratie voltooid.; Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: Van Harenkerk, Sint Annaparochie - Preekstoel 1880-1910, OF-00025 - Preekstoel 1920-1940, OF-00653; Tresoar : Fries Fotoarchief Identificatienummer E3 (Preekstoel Van Harenskerk, St. Annaparochie, ca. 1970); Rijksmuseum Preekstoel in de Van Harenskerk te Sint Annaparochie, anoniem, 1898; 10. Herdenkingsrede uitgesproken op 23 November 1932 ter gelegenheid van de viering van het 250-jarig bestaan der Ned. Herv. kerk te St. Anna Parochie / H. Boiten. - Hoekstra, [1933] p. 17; Sint Annaparochie, de Van Harenskerk / H. Oudhof. - 2006 p. [1]; 11. Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 118; Wikipedia Fama (godin); 12. Verzámeling van uitgekórene zin-spreuken, en zinnebeeldige print-vercieringen, eertyds op bevel van den Keizer aller Russen Peter Alexis, of de Gróte, getékent en gesnéden / Hermanus van den Burg. - vol. 1. - Te Haarlem : by Johannes Marshoorn, 1743 In Morte Vita, p. 74; 13. Van Harenkerk Sint Annaparochie Orgel; Wikipedia Van Harenskerk; Wikipedia Arp Schnitger; Wikipedia Christian Müller (orgelbouwer); Orgels in Drenthe Johan Radeker; 14. Leeuwarder Courant, 4-8-2019, 15:44 Rembrandt was weer even terug in Sint Annaparochie, waar kunstenaars in zijn geest schilderden; Bildtse Rembrandtmarkt Project Rembrandt op 't Bildt; Jetty Boterhoek 3-8-2019; Exto Jetty Boterhoek; Werk aan de muur Jetty Boterhoek; Franeker Courant, 15-6-2019, 16.12 Geen diensten maar kunst in kerk Wijnaldum; 15. Bildtse Rembrandtmarkt Etalagewedstrijd; 16. met dank aan Bildtse Rembrandtmarkt; 17. Friesch Dagblad, 27 november 2018, 10.49 Gemeentehuis het Bildt na negentig jaar veranderd in gezondheidscentrum / Bauke Boersma; Delpher: Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 31-05-1927 Uitslag Aanbestedingen.; Leeuwarder courant, 24-04-1928 Inwijding Gemeentehuis Het Bildt; Leeuwarder courant, 24-04-1928 foto's; 18. Wikipedia Doeke Meintema; Gosliga : kunsthistorisch onderzoek / Aagje Gosliga Doeke Meintema; Nb, 31 januari 2007 Doeke Meintema en de schijnarchitectuur van het traditionalisme / Peter Karstkarel; Piet de Vries : een beeldhouwend architect / Rink Terpstra. - Wijdemeer / Stichting Piet de Vries, 2017. - 978-94-9205234-6. - p. 10; Auke Komter (1904-1982). Gematigd modernist uit principe. : Een objectieve analyse van zijn plek in de architectuurgeschiedenis. / Floor Oudshoorn. - Utrecht, 2009. - p. 7 + noot 4; Delpher: Leeuwarder courant, 15-01-1935 Doeke Meintema. †; internetraadpleging: 26 - 28-7-2020, 24-4-2021

Saskia van Uylenburgh en Rembrandt van Rijn | 1989 | Suze Boschma-Berkhout, Sint Annaparochie de twee hofdames Ina Braaksma-Van der Wal en Djoke de Graaf, Sint Annaparochie bedelaar Wiemer, Sint Annaparochie Van Harenskerk, Sint Annaparochie preekstoel, Van Harenskerk, Sint Annaparochie trap preekstoel, Van Harenskerk, Sint Annaparochie toegang grafkapel Willem van Haren - Elisabeth van Hemmema, Van Harenskerk, Sint Annaparochie epitaaf Willem van Haren - Elisabeth van Hemmema, Van Harenskerk, Sint Annaparochie Van Harenskerk | 19?? | Wouda, Van Harenskerk, Sint Annaparochie orgel, Van Harenskerk, Sint Annaparochie boekenkraam, Sint Annaparochie deelnemer Jetty Boterhoek, Sint Annaparochie deelnemer Sybe Joostema, Sint Annaparochie juryleden Floor Mes, Hinke Leistra, Loet Hin, Sint Annaparochie windvaan kleine wapen Frisia, Sint Annaparochie Saskia van Uylenburgh en Rembrandt van Rijn | 1989 | Suze Boschma-Berkhout, Sint Annaparochie Saskia van Uylenburgh en Rembrandt van Rijn | 1989 | Suze Boschma-Berkhout, Sint Annaparochie Wooden Moons - opening RoTa Rijwielen, Sint Annaparochie Wooden Moons - opening RoTa Rijwielen, Sint Annaparochie gemeentehuis | | , Sint Annaparochie gemeentewapen Het Bildt, gemeentehuis, Sint Annaparochie Van Harenskerk, Sint Annaparochie

Zwarte Haan We rijden vanaf de Schuringaweg links de Nieuwebildtdijk op. Deze dijk loopt vanuit het westen bij Westhoek, waarnaast it Kanaal loopt om het opdringerige zilte water te spoelen ter bescherming van de achterliggende akkergrond. Het loopt door tot Zwarte Haan - waar het verder gaat naar Stad Niks tot Nieuwe Bildtzijl. Hierlangs loopt de Nije Faart. Hierop volgt de Koedijk tot Vijfhuizen. De al eerdergenoemde Bildtboer Dirck Jansz zette als eerste zijn ploeg in het in maart 1600 ingedijkte Nieuwe Bildt 1. Opvallend is hierbij het verschil in aandacht tussen de aanleg van de oude en nieuwe dijk. De nieuwe dijk, hoewel ruim een kilometer langer, gaat slechts over het beveiligen van nieuw opgeslibd land met een breedte van 1 à 1,85 km. Dit in tegenstelling tot het inpolderen van de Middelzee, een riviermonding. We rijden en stukje over de dijk en komen al snel aan bij het beboste hoekje waarin de Camperpark Zwart Haan en het parkeerterrein van het Restaurant De Zwarte Haan liggen. Dit hoekje is ontstaan na het indijken in 1715 van dit deel, dat de West-Biltpollen wordt genoemd. En uiteraard ligt ten oosten daarvan de Oost-Biltpollen. En ook voor de nieuwe opgeslibde en ingedijkte polders gelden, dat ze weer een stukje hoger liggen dat de oudere polders 2. We parkeren de wagen ergens op het terreintje en lopen door naar het restaurant. We zijn zeer benieuwd naar de alom geprezen keuken. Ook in 1979 bestond deze faam al en ging het voornamelijk over de goede kwaliteit en de grote porties van de maaltijd. Over de keuze van merken en soorten alcoholische versnaperingen, was men iets minder te spreken. Men classificeerde de menukaart met 4 voorgerechten, 4 soepen, 10 vleesgerechten, 4 visschotels toen als "niet al te uitgebreid". Wel is er in de wintermaanden nog een apart wildkaartje. Het eigenaarsechtpaar G.J. Brockmann (Günter Julius en Margret Hüsken) hebben dochter (Angelika) in de bediening en schoonschoon Albert van der Wal als een goede kok in de zaak rondlopen. Zij dragen het bedrijf eind 1987 over aan het dochter en schoonschoon. Naast de advertenties voor bedieningspersoneel zien we in 1992 voor het eerst een advertentie verschijnen voor een leerling-kok 3. Het echtpaar Brockmann kochten in de jaren '70 het voormalige herberg en café. In de zomer van 1970 was er een bod op pand met erf van ƒ 6559. Of dit het bod van Brockmann is, is ons niet bekend. Ze toverden het om tot een restaurant. In 1972 vertrok het gezin uit het Ruhrgebied en ruilde de drukte om voor de rust van dit buurtschap. Wat Brockmann dus goed begrepen heeft dat wanneer mensen hun toestand uit het hoofd heeft laten waaien en de rust gevonden hebben, men op een gegeven moment zin krijgen in koffie of iets dergelijks. En daarom hebben dit soort pleisterplaatsen op de meest afgelegen en nu doodlopende plekken een grote aantrekkingskracht en bestaansrecht 4. Tegenwoordig zijn de eigenaren Loes & Jacob Jensma. Het menu wordt veelal gemaakt met lokale producten, dan wel fair trade. De keuzelijst is niet eens zo gek veel langer dan een halve eeuw geleden. Daarnaast zijn er nog diverse ander kaarten als de (koude of warme) buffetkaart en een stamppot buffet. Vijftig jaar later hebben we ook een iets andere kijk op het eten in het algemeen, waarbij grote porties juist niet meer positief zijn, maar uitgebalanceerde hoeveelheden de doorslag geven. Zeker wanneer er ook nog 3 t/m 6-gangen menu's worden aangeboden. We krijgen een mooi plekje aan het raam aangeboden. Want hoewel er geen grootse uitzichten vanuit het restaurant te bekennen zijn, is het wel fijn om naar buiten te kijken. En aangezien we - net als de recensent van veertig jaar geleden - maar kleine eters zijn, lukt hier voor de verandering wel om 3 gerechten te eten. Dus met de hoeveelheden én het tempo van serveren zit je hier goed. Na de cappuccino's gaan we datgene doen wat de meesten voor het restaurant-bezoek doen, namelijk de dijk op. Voordat we op de top staan komen we eerst het beeld van De Slikwerker / De Slykwurker tegen. Het beeld vereeuwigd de mannen die hier door de eeuwen heen (1505-1938) in Het Bildt bezig zijn geweest om het te bedijken, de kanalen en sloten te graven. Kortom, met de schop en (wielloos) kruiwagen het 'slik' cultiveerden. Het beeld werd in 1981 door Frans Ram gemaakt. De sokkel verwoordt het in het Bildts als volgt: Hier, op ‘e Wadden wereld fan water en slik, won hij lând út see in weer en wyn, skep foor skep monnikewerk. Het idee voor het beeld kwam van de kioskhouder op De Pyp in Ouwe Syl, Thys Polstra (Hallum, 27-2-1905 - Leeuwarden, 17-8-1993). Hij had dit in mei 1979 in een brief kenbaar gemaakt aan de gemeente. Immers, zo redeneerde hij, in 1980 zou Het Bildt 475 jaar bestaan. In 1981 is Ram al bezig met het maken van het beeld en verwacht het in mei af te hebben. Het idee van de Commissie Cultuur en Vorming van de gemeente, dat het beeld zou moeten komen te staan op de plek van zijn kiosk viel bij Polstra echter geheel verkeerd. Hij zou de plek bij voorkeur voor 1 mei 1981 moeten ontruimen. Zelf had hij een plekje voor het gemeentehuis in Sint Annaparochie of op dijk bij Zwarte Haan in gedachte, maar zeker niet op de plek van zijn kiosk. De gemeente vond echter de plek in Sint Annaparochie niet geschikt en op de dijk bij Zwarte Haan zou het beeld niet tot zijn recht komen. Voor het beeld is er dus geen ander alternatief. Na een heroverwegingsbijeenkomst van de Commissie, waarbij tevens de bedenker Polstra en beeldhouwer Ram aanwezig waren, besloot men alsnog voor Zwarte Haan. In juli van 1983 werd het beeld 'geruisloos' op de dijk geplaatst 5. Frans Ram (Schiedam, 23-3-1948) maakte het beeld met behulp van de BKR (Beeldende Kunstenaars Regeling), dat vervolgens volgens sommige een ton kostte. Bij voorkeur werkt hij echter abstract in marmer. Toen hij na de opleiding in Hogebeintum ging wonen, was de vraag naar abstract er niet en ging hij noodgedwongen figuratief werken 6. Bijzonder genoeg, kwam Ram er tijdens herstelwerkzaamheden achter dat het beeld helemaal niet in brons gegoten is, maar in messing. Dit vergt daardoor een andere manier van herstellen. Het beeld was namelijk op 24 juni 2015 tijdens werkzaamheden door een trekker omvergereden en was daardoor beschadigd 7. Bovenop de dijk treffen we een tweeluik aan ter herinnering aan Anita Margaretha Andriesen (Leeuwarden, 4-6-1957 – 3-12-2008) in de vorm van een bank. Zij kwam hier als getogen Bildtse graag om haar gedachten te laten verwaaien. Ze was een PvdA-politica, lid Provinciale Staten van Friesland (1995-2002) en lid van de Gedeputeerde Staten van Friesland (2002-2008). Tevens was ze de grote inspirator achter "Om de kwaliteit fan de Romte". In dit Streekplan Fryslân 2007 (vastgesteld door Provinciale Staten op 13 december 2006) wordt de gewenste ruimtelijke ontwikkeling van de provincie aangegeven. Borstkanker gooide roet in haar nog jonge leven. "Het maakt een mens opstandig en verslagen, dat iets zo trots en fonkelend als jouw geest, geblust kan worden en ophoudt te bestaan" Met deze vertaalde regels van dichteres Elisabeth Eybers (1915-2007) wilde de LC-hoofdredacteur Rimmer Mulder de gevoelens typeren. Een rakere typering is er volgens plv hoofdredacteur Wio Joustra niet. Verder schrijft Mulder "Besturen lijkt soms niet meer dan 'procesbeheersing'. Voor haar bleef de bezieling voorop." 8 De banken zijn een ontwerp van architect Gunnar Daan (Plasmolen, 15-3-1939 - Oosternijkerk, 30-10-2016) en hebben de vorm van een aanrollende golf. Ze zijn elk 7½ meter lang en van roestvrijstaal. Zo'n 2½ meter staan ze tegenover elkaar met zo'n 4 meter ruimte ertussen. Volgens Daan is het dan nog mogelijk om met elkaar te praten. Het monument moet namelijk ook dienen als ontmoetingsplek. Op de extraverte wadkant staat "Om de kwaliteit fan de Romte" en op de introverte Bildtkant "1957 * Anita Andriesen * 2008". De kosten van de bank, € 60.000 worden gedragen door de Stichting Bildtse Belangen, Wonen Noordwest-Friesland en de gemeente Het Bildt 9. Het monument werd op vrijdag 15 oktober 2010 onthuld. Deze viel echter grotendeels in het water 10. Wij krijgen hebben het weer dat hoort bij dit soort uitwaaien. Zon, fijne wolkenpartijen, wind en net zoveel beelden als je zien wilt. Of geen, door je ogen te laten wegzinken in het slik, de wolken, het water of samen met de zon achter de horizon. slenk, slik en zee Wij hebben echter nauwelijks gedachten die dienen te verwaaien en daarom gaan we nog even bij het gemaal kijken. De naam van het gemaal is nu H.G. Miedema-gemaal, terwijl het tijdens de officiële in werkingstelling op 6-9-1973 gemaal Swarte Harne had gekregen. En dat blijkt tot echt dezelfde te zijn. Op enig moment heeft er dus een naamsverandering plaatsgevonden. De inburgering van de namen is vervolgens deel twee, van zo'n naamsverandering. Dat moet slijten. De voorzitter van het waterschap Noardlik Westergoa H.G. Miedema, die tussen vanaf 1965 bij de diverse waterschappen betrokken was en tot 1 september 1992 allerlei waterschap kwesties behandelde, is vanwege zijn afscheid verantwoordelijk voor deze naamswijziging. Henk Miedema wordt op deze manier geëerd en bedankt voor zijn inzet 11. Van 30 oktober 2014 tot en met half december 2015 is dit gemaal - samen met de Ropta in Roptazijl - gerenoveerd. Belangrijkste aanpassing is de nieuwe visvriendelijk waaiers in de pompen, zodat de paling meer mogelijkheden krijgt om het binnenland te verlaten zonder vermorzeld te worden. Voor de glasaaltjes en andere migrerend vissoorten is een vispassage aangelegd 12. De diverse vissoorten vinden we terug in het hekwerk dat bij het gemaal staat. De heren van Liauckama hadden aan de Roptazijl in hun periode rond 1500 een getijmolen en hadden zodoende belang bij het behoud van deze stroom 13. Dit blijkt echter te berusten op een misverstand en foute interpretatie van woorden en plaatsen. Van een getijmolen is geen sprake 14. We vinden het wel weer genoeg voor vandaag en lopen na de auto terug om weer naar huis te rijden. Maar zoals zo vaak op dezelfde weg terug, zien we toch weer iets interessants. In dit geval het pand met de naam Strandhuis der Bildtpollen (512338), dat naar eigen zeggen in 1899 is gebouwd. Naast het hoofdgebouw heeft ook het bijgebouw (512339) ernaast, dat nu als garage wordt gebruikt, de status van rijksmonument. Ook dit dak heeft - net als de daarachterliggende boerderijschuur - een rieten dakbedekking. Het ligt echter verstopt onder golfplaten. De aannemer van dit complex (512337) was Hotze Buwalda, timmerman te St. Jacobiparochie. Hij kreeg van het waterschap De Bildtpôllen de opdracht om dit Waterschapshuis te bouwen. De strandmeester die in dit pand kantoor hield en woonde, beheerde vanuit hier de polder. Ook diende het pand als vergaderruimte voor het waterschap 15. Strandhuis der Bildtpollen, anno 1899 Met dit laatste beeld komen we weer aan in Ouwe Syl en 't Laaisterplakky. Hier genieten we nog rest van avond - onder het genot van een drankje - na, van wat we vandaag hebben ontdekt. noten: 1. Geschiedenis van Friesland / J.J. Kalma, J.J. Spahr van der Hoek, K. de Vries (redactie). - Drachten : Laverman, 1968. - p. 345; 2. Internet Archive: Geneeskundige plaatsbeschrijving van Friesland / J.J. Bruinsma. - Bijdragen tot de geneeskundige plaatsbeschrijving van Nederland, Tweede Stuk: Natuurkundige Plaatsbeschrijving van de provincie Friesland. - 's Gravenhagen : Van Weelden en Mingelen, 1872 p. 12; 3. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-12-1979 - Waerm miel rinne - Goede kwaliteit en ruime porties in restaurant „De Zwarte Haan"; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-10-1983 Alleen naar Zwarte Haan : "t Is hier 'n doaie seestad worren'; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-03-1982 Familiebericht; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-12-1987 Advertentie; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-06-1992 Advertentie; 4. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 20-06-1970 Advertentie; NRC Handelsblad, 04-07-1983 De wijde horizon van Friesland / Bas Roodnat; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-10-1983 Alleen naar Zwarte Haan : "t Is hier 'n doaie seestad worren'; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-07-1994 Hier zet men koffie en soms over; 5. Wikipedia Frans Ram; Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 24-01-1981 Kiosk Oude bildtzijl moet wijken voor beeld slikwerker : Kioskhouder Thys Polstra (75) wordt slachtoffer van zijn eigen idee [met foto Polstra en kiosk]; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 20-02-1981 Commissie adviseert: Slikwerker hoort op Zwarte Haan; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 25-07-1983 Slikwerker bij Zwarte Haan op zijn plaats; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 22-10-1984 Opkomst en ondergang van Broedertrouw nu in beeld; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-08-1993 Familiebericht; AlleFriezen Thijs Polstra geboorte; 6. rkd Frans Ram; GPTV: Uit de KUNST, 1-10-2015 Frans Ram, het herstel van de Slikwerker / Dirk de Bood, Sipko Gerstel. - YouTube weergave 159; Wikipedia Beeldende Kunstenaars Regeling; Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 17-03-1983 Ingezonden Bezinnen op BKR / Een paar kunstenaars, die nog geen BKR "genieten"; 7. GPTV: Uit de KUNST, 1-10-2015 Frans Ram, het herstel van de Slikwerker / Dirk de Bood, Sipko Gerstel. - YouTube weergave 159; de Bildtse Post, 22-7-2015, 12.53 Kunstenaar haalt gehavende Slikwerker op; 8. Wikipedia Anita Andriesen; Wikipedia Elisabeth Eybers; Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 08-06-1957 Burgelijke stand Leeuwarden; De Krant van Toen: Leeuwarder courant, 04-12-2008 Politica met veel passie; 9. De Krant van Toen: Leeuwarder courant, 25-03-2010 Wadmonument voor Andriesen; Leeuwarder courant, 28-04-2012 Beelden / Bonne Stienstra; 10. De Krant van Toen: Leeuwarder courant, 13-10-2010 Gedenkmonument voor Anita Andriesen onthuld; 11. De Krant van Toen: Leeuwarder courant, 16-12-2006 Trotse aantrekkingskracht / Dirk Kuiken; Leeuwarder courant, 06-10-2008 Regen dreigt aardappeloogst te verzwelgen; Wikipedia H.G. Miedemagemaal; 12. De Krant van Toen: Leeuwarder courant, 23-10-2014 Gemalen Roptazijl en Zwarte Haan worden gerenoveerd; Leeuwarder courant, 18-12-2015 Paling kan door zeegemaal heen; 13. Geschiedenis van Friesland / J.J. Kalma, J.J. Spahr van der Hoek, K. de Vries (redactie). - Drachten : Laverman, 1968. - Dijken of wijken / S.J. Fockema Andreae, p. 185; 14. Zorgen voor zekerheid : studies over Friese testamenten in de vijftiende en zestiende eeuw / J.A. Mol (redactie). - Fryske Akademy, nr. 779. - Ljouwert/Leeuwarden : Fryske Akademy / Fries Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde. - ISBN 90-6171-779-5. - Consolidatie van familiebezit en status in laat-middeleeuws Friesland / P.N. Noomen. - p. 132, noot 216, p. 133 noot 220; 15. Plaatsengids.nl Nij Altoenae; internetraadpleging: 29 - 31-7-2020

voorgerechten, Zwarte Haan hoofdgerechten, Zwarte Haan nagerecht Crême brûlée, Zwarte Haan restaurant 'De Zwarte Haan', Zwarte Haan De Slikwerker | 1981 | Frans Ram, Zwarte Haan Anita Andriesen (1959-2008) | 2010 | Gunnar Daan, Zwarte Haan Anita Andriesen (1959-2008) | 2010 | Gunnar Daan, Zwarte Haan slenk, slik, wad en Ameland, Zwarte Haan dijk, wad en zon, Zwarte Haan kwelder, slik, wad, schip en Ameland, Zwarte Haan kwelder, slik, wad en vliegende vogels, Zwarte Haan slik, wad en Terschelling, Zwarte Haan H.G. Miedema-gemaal, Kouwe Faart, Het Nieuw Bildt, Zwarte Haan De Zwarte Haan, Zwarte Haan "Om de kwaliteit fan de Romte" | 2010 | Gunnar Daan, Zwarte Haan hekwerk passerende vissoorten, Zwarte Haan hekwerk passerende vissoorten, Zwarte Haan Kouwe Faart, Zwarte Haan H.G. Miedema-gemaal, Zwarte Haan Strandhuis der Bildtpollen 1899, Zwarte Haan

Dag 3: Oudebildtzijl, Hallumerhoek, Hallum, Marrum, Ferwert, De Rijp, Boatebuorren, Blije, Holwerd, Westernijtsjerk, Zeedijk kaart 3

Vandaag is ons voornemen om een ritje te maken langs de oude zeedijk ten tijde dat de Middelzee nog water was. We hadden in 2013 dit onszelf beloofd, omdat we toen per se Firdgum nog wilden bezoeken. Dat is ook de reden waarom we deze omgeving toen niet gezien hadden. Maar voordat we daaraan beginnen, gaan we eerst de Ouwesylster Markt bezoeken, dat aan de overkant gehouden wordt. Echter dit begint pas 's middags, zodat we het vanochtend lekker rustig hebben. En daarom maken we ook eerst een wandelingetje langs de Ouwe Rij. Cultuurhistorische Kaart Fryslân - Stinzen en states bron: provinsje fryslân / provincie fryslân / (Cultuurhistorische Kaart Fryslân) - info Cultuurhistorische Kaart Fryslân

Oudebildtzijl Het feestje begint al meteen bij de ingang van de Ouwe Faart, waarover een bruggetje ligt van de Keuningsstreek. Hoe lang er al een oeververbinding is, wordt ons uiteindelijk niet duidelijk. Op de kaart van Thys Taconis van ± 1737 zien we dat er ten zuiden van de Keuningstreek drie boerderijen zijn gebouwd. Twee hiervan zijn in de jaren zestig van de twintigste eeuw afgebroken. Ondanks het feit dat in 1845 de straat door het dorp wordt versteend en rond 1860 de weg richting Hallum met grint wordt voorzien, blijft het vervoer grotendeels over water gaan. Het Kadastraal Minuutplan gemeente 't Bildt uit 1821 toont echter wel al een brug 1. Aan 'de kleur van het water' zien we dat we op de klei zitten, mochten we dat niet weten. Even verderop komen we een fraai en kleurrijke gevel tegen, dat trots 1905 als bouwjaar toont. Hierbij vallen vooral de rondingen van de bovenste verdieping op. Het ruitvormig glas in lood past, vanwege het overal toepassen en het gebruik van eenzelfde gele kleur, wonderwel in het beeld. Het pand krijgt hierdoor een religieuze uitstraling. En dat was het dan ook, een Hervormde Kerk. In 1990 valt het doek voor het kerkgebouw en wordt het omgevormd tot een woning 2. Na een parkeerterreintje, dat we tot nu toe steeds gebruiken om de auto te kunnen keren - het Leysterstreek is namelijk voor auto's doodlopend - lopen we langs het onbebouwde deel dat Het Laaidsterpadsy genoemd wordt. Dit is Bildts. Eigenlijk heet het Leysterstreek of Leijsterstreek dan ook Laaisterstreek. Het eerste deel - dat ook in de naam van onze B&B voorkomt - laaister is afkomstig van Lei of Laai. In deze context betekent het verplaatsen en uitgraven van de natuurlijke geul tot waar we net langs liepen, de Kaaifaart 3. Het tweede deel padsy betekent paadje. Opmerkelijk voor dit paadje is dat er kennelijk hard gereden wordt door (brom/snor)fietsers, aangezien er een snelheidsmeter staat. Aan de overkant van de Ouwe Rij treffen een akker met de befaamde aardappelen aan. In prachtig aangeaarde lijnen zitten de aardappelen in de ruggen te wachten tot ze geoogst worden. En dat kan elk moment gebeuren, aan het loof te zien 4. aangeaarde aardappelruggen op kleigrond, Oudebildtzijl De Ouwe Rij meandert zo op het oog nog fraai door het landschap, wanneer we het een stukje oplopen. In de verte doemt de Vrouwbuurtstermolen op, dat de laatste oude molen op Het Bildt is. Deze bijna 17 meter hoge achtkante bovenkruier met stelling deed zijn werk al vóór 1832 en tot en met 1954, waarna het vanaf 1962 door de Stichting de Vrouwbuurtstermolen wordt onderhouden en gerestaureerd. De eerste voorganger van de molen op deze plek, is hier gebouwd in 1555. De molen leverde tijdens de Elfstedentochten van 1954, 1956, 1963 en 1985 mooie plaatjes op. Op 31-1-1940 werd de finish 's avonds - vanwege de hevige sneeuwjacht - zelfs verplaatst naar de molen 5. Wanneer we hetzelfde pad weer teruglopen, zien we over de velden de achterzijde van de OLO-school. Over het laatste paadje - voordat we weer bij het Leysterstreek uitkomen - lopen we naar oosten. Ook hier komen we weer in bebouwd gebied uit, met onder andere tennisvelden en de basisschool De Syl, een samenwerkingsschool. Regiohistoricus Sytse Keizer maakt met diverse (kaart)studies aannemelijk dat op deze plek een uithof van Mariëngaarde heeft gelegen. Deze zou gelegen zijn tussen het slingerpaadje dat we net hebben gelopen in het zuiden tot aan de Monnikebildtdijk in het noorden. De bebouwing aan de Leijsterstreek vormde de westgrens en de tennisvelden de oostgrens. Het geheel was omringd met een hofgracht, dat gevoed werd door de Ouwe Rij. Deze stroomde toen nog achter de tuinen van de bebouwing van de Leijsterstreek. De westzijde van de hofgracht was daarmee dus Ouwe Rij. Over de Ouwe Rij lag in de zuidwestelijke hoek de valbrug, dat aan de overkant uitkwam op de westkantwal van de Ouwe Rij 6. De Van Egmondstraat, vroeger de Landbuurt, laat ons rechtstreeks naar de melktap van d'Ouwe Sylster lopen. De Van Egmondstraat is een vernoeming naar de veldheer van de Hollandse graaf Albrecht van Beieren, Arend van Egmond (±1337-1409). Hij kreeg als beloning voor zijn inval op 11 augustus 1398 onder andere het eiland Ameland en het uitland Bil 7. Via de Monnikebildtdijk lopen we benedendijks terug. De Monnikebildtdijk werd voorheen Hooge streek Oost / Hooge streek Oast genoemd. Onder deze dijk ligt een veel oudere dijk. Deze zomerdijk, de Monickedijck, is aan het einde van de twaalfde eeuw door de Norbertijnen of premonstratenzers monniken van de abdij Mariëngaarde te Hallum aangelegd 8. De opslibbing was in deze periode tussen Minnertsga (in Westergoo) en de abdij bij Hallum (Oostergoo) dusdanig gestegen, dat omkading zinvol was. Wel moest de wal na elke storm weer gerepareerd worden. Zelfs de abt Siardus (1194-1230) was niet te beroerd om hierbij een handje te helpen, aldus een niet met naam genoemde kloosterling van Mariëngaarde, die zijn vita tussen 1265 en 1270 schreef: Quemadmodum iste bonus pater instabat operi aggresti cum fratribus, ita eciam in operibus gravioribus non defuit. Accidit itaque quodam tempore, ut fratres more rusticorum aggerem contra fluctus maris magno labore deferendo terram et massas sursum cum gerulis bini et bini studiose repararent. Inter quos pius pater Siardus, tamquam unus ex illis, immo ceteris humilior, ad opus omnes animando, cum alio fratre ad aggeria reparationem terram comportabat et adeo sedulus et perseverans in opere extitit, ut fratres super eo quam plurimum mirarentur et inde in exemplum humilitatis traherentur. 9 Met cum gerulis bini et bini wordt hier bedoeld, dat het de gewoonte was om de benodigde aarde, dat nodig was voor een wal of dijk, in draagberries aan te voeren. Kruiwagens waren nog onbekend. Dit stemt overeen met de drie genoemde gereedschappen die we in het Riustringer Landrecht kunnen lezen, waarmee de Friezen hun land verdedigde tegen het water: de schop, de berrie en de greep. Uta skilu wi frisa use lond halda, mith thrium tauwon, mith tha spada, and mith there bera, and mith there forke. 10 De eerste kruiwagens werden in Europa vanaf de dertiende eeuw gesignaleerd. Het zal echter nog een ruime ontwikkeltijd nodig hebben, voordat het overtuigend ingezet wordt in de dijkenbouw 11. Misschien kunnen we ons morgen iets meer in de abdij en haar abt verdiepen. Wanneer we weer op ons eigen streekje zijn aangekomen, zien we op nummer dertien het stenen aandenken aan de bouw van dit pand met de inscriptie "De eerste steen gelegd den 1 april 1892 door Gerrit Keizer, oud 18 jaar." Daar heeft hij tussen de Europese tournees door, dan maar mooi even tijd voor gevonden. Een stukje lager heeft zijn broertje Doeke Johannes Keizer (Oudebildtzijl, 10-9-1875 - Oudebildtzijl, 18-8-1953) in sierlijke letters zijn naam "D. Keizer" in een baksteen geschreven. Dit moet hij wel voor het bakken van de steen gedaan hebben. Het tichelwerk van Ouwe-Syl stond aan de Roodpad, dus dat is heel goed mogelijk 12. We zien de mensen van de organisatie en deelnemers aan de Ouwesylster Markt aan de overkant al druk bezig zijn om alles klaar te zetten. Wij gaan intussen 'thuis' even lunchen. Het Ouwesylster Markt is "Gezellig Kleinschalig Veelzijdig". Daaraan is geen woord gelogen. Aanvullend zou het woord "Apart" nog kunnen zijn. Neem bijvoorbeeld Dorothea, met de door haarzelf ontwikkelde en met de handgemaakte wollen deken tassen, die ze samen met allerlei jaren 50-70 spulletjes verkoopt . Hoe komt ze hier zo verzeild? Twee jaar geleden was ze hier door de Noordelijke Elfstedenroute met de boot langsgekomen. Bij de Oprommer in de Aerden Plaats had ze mooie oude dekens gevonden. Nu haar tassen klaar zijn is het natuurlijk geweldig om hier te staan. De tassen hebben natuurlijk een dekensteek, ook wel een festonsteek of knoopsgatensteek genoemd, blijkt wanneer ze bekijken. Sommige 'prints' doen ons terug gaan naar de tijd, dat we eronder sliepen. De mandenmaakster laat - uiterst bedreven - zien, hoe ze met het vlecht- en bindwerk met vlas, de ene na de andere mand, schaal of korf maakt. Hier zien we ook een bundeltje gedroogd vlas liggen, die we kunnen kopen. Maar er waren ook bijzondere jams te ontdekken, tussen de gewone jams. En wat te denken van de presentatie van aardappelen. Vannacht zaten sommigen nog onder de grond en zijn ze vanochtend met de 'bloate hannen' door Albert en Aafke Valkema uit de grond gehaald 13. Nou ja, met handschoenen aan. De Paarse Syl, Innovator, Triple 7, La Vie, de Annabelle, de Sunita, de Sylster truffle of Double Fun. Je zou ze zo rauw gaan proeven. Gelukkig is dat niet nodig, omdat er voor een gekookte, gebakken of gefrituurde variant is gezorgd. Prachtig. "Sunset is echt gemaakt van plastic afval", Janny Vellinga-Hooghiemstra, Oudebildtzijl Ook treffen we hier Janny Vellinga-Hooghiemstra aan. Zij had in 2018 het schilderij van plastic Zonsondergang / Sunset gemaakt. Hier vinden we ook de Catalogus 1978-9078. Uiteraard vertellen we haar over ons museumbezoek en onze verwondering over het prachtige Sunset. Graag laten we in haar Catalogus het gebruikte materiaalsoort voor dit werk met de hand - met dagtekening - nog eens vastleggen. Waarvoor hartelijk dank. Al met al zijn we met alle gesprekken en gesprekjes bijna anderhalf uur verder, zodat we hoognodig met de geplande route moeten beginnen. En dus lopen we weer even terug met "de buit" naar ons tijdelijk verblijf, waarna we op pad gaan. noten: 1. Oudebildtzijl, gemeente Het Bildt : Beschermde stads- en dorpsgezichten / A.L. Vernooij (historisch-geografisch en stedebouwkundig onderzoek). - Zeist : Rijksdienst voor de Monumentenzorg. - ISBN 90-346-1133-7. - p. 3-5; 2. De krant van toen: Leeuwarder Courant, 16-01-2016, pag. 28. - Column Kerkgebouw Oude Bildtzijl sluit / Peter Karstkarel; Reliwiki Kerkgebouw Oude Bildtzijl sluit; Wikipedia Oudebildtzijl - Kerken; Tink om 'e tsjerken : Inventarisatie Friese kerken / Gerhard Bakker m.m.v. Dick Bloemhof. - 2009. - p. 97; 3. Ouwe Syl : Verklaring van de straatnamen Oversicht straatnamen Ouwe-Syl / Sytse Keizer: Laaisterstreek; 4. Ruggen-opbouw bij aardappelen op klei- en zavelgronden / D.E. van der Zaag, J.K. Kouwenhoven (overdruk uit: Kali, nr. 68, april 1966. - p. 255-261); 5. Vrouwenparochie, Fryslân / D.E. van der Zaag, J.K. Kouwenhoven (overdruk uit: Kali, nr. 68, april 1966. - p. 255-261); De krant van toen: Frisia - 02-02-1940, pagina 1 Sport - De elfstedentocht; Delpher: Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant - 02-02-1940 Zij, die de tocht volbrachten; 6. Dorps- en Stadscanons Ontstaansgeschiedenis Oudebildtzijl / Sytse Keizer; Bedrijvigheid op ‘e Syl - 1 / Sytse Keizer. - 26-5-2019; 7. Ouwe Syl : Verklaring van de straatnamen Oversicht straatnamen Ouwe-Syl / Sytse Keizer: Van Egmondstraat; Het Bildt is geen eiland : Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder in Friesland / Kees Kuiken. - Historia agriculturae, 45, ISSN 0439-2027. - Groningen : Nederlands Agronomisch Historisch Instituut, 2013. - ISBN 978-90-367-6352-3. - p. 31-32; Wikipedia Arend van Egmond; 8. Ouwe Syl : Verklaring van de straatnamen Oversicht straatnamen Ouwe-Syl / Sytse Keizer: Monnikebildtdijk; Wikipedia Mariëngaarde, Premonstratenzers; 9. Nederland als Polderland : Beschrijving van den eigenaardigen toestand der belangrijkste helft van ons land, tevens bevattende de topografie van dat gedeelte met de voornaamste bijzonderheden, toegelicht door kaarten en teekeningen / A.A. Beekman. - Zutphen : W.J.Thieme & Cie, 1932. - p. 335; Gesta abbatum Orti Sancte Marie : Gedenkschriften van de Abdij Mariengaarde in Friesland : Naar het te Brussel bewaarde Handschrift uitgegeven, met Inleiding, Aanteekeningen en Register / W. Wybrands. - Leeuwarden : H. Kuipers, 1879. - Vita Siardi, p. 102; Terpen tussen Vlie en Eems : Een geografisch-historische benadering / H. Halbertsma. - II tekst. - Groningen : Vereniging voor terpenonderzoek / J.B. Wolters, 1963. - p. 168 + p. 210 noot 30; Friesch Latijnsch-Nederlandsch woordenboek / Montanus de Haan Hettema. - Leeuwarden : Hugo Suringar, 1874. - p. 117: burge; 10. Terpen tussen Vlie en Eems : Een geografisch-historische benadering / H. Halbertsma. - II tekst. - Groningen : Vereniging voor terpenonderzoek / J.B. Wolters, 1963. - p. 210 noot 30; Geschiedenis van de Noord-Nederlandsche geschiedschrijving in de Middeleeuwen : bijdrage tot de beschavingsgeschiedenis / Jan Romein. - Haarlem : Tjeenk Willink, 1932. - p. 69-70; Lichaam, eer en recht in middeleeuws Friesland : Een studie naar de Oudfriese boeteregisters / Han Nijdam. - Hilversum : Verloren, 2008. - ISBN 9789087040512. - p. 237; 11. Kruiwagen : Grote ogen en lange armen / Louise Stutterheim (in: Historisch Kader : Een educatief blog over de geschiedenis van alledaagse dingen.); 12. Die eerste steen op de Laaisterstreek / Sytse Keizer; Ouwe-Syl : Geschiedenis - Tichelwerk Ouwe-Sylster Tichelwerk; CBG Stambomen : Centrum voor familiegeschiedenis Persoon details: Keizer, Doeke Johannes Id* 23396646; 13. Ouwe-Syl : Nieuws 4 augustus, Rooien van het Bildtse goud, het blijft handwerk; internetraadpleging: 1 - 4-9-2020

brug over Ouwe Faart, Oudebildtzijl (voormalige) Hervormde Kerk 1905, Oudebildtzijl Het Laaidsterpadsy, Oudebildtzijl kleigrond, Oudebildtzijl Ouwe Rij, Oudebildtzijl achterzijde OLO-school 1898, Oudebildtzijl Melktap d'Ouwe Sylster, Oudebildtzijl Eerste steenlegging Gerrit Keizer, Oudebildtzijl woonhuis Gerrit Keizer, Oudebildtzijl Ouwesylster Markt, Oudebildtzijl Ouwesylster Markt, Oudebildtzijl Ouwesylster Markt, Oudebildtzijl Ouwesylster Markt, mandenmaker, Oudebildtzijl Ouwesylster Markt, aardappelsoorten, Oudebildtzijl Ouwesylster Markt, aardappelsoorten, Oudebildtzijl Ouwesylster Markt, Janny Vellinga-Hooghiemstra, Oudebildtzijl

Hallumerhoek De route voert ons van de Monnikebildtdijk naar de Vijfhuisterdijk, dat overgaat in de Roodschuursterlaan naar Hallumerhoek. Hier gaat de naam van de weg over in de Doniaweg, dat ons naar Hallum zal brengen. De Vijfhuisterdijk is de Noordelijke Oude Zeedijk, dat enige tijd het water van de Middelzee en Waddenzee (zie kaart VIa De voormalige Middelzee) moest tegenhouden. De Roodschuursterlaan was de verbinding tussen de Oude Zeedijk en de nog oudere Hooge Heerenweg. Deze Hooge Heerenweg liep van Stiens naar Westernijtsjerk. Deze Hooge Heerenweg verving op zijn beurt de Lage Heerenweg. Deze lag ook tussen Stiens en Westernijtsjerk. Achter de Lage Heerenweg ontwikkelde Hallum zich. De verbindingsweg Doniaweg verbond de Lage met de Hooge Heerenweg. Op deze splitsing ontstond bewoning dat de naam Hallummerhoek kreeg. Het was uiteraard over water ook met Hallum verbonden, de Hallumerhoekster Feart. Aangezien tegenwoordig de grootste verkeersstroom van oost naar west en visa versa gaat, in plaats van over de Hooge Heerenweg, zijn de twee haakse hoeken van de aansluiting van zowel de Roodschuursterlaan als Doniaweg op de Hooge Heerenweg aangepast. De Roodschuursterlaan en Doniaweg meanderen nu in elkaar over, zoals ook in 1973 door de gemeente Ferwerderadeel gepland was 1. Ook de Hallumerhoekster Feart heeft hierdoor een knauw gekregen. Wieren bij boerderijen, Hallumerhoek - naar Schotanus-Halma (1718) bron: Vluchtheuvels in Friesland / S.J. van der Molen. - p. 62 (in: De Vrije Fries, 39 Bij het kruispunt Hallumerhoekster Feart en de Hooge Heerenweg in Hoeckhuysterabuyeren 2, zoals Hallumerhoek in de zestiende eeuw werd genoemd, heeft een state gestaan (15622). Bij state stond een wier, een eigen kunstmatig opgeworpen heuvel. Ook Donia (45508) en Wata (= Walta) hadden er een. Grote verwantschap is er met de wieren die we inmiddels aantroffen hebben in Groningen en Zeeland , de zogenaamde vliedbergen 3. Deze zijn nog opgeworpen vóór 1400 4. De Hallumerhoekster Feart dient tegenwoordig ook als (eventuele) waterafvoerkanaal naar het nieuwe in de huidige zeedijk aangelegde gemaal De Heining, dat uiteraard ook geschikt is voor vismigratie 5. We rijden de Doniaweg - dat een vernoeming is naar de familie die hier woonde en dus tevens een vliedberg had - helemaal uit en bereiken zo de naamgever van Hallumerhoek, Hallum. noten: 1. De krant van toen: De Sawn Stjerren Post, 01-10-1973, pag. 1 Raad slecht te spreken over financiering en versobering wegenplan rvk; 2. vergeten bron te noteren; 3. Vluchtheuvels in Friesland / S.J. van der Molen. - p. 50-52, 62, 69-73 (in: De Vrije Fries, 39 (1948), p. 49-73); 4. De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1. - bijlage: Stinzen in middeleeuws Friesland: een voorlopige inventarisatie, p. 20, 30; 5. De krant van toen: Leeuwarder Courant, 26-06-2017, pag. 12 Het nieuwe gemaal vult gat in de zeedijk : Aan de zeezijde is een tijdelijk waterkering aangelegd / Arend van der Meulen; internetraadpleging: 5 - 6-9-2020

Hallum De Doniaweg kruist in Hallum de Ljouwerterdyk (N357), direct gevolgd door de Griene Dyk. Wij rijden via de Offringaweg en Rondweg (dat samen met de Langebuorren mogelijk het ossepad vormde) en parkeren de wagen ten noorden van de toren in een parkeerhaven. Hallum is ontstaan op de oostelijke kwelderrug 1 van de Middelzee en uitgegroeid als terp. Er zijn aanwijzingen dat er tussen 200-300 nOJ bewoning was. Er liep hier een slenk en er was ook een aanlegplaats. Tijdens de zeespiegelstijging tussen 300 en 425 was de terp verlaten. Daarna kwam de bewoning weer terug 2. Tussen 800 en 1000 groeide dit buurtschap uit als dorp 3. De radiaire vorm van de terp is nog mooi intact en is daarom natuurlijk ook een beschermd dorpsgezicht 4. We nemen de licht stijgende 'spaak' Grote Streek naar de toren en komen uit bij het Kerkpad, dat eveneens rondom het gebouw ligt. Rondom het complex (15618) van toren, een eenbeukig schip, met twee dwarsaanbouwen en afsluitend een vijfzijdig koor, ligt volgens Karstkarel 'een van de fraaiste kerkhoven van Friesland' 5. Plattegrond Hervormde Kerk / Ben Kooij (tekenaar) bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / BT-025706 (CC BY-SA 3.0) We komen aan bij de aanbouw met torentje, de Lytse toer. Zowel in de muur van het schip, dat rond 1300 gebouwd is, als van de aanbouw treffen we grijze tufsteen aan. Echter, alleen de aanbouw is nog originele bouw. De kern van de aanbouw heeft bij de aansluiting van het schip nog elementen uit circa 1100. De tufsteen in de muur van het schip is hergebruik van z'n voorganger. We spreken dan ook gebruik van secundair tufsteen. In dit aanbouw, 'het Noorderkruis', is een grafkelder van de familie Aebinga aanwezig. Op de grote steen staat het opschrift Sepulchrum familiae Aebbingaae in Hallum. Verder is alleen de naam Hessel Ruurd Aebinga nog te lezen. De rest van de tekst is wegens slijtage onleesbaar geworden. Daarnaast is er nog een bijzondere steen - in de zin van ongeschonden 1795 doorgekomen en van Bentheimer geel/grijssteen - van Woerp Juckama. In deze steen is de volgende tekst uitgehouwen: In 't jaer ons Heren 15 en tien op sinte Eufemie daech staerf setijghe Woerp Juckama de Got ghenadich sie biddet voer de sile ein pater. En - zoals gezegd - het wapenschild is nog intact. Dit zal gaan om de Schieringer Worp Lieuwe Juckama (?-1510) Hallum in Ferweradeel 1723 / Jacobus Stellingwerff (tekenaar) bron: Fries Museum / PTA214-006 De zuidbeuk wordt aangeduid als Koarte Gaerde of Kortegaerde. In de tijd van de Bataafse republiek was dit een wachtlokaal voor de Frijcorps. De toren is een ontwerp uit 1805 van Yge Simons 6. Helaas blijft de deur voor ons gesloten, zodat we dit niet zelf kunnen aanschouwen. Wel kunnen we een rondje over Kerkpad lopen. Aan de noordkant van de toren herkennen we meteen de zuil "Fallen yn'e striid tsjin ûnrjocht en slavernij dat wy yn frede foar rjocht en frijdom weitsje". Siebren Jan Boersma overleed in Nijmegen op 21 juli 1945 7. Siebren was hier in Hallum geboren op 5 augustus 1920 en had zich verloofd met E. Bolhuis. De landarbeider Siebren trad toe tot de Binnenlandse Strijdkrachten. Bij het maken van de groepsfoto in het wachtlokaal van de BS-Ferwerd van de groep oud-leden van de N.B.S. op 24 april 1945 ging het fout. Er ging een vuurwapen af en daardoor raakte Siebren zwaargewond. Hij werd weliswaar geholpen door Canadese artsen, maar werd vervolgens doorverwezen naar het Canisiusziekenhuis te Nijmegen voor verdere medische behandelingen. Daar overleed hij alsnog aan zijn verwondingen 8. Zijn ouders Jan S. Boersma (9-8-1883 - 14-12-1948) en Pietje J. Wijbenga (?-6-1882 - 15-6-1970) liggen naast hun zoon begraven. De zuil-tekst "Fallen yn'e striid tsjin ûnrjocht en slavernij dat wy yn frede foar rjocht en frijdom weitsje" is bedacht door J.A. de Vries van Balk 331. Zijn inzending won de prijsvraag - dat was uitgeschreven door de foriening Fryslân '40-'45, de stichting "Friesland 1940-45" of vereniging/Vereeniging "Friesland 1940-1945" samen met de "Commissie Oorlogsgedenktekenen 1940-'45 Friesland", waarvan de uitslag op 17 november 1945 bekend werd gemaakt 9. Op 1 maart 1946 werd de uitslag bekend, welk ontwerp van de steen deze tekst zal dragen. Onder het motto "En de toortsen branden op de terpen" ontwierp Marius Duintjer (architect te Amsterdam) de zuil 10. J.A. de Vries en Marius Frans Duintjer (Veendam, 22-12-1908 – Amsterdam, 2-5-1983) kregen tijdens de tentoonstelling op 29 november 1946 (tot 7 december), samen met de andere prijswinnaars, van de ver. Fryske Folkskunst een Folkskunst-album als prijs overhandigd in het Fries Museum 11. De ouders van Jan Aukes de Vries (Ruigahuizen, 14-9-1915 - Zwolle, 12-11-2006) zijn Auke de Vries (Oudemirdum, 1-11-1879 - Sneek, 28-2-1955) en Baukjen Jongstra (Wijckel, 10-5-1879 - ). Zij huwden op 23 mei 1908. Auke was arbeider tussen 1910-1911, fabrieksarbeider in 1934 en 1942, zuivelarbeider tussen 1942-1943 en het gezin woonde in Ruigahuizen. Jan Aukes huwde op 21 mei 1942 als tuinman met dienstbode Hotske Boersma (Westhem, ±1918 - 22-11-1993). Zij was toen woonachtig in Leeuwarden. Haar ouders zijn veehersteller Jan Boersma en Jetske Kuiper en woonden ook te Ruigahuizen. Het gezin Jan en Hotske, kregen acht kinderen: Auke, Jetske, Jan, Baukje, Fimme, Simon, Kees en Annemieke. De pastoor van Balk - dit zal gaan om Hermanus/Harmanus Antonius Wieggers (Lichtenvoorde, 28-4-1893 - Balk, 9-4-1947), die in augustus 1943 zijn zilveren jubileum vierde en sinds november 1935 hier pastoor was - dringt er bij Jan Aukes de Vries op aan om tijdens WOII mee te helpen met het verzet. Een van zijn eerste daden was het verbergen van alle spullen, die tijdens het begin van de oorlog verwijderd moesten worden. Dit begon met het bewaren van de brief, die de Duitsers niet mochten vinden. De pastoor had hem gevraagd deze brief te bewaren en een kwartier voor de dienst op de katheder te leggen, waar de pastoor het bericht van de R.K.-dienst zal voorlezen. Hierin staat verwoord wat de houding van de kerk is tegenover een lidmaatschap van de Nationaal Socialistische Beweging (N.S.B.). Zijn eerste verzetsklussen bestaat uit het inzamelen van geld voor arbeiders die weigerden naar Duitsland te gaan om te werken. In 1942 helpt hij ze tevens aan een onderduikadres. Eenmaal bij het landelijk verbond van verzet, wordt hij ingezet om bonkaarten te verkrijgen en voor het verspreiden van Trouw en Vrij Nederland. Hij werd in 1944 lid van de Binnenlandsche Strijdkrachten (BS), waarbij hij Benjamin Steegenga uit Balk assisteerde. Voor de herbouwde boerderij van Louw Wildschut in Wijckel, waarvan hij een wapenopslag had gemaakt en later door de Duitsers in de brand is gestoken, heeft hij de naam Gaestfjûr verzonnen. Hij werd op donderdag 16 november om 14.00 uur begraven op de begraafplaats te Kraggenburg 12. De eerste gedenkzuil werd op 4 november 1947 geplaatst op het kerkhof van Tzummarum, waarmee de 26-jarige K.P.-er Evert Sijbesma wordt herdacht, die op bevrijdingszondag 15 april 1945 in Noordbergum sneuvelde 13. Boven de deur in de toren die tussen 1805-1806 door Wijbe Annes uit Vrouwen Parochie (zie ook de gerelateerde timmermansfamilie Stap ) voor ƒ 4790 gebouwd is, vinden we de stichtingssteen uit 1806. Hierop de oproep: Treed niet onachtzaam hier voorbij, Maar leer o! Sterveling van mij Hoe gij zieraad met nut moet paren: Want, daar 'k en wind en tijd u toon; Daar ik het dorp strek als ten kroon, Doe 'k rustdaags u voor 's Heer troon Ook in den tempel Gods vergaren. 14 De oude stompe toren was namelijk op 26 april 1804 tegen vijven plotseling ingestort. Timmerlieden die nog met wat herstelwerkzaamheden bezig waren, konden nog net op tijd hun vege lijf redden, doordat hun baas hun net op tijd - 2 minuten voor het instorten - waarschuwde, toen hij waarnam dat muren van de toren waggelden. De kerkvoogden, onder leiding van de kerkvoogd Jan Wynzens, hadden op 15 februari 1804 om 10.00 in de herberg van Castelein Gerben Aedes op de Hoogebuuren in Hallum nog een bijeenkomst georganiseerd om "Een zwaare Reparatie aan de Tooren" uit te besteden. De uitvoering kwam dus te laat 15. Twee metselaars uit Leeuwarden, die aan de nieuwbouw gingen werken, logeerden bij de herberg van Bartel Pieters Bijker (Hallum, 23-3-1775 - Hallum, 30-12-1829). De Castelein komen we ook tegen als Bartele Pieters Biker. Zijn vrouw, de kastleinske Trijntje Hendriks Juma (Oenkerk, 23-9-1779 - ), kon het in die dagen niet zo goed vinden met haar man. Ze waren als Bartle Pieters en Tryntje Hendriks op 9 december 1798 met elkaar getrouwd en dus al enkele jaren bij elkaar. Ze hadden ook meteen kinderen gekregen. Ybeltje werd op 10 juli 1799 geboren. Pieter op 4 januari 1801. Aangezien we Bartel alleen een blauwe maandag tussen 1804-1807 als castelein tegenkomen, zou dit mogelijk een van de lopende kwesties kunnen zijn. En dit besprak ze ook met de metselaars, die het met haar te doen hadden. Trijntje liet zich ontvallen dat ze weg wilde lopen. De metselaars bedachten met haar het plan, dat ze met hun zou meegaan naar Emden in Oost-Friesland. Hier zouden zij namelijk een volgende klus hebben in september. En zo vertrok het drietal op een septembernacht in 1804 naar Emden. Bartel liet het er niet bij zitten en ging haar achterna. Hij liet het gerecht en haar dienaren, naar haar en de metselaars zoeken. En daardoor waren ze zo gevonden. De metselaars werden even vastgezet, maar de rechter moest hun al gauw laten gaan, gezien het ontbreken van het kwaad. Trijntje kwam meteen vrij op de belofte dat ze weer met Bartel mee naar huis ging. En dat beloofde ze. Al vlot daarna krijgen ze Hendrik, dat op 20 september 1805 werd gedoopt. En zo'n twee jaar later, geboren op 8 juli 1807, volgde Anne. Vijf jaar later kregen ze alsnog een kind, die wederom de naam Hendrik kreeg. Hij werd op 5 november 1813 geboren. Bartel, inmiddels 37 was toen kust-kanonnier 16. minuutplan / T. Brouwer [Kopie van kadastrale minuutplan, 1824 - Vervaardigd voor de publicatie 'Noordelijk Oostergo, Dantumadeel' (Herma van den Berg, 1984)] bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / BT-036512 (CC BY-SA 3.0) Aan de zuidzijde van het schip komen we een met kloostermoppen gemaakt herdenkingsmonumentje "1940-1945 - Dat wy rjocht en frijheid hoedzje" tegen, ter herinnering aan Siebren Boersma, Albertus R. Gerritsen (Albert Gerritsen), Jacob Hofman, Tjeerd Joustra en Pieter Jan Smit. Dit monument is hier geplaatst op maandag 4 mei 1992. Tijdens de stille rondgang is de gedenkplaat aangebracht, waarna er gelegenheid was om er bloemen bij te leggen. Wie waren deze mannen? Siebren zijn we al tegengekomen met zijn eigen "Fallen yn'e striid"-zuil. Albertus R. Gerritsen is geboren als Albertus Roelof Gerritsen op 28-06-1918 in Hallum als zoon van Hendrik Gerritsen en Tjaltje Rienks. Hij is overleden op 30 april 1945 op 26-jarige leeftijd in Merseburg. Hij was bij de firma F.K. Oreel metaalarbeider, maar werd als dwangarbeider uitgezonden naar Duitsland, waar hij stierf aan een bloedvergiftiging. Jacob Hofman is de zoon van Hendrik Hofman en Elisabeth Ferwerda. Hij werd op 11 mei 1924 in Hallum geboren. Als 19-jarige was hij op 23 oktober 1943 naar de dansavond gegaan in de boerderij van Pier Jippes in Hallumerhoek. Hier werd een inval gedaan en 29 mannen werden gearresteerd, waaronder Jacob. Hij werd overgebracht naar Amersfoort, waar hij moest gaan werken op het vliegveld Soesterberg. Op 8 maart 1944 werd het vliegveld door de Amerikanen tweemaal aangevallen. 's Ochtend werden er 36 Marauders ingezet en 's middags 92. Door zo'n 2000 bommen is het vliegveld zwaar gebombardeerd. Alle bommenwerpers keerden veilig weer terug. Een jager ging verloren. Jacob raakte echter - net als vele anderen tewerkgestelden - bij deze aanval zwaargewond. De geallieerden rekenen deze slachtoffers de Duitsers aan, vanwege de slechte scheiding van de militaire objecten en tewerkgestelden. Jacob werd overgebracht naar het Sint Elisabeth Ziekenhuis in Amersfoort, maar overleed dezelfde dag aan zijn verwondingen. Hij ligt ook op dit begraafplaats begraven. Tjeerd Joustra is op 4 november 1894 geboren in Ried. Zijn ouders zijn Hilbrand Joustra en Reintje Douma. De opperwachtmeester van de marechaussee is in Hallum op tragische wijze plotseling overleden op 2 juni 1944. Hij kon op die dag zijn werkzaamheden niet voor meer voor zichzelf verantwoorden en benam zichzelf om ‘zeven ure’ van het leven met zijn dienstwapen in de Hallumer Mieden. Door het tijdenlang moeten leven en werken, waarbij hij landgenoten/arrestanten op moest brengen voor tewerkstelling in Duitsland, kwam hij in een dusdanige spagaat, waar hij niet meer uit kwam. Zodoende was hij ook een oorlogsslachtoffer. Omdat het begrip "Opperwachtmeester van de marechaussee" mogelijk tot verwarring kan leiden is het goed om te weten welke wijzigingen de bezetter heeft doorgevoerd. Het Nederlandse leger werd per 15 juli 1940 ontbonden. De militaire Koninklijke Marechaussee werd per 5 juli 1940 een civiel politiekorps. Het 'Koninklijke' werd per 25 juli 1940 door de bezetter afgeschaft. De gemeenteveldwacht werd door de bezetter per 1-12-1942 ingelijfd bij de marechaussee, een civiel politiekorps. Bij de reorganisatie van de politie in Nederland per 1-3-1943 werd voor de politiedienst op het platteland de 'Marechaussee (Gendarmerie)' opgericht, als onderdeel van de Staatspolitie. Tjeerd Joustra was gehuwd met Aukje Spoelstra en ze hadden een kind Aaltje Reintje dat in 1923 in Gouda is geboren. Het jaar erop, op 11 juli 1924, werd Tjeerd gestationeerd in Ferwerderadiel / Hallum. Hier kwamen ze te wonen op nummer 290, het huidige Langebuorren 3, dat toen aan de achterzijde grensde aan de nog niet gedempte Haven. Pieter Jan Smit is geboren op 4 augustus 1920 in Marrum als zoon van Jan Smid en Sijke Steensma. Ook hij was metaalbewerker bij de firma F.K. Oreel. In het voorjaar 1943 werd hij als dwangarbeider naar de fabriek in Spergau gestuurd. Tot tweemaal toe weigerde hij op zondag te werken. Op 24 december 1943 komt het bericht, dat hij al op 30 augustus 1943 in Spergau, Merseburg was overleden en daar was begraven. Na de oorlog werd hij op deze begraafplaats herbegraven 17. Bij het koor (aan de zuidkant) treffen we de Oorlogsgraven aan van drie vliegeniers, waarvan tot nu toe nog steeds een onbekend is gebleven. Hij is ook de eerste van de drie die hier is begraven. Hij was namelijk op 25 juni 1940 aangespoeld in het kweldergebied Noorderleegs Buitenveld. Op de middelste steen staat D.T. Stanners genoemd. David Thomson Stanners, keerde op 25 juni 1942 niet terug van zijn vlucht op Bremen. Op 12 juli vonden ze zijn lichaam in het Noorderleegs kweldergebied. Hij werd tegelijkertijd met Draper met militaire eer begraven. Hij is op 25 juni 1942 op 21-jarige leeftijd overleden. Aan de linkerzijde staat de steen waarop we de naam van R.A.C. Draper kunnen lezen. Robert Arthur Conrad Draper is de zoon van Arthur George en Ada Draper uit Vancouver, Canada. Hij is op 18 april 1942 op 20-jarige leeftijd overleden, toen zijn Lockheed Hudson bommenwerper ten westen van Den Helder in zee crashte. Op 12 juli 1942 spoelde hij aan en werd de volgende dag met militaire eer begraven 18. We verlaten het Kerkpad weer via de Grote Streek. Het viel ons, toen we naar de kerk liepen ook al op en nu weer. Het ziet er naar uit dat er iets met de 55+ woningen gaat gebeuren. De in de jaren '70 van de twintigste eeuw gebouwde woningen staan namelijk zo goed als leeg. Hallum, een welvarend dorp aan de monding van de Middelzee : Een archeologische opgraving te Hallum, gemeente Ferwerderadeel (Fr) / S.J. Tuinstra, J.R. Veldhuis & J.A.W. Nicolay (tekst) m.b.v. S.M. Beckerman, G.M.A. Bergsma, K.L.B. Bosma, J.M. Bottema-Mac Gillavry, H. Buitenhuis, M. Daleman, C.G. Koopstra & M. Schepers. - ARC-Publicaties, 205 / J. Schoneveld (eindredactie); K. Otten, N. van Malssen (redactie); S.J. Tuinstra, B. Schomaker (digitale beeldverwerking); L. de Jong, S.A. Mulder, J.A.W. Nicolay, S.J. Tuinstra, J.R. Veldhuis (foto); B. Huizenga (tekening); ISSN 1574-6879. - Groningen : ARC, 2011 uit: Hallum, een welvarend dorp aan de monding van de Middelzee / S.J. Tuinstra, J.R. Veldhuis & J.A.W. Nicolay; L. de Jong (foto). - Groningen : ARC, 2011. - p. [145] Kookpot uit: De Meern 1, een Romeins schip gevonden in Vleuten - De Meern / Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed bron: YouTube Het blijkt, dat alle veertien woningen worden afgebroken en dat er weer tien voor terugkomen. Deze twee-onder-een-kap woningen worden zodanig geplaatst dat de oude structuur van de terp weer in ere wordt hersteld. De nieuwe zichtlijnen, "de spaken", zorgen ervoor dat de kerk weer zichtbaarder wordt. Na de sloop zal er ook nog archeologisch onderzoek gedaan worden 19. Voor en tijdens de start van de plannen heeft er ook archeologisch onderzoek plaatsgevonden, aangezien het terrein in een gebied ligt waarvoor het advies Streven naar behoud geldt 20. Uit bijbehorend bureauonderzoek kwam naar voren, dat tijdens de opgravingen ten behoeve van het naastgelegen verzorgingstehuis Het Hof, bijzondere voorwerpen tussen de totaal 7100 vondsten zaten. Het meest bijzondere voor Noordwest-Europa was het aantreffen van een uniek koperdepot 20. Dit depot wordt gedateerd in de Romeinse tijd (fase I), de 2e-3e eeuw. Hallum lag toen eigenlijk niet aan de Middelzee, maar aan een takje van een oostelijk gelegen hoofdgeul hiernaast gelegen. Het aangetroffen koper had een totaalgewicht van bijna 4 kilo en bestond uit 1518 stuks. Vermoed wordt dat het om materiaal van een koperbewerker gaat. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen een kopersmid, die zelf objecten produceerde en de koperbewerker, die koperen voorwerpen repareerde. Vandaar dat er ook wordt gesproken over de Hallumer ketellapper. Er zijn dan ook vele stukken 'lapwerk' gevonden. In Vleuten-De Meern is in 2003 een Romeins schip, een platbodem, in de voormalige bedding van de Oude Rijn aangetroffen, dat een complete koperen ketel aan boord had. Deze ketel was ook uitzonderlijk vaak gerepareerd. Deze reparatiestukken zijn te vergelijken met de in Hallum opgegraven onderdelen. Het koperdepot wijst er, samen de andere vondsten, duidelijk op, dat deze bewoner van Hallum in contact stond met mensen buiten dit terpgebied. Hij moest immers dit koper inkopen, aangezien koper als grondstof in de omgeving ontbreekt. Een andere belangrijke vondst bij dit koperdepot is de uitzonderlijke vondst van appelzaad (Malus sylvestris) en een hazelnootdop. Beide zijn zeer zeldzaam in het terpen- en wierdengebied, rond dit tijdsstip. Het appelzaadje in meteen het oudste van dit gebied. Belangrijk voorwerk voor deze opgravingen was verricht door leden van de Archeologische Detector Amateurs Kleistreek Oostergo (ADAKO). De vondst van een koperdepot van deze omvang is onbekend in Europa. Men komt daarom tot de conclusie, dat de koperwerker alvast veel voorwerk heeft verricht, door het te verknippen, met als doel om het zo efficiënt mogelijk om te smelten. Hij heeft het doelbewust begraven, maar is niet meer overgaan tot uitvoering van zijn bedoeling 21. Op dit terrein bevond voorheen ook de Offinga-state. Daarnaast stond hier tevens de Goslinga en de Sytjema-state. In 2014 bezochten we het Fries Museum , waar we "De schat van Hallum" tegenkwamen. Deze schat is waarschijnlijk begraven door een handelaar die goede zaken deed. Zijn 223 zilveren sceatta's van ± 730 nOJ hadden een waarde van wel 30 koeien, aldus het verklarend informatiebordje 15 in het museum. De munten zijn door een arbeider gevonden tijdens het afgraven van een terp nabij Hallum in 1866. Na het schoonmaken bleken er 28 verschillende muntslagen te onderscheiden zijn, die allemaal scherp zijn en geen slijtsporen hebben 22. Hallum is als parochie de oudste dochter van Ferwerd. En er waren in deze omgeving in de diverse perioden van 1100-1650 diverse edele families. De Goslinga's, Ricnatha en Baldinga waren de eerste spelers die de rollen op het omringende klooster bemachtigden, waarbij het klooster met land begunstigd werd. Hierna volgden de familie Donia, Walta, Oldersma en Tiaerda. Later aangevuld of vervangen door Offinga, Sytiema en Jayema. Vanaf de zestiende eeuw zien we namen als Marckla, Goslinga, Feitsma, Gerbada en Sigerda voorbijkomen 23. Wij vinden hier echter naast de leegstaande huizen een abstract beeld van Hein Kocken (Utrecht, 26-4-1945). Al zijn sculpturen uit de monumentale periode zijn 'zonder titel'... om de beschouwer ruimte tot geheel vrije interpretatie te gunnen. Het beeld is hier in 1974 geplaatst. Dat het beeld in de volksmond namen krijgt als Wing of Ploegmes, et cetera, vind hij prima 24. We lopen weer naar de auto en rijden een stukje verder over de kwelderrug in noordoostelijke richting. noten: 1. Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 70; 2. Wikipedia Hallum (slechte pagina, vol fouten); Hallum Geschiedenis Hallum / J. Meinsma; 3. Het landschap van de Friese klei, 800-1800 / Philippus Breuker. - Leeuwarden : Wijdemeer, 2017. - ISBN 978-94-9205226-1. - p. 102; 4. Hallum gemeente Ferwerderadeel : Beschermde stads- en dorpsgezichten / J. Metz (historisch-geografisch en stedebouwkundig onderzoek). - Zeist : Rijksdienst voor de Monumentenzorg. - ISBN 90-346-1131-0; 5. 419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 235; 6. Tsjerkepaad Sint Maartenskerk; Friesche Volks-almanak voor het jaar 1852. : Zeventiende Jaargang. - Sneek : Van Druten & Bleeker, 1851. - Geschiedkundige herinneringen van Hallum / Cannegieter. - p. 5, 15; De familie Juckema / Henk Jukkema; Biographisch woordenboek der Nederlanden / A.J. van der Aa. - Deel 9 Worp Juckema; Kerken in Noordoost-Friesland : uit de romaanse en de romano-gotische tijd = Kirchen in Nordost-Friesland : aus romanischer un frühgotischer Zeit = Dhurches in the north-east of Friesland : from Romanesque and Romano-Gothic times / Albert Buursma mbv Auke de Boer. - Große Kunstführer, 229. - Dokkum : Stichting Historia Doccumensis, 2007. - ISBN 978-3-7954-1838-0. - p. 65-73; 7. AlleFriezen Siebren Jan Boersma overlijden; 8. Oorlogsdoden Nijmegen 1940-1945 Sijbren Jan Boersma; Stichting Friesland 1940-1945 Sijbren Jan Boersma; Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; 9. Delpher: Friesch dagblad, 17-11-1945 Priisfraech opskrift grêven fan fallenen; 10. Delpher: Friesch dagblad, 01-03-1946 Grafmonument verzetsslachtoffers; 11. Delpher: Ons Noorden, 25-09-1945 Een Grafschrift Prijsvraag; Leeuwarder koerier, 28-11-1946 Tentoonstelling oorlogsgedenktekenen; De Heerenveensche koerier : onafhankelijk dagblad voor Midden-Zuid-Oost-Friesland en Noord-Overijssel, 28-11-1946 Friese gedenksteen oorlogsslachtoffers.; Friesch dagblad, 29-11-1946 Tentoonstelling van ontwerpen voor een grafmonument; 12. mda StamboomVragenForum.nl Maja Zonneveld de Jager: Gaasterland in de tweede wereldoorlog / Jan Geert Vogelzang Het jaar 1940 (3) donderdag 24 oktober 1940; Documentatiegroep '40-'45 Jan (J. de) de Vries (M); Corry Homma: Mensenlinq Overlijdensbericht Jan Aukes de Vries; De Krant van toen: Leeuwarder Courant, 14 november 2006 Jan Aukes de Vries; Leeuwarder Courant, 10-08-1943, pag. 1 Pastoor H.A. Wieggers te Balk 25 jaar priester; Leeuwarder Courant, 18-08-1943, pag. 2 Zilveren priesterfeest pastoor H.A. Wieggers; Delpher: De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 05-11-1935 Kerkelijk Leven - Benoemingen - In het Aartsbisdom; Friesche courant, 10-08-1943 Pastoor H.A. Wieggers te Balk 25 jaar priester; AlleFriezen: Auke de Vries geboorte - huwelijk - overlijden; Baukjen Jongstra geboorte - huwelijk - overlijden; Jan Aukes de Vries geboorte - huwelijk - overlijden; Hotske Boersma geboorte - huwelijk - overlijden; Hermanus Antonius Wieggers overlijden; Gelders Archief: Harmanus Antonius Wieggers geboorte; Gaasterland in de tweede wereldoorlog / Jan Geert Vogelzang Kort Oorlogsoverzicht Gaasterland 1939-1945; 13. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-11-1947 De eerste twee gedenknaalden overgedragen; 14. Friesche Volks-almanak voor het jaar 1852. : Zeventiende Jaargang. - Sneek : Van Druten & Bleeker, 1851. - Geschiedkundige herinneringen van Hallum / Cannegieter. - p. 15; Op uw' stoel door uw Land. : Bijzonderheden van Vaderlandsche plaatsen en plaatsnamen / E. Laurillard. - Amsterdam : D.B. Centen, 1891. - p. 17; 15. Friesche Volks-almanak voor het jaar 1852. : Zeventiende Jaargang. - Sneek : Van Druten & Bleeker, 1851. - Geschiedkundige herinneringen van Hallum / Cannegieter. - p. 12-13; Delpher: Bataafsche Leeuwarder courant, 28-01-1804 De kerkvoogden van den dorpe Hallum; Vlaardingsche courant, 02-05-1804 Bataafsche Republiek; Leeuwarder courant, 24-02-1809 De Notaris D. van Hecht Muntingh; 16. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-11-1952 "Kasteleinske" reisde naar Oost-Friesland : Opschudding te Hallum in 1804; Leeuwarder courant, 21-02-1807 "De Secretaris Wm. Albarda; AlleFriezen: Bartel Pieters Bijker geboorte - huwelijk - overlijden vader: Pieter/Pijter/Pyter Bartels Bijker - moeder: Antje Iedes/Yedes; Trijntje Hendriks Uwma geboorte - huwelijk - overlijden; genealogyonline / Hans Weening geboorte; Ybeltje Bijker geboorte - huwelijk - overlijden vader: Bartle Pieters, moeder: Trijntje Hendriks; Pieter Bijker geboorte - huwelijk - overlijden vader: Bartle Pieters, moeder: Trijntje Hendriks; Hendrik Bijker geboorte - huwelijk - overlijden; Anne Bijker geboorte - huwelijk - overlijden; Hendrik Bijker geboorte - huwelijk met Tietje Cornelis van Dijk (Bergum, ±1805 -) - overlijden vader: Bartle Pieters Bijker - moeder: Trijntje Hendriks Uwma; 17. De Krant van toen: Sawn Stjerren Nijs, 01-05-1992, pag. 3 In Hallum komt oorlogsmonument; Delpher: [bericht], 08-03-1944 Soesterberg; Aether Nieuws, 08-03-1944 [= 9-3-1944] Soesterberg; Telex, 10-03-1944 Westfront Soesterberg; Veritas, 10-03-1944 Luchtfront; VOD : voorlichtingsdienst van Je maintiendrai, 14-03-1944 Binnenland; Je maintiendrai : Nederland en Oranje, 15-03-1944 De Oorlog; The London news, 19-03-1944 De aanvallen op ons land.; Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant Begrafenis opperwachtmeester T. Joustra.; Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; WO2 slachtoffers Smit, Pieter Jan; Graftombe Joustra, Tjeerd; mailcontact 14-09-2020 Pieter van der Bij, Streekargyf Noardeast-Fryslân; mailcontact 23-09-2020 Henk G. Westland, Tijdschrift Marechaussee Contact over de naamswijzigingen en reorganisatie van de politie; Hallum gemeente Ferwerderadeel : Beschermde stads- en dorpsgezichten / J. Metz (historisch-geografisch en stedebouwkundig onderzoek). - Zeist : Rijksdienst voor de Monumentenzorg. - ISBN 90-346-1131-0. - p. 5; Tresoar Fries Fotoarchief Identificatienummer K77; AlleFriezen: Albertus Roelof Gerritsen geboorte; Jacob Hofman geboorte - huwelijk - overlijden; Tjeerd Joustra geboorte - huwelijk - overlijden; 18. Historische Vereniging Noordoost-Friesland Geallieerde vliegeniers; 19. De Krant van toen: Friesch Dagblad, 04-10-2018, pag. 22 De terp van Hallum wordt zichtbaarder / Anja van der Laan; Kollumer Courant, 28-08-2019, pag. 4 Ontwerp Bestemmingsplan ‘Hallum-Grote Streek, Kleine Streek En Antsjemastreek’; Friesch Dagblad, 18-09-2019, pag. 26 Hallum wordt meer dan ooit een terpdorp / Theo Klein; Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 20-09-2019, pag. 3 Radiaalstructuur terug op terp Hallum / Bram Buruma; 20. Hallum - Kleine Streek, Grote Streek en Antsjemastreek : Bijlagen toelichting Bijlage 5 Archeologisch onderzoek: Hallum, Grote Streek : Een Archeologisch Bureauonderzoek en Inventariserend Veldonderzoek (IVO-O) / De Steekproef; R.P. Exaltus (auteur); J. Jelsma (autorisatie); G. Mulder (goedkeuring bevoegde overheid). - Definitief. - Steekproefrapport 2018-12/07. - ISSN 1871-269X; 21. Van Wierhuizen tot Achlum / Honderd jaar archeologisch onderzoek in terpen en wierden. - Groningen : Vereniging voor Terpenonderzoek, 2016. - ISBN 978-90-811714-8-9. - H.8 Gebruiksplanten in het terpe- en wierdengebied / Mans Schepers, p. 148-149; Hallum, een welvarend dorp aan de monding van de Middelzee : Een archeologische opgraving te Hallum, gemeente Ferwerderadeel (Fr) / S.J. Tuinstra, J.R. Veldhuis & J.A.W. Nicolay. - ARC-Publicaties, 205; ISSN 1574-6879. - Groningen : ARC, 2011. - H7 Metaal / M. Daleman, J.A.W. Nicolay, C.G. Koopstra. - p. 23, 138-139, 155; Zie bijvoorbeeld de afbeeldingen 7.4 (513/37 en 513/38) en 7.5 (513/27) op p. [145]; Veendammer, 12 april 2013 om 12:15 uur Dag van de Noord-Nederlandse Archeologie; De Vrije Fries : Jaarboek 2005 / Piet Bakker, Johan Frieswijk (eindred.), Derk Jansen (secr.), Goffe Jensma (voorz.), Otto Knottnerus, Gilles de Langen. - ISSN 0923-6279. - Ljouwert/Leeuwarden : Koninklijk Fries Genootschap voor Geschiedenis en Cultuur/Keninklik Frysk Genoatskip foar Skiednis en Kultuer / Fryske Akademy, 2005. - ISBN 90-6171-001-4, 978-90-6171-001-1. - p. 213; 22. Delpher: Leeuwarder courant, 13-11-1866 Leeuwarden, 12 November; Algemeen Handelsblad, 14-11-1866 Leeuwarden, 12 November; Dragtster courant, 15-11-1866 Gemengde berichten; 23. De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1. - bijlage: Stinzen in middeleeuws Friesland: een voorlopige inventarisatie, p. 20, 30; 24. rkd Hein J.M. Kocken; Wikipedia Hein Kocken; internetraadpleging: 6 - 15-9-2020

noordzijde met 12e-eeuws tufsteen, Hallum "Fallen yn'e striid" Siebren Jan Boersma, Hallum stichtingssteen 1806, Hallum Toren en zuidzijde schip, Hallum "1940-1945 - Dat wy rjocht en frijheid hoedzje", Hallum Nederlands oorlogsgraf, Hallum de schat van hallum, Fries Museum 'zonder titel' | 1974 | Hein Kocken, Hallum

Marrum Van stins tot state : Archeologisch onderzoek op het wettelijk beschermde monument de Pongastate te Marrum (gem. Ferwerderadiel) in de periode 20 - 28 augustus 2007 / J. van Doesburg, J.W. de Kort, J. Stöver m.b.v. F.J. Laarman, W.J. Kuijper. - Rapportage Archeologische Monumentenzorg, 175. - Amersfoort : Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2009. - ISBN 978-90-5799-147-9 bron: RAM 175 Het zal niemand verbazen dat ook hier de nodige stins hebben gestaan. Met soms door de eeuwen heen, ook weer wisselende (maar gerelateerde) familienamen als bewoners. Van de Rembrechta is niet bekend waar het gestaan heeft. Het stamhuis van de familie Botnia werd later een boerderij, dat aan de Hoge Weg / Hooge Heerenweg gestaan heeft. Op de plek waar de stins Ponga / Wynia (45534) gestaan heeft, staat nu een omgracht boerderij aan de Miedweg. Hierin bevinden zich de stichtingstenen van de Ponga State. Op de plek van Sibada aan de Hooge Heerenweg, staat tegenwoordig een boerderij, dat dezelfde naam draagt 1. We komen Marrum in goederenlijst van Fulda tegen als Mereheim, het is echter - net als de andere oeverwalterpen - al bewoond sinds enkele eeuwen vOJ 2. Hemelsbreed twee kilometer ten opzichte van de Grote of Sint Maartenskerk van Hallum verderop, vinden we de Godeharduskerk (15634) van Marrum. Wanneer we naar de kerk lopen, maant het toegangshek ons "Gedenkt te sterven". Dit is de traditionele vertaling van het Latijnse Memento mori, dat je wil vertellen "Bedenk dat je sterfelijk bent" 3. De Godeharduskerk ziet er aan de torenzijde nog relatief jong uit. De naam van de kerk is echter wel piepjong. Het kreeg deze naam officieel, als verwijzing naar de patroonheilige Sint Godehardus (960-1038), pas in het jaar 2000. Het jaar daarvoor werd het gebouw ook al zo genoemd 4. Plattegrond met periode aanduiding. Ned. Herv. Kerk te Marrum (Ferwerderadeel), 1975 / opmeting H. v.d. Wal, 1944; tekenaar W.J. Berghuis Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-010463 (CC BY-SA 3.0) Deze kerk had een voorganger van tufsteen. De tufsteen van dat pand is zichtbaar hergebruikt in het schip. Het oudste deel vinden we terug aan de zuidkant, tussen het voorlaatste en laatste raam van het schip. Marrum in Ferweradeel 1723 / Jacobus Stellingwerff (tekenaar) bron: Fries Museum / PTA218-002 Het zichtbare tufsteen is hier nog van de voorganger uit de XI-XII eeuw. Het schip is gebouw in de eerste kwart van XIII eeuw 5. B&W van Ferwerderadeel kwamen zaterdag 10 oktober 1857 in de kerk bijeen om het rapport van de kerkvoogden te horen, waarin de uitkomsten staan van het onderzoek naar het herstel of vervanging van de toren. De afbraak en opbouw van de dorpstoren wordt begin januari aanbesteed. De kerkvoogd Jelle H. Miedema heeft het bestek en tekening ter inzage in zijn huis liggen. De kerkvoogd Johannes L. Olivier wil de inschrijvingen ontvangen. De 'nieuwe' toren uit 1858 heeft een eerste steen met daarop het volgende verhaal: Aan deze toren in de jaren 1858 herbouwd, is de eerste steen gelegd door Marten Jelles Miedema, zoon van J.H. Miedema die destijds met K.K. Osinga Sr. en J.L. Olivier kerkvoogden waren. Indien gij desen toren ziet. Niet stomp meer als voorheen. Misken dan Uwe roeping niet. En zoek God door gebeen. Zijn huis o mensch dan trouwbezocht. De Heiland ging u voor. En wat gij dan nog missen mocht. Gij zijt op 't regte spoor. J.C.Z. 6. Adriaan Korenblik (19-8-1947 - 20-8-2018) heeft aan de zuidkant, ter hoogte van gravenrij 35, zijn eigen bankje. Aad Korenblik zat zijn hele werkzame leven, zoals hij dat noemde, onder de wapenrok van Juliana en Beatrix. Vanaf zijn opkomstdag op 29 maart 1965 te Ossendrecht tot zijn FLO in 2002 bij de vliegbasis Leeuwarden, heeft hij diverse rollen vervuld. Zoekend naar wat het beste bij hem paste, wisselde hij telkens tussen chauffeur en monteur van de diverse militaire voertuigen. Vanaf 1971 werden de voertuigen vliegtuigen. Eerst negen jaar F104 Starfighter en vanaf 1980 F16. Na de hevige regenval in Tunesië, dat vervolgens ernstige overstromingen tot gevolg had, werden ze van september 1969 tot en met 6 maart 1970 uitgezonden naar dat gebied. Hier richten ze zich op herstel en maken van wegen, waterleidingen en waterputten. Na de FLO werd werk hobby: de Army Vehicle Club 7. We vervolgen het rondje om de kerk en zien het oudste stukje en voormalige muur van de voorganger van deze kerk. Ook zijn de sporen van een voormalig aangebouwd kapel te zien 8. Nadat we langs de Noordzijde zijn gelopen gaan we weer verder. De volgende kerk op deze stuwwal ligt ruim 2 kilometer - 2,3 op precies te zijn - verderop. We rijden over de Lage Herenweg naar de N357. Gelukkig is niet erg druk op de weg. We zijn nog maar net opgetrokken of we zien op de hoek met de Keekmaloane een perceel met vlas. En dus keren wij bij de eerstvolgende gelegenheid, om vervolgens het laantje in te rijden. Het is overduidelijk dat dit perceel hoort bij Vlasroute.nl "Follow the Blue Line. De route van zo'n 30 kilometer vertelt het verhaal van de teelt tot en met het handbedrukt linnen. Want het vlas levert de vezels om het koele linnen te maken. Al eerder zagen we in Vlasmuseum It Braakhok in Ee - uitgelegd door de toen 88-jarige heer Jaap Broersma - hoe we van vlas tot linnen komen. Na het drogen in schoven op het land volgde het repelen, roten, braken, zwingelen en hekelen. Hierna ging het naar de spinnerij om er linnen van te maken, waarna er vele producten van gemaakt werden. We hadden de fase van het telen al op een postzegelformaat gezien in het Themapark Spitkeet in Harkema. Maar de percelen langs deze route zijn van een iets serieuzere aard. Het oogsten van het vlas is, wanneer wij erlangs rijden nog maar net begonnen. Een rijtje is in een schoof bijeengezameld. Het deel dat naast de bomen staan zitten deels nog in een andere fase. Sommige moeten nog hun ene dag gaan bloeien, zodat hier nog enigszins de fase van bloem, zaadbol en zaaddozen te zien is. Het vlasbloempje bloeit slechts enkele uren 9. Veelal wordt (of eigenlijk werd) er in Friesland vlas geteeld met blauwe bloemetjes. Enkele boeren, waaronder Gelf Jensma uit Ternaard en Geert Gerrits Bijlsma uit Foudgum, selecteerden en teelden zo vanaf 1816 een met een witte bloem. Zo'n eeuw later, rond 1905, werd een met rode bloem geteeld, dat speciaal voor de lijnolie bestemd was. Uit de zaden van het vlasbloemetjes wordt namelijk olie gewonnen. We spreken dan van lijnzaad en lijnolie 10. Tot de jaren 50 van de twintigste eeuw was de vlasteelt ook een manier om de vaste en losse landbouwarbeider 's winter werk te kunnen geven, om te voorkomen dat ze in armoede terecht kwamen of vertrokken 11. noten: 1. De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners / P.N. Noomen. - Middeleeuwse studies en bronnen, 94; Fryske Akademy, 1027. - Hilversum : Verloren, 2009. - ISBN 978-90-6550-916-1. - bijlage: Stinzen in middeleeuws Friesland: een voorlopige inventarisatie, p. 35-37; Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 201.115: Ponga State stichtingsteen / A.J. van der Wal. - 12-1978; Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort / 201.114: Ponga State stichtingsteen / A.J. van der Wal. - 12-1978; 2. Kerken in Noordoost-Friesland : uit de romaanse en de romano-gotische tijd = Kirchen in Nordost-Friesland : aus romanischer un frühgotischer Zeit = Dhurches in the north-east of Friesland : from Romanesque and Romano-Gothic times / Albert Buursma mbv Auke de Boer. - Große Kunstführer, 229. - Dokkum : Stichting Historia Doccumensis, 2007. - ISBN 978-3-7954-1838-0. - p. 92-94; 3. Wikipedia Memento mori; 4. Protestantse Kerk Geschiedenis van de Godeharduskerk; De krant van toen: Leeuwarder Courant, 09-01-1999, pag. 11 Kerkdiensten; Wikipedia Godehardus van Hildesheim; 5. Protestantse Kerk Geschiedenis van de Godeharduskerk; 6. Delpher: Leeuwarder courant, 02-10-1857 Advertentie; Leeuwarder courant, 08-01-1858 Advertentie; dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - Stichtingssteen p. 268; Protestantse Kerk Geschiedenis van de Godeharduskerk; 7. De krant van toen: Leeuwarder courant, 22-08-2018, pag. 42 Familieberichten; NNLV Nieuwsbriek, 18, Zomer 2018 Even een praatje met Diensttijd Landmacht van Aad Korenblik 1965 – 1971. - p. [11-12]; Foto's hulpactie Tunesië 1969-1970 107 KauCie; 107 KauCie in Tunesië; Vredesmissies Humanitaire hulpverlening na overstromingen (Tunesiecompagnie); Ministerie van Defensie Nederlands aandeel inzet Tunesië-compagnie; Youtube Diverse oude militaire voortuigen; 8. 419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 244; 9. De vlasserij in 's-Gravendeel : economische, sociale en culturele betekenis van de vlasteelt en vlasbewerking voor 's-Gravendeel vanaf de achttiende eeuw tot het einde / Marjon Kunst. - Rotterdam : Erasmus Universiteit, 2003. - p. 7; 10. De vroegere vlasteelt : een belangrijke bron van werk en inkomen / Gerrit Herrema (in: De Sneuper, nummer 90, 2008, special over Linnenwevers en hun families. - p. 6); 11. De vroegere vlasteelt : een belangrijke bron van werk en inkomen / Gerrit Herrema (in: De Sneuper, nummer 90, 2008, special over Linnenwevers en hun families. - p. 3); internetraadpleging: 15 - 19-9-2020

"Gedenkt te sterven", Godeharduskerk, Marrum Godeharduskerk, Marrum 'eerste steen' toren, Godeharduskerk, Marrum bank Adriaan Korenblik, Godeharduskerk, Marrum het oudste deel, Godeharduskerk, Marrum noordzijde, Godeharduskerk, Marrum interieur, Godeharduskerk, Marrum bliksemafleider, Godeharduskerk, Marrum vers getrokken vlas, Marrum vlasschoven, Marrum vlas, Marrum uitleg, Marrum vlas in schaduw, Marrum vlasveld, Marrum

Ferwert Even later staan we alweer stil langs de N357, waar we een mooi uitzicht krijgen voorgeschoteld op de Sint Martinustsjerke (15581). Het lijkt alsof de toren naar voren helt. Dit lijkt zo, omdat de nok naar achteren stijgt, in plaats van daalt. Maar dat is misschien gezichtsbedrog. Ferwert is de moederparochie voor stichtingen van nieuwe kerken in deze omgeving. De eerste kerk van Ferwert is dan ook een van de oudste van Friesland en werd voor het jaar 1000 gesticht. Mogelijk zou zelf de eerste missionaris van eigen bodem, Liudger (±744 - 809), de kerk hebben gesticht. En dit zal dan na de werkzaamheden van Willehad in Dokkum in 777 hebben plaatsgevonden. Dat het daarom een van oorsprong een bisschoppelijke eigenkerk moet zijn geweest, klinkt logisch 1. De bisschop van Utrecht zal in die periode al voldoende landerijen op deze plek hebben gehad, om er een eerste versie van een gebedshuis te plaatsen. De landerijen zullen voldoende opbrengsten hebben gegenereerd voor onderhoud en voeding voor het aanwezige personeel. Informatie uit de Beneficiaalboeken zou daarop kunnen duiden 2. De dochterkerken van Ferwert kunnen we vinden in Nijkerk, Marrum, Wanswerd, Jislum, Janum, Lichtaard, Reitsum, Genum, Hogebeintum en Blija 3. We gaan de Sint Martinuskerk maar eens van dichtbij bekijken en rijden over de Reinderslaan het dorp in. En eigenlijk willen we ook wel even op een terrasje zitten. We houden de toren in de gaten, zodat we bij de Hoofdstraat de goede kant oprijden en parkeren de wagen op het Vrijhof (15613). Wat een bijzonder fraai plein is dit, met een uitermate authentieke uitstraling. Je waant je meteen in een andere tijd. Deze 'gevrijde' ruimte hoort bij het kerkelijk rechtsgebied, de kerkvrijheid en is nog een van de weinige in Nederland. Aan de westzijde zien we de pastorie - het brede pand met dwars zadeldak en tussen topgevels - uit de vijftiende eeuw. Dit voormalige Praebendariushuis heeft een ingang dat omlijst is door Ionische pilasters in het hoofdgestel (15609). Op de architraaf staat nu Gritenijhûs, het Grietenijhuis (gemeentehuis). Maar het diende in deze periode ook als Rechthuis 4. Het bordje "Gritenijhûs" op nummer 5 is tegelijkertijd met de borden op nummer 4 "Pastorij" en nummer 10 "Prebende" geplaatst. Op 1 april 2016 onthulde de burgemeester W. van den Berg van de gemeente Ferwerderadiel, een informatiebord aan de muur op nummer 4, met daarop uitleg over deze nieuw ontdekte geschiedenis van deze drie panden. Nummer 5 was voorheen alleen toegankelijk via het pand op nummer 4. Nummer 5 had geen ingang, dus ook geen hoofdgestel, tot deze er vermoedelijk in of net na 1723 is ingezet, omdat toen 'de weerkamer' of 'rechthuis van het Nedergerecht' werd overgebracht van nummer 10, het 'Praebendariushuis', naar de "Gritenijhûs" op nummer 5. Kerkstins met bakstenen tuitgevel met vlechtingen van beitels en rollaag, Ferwert Een schrijven uit 1712, ondersteund een deel van dit verhaal, aangezien er dan een Kanteelsteen aangebracht wordt op 't Stins aan 't Pastoriehuis. Nummer 4 is de "Pastorij". Een kanteel is een deel van een tandenrand, vaak een hoekdeel. Deze is goed te zien boven het dak van Vrijhof 4 5. Het dorp is dan ook voor een deel beschermd gebied 6. Op de bezittingenlijst van het klooster in Fulda wordt Ferwert aan het einde van de achtste eeuw genoteerd als Fatruwerde. Het was al vanaf de romeinse tijd permanent bewoond 7. Vóór de noordelijke bebouwing met nummer 7 de Poartewente (15610), 8 de Polysjewente (15611) en 9 it Winkeltsje (15612) - dat gezamenlijk onder een lang zadeldak tussen topgevels zit, met aan de westzijde een poortdoorgang naar het kerkhof (15614) - staat het oorlogsmonument 'As it nedich is'. Het beeld is gemaakt door Jan van Luijn, dat daarmee probeert het verzet van de bevolking tussen 1940-45 weer te geven. Met de linkerhand houdt de figuur - terughoudend - een schop vast. Meer in de aandacht houdt de rechterhand een geweer vast, willig om de vrijheid te verdedigen. De namen van de gevallen verzetsmensen worden op een plaat op de sokkel weergegeven: J. Wildeboer, R.H. Kuipers, S.J. Boersma, J. Doornbos, G.W.H. Esselink, K. Westra, J. Andrae, O. Brandsma, A.R. Gerritsen, J. Greidanus, J. Hofman, T. Kalverda, T. Looijenga, F. Sierksma, P.J. Smit, W. Valk, G. Zeemans en J. Wassenaar 8. Het beeld werd op 4 mei 1956 onthuld, door A. Hellema, de voorzitter van de Commissie gedenkteken 1940-1945 Ferwerderadiel 9. Wie waren deze mensen die zich verzet hebben? De namen van Siebren of Sijbren Jan Boersma, Albertus Roelof Gerritsen, Jacob Hofman en Pieter Jan Smit kwamen we al in Hallum tegen op het herdenkingsmonument "1940-1945 - Dat wy rjocht en frijheid hoedzje". Johannes Wildeboer (Woensel, 12-9-1908 - Neuengamme, 19-12-1944), wiskundeleraar en hoofd van Christelijke ULO en was lid van de Landelijke Organisatie voor hulp aan Onderduikers en deed allerlei illegaal werk. Door verraad werd hij op 19 november 1943 opgepakt. Na Vught en Sachsenhausen werd hij overbracht naar Neuengamme, waar hij in de kleiputten en in de baksteenfabriek moest werken. Na de oorlog is er nog steeds niets over zijn verblijf bekend. Het Sterbeurkunde van 9 oktober 1945 uit Hamburg, zal uiteindelijk uitsluitsel geven over zijn lot. Johannes verloofde zich in Assen in oktober 1929 met Femmigje Hermanna Götz. Ze gaven daarvoor een receptie op de 22e, gewoon thuis aan de Stegeweg 29 te Assen. Zo'n vier jaar later, op 4 september 1933, trouwden ze in Assen met elkaar. Het pasgetrouwde stel blijft in de Sluisstraat 29 wonen. Ze verhuizen richting Zutphen, waar Johannes een aanstelling krijgt. Hier krijgen ze ook Albert op 25 september 1936. Vervolgens krijgt Johannes zijn aanstelling in Ferwerd, waar Emma op 1 december 1940 wordt geboren. Femmigje Hermanna Götz (Assen, 15-4-1909 - Zutphen, 31-8-1978) verhuist terug naar Zutphen. Ze woont in ieder geval vanaf 1958 tot 1967 in de Molengracht 16. Haar twee kinderen schrijven in haar rouwbericht "Wij weten dat zij thans de vrede heeft gevonden waarnaar haar onrustig hart zo zeer verlangde." Haar oorlogsleed was tijdens haar leven dus nooit gesleten, lijken deze woorden te zeggen. Welk effect dit op de kinderen Albert en Emma (Ferwert, 1-12-1940 - Zutphen, 20-4-2011) heeft gehad, weten we niet 10. Rienk Hendrik Kuipers (Den Haag, 14-1-1905 - Lübeck, 28-4-1945), dominee en een van de leiders van de Landelijke Organisatie voor hulp aan Onderduikers in de streek rondom Burdaard, werd gevangengenomen, nadat een patrouille in de Gereformeerde kerk te Wanswerd aan de Streek radiotoestellen vond. Hij werd overgebracht naar het concentratiekamp Neuengamme. Net voordat deze plek bevrijd zou worden, werden ze overgebracht naar Lübeck, waar hij overleed 11. Johannes Doornbos (Blija, 30-12-1921 - Ferwerd, 24-4-1945), kwam direct om het leven, tijdens het maken van de portretfoto van de groep oud-leden van de N.B.S. door het afgaan van een vuurwapen 12. Gerardus Willem Hendrik Esselink (Adorp, 27-2-1921 - Versen, 26-12-1944), bracht Vrij Nederland rond en vervalste persoonsbewijzen. Op 28 juni 1944 werd hij in de trein bij Arnhem gearresteerd. Hij werd overgebracht naar Versen, net over de grens bij Emmen, waar een serie concentratie-, straf- en krijgsgevangenenkampen lagen. Hier stierf hij door uitputting 13. Klaas Westra (Anjum, Oostdongeradeel, 5-12-1891 - Dachau, 20-2-1945), opperwachtmeester bij de politie en actief in het verzet. De SD deed op 27 oktober 1943 een inval in zijn huis en arresteerde zijn vrouw J. Westra-Zijlstra en twee kinderen. Zij werden later weer vrijgelaten. Hij was op dat moment werkzaam in Westerbork. De dag erop werd hij daar ook gevangengenomen. Na Vught werd hij 24 mei 1944 naar Dachau overgebracht. Klaas Westra was bij zijn huwelijk op 13 november 1919 in Anjum met Hielkjen Zijlstra 'agent van politie', dat tevens in Harderwijk is afgekondigd. In Harderwijk woonde hij toen hij in september 1920 in Utrecht zijn politie diploma (met aanteekening) verwierf. Hij wordt als agent van politie 2e klasse, benoemd tot gemeente-veldwachter in Marrum. In Marrum wordt tussen 20 en 28 februari 1922 Anne geboren. In Wanswerd wordt tussen 2 en 9 juli 1928 IJtje Geertje geboren. Hielkjen Zijlstra overleed op 3 mei 1966 in Noordbergum 14. Joeke Andrae (Ferwert, 18-3-1919 - Utrecht, 26-5-1944), landarbeider, werd doodgeschoten vanwege de vondst van een stuk machinegeweer, dat afkomstig was van een neergeschoten Brits vliegtuig. Dat stuk werd gevonden tijdens een razzia, toen de Duitsers op zoek waren naar joodse onderduikers. Zowel vader als zoon werden meegenomen, maar alleen vader kwam na enkele dagen weer vrij 15. Oebele Brandsma (Ferwerd, 25-4-1923 - Stade, 12-8-1945), hovenier, dook 's nachts onder met andere onderduikers om aan de arbeidsinzet in Duitsland te ontkomen. Tijdens een razzia op 16 mei 1944 werd hij echter opgepakt, waarna hij naar Helgoland werd getransporteerd. Hier moest hij verdedigingswerken als bunkers bouwen. Later werd hij naar Stade vervoerd en stierf daar door ondervoeding 16. Johannes Greidanus (Westernijkerk, 15-4-1924 - Halberstadt, 5-6-1945), boerenzoon, werd samen met zijn broer Jacobus in oktober 1943 uit huis gehaald, waarna alleen Jacobus werd vrijgelaten. Johannes werd op transport naar kamp Amersfoort gezet, waar hij tot maart 1944 verbleef. Daarna werd hij overgebracht naar Duitsland, waar hij ziek werd en in een kliniek in Halberstadt belandde. 8 april 1945 werd de stad, inclusief kliniek door de Amerikaanse 8th Air Force gebombardeerd. Hij werd na twee dagen ernstig gewond onder het puin vandaan gehaald en overleed alsnog een kleine twee maanden later in het Salvator ziekenhuis 17. Tjisse Kalverda (Ferwerd, 5-2-1923 - Neuengamme, 31-12-1944), banketbakker, werd tijdens een razzia op 21 juni 1944 opgepakt en getransporteerd naar Neuengamme. Op 31 december 1944 werden twaalf gevangen mee naar buiten het kamp genomen. Ze kregen de opdracht zes graven te delven. Toen de klus geklaard was, werden ze op een willekeurige rij gezet, waarvan de even personen in de rij voor het graf moesten gaan staan. Tjisse bleek nummer 12 te zijn. Deze zes werden terplekke vermoord 18. Theunis Looijenga (Marrum, 13-8-1916 - Westernijkerk, 19-1-1944), boerenzoon, trachtte te vluchten toen er tijdens een inval in het huis waar hij met zijn ouders woonde, werd gedaan op 19 januari 1944. Ze zochten onderduikers en schoten, in het bijzijn van de ouders, Theunis dood 19. Fokke Sierksma (Lichtaard, 3-2-1924 - Neuengamme, 12-12-1944), werd viermaal opgepakt vanwege het ontduiken van arbeidsinzet. Telkens werd hij vrijgelaten en dook hij onder. Op zijn onderduikadres bij zijn werkgever Meekma, werd hij tijdens een razzia op 21 augustus 1944 opgepakt en overgebracht naar Neuengamme 20. Willem Valk (Marrum, 17-6-1924 - Arbeitserziehungslager Flughaven Essen-Mulheim, 12-9-1943), landarbeider, werd opgeroepen voor de arbeidsinzet. Toen hij later met de trein naar huis probeerde te komen werd hij opgepakt en overgebracht naar Mulheim, waar hij aan difterie overleed 21. Gerrit Zeemans (Marrum, 3-5-1885 - Marrum, 7-8-1943), brandstoffenhandelaar, had nauwelijks iets te vrezen, toen op 7 augustus 1943 een razzia werd gehouden. Hij vreesde echter dat zijn halve zijde spek bij een huiszoeking zeker gevonden zou worden. En dus probeerde hij dit nog te verstoppen op het platje. Hij werd daar neergeschoten, mogelijk als vluchter aangezien en overleed dezelfde dag in het Diaconessenhuis 22. Johannes Wassenaar (Lichtaard, 25-12-1924 - Neuengamme, 17-12-1944), dook onder na zijn oproep voor de arbeidsinzet. Tijdens een bezoek aan zijn ouders werd hij opgepakt. In eerste instantie werd hij overgebracht naar de gevangenis in Leeuwarden, waar zijn moeder hem nog een aantal malen bezocht heeft. Vervolgens werd hij overgebracht naar Kamp Amersfoort waar hij van 28 augustus tot en 8 september 1944 verbleef. Hij werd daarna in 2 dagen overgebracht naar Neuengamme waar hij nog ruim 3 maanden gevangen zat. Hij overleed daar op 17 december 23. Jan van Luijn (Utrecht, 23 mei 1916 – ?, 7 oktober 1995) verzette zich tijdens de oorlog zelf ook. Een Joods mede-student, Loekie Metz, dook bij hem onder. Het laatste half jaar van de oorlog moest hij zelf ook onderduiken. Na de oorlog was hij korte tijd met haar getrouwd. Luijn maakte vervolgens meerdere monumenten, die een uiting gaven aan het verzet, de oorlogsslachtoffers of anderszins oorlog gerelateerd waren 24. We lopen onder het poortje van Vrijhof 6, De Poartewente, door en bereiken het Kerkpad, dat rondom de Sint Martinustsjerke ligt. Plattegrond (met periode aanduiding van BT-025684). Ned. Herv. Kerk te Ferwerd (Ferwerderadeel), 1976 / opmeting H. v.d. Wal, maart 1945; tekenaar W.J. Berghuis, jan 1976 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-026184 (CC BY-SA 3.0) De deur blijft voor ons gesloten, zodat we het met de buitenkant moeten doen. De toren biedt al meteen een goedmakertje aan, namelijk een zonnewijzer op een zandstenen plaat, door Rienck van Burmania in 1640 geschonken. In deze periode was Gerard Brandtz (Middelburg, 2-10-1594 - Amsterdam, 4-2-1659) maker van grote en kleine uurwerken, zonnewijzers en andere mechanische kunsten en aardigheden van uitmuntende kwaliteit 25. Onder de zonnewijzer een wapensteen uit 1704 van Idzard van Burmania, wegens de vernieuwing. Rienck van Burmania Anno 1640 staat er. Op de wapensteen staat het volgende: Anno 1704 is deze bovenstaende Sonnewijszer vernieuwt door de... geboore Idzard van Burmania, vrij en erfheer van Ame land, grietman over Ferwerderadeel en de Raad ter Admiraliteit op de Mase tot Rot terdam en ontvanger generaal van Rauwederhem En de hoog edel geb. vrouwe Anna Doedenea geboren ... Schwartzenberg vrij en erfvrouwe van Ameland 26. Even voor tweeën lezen we af aan de zonnewijzer. De foto is echter gemaakt om 15:48. Een uur kan er in ieder geval af, vanwege de zomertijd, die we tegenwoordig hebben. Dan komen we op 14:48. Maar dan missen we nog een uur. In 2007 moest de zonnewijzer met bijbehorende stenen nog gerestaureerd worden. Dit zou naar verwachting van de voorzitter van het Ferwerter college van kerkrentmeesters, Frans Regnerus, al gauw zo'n € 25.000 gaan kosten. Van de metalen wijzerplaat was niet veel meer over. "Oardel millimeter dik, mear wie it net", zegt Regnerus. 27. We lopen weer naar het Kerkpad, om ons rondje om de kerk te kunnen doen. Het valt ons op dat er allemaal gedichten langs het pad staan. Ze staan hier nog maar een paar jaar. Er staan in totaal 29 grafgedichten langs het pad. De gedichten zijn afkomstig van graven uit dorpen van de gemeente Ferwerderadiel en zijn verzameld door Johannes van Dijk. Sinds april 2016 kunnen ze hier in alle rust - tijdens De Wandeling - gelezen worden. Het oudste gedicht komt uit 1700 en het jongste staat op een graf uit 1890. Sommige vertellen het overlijdensverhaal, andere betreuren de doden 28. Lijck- en Graf-Gedichten, waren kennelijk ook al voor 1700 gewild. Ze werden toen over bekende mensen verzameld en gebundeld uitgegeven, zoals we bijvoorbeeld zien in het geval van de "Hooggel. Do. Gualterus Bodaan, predicant tot Amsterdam". De boekverkoper op de hoek van de Bloemmarkt, achter het Meisjes Weeshuis, Aert Wolsgrijn gaf het uit in 1684, nadat de predikant op 2 januari 1678 was overleden. Kornelis Boon van Engelants wist zijn gedichten, bestaande uit Mengeldichten, Harderszangen, Heldendichten, Verjaargedichten, Bruyloftsgedichten, Lyk- en Grafgedichten, Treur- en Harder speelen in 2 delen in Quarto te verkopen 29. Deze Wandeling is dus een mooie historische herbeleving van een oud gebruik, kunnen we stellen. We lopen langs het koor en langs de noordzijde - zonder ramen. Hier zien we heel duidelijk dat het gebouw op een terp ligt. Even daarna zien we een mooi voorbeeld van een hedendaagse invulling, dat past bij De Wandeling. We kunnen hier lezen: Wêrom sil jo oeral hinne, as je 't tichby fine kinne. In de rouwadvertentie van Schelte van der Meij (Ferwerd, 11-06-1927 - Ferwert, 20-8-2014) staat zijn gedicht uitgebreider, beginnend met: Je hoege mar oan de seedyk te kommen en je sjogge protten fûgels en fjilden blommen. We zien het gedicht met symboliek verbeeld terugkomen in zijn graf. Schelte van der Meij vond het belangrijk dat men naast het Fries spreken ook Fries leerde schrijven. Dat gold trouwens evenzeer voor de niet-Friestaligen, die in Friesland verblijven. Hij gaf dan ook schrijfcursussen. Hij deed mee met het radioprogramma van Omrop Fryslân Taal-striid over de Friese taal en geschiedenis. Restauratie van de klokken in het jaar 2003 en van de toren in het jaar 2006 van de Sint Martinuskerk te Ferwert / Johannes van Dijk, Boele Dijkstra, Schelte van der Meij; Bienze Dijkstra (foto). - [Leeuwarden] : Stichting Erfskip Terpdoarpen / Hervormde Gemeente te Ferwert, 2007. - ISBN 978-90-78404-03-3 Omslagtitel: De Sint Martinuskerk te Ferwert bron: Scribd Hij zat natuurlijk in de jubileumcommissie van de lokale voetbalvereniging Wardy. Hij was immers jarenlang bestuurslid en elftalleider geweest, naast consul en scheidsrechter. Na alle feestelijkheden, kreeg hij dan ook de gouden KNVB-onderscheiding uit handen van de FVB-secretaris Hans Bouwhuis. En vanwege zijn langdurige verdere inzet in vele gedaanten, zoals kerkvoogd, acteur en regisseur bij de schoolrevues en OKK, stuwende kracht achter het historisch kerkje en orgel van Hegebeintum en tal van andere bestuursfunctie, werd hij in de zomer van 2000 verkozen tot POP2000, de onderscheiding voor de meest Positief Opvallend Persoon van Ferwert en Hegebeintum. Samen met Bienze Dijkstra, Johannes van Dijk en Boele Dijkstra schreef hij het boekje De Sint Martinuskerk te Ferwert, ten behoeve van de restauratie van de toren. Tijdens de feestelijke onthulling van de toren dat in 2007 naar behoren is 'teruggerestaureerd' voor zo'n € 400.000, werd tevens onthuld dat de Toerpraet in het kerkblad, waarin de toren zijn gevoelens uitte, geschreven was door Schelte. Daarna schreef hij het huis-aan-huis in Ferwert en Hegebeintum verspreide boekje Ferwerd - Hogebeintum, passen in Oorlogstijd 30. Boele Dijkstra, dat als kind vanuit het achterraam op de grote toren keek, vertelt over enkele bijzonderheden van de kerk. "Opvallend is dat in de noordmuur geen vensters zitten, omdat men vroeger zo dicht bij zee veel te duchten had van de noordwesterstormen. Op de kap van de toren staat een windvaan met de gekroonde wapens Burmania-Schwartzenberg en Cammingha. Daarmee wordt verwezen naar Idzard van Burmania, overleden 1632, en zijn twee echtgenotes Susanna van Schwartzenberg, overleden 1624, en Jel van Cammingha, overleden 1632." Ook de klokken zijn bijzonder. De oudste is gegoten in 1383. De zwaarste klok weegt 1646 kilo en hierop zijn diverse reliëfs van apostelen en de Maria's te zien 31. Ook wij bekijken de toren nog even vanaf het kerkpad, precies tussen twee bomenkruinen door en lopen vervolgens weer terug naar het poortje. Zur Kritik des Utilismus / Gerardus Heymans. - Altenburg : S. Geibel, 1882 bron: Katholische Universität Eichstätt-Ingolstadt Karakter en methode der staathuishoudkunde / Gerardus Heymans. - Leiden : S.C. van Doesburgh, 1880 bron: VU Beeldbank Op het Vrijhof zien we dat naast nummer 3, het pand met een klokgevel met aanzetkrullen (15608), het pand met nummer 2 ook een informatiebord staat. Het blijkt om het pand te gaan waar Gerardus Heymans op 17 april 1857 geboren is. Hij groeit hier op in gezin dat tot de verlicht liberale bovenlaag van de samenleving behoord. Zijn vader, Jan Hendrik Heymans Gerardzoon, is gemeentesecretaris van Ferwerderadeel. Hij promoveerde in 1880 cum laude in Leiden op rechten en staatshuishoudkunde. In deze periode was hij lid van het Leidsch Studenten Corps Minerva. In het studentenblad Minerva vinden we van zijn hand een aantal ingezonden brieven. Hierin nam hij stelling tegen iedere uitleg van ‘godsgeloof’ die een mening opdringt en koos voor individuele vrijheid. In 1882 promoveerde hij nogmaals, nu in Freiburg im Breisgau waar hij filosofie studeerde. Tussen 1890-1928 was hij hoogleraar geschiedenis van de wijsbegeerte, de logica, de metafysica en de zielkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Het experiment in de philosophie : redevoering bij de aanvaarding van het hoogleeraarsambt aan de Rijks-Universiteit te Groningen, den 27 september 1890 / G. Heymans. - Leiden : S.C. van Doesburgh, 1890 bron: Katholische Universität Eichstätt-Ingolstadt Unifocus 23, For Infinity: de geschiedenis (Heymans) : Douwe Draaisma vertelt. bron: RUG, • 25 sep. 2013 [weergave 106] In zijn inaugurele rede op 17 september 1890 stelt hij dat filosofie de wetenschap is die de relativiteit van kennis van binnenuit wil begrijpen. In 1892 richtte hij het eerste psychologisch laboratorium van Nederland in, waarmee hij de grondlegger van de academische psychologie in ons land werd. Hier deed hij experimenteel onderzoek naar de beleving van zintuigprikkels, visuele illusies en karaktereigenschappen. Zijn grootste bekendheid als psycholoog ontleent Heymans aan wat hij noemde zijn ‘speciale psychologie’: de leer van de menselijke verschillen of karakterkunde. Douwe Draaisma licht een tipje van de sluier op over de grondlegger van de psychologie. Op 18 februari 1930 overleed hij in Groningen 32. Dezelfde Draaisma, is trouwens op vrijdagavond 11 maart 2016 in het Wooncentrum Foswert bevraagd door Pyt Nauta over de betrouwbaarheid van herinneringen en de eigenschappen van het onthouden bij het ouder worden. De Metaforenmachine : Een geschiedenis van het geheugen / Douwe Draaisma. - Groningen : Historische Uitgeverij, 1995. - ISBN 978-90-6554-489-6 bron: Douwe Draaisma Douwe Draaisma is namelijk in 1993 gepromoveerd op het proefschrift over de metaforische aard van de taal waarin we over het geheugen en denken spreken Metaforen van het geheugen. Hiervoor kreeg hij de Heymans-Prijs 33. We vinden ondertussen dat het de hoogste tijd is voor een terrasje met drankje. En dus laten we ons niet afleiden door een raadselachtig tekst in een bovenlicht aan de overkant, waarin - in spiegelbeeld - 5-4=1 staat geschreven. We lopen naar de hoek Hoofdstraat - Hegebeintumerdyk, waar we het terras zien van Eetcafé - Cafetaria 't Hoekje. We zijn niet enige. Ook het koppel dat we troffen op het perceel met vlas, strijkt neer op het terras, zodat we nog enige informatie kunnen uitwisselen tijdens een gesprekje. Nadat we iets besteld hebben en een toiletgang hebben kunnen doen, kijken we om ons heen. Vanaf het terras kijken we uit op het gemeentehûs (15578). Aan een andere overkant zien we een zitbankje met afdakje dat wordt ondersteund door een groot anker. Dit is de Leugenbank dat Hans Jouta in 2005 maakte. Het werd 18 oktober om 16.00 officiëel in gebruikgenomen. Wanneer we naar het pand van 't Hoekje en haar ligging kijken, zou dit best een herberg, logement of hotel (geweest) kunnen zijn. Wanneer we dit vragen, wanneer de drankjes worden neergezet, wordt dit bevestigd. Op deze plek stonden eerst 3 kleine huisjes, op de percelen 91-93. In 1857 is daarvoor in de plaats deze herberg met doorreed gebouwd, door logementhouder Willem W. de Jong. De doorreed is later afgebroken. Later kreeg het café de naam It Hoekje. Vanaf 1972 werd J. Scherjon de uitbater. Hij nam het toen Café-Restaurant "'t Hoekje" over van J.G. Dalhuysen. Het heeft een periode leeg gestaan, tot een aantal dorpsbewoners, Gijs Wouters, Frans Schreiber en Rommy van den Berg, in 2016 actie ondernamen om het nieuw leven in te blazen. Ze richten een Dorpscoöperatie Eetcafé Ferwert U.A. op, om het financieel rond te krijgen 34. In de beginperiode van de herberg, was er ook al een ander logement in Ferwerd, namelijk het Wapen van Ferwerderadeel van de familie Mulder. Deze was gelokaliseerd naast het raadselachtig spiegelbeeldsommetje aan de andere kant van het Stationsstraat. J.H. Mulder, de kastelein in 1862, verkocht in dat jaar zijn inboedel. Rond 1910 is D. Steensma de uitbater. In 1770 was het echter al het domein van kastelein Geale Sytzes 35. Tegenwoordig zijn het twee woonhuizen. Je zou er bijna weer een echte herberg of logement van willen maken, zodat het mogelijk is om als rondtoerende fietser, als wandelaar of ander langzaam verkeer, een mooie route door het gebied kunt maken, met de zekerheid, dat je ergens een goede maaltijd en dak boven je hoofd kunt krijgen en een toilet kunt vinden, zodat je met weinig spullen op pad kunt. Fijn dat het begin er weer is. Interieur KADASTRALE MINUUT KAART, CIRCA 1830 - [FERWERD] Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 237.036 (CC BY-SA 3.0) Al mijmerend, de wereld zag er - toen de mensheid nog 'rust in kont' kende - iets anders uit. Zo was er in de achttiende eeuw ook nog een Veer, dat ze vanaf Ferwerd naar Ameland bracht. In dezelfde periode - 9 juli 1771 - wordt het verboden om tussen het westen van Ferwert en de nieuwe aanwas naar wormen te graven. Door het groepje van mensen bestaande uit zo'n 30 à 40 man worden er diepe kuilen gegraven. Dit leidt tot gevaarlijke situaties en de uitgegraven aarde spoelt weg. Dit gaat ten koste van de aanwas. De boete: 25 goudguldens 36. Na het drankje gaan we nog even een klein rondje door het dorp maken. Uitgebreid hoeven we dat niet te onderzoeken, dat is immers al in 2010 gedaan door Johannes van Dijk en Pyt Nauta met Een rondgang door historisch Ferwert. Wij behelpen ons nu maar even de Plattegrond "Historisch Ferwert" 37. Toer en tsjerke : (samle stikken út 'e jierren 1920-1929) / E.B. Folkertsma. - De Fryske bibleteek, nu. 30. - Dokkum : Kamminga, 1934 bron: Delpher Het pand met het raadselachtige bovenlicht, wordt tegenwoordig It Folkertsmahûs genoemd. Dit is een vernoeming naar de letterkundige en Frisias Eeltje Botes Folkertsma (Eeltsje Boates Folkertsma), die er in 1893 geboren is. Hij heeft o.a. meegewerkt aan het vertalen van de Bijbel in het Fries. Hij heeft ook proza geschreven in het Fries over Ferwert. We herkennen de toren en Sint Martinuskerk op het omslag van het boek 38. Twee panden verder vinden we De âlde Brouwerij, dat letter de Branderij werd. In 1718 was Jasper Tjisses hier de bierbrouwer. Ten tijde van de jeneverbranderij had het ook een herberg. Het wapen van Parijs werd het genoemd. Ook nu nog staat er een naam van een logement op Stap der is yn. Een eindje verderop komen we tegenover het X-parkje het pand van de firma Jellema tegen. Dit pand valt op, vanwege de bouwstijl van de bovenste verdieping, dat doet denken aan de Amsterdamse School. Hierbij valt de installatie voor de vlaggenmast op, dat samenvalt met de bovenste betonrand van het rechter raampartij. Beide betonranden van dezelfde raampartij steken evenveel uit als de schoorsteen. Het overhellende dak draagt bij aan deze gedachte, doordat hierdoor voor bij de AS herkenbare smalle horizontale stroken ontstaan. In het X-parkje komen we een Wardiaan tegen. Dit beeld is hier geplaatst vanwege het 50-jarig bestaan van de voetbalvereniging Wardy. Deze vereniging werd op 2 november 1945 opgericht en kreeg in eerste instantie de naam War dy. Het beeld werd onthuld door een van de oprichters van de vereniging, de heer H. Robroch. Het beeld is gemaakt door Hans Jouta (Holwerd, 10-12-1966). We kwamen hem al in Oudebildtzijl tegen. Het beeld is gemaakt met de ‘cire perdue’ methode 39. We lopen de straat uit en lopen weer terug via De Streek en Nije Buorren. Onderweg komen we de vele beschreven panden tegen. Van Nije Buorren krijgen we een pand van rond 1900 in het vizier. Ook dit soort panden hebben een bepaalde charme, in dit geval mede veroorzaakt door de fijne voeg van het metselwerk, de vierkante hoekschoorsteen en het daarachter gelegen puntdak dat het vierkant ogend gebouw in zijn robuustheid breekt. Bij de smalle rechthoekige raamwerken vallen bovenin de naar binnen gemetselde rij bakstenen op 40. En dan komen we op het kruispunt met de Havenstraat. In 1830 zouden we links op het water van de Ferwerder Vaart kijken. Rechts zou het X-parkje nog volledig bebouwd zijn. Op 23 februari 1888 zal het gemeentebestuur van Ferwerderadeel in het gemeentehuis van Ferwerd uitslag geven van de openbare aanbesteding om een deel van de oude haven te dempen en het verlengen van de haven. Een nieuw aanbestedingsronde blijkt nodig en de uitslag wordt uitgesteld tot 29 februari. J.A. Deelstra bleek met ƒ 16.483 de laagste vraagprijs de klus te mogen klaren. De burgemeester J.J. Cannegieter Hz verklaart 20 juli 1888 de haven voor heropend 41. Via Achter Brouwers en de Stationsstraat komen we weer uit bij het Vrijhof. De Stationsstraat in natuurlijk een vernoeming naar de lokaalspoorweg van het NFLS van Dockum naar Leeuwarden. De ideeën hiervoor begonnen al in 1872. De route zou lopen van Dockum, Ternaard, Holwerd, Blija, Ferwerd, Marrum, Hallum, Stiens naar het station Leeuwarden. Het zou tot 29 maart 1901 duren voordat de eerste trein vanuit Leeuwarden naar Ferwerd zou rijden. Een klein gezelschap reist af naar Ferwerd en wordt verwelkomd door een groot deel van bevolking, terwijl een dreigende stormlucht even later de sneeuw en hagel brengt, dat grimmig aanvoelt. In het gemeentehuis is het warm en worden ze eveneens hartelijk ontvangen. R. Bloembergen Ezn, de president-commissaris spreekt zijn dank uit aan de inmiddels jeugdige bejaarde burgemeester Cannegieter, die als een kind zo blij was, dat het eindelijk gelukt is om aan te haken bij de hoofdstad. Voortaan zal de reis naar Leeuwarden nog zo'n 37 à 39 minuten duren. Welk een vooruitgang! Op 1 oktober zal het hele traject officieel geopend worden 42. De Stationsstraat zal vanuit het centrum naar het in het zuiden gelegen station gelopen hebben. Het stationsgebouw is in 1974 gesloopt. De locatie en het tracé zijn echter nog steeds terug te vinden. Het tracé loopt ten zuiden van de sportvelden in een rechte lijn naar de Mûnewei en is verworden tot voet-/fietspad. Wij pakken de auto en rijden via de Hoofdstraat en Elingawei (de 'nieuwe' haven is ook gedempt) naar de N357. Hier komen we nog een fraai pand tegen met Jugendstil-elementen. We rijden door de buurtschappen De Rijp en Boatebuorren om in Blije aan te komen. noten: 1. Ferwert & Hegebeintum Online De Ferwerter Kerk, een moederparochie; 2. Het begrip "bisschoppelijke eigenkerk" zijn we nog niet eerder tegengekomen, in tegenstelling tot de gebruikelijke eigenkerken in het Friese gebied. We zoeken in de literatuur het begrip op, om ons er een beeld bij te vormen: De ontwikkeling van het parochiewezen in Oostergo / Paul Noomen. - p. 135-136, 138, 141 (in: De Vrije Fries, 94, 2014 / Piet Bakker, Marjan Brouwer, Arjen Dijkstra (secr.), Johan Frieswijk, Nelleke IJssennagger, Otto Knottnerus, Joop Koopmans (voorz.), Marijn Molema, Han Nijdam (eindred.), Ernst Taayke. - ISSN 0923-6279. - Ljouwert/Leeuwarden : Koninklijk Fries Genootschap voor Geschiedenis en Cultuur/Keninklik Frysk Genoatskip foar Skiednis en Kultuer / Fryske Akademy, 2014. - ISBN 978-90-6171-000-4. - p. 133-146; Landschapsgeschiedenis van Roderwolde : Een interdisciplinair onderzoek naar de natuurlijke landschapsgenese van een woldgebied in de Kop van Drenthe en de kolonisatie en ontginning in de late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd / Jeroen Zomer. - Groningen : Rijksuniversiteit Groningen, 2009. - p. 54 Kerk en kerkgeschiedenis; Het kapittel van Sint Jan te Utrecht : Een onderzoek naar verwerving, beheer en administratie van het oudste goederenbezit (elfde-veertiende eeuw) / E.N. Palmboom. - Hilversum : Verloren, 1995. - ISBN 90-6550-267-X. - p. 147-148158; 3. Van stins tot state : Archeologisch onderzoek op het wettelijk beschermde monument de Pongastate te Marrum (gem. Ferwerderadiel) in de periode 20 - 28 augustus 2007 / J. van Doesburg, J.W. de Kort, J. Stöver m.b.v. F.J. Laarman, W.J. Kuijper. - RAM 175. - Amersfoort : Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2009. - ISBN 978-90-5799-147-9. - p. 16 Afb. 8; 4. Ferwerd gemeente Ferwerderadeel : Beschermde stads- en dorpsgezichten / J. Metz (historisch-geografisch en stedebouwkundig onderzoek). - Zeist : Rijksdienst voor de Monumentenzorg. - ISBN 90-346-1133-7. - p. 3, 5; 5. Ferwert & Hegebeintum Online Het Vrijhof in Ferwert; De kanteelsteen op 't stins aan 't pastoriehuis te Ferwerd in het jaar 1712 / Johannes van Dijk [p. 3] foto kanteel; Joost de Vree tuitgevel; Joost de Vree rollaag; Joost de Vree vlechtingen; Joost de Vree beitel; Joost de Vree kanteel; Kwaad.net De oorsprong van de trapgevel / Frans J.P.M. Kwaad; 6. Ferwerd gemeente Ferwerderadeel : Beschermde stads- en dorpsgezichten / J. Metz (historisch-geografisch en stedebouwkundig onderzoek). - Zeist : Rijksdienst voor de Monumentenzorg. - ISBN 90-346-1133-7; Begrenzing beschermd gezicht kaart Ferwerd; 7. Ferwerd gemeente Ferwerderadeel : Beschermde stads- en dorpsgezichten / J. Metz (historisch-geografisch en stedebouwkundig onderzoek). - Zeist : Rijksdienst voor de Monumentenzorg. - ISBN 90-346-1133-7. - p. 3; 8. Ferwert & Hegebeintum Online Het Vrijhof in Ferwert; Keunstwurk As’t nedich is; Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; 9. Wikipedia Verzetsmonument Ferwerd; Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; 10. Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; Oorlogslevens Johannes Wildeboer; Wikipedia KZ Neuengamme; Archieven AV1288 Uitgebreid Lager Onderwijs Ferwert, 13-02-1943 / Riemersma; Brabants Historisch Informatie Centrum Johannes Wildeboer; AlleFriezen: Johannes Wildeboer overlijden; Delpher: Trouw, 08-08-1945 Advertentie; De Heerenveensche koerier : onafhankelijk dagblad voor Midden-Zuid-Oost-Friesland en Noord-Overijssel, 08-05-1947 Bijzonder Gerechtshof Leeuwarden; Provinciale Drentsche en Asser courant, 17-08-1933 Familiebericht; Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 05-12-1940 Burgelijke stand; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-09-1978 Familiebericht; Erfgoedcentrum Zutphen Wildeboer-Götz; Mensenlinq Emma Wildeboer; 11. Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; Oorlogslevens Rienk Hendrik Kuipers; Wikipedia KZ Neuengamme; 12. Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; Oorlogslevens Johannes Doornbos; 13. Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; Oorlogslevens Gerardus Willem Hendrik Esselink; Wikipedia Emslandlager; 14. Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; Oorlogslevens Klaas Westra; Oorlogsgraven stichting Klaas Westra; AlleFriezen: Klaas Westra geboorte (vader: Anne Westra, arbeider - moeder: Seeske Sonnema) - huwelijk met Hielkjen Zijlstra, Anjum (vader: Klaas Zijlstra - moeder: Yttje Keegstra) - overlijden (ingeschreven 14-10-1950); Delpher: De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 20-09-1920 Examen politie diploma.; Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant, 13-12-1920 Provincie Gelderland; Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 07-03-1922 Burgelijke stand - Ferwerderadeel; Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 14-07-1928 Burgelijke stand - Ferwerderadeel; 15. Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; Oorlogslevens Joeke Andrae; 16. Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; Oorlogslevens Oebele Brandsma; 17. Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; Wikipedia Luftangriffe auf Halberstadt; 18. Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; Oorlogslevens Tjisse Kalverda; Wikipedia KZ Neuengamme; 19. Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; Oorlogslevens Theunis Looijenga; 20. Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; Wikipedia KZ Neuengamme; Oorlogslevens Fokke Sierksma - Fokke Sierksma; 21. Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; Oorlogslevens Willem Valk; 22. Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; Oorlogslevens Gerrit Zeemans; 23. Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwerd, 'As 't nedich is'; Oorlogslevens Johannes Wassenaar; Wikipedia KZ Neuengamme; informatiebord (voormalig ouderlijk huis) Lichtaard; 24. Wikipedia Jan van Luijn; rkd Jan van Luijn; 25. Delpher: Nederlandsch geslacht- stam- en wapen-boek, waarin voorkomen de voornaamste adelyke en aanzienlyke familiën in de Zeven Vereenigde Provinciën : Eerste deel / Abraham Ferwerda. - 2 delen. - Amsterdam : Jan Barend Elwe, 1785 [p. 329]; 26. Nationaal Comité 4 en 5 mei Ferwert, de hervormde kerk; Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 129; Delpher: Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. - Deel 9. - Algemeene Landsdrukkerij, 1933 p. 76, p. 393; dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 95; 27. De krant van toen: Leeuwarder Courant, 12-02-2007 Ferwert toont van verre vertrouwde torenvorm; 28. Protestantse Gemeente Ferwert Grafgedichten rond het kerkhof te Ferwert; De krant van toen: Leeuwarder Courant, 01-04-2016 Wandelen langs grafgedichten / Mirte Maria Schipper; Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 05-04-2016 Eeuwenoude rouwgedichten in Ferwert onthuld / Bram Buruma (foto); 29. Delpher: Oprechte Haerlemsche courant, 04-03-1684 Advertentie; Leydse courant, 17-12-1731 Advertentie; Onder censuur: de kerkelijke tucht in de gereformeerde gemeente van Amsterdam, 1578-1700 / Herman Roodenburg. - Hilversum : Verloren, 1990. - ISBN 90-6550-320-X p. 201: Aert Wolsgrijn wordt zwaar gestraft; De boekhandel te Amsterdam voornamelijk in de 17e eeuw / M.M. Kleerkooper (verzameld), W.P. van Stockum Jr. (aangevuld en uitgegeven). - Eerste gedeelte. - 's-Gravenhage : Martinu Nijhoff, 1914 p. 1025 en verder: nalatenschap Wolsgrijn / Wolsgreijn; 30. Mensenlinq Schelte van der Meij; De krant van toen: Leeuwarder Courant, 14-06-1927 Familieberichten zijn ouders zijn: D. van der Meij en B. Buursma; Sawn Stjerren Nijs, 01-09-1992 Wol Frysk prate en net Frysk skriuwe?; Sawn Stjerren Nijs, 01-04-1993 Ferwert-Hallum yn Taalstriid; Sawn Stjerren Nijs, 01-06-1995 Wardy viert het 50-jarig bestaan; Sawn Stjerren Nijs, 01-11-1995 Bij de afsluiting; Sawn Stjerren Nijs, 02-08-2000 Schelte van der Meij wordt Pop 2000; Sawn Stjerren Nijs, 04-12-2002 Handdoeken en cd's voor restauratie kerk-orgel van Hegebeintum; Leeuwarder Courant, 12-02-2007 Ferwert toont van verre vertrouwde torenvorm; Sawn Stjerren Nijs, 14-02-2007 Restauratie Ferwerter toren officieel afgesloten; Sawn Stjerren Nijs, 30-04-2008 Historische beelden Ferwert en Marrum staan nu op dvd (met foto Schelte van der Meij); Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 04-05-2012 ‘Oarloch seach ik as in aventoer’ / Bram Buruma; Leeuwarder Courant, 01-06-2013 Ferwerderadiel stimt net / Schelte van der Meij; Leeuwarder Courant, 13-12-2014 Familieberichten; 31. Friesch Dagblad, 12-7-2018, 14:15 Sint-Martinuskerk in Ferwert is een sobere kerk met een serene sfeer / Jan Auke Brink; 32. KB nationale bibliotheek Het leven van Gerard Heymans tot 1910; rijksuniversiteit groningen Gerard Heymans (1857-1930) : Grondlegger van de psychologie in Nederland; rijksuniversiteit groningen Gerard Heymans (1857-1930); 33. De krant van toen: Nieuwe Dockumer Courant, 09-03-2016 Douwe Draaisma geeft theatercollege; 34. Hans Jouta Leugenbank Ferwert; De krant van toen: Sawn Stjerren Nijs, 12-10-2005 Officiële ingebruikname nieuwe legenbank Ferwert; Tresoar - Fries Fotoarchief FER0873; Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 02-09-1972 Advertentie; 35. Delpher: Leeuwarder courant, 02-05-1862 Advertentie; Tresoar - Fries Fotoarchief FER0021; Ferwert & Hegebeintum Online Hogeburen (Nu Hoofdstraat); 36. Delpher: Vaderlandsch woordenboek : Vijftiende deel. FAA-FRA. / Jacobus Kok. - Amsterdam : Johannes Allart, 1786 p. 133; Verzameling van placaaten, reglementen en andere stukken door de Ed. Mog. Heeren Staaten van Friesland : Zedert den 7 maart 1766 tot den 6 december 1771 geëmaneerd en uitgegeven : derde deel. - Leeuwarden : Dirk van der Sluis, 1796 p. 484-486; 37. De krant van toen: Nieuwe Dockumer Courant, 06-12-2010 ‘Historisch Ferwert’ / Bram Buruma (foto, tekst); 38. Ferwert & Hegebeintum Online Hogeburen (Nu Hoofdstraat); 39. De krant van toen: Sawn Stjerren Nijs, 01-06-1995 Wardy viert het 50-jarig bestaan; Voetbalvereniging Wardy Ferwert Historie Wardy; Lotte Oosterbos Interview met Hans Jouta - De wardiaan; 40. Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG) Pand ID 1722100000003532; 41. Ferwert & Hegebeintum Online De Havenstrjitte te Ferwert, eerder de grote en de kleine wal genoemd / Johannes van Dijk; Delpher: Leeuwarder courant, 20-02-1888 Advertentie; Leeuwarder courant, 25-02-1888 Advertentie; Leeuwarder courant, 03-03-1888 Particuliere Correspondentie; Leeuwarder courant, 23-07-1888 Advertentie; 42. Delpher: Leeuwarder courant, 04-10-1872 Leeuwarden, 3 October.; Leeuwarder courant, 30-03-1901 Een eerste rit.; Leeuwarder courant, 27-09-1901 De Noord Friesche Lokaalspoorweg.; Wikipedia Noord-Friesche Locaalspoorweg-Maatschappij; internetraadpleging: 19 - 28-9-2020

Sint Martinustsjerke, Ferwert Vrijhof nrs 2-4, Ferwert Vrijhof 6 - De Poartewente (poortje), Ferwert Vrijhof 5, Gritenij of Rjochthûs, Ferwert As’t nedich is | 1956 | Jan van Luijn, Ferwert zonnewijzer 1640 zuidmuur toren, Ferwert koor Sint Martinustsjerke, Ferwert noordzijde, Sint Martinustsjerke, Ferwert graf Schelte van der Meij, Ferwert toren westzijde, Ferwert poort en Stins (rechts), Ferwert Vrijhof 2, geboortehuis Heymans, Ferwert in spiegelbeeld 5-4=1, Ferwert Eetcafé - Cafetaria 't Hoekje, Ferwert Vrijhof, Ferwert It Folkertsmahûs, Ferwert De âlde Brouwerij letter de Branderij, Ferwert pand met AS-elementen, Ferwert vlaggemastconstructie, Ferwert Wardiaan | 1995 | Hans Jouta, Ferwert pand 1900, vanaf Nije Buorren, Ferwert Havenstraat, Ferwert pand met Jugendstil-element, Ferwert

Blije We parkeren de wagen meteen in de Voorstraat, tegenover een herenhuis (15595), omdat we daar een toegang tot de kerk zien. Hiervoor moeten we langs een woning lopen, dat ietwat vreemd overkomt. De terp is aan het einde van de negentiende eeuw grotendeels afgegraven 1. Hier wordt door Tilma en De Boer de terpaarde van Vaardeburen vanaf april 1892 een aantal jaren voor 50 cent per scheepston aangeboden 2. Zo'n kilometer ten oosten van Vaardeburen werd van 1909 'onder Blija' door de Gebr. De Boer de Sijtsmaterp afgegraven. Hier werd bij de terpzool een vrouwengeraamte in gehurkte houding gevonden. Lengtedoorsnede (detail toren). Ned. Herv. Kerk te Blija (Ferwerderadeel) / opmeting H. v.d. Wal, okt 1944 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-018421 (CC BY-SA 3.0) [bewerkt WP] Tevens lag er bronzen ring met 5 koralen van verschillende kleur en grootte 3. Advertenties van terpaarde uit Blija zijn niet gevonden. Wel is er voor de demping van de haven een discussie over waar de grond vandaan moet komen om het te dempen. De gemeente wil dit namelijk doen door de zogenaamde terp del to setten. De Provinciale Planologische Dienst (P.P.D.) wil de 'terp' bewaren uit oogpunt van dorpsschoon en stelt voor op voor de demping woudzand te gebruiken 4. Ook Blija bestond al voor het begin van Onze Jaartelling (vOJ), maar werd pas genoemd in de dertiende eeuw als Blitha of Blytha 5. Later komen we Blye of Blije tegen, dat na 1540 overwegend wordt gespeld als Blija. Dit zal in de negentiende eeuw gespeld worden als Blya. In de na-middeleeuwse periode komt het ook voor als Blij, dat in dit geval glinsterend slik betekend 6. De terpen hebben dus ruim 2 millennia kunnen groeien. Om vervolgens binnen enkele jaren te worden afgegraven. De toren - opvallend genoeg uit een stuk, dus zonder geledingen - zal ook in de dertiende eeuw opnieuw gebouwd zijn. huisjes aan het schelpenpad en N.H.Kerk te Blija (Ferwerderadeel). - 11-1944 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 24.151 (CC BY-SA 3.0) Uit een tekening van de toren van H. v.d. Wal blijkt dat binnenin de toren zeker wel geledingen te vinden zijn. We tellen minimaal 6 verdiepingen en evenveel verspringingen in de binnenmuur. Op elke verspringing rusten de balken van de verdieping. Mooi ook is om te zien hoe de klokkentoren - die we veel op het Friese land bij begraafplaatsen tegenkomen - nu middenin de toren 'zweeft'. Het zadeldak zal waarschijnlijk in 1741 aangebracht zijn of in dat jaar vervangen 7. In dat jaar zijn namelijk de blauwe geglazuurde pannen geplaatst. Voorstraat en N.H.Kerk te Blija (Ferwerderadeel) / A.J. van der Wal (fotograaf). - 03-1966 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 105.222 (CC BY-SA 3.0) De toren is (voor de verandering) nu niet een van de gemeenschap, maar is eigendom van de kerkelijke gemeente. De Sint Nicolaaskerk (15592) is lang niet zo oud als de toren. Waarschijnlijk was de voorganger ook een stuk lager. In de oostmuur van toren vinden we onder het huidige dak, zo'n 3½ meter lager nog een dakaansluiting 8. In 1844 vindt er onder leiding van de architect Kingma herstelwerkzaamheden plaats aan zowel de kerk als de toren. Jan Tjommes Kingma (Baard, 1-9-1803 - Ternaard, 20-5-1848) is in deze periode als architect (1844-1848) werkzaam vanuit Ternaard, nummer 133 9. In 1949 wordt gemeentelijk geld gereserveerd om de toren weer restaureren. Bij de Staten gaat de molen iets trager. De kosten worden op ƒ 16.800 berekend. De gemeente betaald 10%. De Staten 15%. De nood is echter hoog en dus doet de kerkvoogdij een beroep op de tijdens de oorlogsjaren 1940-1950 gastvrij onthaalde evacués, onderduikers, Israëlieten, melkhalers om vooral een offer te brengen voor het herstel van de toren. Na de goedkeuring in de Staten, komt ook het Rijk over de brug om dit monument met rijkssubsidie te restaureren. Met dank aan de Vrijzinnig Hervormde Vrouwenvereniging, die met hun gehouden bazaar het startkapitaal ophaalden om in aanmerking te kunnen komen voor overheidssubsidies. Plattegrond (met periode aanduiding van BT-001719). Ned. Herv. Kerk te Blija (Ferwerderadeel), 1976 / opmeting H. v.d. Wal, mrt 1950; tekenaar W.J. Berghuis, mrt 1976 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-001720 (CC BY-SA 3.0) In 1951 zal architect Baart ermee aan de slag gaan. Eind juli plaatst de Dokkumer timmerman Anne v.d. Meulen de nieuwe haan in zijn kleed van bladgoud. De vorige komt niet meer terug, want dat was een haan met een kippekop. Begin april 1952 is de klus door de aannemers Gebr. v.d. Meulen geklaard 10. Aan de westzijde van het schelpenpad rondom de kerk stonden tot de jaren vijftig van de twintigste eeuw nog zeven- of negental huisjes, dat een minimum aan eigen grond had. We krijgen op de foto uit 1944 nog een idee hoe dit er uit heeft gezien 11. In de jaren tachtig verdwenen er tussen de kerk en de Voorstraat nogmaals een rij oude pandjes, door A.J. van der Wal in maart 1966 vastgelegd. Wel bewaard gebleven is het toegangshek met zandloper met dag en nachtvleugels naar het kerkhof, dat nu tussen de nummers 7 en 9 in staat. Het verschil is dat het draaideel nu vastzit aan de muur van de woning 12. Ons rondje om de kerk laat ons een geel geschilderde toegang zien, waarin een beeld van Nicolaas is te zien. Hierbij de tekst "Lucas 10 | 2004 | Nicolaaskerk". Na de voltooiing van de opknapbuurt van de toren en klokkenstoel, werd op zaterdag 24 mei 2004 de beeltenis onthuld van Sint-Nicolaas. Dit beeldje in opdracht van de kerk gemaakt in 2010 door Hans Jouta 13. Het koor kent vele restauratieschade. De verschillende gebruikte bakstenen verraden de verschillende perioden waarin dit is gebeurd. Na het rondje lopen we weer naar de wagen om verder te gaan. In Blija blijkt ook een heuse uitvinder gewoond te hebben. We staan bijna voor zijn voormalige deur geparkeerd. Jan Jans Vellema (Blija, 16-11-1895 - Blija, 3-4-1975) was als elektricien op 26 november 1925 gehuwd met Renske Slager. In Blija hadden ze een zaak met naaimachines en uurwerken. Later ook radiotoestellen. Maar hij legde ook elektra en waterleidingen aan. De smid was dus een elektricien, installateur geworden. Met zijn uitvinding van de klokluidinstallatie werd de klokluider overbodig. In 1953 krijgt Hantumhuizen de primeur van zijn nieuwste vinding, de klokopwinder. Het zijn uitvindingen, die zelfs zijn weg vinden naar de Verenigde Staten. En daar verdwijnt naast de functie van klokluider ook de functie van klokopwinder. Daarvóór hij had al patenten op naam staan voor een spanningzoeker en bougie-tester. De zaken gaan voorspoedig. In 1959 laat hij, "J.J. Vellema en Zoon", gevestigd op de Voorstraat 19, op het nieuwe industrieterrein aan de Stationsweg een loods/fabriekshal bouwen. Hij wil daar een slootreiniger gaan vervaardigen dat de naam De Bever heeft. Met dit idee kwam Gelt Zatürdag (Blije, 18-6-1926 - Ferwert, 7-2-2005), loonwerker en boer aan de Mieddyk 5 in Blije - waar tegenwoordig camping 'de blijer wadden' gevestigd zit - bij hem aanzetten. Samen met zijn zwager gingen ze gedrieëen met dit idee aan de slag. De Bever werkt zijdelings langs de slootkant. De Bever past op elk tractor met een bepaald vermogen. Zo komt er een gecombineerde Bever voor zowel baggeren als sloot reinigen. Deze behoeft een tractor met meer dan 17 pk. En de veranderingen aan de machines gaan in de loop der jaren door, zodat de tractoren meer dan 30pk moeten hebben. Uiteraard wordt de machine getoond op de daarvoor georganiseerde bijeenkomsten. De demonstratie in Meppel in 1958 komt niet van de grond, omdat de aanwezige sloten niet geschikt zijn voor de Bever. Dit wordt ruimschoots goedgemaakt tijdens onder andere de demonstraties in herfst van 1959 en 1960. De nieuwe Bever is het voorjaar van 1960 verkrijgbaar bij W. Anema (het huidige WIFO-Anema BV) te Ferwerd. Naast constructie en installatie, komen er vervolgens garage-activiteiten bij. De Garaezje- en ynstallaesjebidriuw krijgt ook uitbreiding in Marrum. Jan Vellema komt op 3 april 1975 op 79-jarige leeftijd, na een korte ziekte te overlijden. Zijn vrouw zal op 89-jarige leeftijd overlijden op 14 februari 1991. Vanaf 1981 zien we "Torenuurwerken en Klokluidinstallaties" als bedrijfsactiviteit - dat nog steeds zijn naam draagt - in de nieuwjaargroet staan. En zodoende zorgen ze er in 1992 voor, dat de klokwijzers van de rk-kerk in Heerenveen weer verlicht zijn 14. In de Hoofdstraat krijgen we nog enkele beelden uit het verleden voorgeschoteld, dat er nog mooi authentiek uitziet. Deze panden zijn gelukkig rijksbeschermd. Het geheel van panden begrenzen een soort van plein, dat vreemd doorklieft wordt door een weg. Het betreffen de panden op nummer 1 - een voormalige winkel (15589), nummer 3 - dit is door de tijden heen een herberg geweest (15590). Aan de overkant een drie onder een zadeldak-gebouw, Farrewei 1 (15586), Farrewei 3 (15587) en Farrewei 5 (15588). Daarnaast - op Hoofdstraat 12 - staat de Doopsgezinde Vermaning uit 1807 (15591). Het gaat schuil achter het voorhuis uit ± 1930. Blija staat de komende jaren in het midden van de belangstelling. De driejaarlijkse Landschapstriënnale strijkt in 2023 neer in de gemeente Noardeast-Fryslân, zo rond Blija. Hier zal de Terp van de Takomst verrijzen. Het landschapsfestival draagt de naam Dynamische Delta en zal de Waddenkust belichten, waarbij de Waddendijk in cultureel opzicht het podium zal zijn. De te houden manifestaties zullen van alles wat zijn: seminars, debatten, exposities, excursies, optredens en andersoortige bijeenkomsten die gaan over het verleden, heden en toekomst. Dynamische Delta zal drie programmalijnen gaan volgen. overzichtspagina Geschiedenis van ónze route De Waddenbeleving zal het verhaal van de 2500 bewoning vertellen. Grappig genoeg is dit precies wat we nu zo'n 10 jaar met ons hedendaags historisch reisverslagen aan het ontdekken zijn, aangevuld met het literatuuronderzoek. Het Waddenplatform zal langs de gehele dijk (van 220 km) waar 'iets' te doen is een podium bieden, waarop de dialoog aangegaan kan worden over het 'iets' dat daar gebeurt. En dat 'iets' kan gaan over ontwikkelingen op het gebied van zilte teelt, landaanwinning, vismigratie, duurzaam toerisme, dijkversterking, een waterbewuste samenleving of iets anders dat speelt. We komen ze allemaal tegen tijdens onze ontdekkingstochten. In het Waddenlaboratorium kunnen bewoners laagdrempelig in contact komen met de organisaties en kennispartners die bezig zijn met toekomst van onze dynamische delta. De lokale bewoners kunnen zo eenvoudig hun urgente onderwerpen overdragen aan de mensen die er iets mee kunnen en moeten. Vimeo: We wolle ús klaai werom / Jonathan Doornenbal. - Sense of Place, 2019 Dorpsbelang Blije, It Fryske Gea, Terpencentrum bij de Rijksuniversiteit Groningen en Sense of Place met geestelijk vader Joop Mulder werken Terp van de Takomst uit. Inmiddels heeft het dorp het evenement We wolle ús klaai werom beleefd, waarmee ze alvast een stukje van Terp van de Takomst hebben gerealiseerd 15. Met dit toekomstbeeld verlaten we Blije en rijden we over de Ljouwerterdyk (N357) verder naar Holwerd - dat ook sterk met diverse ontwikkelingen bezig is. noten: 1. 419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 222; 2. Delpher: Leeuwarder courant, 18-04-1892 Advertentie; 3. Delpher: Haagsche courant, 16-06-1909 Gemengd nieuws; Bulletin Nederlandsche Oudheidkundige Bond, 1909 Monumenten; Leeuwarder courant, 15-06-1909 Een vrouwengeraamte.; Het nieuws van den dag : kleine courant, 18-10-1909 Friesch Genootschap.; 4. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-03-1951 De toren van Blija wordt gerestaureerd (met foto toren incl. huisjes aan het schelpenpad); 5. Wikipedia Blija; 419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 222; 6. Friese plaatsnamen : Alle steden, dorpen en gehuchten / Karel F. Gildemacher. - Leeuwarden : Friese Pers Boekerij, 2007. - 978-90-330-0643-2. - p. 42; 7. Wikipedia Blija; 419× Friesland : Van Slijkenburg tot Moddergat / Peter Karstkarel. - Leeuwarden / Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2005. - ISBN 90-330-1191-3. - p. 222; 8. Protestantse Kerk Hervormde kerk van Blija / Jac. J. Tilma; 9. AlleFriezen: Jan Tjommes Kingma geboorte (zoon van Tjomme Jans Kingma, timmerman en Klaaske Ulbes Noordenbos) - huwt, als timmerman op 12-6-1830 (te grieterij Westdongeradeel) met Grietje Jacobs Heeringa (dochter van Jacob Eelkes Heeringa en Johanna Gerrits Rentjema) - overlijden Bij de geboorte van zoon Tjomme op 14-9-1830, de geboorte van dochter Johanna op 3-7-1832, de geboorte van de tweeling Klaaske en Eelkje op 14-3-1835, de geboorte van dochter Aafke op 3-7-1832, de geboorte van dochter Renske op 14-9-1840, de geboorte van zoon Ulbe op 16-3-1847, is hij meester-timmerman. Pas op zijn overlijdensactie staat dat hij architect was; 10. Delpher: Leeuwarder courant, 15-03-1844 Advertentie; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-05-1949 Raad Ferwerderadeel Subsidie voor torenrestauratie te Blija; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-05-1950 Staten zullen zich moeten uitspreken over restauratie-subsidies Voor de kerken te Blija en Makkum en een boerderij te Midsland.; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 27-06-1950 Ingezonden Kerktoren vraagt steun; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 16-11-1950 En verder; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-03-1951 De toren van Blija wordt gerestaureerd (met foto toren incl. huisjes aan het schelpenpad); Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 01-08-1951 Echte haan op de toren van Blija; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 03-04-1952 Restauratie van toren te Blija is gereed; 11. Protestantse Kerk Hervormde kerk van Blija / Jac. J. Tilma. - [p. 1]; Panorama van Friesland : Monumentenzorg / S. ten Hoeve. - p. 165 (in: De Vrije Fries, 61, 1984 / C. Boschma, Ph. H. Breuker, W. Dolk, S. ten Hoeve, J.J. Huizinga, J.P. Janzen, J.J. Kalma, H. Kingmans, K. Sikkema, J. Swart, K. de Vries. - ISSN 0923-6279. - Leeuwarden : Fries Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde / Fryske Akademy, 1981. - p. 163-166; 12. Protestantse Kerk Hervormde kerk van Blija / Jac. J. Tilma. - [p. 1]; Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 170.357; 13. De krant van toen: Sawn Stjerren Nijs, 21-04-2004 Open dag na voltooien restauratie kerk te Blije; Keunstwurk Sint Nicolaas; Hans Jouta Sint Nicolaas - Blije; 14. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-03-1953 Klokopwinden in toren nu ook electrisch : Nieuwe uitvinding van J.J. Vellema te Blija; Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 08-06-1929 Familiebericht; Friesch dagblad, 14-04-1932 Advertentie; Friesch dagblad, 14-05-1932 Advertentie; Friesch dagblad, 13-10-1932 Advertentie; Leeuwarder courant, 14-05-1938 Advertentie; Leeuwarder courant, 14-05-1938 De smid-uitvinder van Blija; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 05-02-1955 „Vellema fan'e klokken"; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 23-09-1958 Advertentie; Nieuwsblad van het Noorden, 20-02-1959 Verkoop en Aanbesteding; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 28-03-1959 Twee nieuwe fabrieken verrijzen in Blija; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-05-1960 Advertentie; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-10-1965 Advertentie; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-12-1973 Advertentie; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-04-1975 Familiebericht; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-12-1981 Advertentie; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 15-02-1991 Familiebericht; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 19-10-1992 Heerenveense klok 's nachts verlicht; Nieuwsblad van het Noorden, 11-09-1965 Advertentie; De boerderij; weekblad gewijd aan den land- en tuinbouw, veeteelt, pluimveehouderij enz., jrg 43, 1958, no 11, 10-12-1958 Demonstratie met sloot- en greppelwerktuigen te Meppel; De boerderij; weekblad gewijd aan den land- en tuinbouw, veeteelt, pluimveehouderij enz., jrg 44, 1959-1960, no 9, 02-12-1959 Machinaal slootreinigen - Centrale Herfstkeuring te Groningen; De boerderij; weekblad gewijd aan den land- en tuinbouw, veeteelt, pluimveehouderij enz., jrg 45, 1960, no 6, 09-11-1960 Nationale demonstratie met slootreinigingmachines / K.W.; mailcontact 20-10-2020 Jantsje Wijbenga (met tussenkomst van Marco Holwerda), WIFO-Anema BV; De krant van toen: Leeuwarder courant, 08-02-2005 Familieberichten; AlleFriezen: Jan Vellema geboorte (zoon van Jan Fransen Vellema, arbeider en Meintje Hamstra) - huwelijk met Renske Slager (dochter van Gerk Slager, gardenier en Trijntje Miedema); 15. De krant van toen: Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 11-08-2020 Versterken van dijk, landschap en mienskip; internetraadpleging: 29-9 - 2-10-2020

Sint Nicolaaskerk, Blije toegang, Sint Nicolaaskerk, Blije Sint Nicolaas | 2004 | Hans Jouta, Sint Nicolaaskerk, Blije koor, Sint Nicolaaskerk, Blije koor, Sint Nicolaaskerk, Blije koor, Sint Nicolaaskerk, Blije schip en toren, Sint Nicolaaskerk, Blije toren, Sint Nicolaaskerk, Blije Hoofdstraat, Blije Hoofdstraat, Blije

Holwerd We rijden naar Holwerd met de bedoeling er een hapje te gaan eten. Een klein jaar geleden waren we hier ook voor de plaatsing van het eerste beeld van "Wachten op hoog water" van Jan Ketelaar. Toen hebben we ook een rondje door het dorp gemaakt . Aan het einde van de Ljouwerterdyk rijden we het dorp in en komen langs Het Amelander Veerhuis. Dit past op dit niet bij onze stemming en daarom rijden we even door. In de Foarstrjitte parkeren we - netjes in een vak - de wagen, om een kijkje te nemen op de menukaart van De Gouden Klok. Hoewel het terras buiten er aanlokkelijk uitziet, krijgen we binnen het gevoel dat we kijken naar een aflopende zaak. Dat laatste blijkt later te kloppen. Op 9 november 2019 zullen Wytze en Hannie Stielstra-Boersma voor het laatst open zijn. De eigenaren van het hotel-restaurant Zee van Tijd in Nes op Ameland, Nicole van Barneveld, Rob Fox (beiden toevallig uit Hengelo) en Sytze de Haan (geboren en getogen Holwerder en hotelmanager), zullen op 7 januari 2020 de sleutels krijgen 1. En daarom rijden we door naar de Grândyk, waar we aan het einde van de dijk - omringd door het Wad - het café-restaurant Land- en Zeezicht aantreffen. En in de buurt van zee, staat er natuurlijk vis op het menu. Deze langste Pier van Europa priemt zo'n twee kilometer in het Werelderfgoed Waddenzee. Deze dijk is in 1872 opgeworpen als dam voor een vaste verbinding met Ameland 2. Op dit deel (een detail van de kaart) zien we de vloedrichtingen in de Waddenzee onder Ameland met daarbij (in rood) de afsluitende dijken en de daaraan voorafgaande voorgestelde vangdam (in blauw). Kaart der situatie van een gedeelte der noordelijke kusten van Vriesland en Groningen met de aan Vriesland behoorende eilanden Ameland en Schiermonnikoog, alsmede het aan Groningen behoorende eiland Rottum, en derzelver tusschen gelegen Wadden wederzijds het Vriesche Gat en het Groninger of Reit-diep, waarop tevens voorkomen de verschillende vloedstroom-rigtingen op de Vriese Wadden. - 1844, (vervaardiging 1849) Groninger Archieven, NL-GnGRA_817_3557 Het doel van deze dam was om te dienen als vangdam. Op deze beproefde manier zou de natuur zorgen voor opslibbing, waarna dit gebied eenvoudig ingepolderd kon worden. Een ideetje in 1845 van de toenmalige Gouveneur van Friesland, baron van Sijtzama en uitgewerkt door Worp van Peijma in samenwerking met ingenieur Van Diggelen in 1846. Project tot landaanwinning en bedijking van de Friesche Wadden / P.J.W. Teding van Berkhout. - Deventer, 1860 Men was tot de winter van 1871-1872 tot zo'n 3 kilometer gekomen. De ontstane opslibbing aan weerszijden doet goede hoop ontstaan, dat het plan goed zal uitpakken. De verwachting is om in 1872 de dam gereed te krijgen 3. Vrijdag 28 april 1871 is door schipper Jitse Post (Nes, 1-11-1833 - Nes, 17-4-1924) uit Moddergat de eerste scheepslading op het Wad gelost. De rijsvlechters, die voor het vullen van de geulen, zinkstukken zullen maken, zijn inmiddels naar het eiland vertrokken. Ze zullen met deze werkzaamheden binnenkort beginnen 4. De weken daarop zijn er slechts twee schepen actief, die zand komen aanvoeren voor de dam. Men had eigenlijk een veel grotere drukte verwacht. In oktober stopt men, nadat men tot ruim 3200 meter uit de Amelander wal is gekomen 5. De Maatschappij tot landaanwinning op de Friesche wadden blijkt bij aanvang van de herstart tevreden over de landaanwinning. Zelfs verschillende geulen zijn dichtgeslibd en uit de boringen, die men op verschillende plekken heeft gedaan, blijkt onder de toplaag een nog betere grondsoort te zitten 6. De landaanwinning op de Friesche wadden in hare noodzakelijkheid, uitvoerbaarheid en voordeelen / beschouwd en toegel. door P.J.W. Teding van Berkhout. - Zwolle : Tjeenk Willink, 1867 Op 12 juni is men vanaf Ameland tot zo'n 4200 meter gevorderd. En de voorbereidingen zijn ook in Holwerd getroffen, zodat er voor de rijswerkers een onderkomen staat, een keet van stro. En voor de opzichters een stenen huisje. Hier is men in westelijke en oostelijke zijde tot ruim 1100 en 1200 meter gekomen. Dus nog zo'n 3500 meter te gaan 7. Een maand later zit men vanaf Ameland op 5000 meter en vanaf Holwerd op 2500 meter 8. Nadat op zaterdag 31 augustus de laatste zinkwerken waren geplaatst en de week erop op dezelfde hoogte is gebracht als de naastgelegen damdelen (5700 en 3000) is de verbinding van Ameland aan het vaste land op 5 september 1872 tot stand gekomen. Het werk en de schepen waren op dat moment met vlaggen versierd en het werkvolk werd feestelijk onthaald 9. In tegenstelling wat vaak gedacht wordt, hebben de eerste herfststormen geen schade gebracht aan de damdelen. Integendeel zelfs. Ze zijn erdoor versterkt, doordat de dammen geheel met zand en slib gevuld zijn en met schelpen en mosselen overdekt 10. En vervolgens vraagt men zich af "Wat nu?" Het antwoord zal zijn "Wachten". En eventuele schade herstellen, de dam verhogen op de plaatsen waar de opslibbing op gelijke hoogte was gekomen met de dam. En dat gold in augustus 1873 voor zo'n 6000 meter van de dam. Op 23 september 1878 constateert de hoofdingenieur dat de verbindingsdam voldoet aan de bepalingen van de concessie, zodat het als voltooid kan worden beschouwd. Het jaar erop wordt het door mensen gebruikt om zich van de ene naar de andere kant te begeven, waaronder kooplieden uit Dokkum, als J.L. Barneveld, T.A. Klaver en IJ. Hansma. Maar anderen willen deze reis ervaren die een goede twee uur lopen is over de circa 9000 meter lange dam. En "zweeft ons oog over de ruimte, die ons van Ameland scheidt: het van oudsher bekende Friesche Wad. Het is laag water en wij zien eene onmetelijk met slib bedekte vlakte, slechts door enkele geulen doorsneden, voor ons, daar ginds, geheel in de verte, door Ameland en zijn duinen begrensd; rechts (oostwaarts) aan den gezichtseinder de hoogere Engelschmansplaat, links (westwaarts) heel ver aan de kim, een glimp van zee. Het verschil van eb en vloed is hier ongeveer twee meter; de vlakte ligt ruim één meter boven laag water en zal straks met bij één meter water bedekt zijn. Dat is onze toekomstige Wadpolder, die, heeft de onderneming haar volle beloop, eene uitgestrektheid van meer dan 25.000 bunders zal beslaan." (Een bunder is vaak net iets meer dan een ha.) Dit citaat is afkomstig uit een opstel, dat in het weekblad Eigen haard geplaatst is en dat kennelijk afkomstig is van een Hollander. De opslibbing voldoet jaarlijks aan de verwachting. De reparaties vallen elk jaar - ook na zware stormen en ijsgang - mee. In mei 1881 besluit men om een deel van dam in te richten als landhoofd, met de bedoeling om zodoende voor een geregelde overtocht te kunnen zorgen. 2300 meter dam vanaf het vaste land en 1030 meter dam vanaf Ameland zijn inmiddels ook volzee hoogte opgewerkt. Eind maart 1882 gaat voor het maken van de Aanlegplaats de aanbesteding de deur uit 11. Hoewel in 1881 de gehele dam op volzee hoogte was opgewerkt, werd er in dat jaar voor het eerst serieuze schade gemeld. De storm van 14 op 15 oktober was de boosdoener. Aan de oostzijde werd de dam tussen 950 tot 2300 meter op 13 verschillende plekken zwaar beschadigd. Hierbij waren stukken dam van 6, 8, 10 en zelf 20 meter weggeslagen. Op 3450 en 4950 meter was de dam over een lengte van zo'n 40 meter tot een diepte van 2 meter beneden laag water volledig weggeslagen. Ook vanaf Ameland waren stukken dam over een lengte van zo'n 25 meter weggeslagen. Alle gaten en beschadigingen werden hersteld 12. Op 18 april maakt het Provinciaal Bestuur de uitslag van de aanbesteding voor de aanleg van Aanlegplaats bekend. De raming was ƒ 710, maar voor dat bedrag gaat het niet lukken. De laagste van de twee inschrijvers J.A. van der Werff (Dockum, 4-8-1857 - Aalzum, 29-10-1921) uit Dokkum, mag het gaan maken voor zijn bod van ƒ 889 13. Dit is ruim 25% te laag geraamd. In mei 1882 wordt er vanaf Ameland openlijk getwijfeld of de dam ooit stabiel genoeg zou kunnen worden. Door verrotting van het rijs, het aanhoudend door- en onderdoor stromen van zeewater, lijkt dit haast niet mogelijk 14. Het stormseizoen van 1882 begint meteen dramatisch voor de verbindingsdam. Er worden wederom gaten in de dam geslagen, waarvan een over een lengte van 168 meter en 8 meter diep, waarbinnen over 40 meter de diepte zelfs 13½ meter is. Door het einde van het werkseizoen wordt herstel moeilijk 15. Al in augustus had het Bestuur der Maatschappij aan de regering laten weten, dat ze geen geld meer hadden om de (herstel)werkzaamheden te bekostigen en vroegen daarmee om financiële hulp. De provincie Friesland had de Maatschappij al met ƒ200.000 gesubsidieerd en kon of wilde geen verdere offers doen. Tenzij de Staat niet de helpende hand zou geven, zou de dam aan verval ten gronde gaan. De staat nam verantwoordelijkheid voor de dam over en beiden zullen te zijner tijd delen in de opbrengsten naar verhouding van de gedane investeringen. De Staat begroot hun investering voor de rest van 1884 tot en met 1886 op ƒ100.000, 370.000 en 260.000. Echter, eind 1885 was er van de voorgestelde overname nog niet tot stand gekomen 16. Een beroepsgroep is niet rouwig om de gaten in de dam, de schippers. Zij maken er vooral in de zomer veel gebruik van, mede om geblokkeerde kanalen elders op hun route te omzeilen en anders wel om doorvaart rechten te besparen 17. Immers, sinds de dam er ligt is hun doorvaart hier belemmerd. Het blijkt dat de Tweede Kamer der Staten-Generaal zich had onthouden van de goedkeuring van het plan. Hierdoor zijn kostbare jaren voorbijgegaan. Tot nu was het kapitaal van de vennootschap ƒ 600.000 en ƒ 400.000 aan rijks- en provinciale subsidies. Een nieuw voorstel, naar aanleiding van de uitkomsten van een nieuw onderzoek door Herman F. Bultman en J.C. van Hattum Az., dat mede ondersteund wordt door de bekwaamste ingenieur van Waterstaat die we op dat moment hebben, A.B. van Tienhoven, is het uitzetten van een lening à ƒ 1.200.000 en daarmee de reparaties en onderhoud financieren. Een lening met zeer goed rendement en veilig, aldus de opgestelde prospectus 18. "Wanneer zal het plan tot drooglegging der Friesche Wadden worden verwezenlijkt?" vragen twee kooplieden zich hardop af, wanneer ze in november 1888 ongewild vast zijn komen te zitten. Door een aanhoudende oostenwind was er zo weinig water in de Wadden dat er geen scheepsverkeer mogelijk was 19. Ook Nes op Ameland wil een aanleghoofd aan de dam gaan aanbesteden. Hierbij is het tevens de wens dat het looppad over de dam wel verstevigd en verhoogd gaat worden door de Maatschappij tot landaanwinning, want het is toch wel erg verzakt, zodat het bij hoog water onbruikbaar is. De laagste inschrijver blijkt F.J. Schaafma uit Harlingen met het bod ƒ14.180. De raming was ƒ12.500 20. Dit is ruim 13% te laag geraamd. Verslag over het nader bodemonderzoek van de Friesche Wadden in den zomer van 1889 verricht / [C. Lely]. - Leiden : Brill, [1890] Na 1888 bleef de toestand van de dam onveranderd. Vanaf 1894 wordt aangeven dat de toestand van de dam ongunstiger wordt. In 1885 verkeert de Amelander dam is slechte staat. De schippers blijven door de gaten varen. De jaarlijkse berichtgeving hierover lijkt op de film Groundhog Day, waarin de hoofdrolspeler vastzit in een tijdlus, met dit verschil - dat in film de hoofdrolspeler leert 21. In de zomer van 1893 wordt het maken van twee dukdalven bij de aanlegplaats in Holwerd aan de verbindingsdam tussen Ameland en de Friesche Wal aanbesteed door de provincie. De Rempalen waren namelijk door de ijsgang gebroken 22. Hoewel sommige vrezen dat er - wanneer er niets gebeurt - slechts een "pover skelet" over zal blijven, blijft men toch met argumenten komen waarom een bemoeienis vanuit het rijk noodzakelijk is 23. De Amelanders willen ondertussen dat er van Rijkswege onderzocht wordt, of er niet een stoomvaartverbinding tussen het eiland en een aanlegplaats in Sint Jacobiparochie, bij Zwarte Haan kan komen. En daarbij een doortrekking van de paardentram lijn Berlikum - Sint Annaparochie. Zo kunnen de Amelanders bij aankomst op vaste wal de hoofdstad binnen 1¼ uur bereiken. Nu is er geen vaart mogelijk. Men moet deels over het voetpad op de dam lopen en wordt het laatste met een schip naar de wal gebracht. De politiek reageert in het algemeen belang en wil onderzoeken of de proef met een motorboot de bereikbaarheidsproblemen van de eilandbewoners oplost. De rijkssubsidie bedraagt ƒ2500 om deze proef te onderzoeken. Deze proef heeft een bevredigende uitslag, zodat er geen reden meer bestaat om aan het verlangen van de Maatschappij tot Landaanwinning op de Friesche wadden te voldoen. De subsidie van ƒ 410.000 zal derhalve niet worden gehonoreerd. De Waterstaat vraagt inmiddels ook om bemoeienis van de regering 24. Men constateert in april 1901, na het afbreken van de directiekeet van de Maatschappij tot landaanwinning op de Friesche Wadden, dat de dam - door verwaarlozing - voor een groot deel onder water staat en dat het looppad onbegaanbaar is. Men concludeert dat er daarmee bijna een miljoen gulden (waarvan een aanzienlijk bedrag overheidssubsidie) "in het water is geworpen." 25 Een analyse schetst echter een geheel ander beeld en invulling van dit landaanwinningsproject 26. De storm in de nacht van 7 oktober 1903 heeft zo'n 5 meter weggeslagen tussen de zeedijk en het hoofd met aanlegplaats. Omdat de sliblaag aan de oostzijde is weggeslagen, zijn de basaltstenen weggegleden. Men vreest dat een tweede vloed de dijk voorgoed vernield 27. Later die maand, op 13 oktober 1903, wordt in een buitengewone vergadering besloten tot de liquidatie van de Maatschappij tot Landaanwinning op de Friesche Wadden. Het ingebracht kapitaal à ƒ 300.000 door de aandeelhouders zal als verloren moeten worden beschouwd. In de beschouwing wordt ook dringend geadviseerd om het deel zeedijk - hoofd beter te onderhouden, zodat regulier vervoer naar en van Ameland mogelijk blijft. Deze raad wordt opgevolgd en een aannemer gaat ermee aan de slag. Dit deel wordt omgewerkt tot een pier uitziende weg. Het krijgt een royale voet van 8 à 9 meter, waarop een looppad komt van 1½ meter breed. Om dit bewerkstellingen heeft men materiaal gebruikt van de oude dam, die daardoor aan de hoofdzijde verdwenen is. Zodoende kan de aanlegsteiger van zowel de oostzijde als de westzijde bereikt worden. De bestrating komt te bestaan uit rechthoekige tegels met een lengte van een meter, die in elkaar grijpen. Maar - getuige het relaas van een passagier - erg droog blijft ook dit looppad niet 28. Minister Veegens laat in juli 1906 in een Memorie van Antwoord weten, dat er geen uitzicht kan worden gegeven op de aanhechting van Ameland aan de vaste wal. De concessie van de "Maatschappij" is op 29 december 1903 komen te vervallen en daarmee is de staat eigenaar en verantwoordelijk geworden. Hij somt de huidige staat van de dam op. Het looppad naar de aanlegplaats van het veer is in goede staat en heeft een lengte van zo'n 970 meter. De drie grote gaten hebben een lengte en diepte bij laag water van 200 en 1 meter, 100 meter en nagenoeg droog en 200 en 4 meter. Waar de dam, dat niet meer deze naam mag dragen, niet verzakt is, ligt het zo'n 50 cm boven de aangrenzende slikken 29. Hoewel er nog nauwelijks zicht is op herstel en de aandacht voor landwinning zich heeft verplaatst naar de Zuiderzee, koestert een enkeling nog de droom van een drooglegging van dit deel van de Waddenzee. De heer L.A. Sanders wil niet door middel van een slibvanger dit bereiken, maar door de aanleg van twee goede verbindingsdijken aan zowel de oost- als westzijde. In juli 1927 doet S. Ten Bokkel Huinink eenzelfde poging, dat uitdraait op onenigheid en misverstanden. Waddenwolf / Corine Nijenhuis. - Amsterdam : Uitgeverij Brandt, 2020. - ISBN 978-94-93095-37-3 De roep om een vaste verbinding blijft echter om verschillende redenen doorgaan: beveiliging van de eilanden die steeds verder afkalven, betere verbinding met het vaste land, meer vruchtbare gronden, welvaart voor de prachtige eilanden 30. Het zal er echter niet meer van komen. En zo staan we nu op een verlegd hoofd, verder op het Wad, op een ruim aangelegd dam. De argumenten zijn nog steeds geldig. De gemaakte keuzes pleiten echter voor lange tijd voor een natuurlijke invulling van dit gebied. Vele vogelsoorten - zoals de tureluur - zullen dat fijn vinden. Tijdens het wadlopen kun je nog steeds restanten van de oude dam waarnemen. Bij laag water steken de piketpalen, stukken rijswerk en zinkstukken net boven het zand uit 31. In augustus 2020 verschijnt over dit mislukte project een historisch roman, getiteld Waddenwolf van Corine Nijenhuis. We begeven ons zo langzamerhand naar het gebouw waar we eten kunnen. En dan kunnen we niet om de Walvis van Anne Woudwijk heen. Het is een geschenk voor de pier van Wagenborg, die dit wel vaker doen - weten we uit ons reis in de Ommelanden . Zoals het wel vaker gaat met dit soort monumentale beelden, ging ook de komst van de Walvis niet vanzelf. Anne had de opdracht begin 1988 al binnen. De Fryske Kultuerrie en Gedeputeerde Staten hebben het ontwerp goedgekeurd. Dit bestond uit een beeld van vier meter lang en twee meter hoog, waarin we de walviskop en baleinen zien. Zo zouden de mensen zich een voorstelling kunnen maken, hoe groot zo'n beest eigenlijk wel niet is, was zijn idee. Maar het is meer dan dat. De vorm van het beest wil ook een golf suggereren. En hij wil het steen laten spreken, "De Yndianen seinen al: stien kin prate en lústerje". Hij wil de fossielen die in de steen zitten zichtbaar maken, zodat men de diepte van de oceaan ziet. Deze opduikende walvis zal zo ergens in 1989 klaar zijn, is zijn inschatting. Dan heeft hij zo'n 8 ton van de 28 afgehouwen om het de gewenste vorm te geven. En ergens hoopt hij dat hij er ook nog een staartstuk aan kan toevoegen, dat dan zo'n 24 meter verderop komt te staan. En als dit dan zo wordt opgesteld, dat het bij vloed onderwater stroomt, dan is het plaatje helemaal perfect. De gedachte is om het ergens aan de noordoost-Friese kust langs de dijk te plaatsen. Koos Veldman van Wagenborg Passagiersdiensten wilde het beeld wel op de pier bij Holwerd hebben. Rijkswaterstaat ging akkoord dat in zee kwam te staan en Wagenborg-directeur Jan van Niejenhuis liet de opening van het nieuwe havenkantoor als datum vallen. Maar hoe zit het met de ijsgang? Dat gaat een probleem geven. Anne had hiervoor een scharnierende constructie bedacht, zodat het onder water zou kunnen blijven. Veldman wist een bedrijf die dat kon maken. En daarna bleef het stil en bleven de stenen onaangeroerd. Uiteindelijk ging Anne maar eens bellen. Veldman was op reis, maar er was wel een geschikte plek gevonden. Er moet echter nog toestemming gevraagd worden aan Natuur, milieu en faunabeheer. En het ministerie van landbouw en visserij moeten ook nog geraadpleegd worden. De kosten voor plaatsen zal Wagenborg voor zijn rekening nemen. De prioritering in overleggen is echter bij Wagenborg niet cultuur, die liggen ergens anders. Voor Anne is de maat, na anderhalf jaar wachten, echter vol: "It hie al klear wêze kind." Daarom heeft hij de gemaakte maquette teruggevraagd, zodat hij nieuwe geïnteresseerden kan gaan zoeken. Echter binnen het jaar kwamen ze er alsnog uit, want uiteindelijk was het Wagenborg (ƒ 15.000) die samen met de provincie (ƒ 10.000) de staart financierde, nadat hijzelf 4000 gulden eigen geld bij de ƒ 4000 subsidie had gelegd voor de kop. Het beeld komt op betonnen palen te staan en wordt er bij zwaar weer afgetild. Rijkswaterstaat wordt eigenaar en zorgt voor het onderhoud. Beide blokken werden op 3 april 1992 afgeleverd op de kade aan de Lier in Drachten en zijn afkomstig uit de groeve bij Soignies (B). Van beide delen, de staart van 26½ ton en de kop van 20 ton, heeft hij vanaf dat moment met beitel en hamer met de hand 13 ton afgetikt. "It is ferskriklik swier. Dat gefoel moatte jo ek hawwe", zegt hij over gevecht tussen mens en beest. En dan zijn de delen eindelijk klaar en wordt het over het water vervoerd naar pier, gaat het Wad alvast even een speldenprik uitdelen. De bak loopt vast, wanneer het door de nauwe Blauwe Balg met zijn vele bochten vaart. Vrijdag 10 september 1993 was de onthulling, nadat het op 2 september geplaatst is. De plaatsing is precies zoals hij gewenst heeft, namelijk het wordt telkens met eb zichtbaar. Door de golven van de zee, lijkt het net of de walvis zwemt. Het beeld staat 160 meter van de pier af. De onthulling werd gedaan door Menno Olman, hoofdingenieur-directeur van Rijkswaterstaat Friesland en Koos Veldman, directeur van Wagenborg Passagiersdiensten door de dekzeilen weg te trekken. Gedeputeerde Johanneke Liemburg mocht er vervolgens een waterstraal opzetten. Dit laatste gebeurde echter te vroeg. Om te voorkomen dat de gasten natgespoten zouden worden, werd de kraan dichtgedraaid. Op 25 september 2001 voer de veerboot Sier - in dichte mist - omstreeks half acht 's ochtends tegen het staartstuk aan, zodat het beschadigd raakte. Het bergen bracht de nodige problemen met zich mee. Door de botsing was het staartstuk een geworden met z'n fundering, zodat het in z'n geheel ophoog getakeld moest worden. Het beeld is vervolgens naar een loods bij het Harlinger bedrijf De Groot beton- en waterbouw gebracht. Intussen wordt er nagedacht over de reparatiemethode en wat een nieuwe geschikte plek zou kunnen zijn. De kosten van € 65.000 zijn voor de verzekeringsmaatschappij. Een mogelijke optie zou zijn, dat het zelfs op land komt te liggen. Want hoewel het een groots beeld is, in de onmetelijkheid van de Waddenzee blijft er maar weinig van over, erkend ook Anne: "Dêr haw ik my op fersjoen. It wie net in walfisk, mar in sâlte hearring". Op 31 maart 2008 was het eindelijk zover, dat het beeld op z'n nieuwe stek geplaatst kon worden. Het werd nu ingegraven in de veerdam. Ditmaal was het Frida Veldman-van Leunen die de onthulling mocht doen, dat op 25 april 2008 plaatsvond. Zij was de vrouw van de in 2001 plotseling overleden Koos Veldman. Koos Veldman (Slochteren, 15-5-1941 - Almaty (Kazachstan), 19-12-2001) was tot 1 februari 1996 directeur van Wagenborg Passagiersdiensten. Met een druk op de knop door Frida, trok een kraan het rode Wagenborg zeildoek omhoog 32. Anne Woudwijk (Drachten, 11-5-1952) schoot er financieel niets mee op en bleef ondanks de vele werken die nog steeds overal publiekelijk zichtbaar zijn, in de bijstand. Zo'n zestig staan er in Friesland. Gelukkig was het gezin in ieder geval wel. Tientallen jaren hakken heeft fysiek zijn sporen achtergelaten, zijn nek en schouders zijn versleten, zodat hij zich is gaan toeleggen op lichter werk, tekenen 33. Wanneer we verder wandelen, komt net de sneldienst naar Ameland voorbij. Met een topsnelheid van 40 km/uur is de Fostaborg in 20 minuten aangekomen bij Ameland. De gebruikelijk veerdienst doet er 50 minuten over. De Fostaborg is gebouwd in 2012 of 2013. De catamaran werd toen gebouwd als Crew Transfer Vessel (CTV) en kreeg de naam Waterlines. Het was ontworpen om personeel van en naar platforms te brengen. In 2019 werd het omgebouwd door de scheepswerf Koninklijke Niestern Sander te Farmsum tot passagierschip, om dienst te kunnen gaan doen als sneldienst. Het kwam op 5 juli 2019 opnieuw in de vaart onder de naam Fostaborg. De uitleg van het naamgevingsdeel "-borg" is al uitgebreid aan bod gekomen. Dat de naamsverandering heeft plaatsgevonden komt, omdat het op Ameland vaart. En Ameland heette ooit Fostalân. Dit is een vernoeming naar de godin Fosta uit de Friese mythologie. Voor haar was ook een tempel op Ameland gebouwd, de Fostatempel 34. Deze tempel, de Tempel van Foste of Vesta stond rond het jaar 800 nOJ nog op Ameland, oftewel Fosteland. Zo verhaald Frieslands oudste geschiedschrijver Occo Scarlensis in zijn Cronieken "dat men in het jaar 806 op Ameland de afgod Foste omvergeworpen heeft en van zijn tempel een bedehuis der Christenen gemaakt, hetwelk later tot een klooster werd ingericht en den naam Foswert bekwam."35 Scarlensis wordt echter veelal als onbetrouwbaar afgedaan, wanneer het over de vroege middeleeuwen gaat 36. Men blijft echter stellig poneren "dat koning Radboud hier, aan den mond van den zeeboezem, welk Friesland onder den naam van de Middelzee van elkander scheidde, der Godinne Fosta eenen tempel had gesticht, waarnaar het eiland den naam van Fosteland zoude bekomen hebben." Van deze tempel, zouden later bij opgravingen nog sporen gevonden zijn. Later, na de invoering van Christendom, zou er een Benediktijner klooster gesticht zijn, die in de twaalfde eeuw naar Ferwerd is verplaatst: Klooster Foswerd 37. Andere plaatsen Fosteland in het huidige Helgoland, waar zowel Foste, Stavo en Jupiter vereerd werden 38. En sommige laten het in het midden, door het niet vertalen naar een hedendaagse benaming 39. In de zomer van 1956 doet de Oudheidkundige Dienst uit Amersfoort tijdens de ruilverkaveling onderzoek, in aansluiting van de onderzoeken op het kerkhof van Nes enkele jaren geleden. Daar kwam toen overblijfselen van een zeer oud tufstenen kerkje tevoorschijn. Verder zijn er eigen nooit vondsten gedaan die ouder zijn dan de elfde eeuw, dus de verwachtingen zijn niet hooggespannen. Wat dat betreft zou Helgoland een betere kans maken 40. Uitkomst van het onderzoek ten oosten van Ballum op "De Muntjes" is, dat is vast komen te staan dat er tussen einde veertiende eeuw tot ergens in de zestiende eeuw een groot, uit uitzonderlijk grote kloostermoppen opgetrokken en met middeleeuwse pannen gedekt gebouw heeft gestaan. Mogelijk is er een verband met de Foswerder Benedictijnenklooster "Bethanie" bij Ferwerd. Dat had namelijk uitgestrekte landerijen op Ameland in het bezit. Dus is een uithof van Foswerd aannemelijk. In beide onderzoeken komen hetzelfde formaat 'uitzonderlijk grote kloostermoppen' naar voren. Het lijkt er dus op, dat voor de bouw tussen 1540-1552 van het slot-kapel, dat tien jaar geleden door J. Woudstra op het Ballumer kerkhof is gevonden, de stenen zijn gebruikt van de nu gevonden uithof Muntjeshús 41. Ook de recente boeken over Rêdbâd, de gebieder van het 'thing' 42, laten het (twijfelachtige verhaal van Alcuin) afspelen op Fositeland, Helgoland 43. En dan is het nu de hoogste tijd om een hapje te gaan eten in het café-restaurant Land- en Zeezicht. Het bedrijf staat hier sinds vrijdag 13 maart 1969. Het werd toen letterlijk tussen twee kranen verplaatst van zijn plek boven op de zeedijk, naar deze plaats. We kiezen ervoor om op het grote dakterras buiten te gaan zitten. Hier hebben we zicht op het 1850 meter verderop staande beeld van Jan Ketelaar, de Volle vrouw van Wachten op hoog water. Over zo'n zes weken zullen daar wederom naar toegaan, wanneer de Volle vrouw op 16 september 2019 gezelschap krijgt van de dunne vrouw. Daarover later dus meer. We genieten van onze vis-maaltijd en van het waddenuitzicht, de kale leegte met zoveel leven en variatie in kleuren en structuren. Pieces of Earth 17 | 2014 | Janneke Rottier Op de terugreis stoppen we nog even op het P-terrein, dat zo halverwege de Grândyk ligt, op de grens tussen het slik en begroeide aanwas. De normale vloedgrens aan de westzijde van de Grândyk, anno nu. Hier krijgen we de Volle vrouw iets scherper in beeld. De afstand is dan ook bijna gehalveerd tot 1000 meter. We zien hier ook de kleurrijke bespiegeling van het slik en planten. Janneke Rottier weet dit soort beelden fraai vast te leggen in haar serie schilderijen Pieces of Earth, zoals bijvoorbeeld deze uit 2014. Hoewel dit het Zeeuwse wad betreft, maakt de zee, slikken, slenken, kwelders, schorren, lucht en ruimte dezelfde emotie los. slik, Holwerd (vanaf P Grândyk) noten: 1. Tubantia, 15-09-19, 09:50 Hoe oud-Hengeloërs Rob en Nicole een succesvol horecabedrijf begonnen op Ameland / Saskia Minkman; De krant van toen: Nieuwe Dockumer Courant, 16-10-2019 Gouden Klok in Holwerd verkocht; Leeuwarder Courant, 09-06-2020 De charme van het Fries aan tafel; Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 04-11-2016 De geregisseerde reis van Sytze de Haan; 2. Fryslân = Friesland / Ronald Stenvert, Chris Kolman, Sabine Broekhoven, Saskia van Ginkel-Meester mmv Yme Kuiper. - Monumenten in Nederland, 6. - Zeist/Zwolle : Rijksdienst voor de Monumentenzorg / Waanders, 2000. - ISBN 90-400-9476-4 p. 173; 3. Delpher: Het vaderland, 13-02-1872 Ameland, 9 Februari; Leeuwarder courant, 17-08-1881 Mengelingen. Worp van Peijma herdacht. (Vervolg en slot van no. 188); 4. Delpher: Het nieuws van den dag : kleine courant, 03-05-1871 Gemengd Nieuws.; AlleFriezen: Jitse Post geboren te Nes, 01-11-1833 (zoon van Jelle Jitzes Post en Wytske Gerlofs Visser) - gehuwd (als schelpenvisser) op 01-10-1870 te Westdongeradeel met Tietje Visser, arbeidster (dochter van Johannes Ates Visser en Janke Douwes Visser) - overleden op 17-04-1924 te Nes; 29 mei 1872 gedaagd voor diefstal; 5. Delpher: Het nieuws van den dag : kleine courant, 17-05-1871 Gemengd Nieuws.; Het nieuws van den dag : kleine courant, 19-10-1871 Gemengd Nieuws.; 6. Delpher: Leeuwarder courant, 07-05-1872 Wat nieuws geeft het van de aandamming Ameland—Holwerd?; 7. Delpher: Leeuwarder courant, 16-06-1872 Leeuwarden, 6 Mei.; 8. Delpher: Leeuwarder courant, 13-08-1872 Holwerd, 10 augustus.; 9. Delpher: Leeuwarder courant, 06-09-1872 Leeuwarden, 5 September.; 10. Delpher: Algemeen Handelsblad, 06-10-1872 Met genoegen ...; Leeuwarder courant, 27-10-1872 Wat nu?; 11. Delpher: Leeuwarder courant, 08-08-1873 Leeuwarden, 7 Augustus.; Leeuwarder courant, 29-09-1878 - De verbindingsdam ...; Leeuwarder courant, 29-04-1879 Ingezonden; Leeuwarder courant, 21-05-1879 Mengelingen. Een bezoek aan de Friesche Wadden.; Leeuwarder courant, 29-09-1879 - Ten aanzien van ..; Leeuwarder courant, 09-07-1880 Verslag van den toestand der provincie Friesland, in 1879.; Leeuwarder courant, 19-10-1880 Aan den verbindingsdam ...; Leeuwarder courant, 09-05-188 - De werkzaamheden ...; Leeuwarder courant, 08-06-1881 Leeuwarden, 7 junij.; Leeuwarder courant, 30-03-1882 Aanbesteding; 12. Delpher: Leeuwarder courant, 10-04-1882 Leeuwarden, 8 April.; 13. Delpher: Leeuwarder courant, 19-04-1882 Leeuwarden, 18 April.; AlleFriezen: Jan Andreas van der Werff geboren te Dockum, aannemer, timmerman, timmerman (te Groningen), opzichter publieke werken, architect, aannemer (zoon van Andreas van der Werff en Antje Sikkema) - gehuwd (als aanenmer) op 24-08-1882 te Westdongeradeel met Maria Fokkema, winkelnierster (dochter van landbouwers Reinder Jacobs Fokkema en Willemke Jans Witteveen) - overleden op 29-10-1921 te Aalzum; 14. Delpher: Leeuwarder courant, 04-05-1882 Men schrijft ons van het Ameland ...; 15. Delpher: Leeuwarder courant, 03-10-1882 - De landaanwinning ...; 16. Delpher: Leeuwarder courant, 31-07-1884 's Gravenhage, 29 julij.; Leeuwarder courant, 08-07-1886 Verslag van den toestand der provincie Friesland in 1885.; 17. Delpher: Leeuwarder courant, 30-08-1887 Verslag van den toestand der provincie Friesland in 1886.; 18. Delpher: Leeuwarder courant, 31-07-1888 Leeuwarden, 30 Juli; 19. Delpher: Leeuwarder courant, 10-11-1888 Holwerd, 8 November; 20. Delpher: Leeuwarder courant, 25-03-1889 Nes op Ameland.; Leeuwarder courant, 08-06-1889 Leeuwarden, 7 Juni.; 21. Delpher: Leeuwarder courant, 12-09-1889 Verslag van den toestand der provincie Friesland in 1888.; Leeuwarder courant, 11-08-1891 Verslag van den toestand der provincie Friesland over 1890.; Leeuwarder courant, 06-08-1892 Verslag van den toestand der provincie Friesland over 1891.; Leeuwarder courant, 09-09-1895 Verslag van den toestand der provincie Friesland over 1894.; Leeuwarder courant, 21-08-1896 Verslag van den toestand der provincie Friesland over 1895.; Leeuwarder courant, 21-08-1897 Verslag van den toestand der provincie Friesland over 1896.; Leeuwarder courant, 11-08-1898 Verslag van den toestand der provincie Friesland over 1897.; Leeuwarder courant, 05-07-1899 Verslag van den toestand der provincie Friesland, over 1898.; 22. Delpher: Leeuwarder courant, 15-07-1893 Aanbesteding.; 23. Delpher: Leeuwarder courant, 25-08-1898 De slibvorming op de Wadden.; 24. Delpher: Leeuwarder courant, 18-07-1899 St. Jacobi-Parochie (Zwartehaan); Leeuwarder courant, 07-08-1900 De Amelandsche verbindingsdam.; Leeuwarder courant, 20-12-1900 Tweede Kamer.; Leeuwarder courant, 30-09-1902 Gemeenschap van Ameland met Friesland.; Leeuwarder courant, 18-11-1902 Waterstaatsbegrooting – Afdeelingsverslag.; 25. Delpher: Leeuwarder courant, 16-04-1901 Landaanwinning op de Friesche Wadden.; 26. Delpher: Leeuwarder courant, 17-04-1901 Landaanwinning op de Friesche Wadden.; Leeuwarder courant, 18-04-1901 Landaanwinning op de Friesche Wadden.; 27. Delpher: Leeuwarder courant, 10-10-1903 Holwerd, 8 Oct.; 28. Delpher: Leeuwarder courant, 21-12-1903 De landaanwinning op de friesche Wadden.; Leeuwarder courant, 25-07-1904 De verbindingsdam op Ameland.; Leeuwarder courant, 03-03-1910 De Friesche Wadden.; Leeuwarder courant, 25-07-1904 Van Ameland naar Holwerd. Een reis in de XX eeuw met een modern vervoermiddel.; 29. Delpher: Leeuwarder courant, 19-07-1906 Ameland.; 30. Delpher: Leeuwarder courant, 18-11-1918 De drooglegging der Wadden.; Leeuwarder nieuwsblad : goedkoop advertentieblad, 28-07-1927 Provinciale Staten 27 Juli.; Leeuwarder courant, 09-01-1929 Drooglegging Friesche Wadden; Leeuwarder courant, 07-10-1927 De beteekenis van de drooglegging der Wadden voor Ameland.; 31. W@dgidsenWeb 2.1 - Ongewone Wadlooptochten Wadlopen naar de Oude Dam van Ameland (1) - 2002-2012 / Lammert Kwant; W@dgidsenWeb 2.1 - Ongewone Wadlooptochten Wadlopen naar de Oude Dam van Ameland (2) - 26 mei 2018 / Peter Laagland; 32. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 06-01-1988. - 'Myn wurk is in missy yn stien' Beeldhouwer Anne Woudwijk legt laatste hand aan skûtsje; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 31-05-1988 Beeldhouwer Anne Woudwijk: 'Wat oan stien tinkt, tinkt oan rotsen'; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 18-01-1990 Beeld opduikende walvis niet bij Holwerder pier; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 27-12-1990 Provincie akkoord met beeld walvis bij Holwerd; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 04-04-1992 Kop en staart hardstenen walvis op kade Drachten; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 13-02-1993 Gevecht van de mens Woudwijk tegen hardstenen walvis; De Volkskrant, 16-02-1993 Een stenen Walvis op heipalen in de zee; Nederlands dagblad : gereformeerd gezinsblad, 06-04-1993 Met beitel en hamer hakt beeldend kunstenaar Anne Woudwijk ... (foto) [Hier wordt rederij Doeksen genoemd als financieer. In een groot interview is Wagenborg de financieer.]; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-08-1993 Walvisvaarder vast op Wad; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 11-09-1993 Woudwijks walvis in Waddenzee onthuld; De Telegraaf: Weekeinde, 11-09-1993. - Anne Woudwijk in de bijstand: Kunst veel belangrijker dan geld; Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-10-1993 Twee nieuwe kunstwerken aan de Friese Waddenkust / Sikke Doele; De krant van toen: Leeuwarder courant, 26-09-2001 Veerboot Sier vaart staartstuk walvis stuk; Leeuwarder Courant, 22-12-2001 Familieberichten Aalko Veldman; Leeuwarder Courant, 22-12-2001 Familieberichten; Leeuwarder Courant, 22-12-2001 Familieberichten; Nieuwsblad van het Noorden, 28-12-2001 Koos Veldman †; Leeuwarder courant, 26-01-2002 Staartvin te zwaar voor bergers; Leeuwarder courant, 21-06-2002 Speuren naar voetstuk; Leeuwarder courant, 10-01-2006 Walvis van Woudwijk komt mogelijk op de wal; Dagblad van het Noorden, 11-01-2006 Kapotte walvis terug naar Waddenzee; Leeuwarder courant, 01-04-2008 Woudwijks walvis op het droge / Wietze Landman (foto); W@dgidsenWeb 2.1 Walvis Holwerd opnieuw onthuld; Keunstwurk Walvis; Mens & Dier in Steen & Brons / René en Peter van der Krogt Walvis; 33. Wikipedia Anne Woudwijk; rkd Anne Woudwijk; Delpher: De Telegraaf: Weekeinde, 11-09-1993. - Anne Woudwijk in de bijstand: Kunst veel belangrijker dan geld; De krant van toen: Leeuwarder courant, 08-05-2017 Beeldhouwer bouwt af / Gitte Brugman; Friesch Dagblad, 13-05-2017 Anne Woudwijk De kunsten als levensader / Riane Kramer; Eilert Lubbers (foto); 34. Wagenborg Passagiersdiensten Ameland; Wagenborg Passagiersdiensten Fostaborg; Wagenborg Passagiersdiensten Nieuwe sneldienst Ameland in de vaart; Wagenborg Passagiersdiensten Onze vloot; 35. Delpher: Vragen van den dag, 1901. - De landaanwinning op de Friesche wadden en de verbinding van Ameland met den vasten wal / J. Herman Riemersma p. 212; Groningen; tijdschrift voor de volkstaal, geschiedenis, volksleven enz. van de provincie Groningen, jrg 1, 1916. - Over de "Van" : II / J. Scheltens p. 277; 36. dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - p. 14; 37. Delpher: Hedendaagsche historie of Tegenwoordige staat van alle volkeren; XXIVste deel. Behelzende de beschryving der Vereenigde Nederlanden, en wel in't byzonder van Friesland. / Simon Stijl; Thomas Salmon, 1786 p. 367 [Fosteland]; Tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden; veertiende deel; vervattende het vervolg der beschryving van Friesland. / Simon Stijl; Thomas Salmon, 1787 p. 367 [Fosteland]; Geïllustreerde gids voor de Noordzee-eilanden. - Evers, [1907] p. 46 [Fosteland]; Leeuwarder courant, 24-11-1835 Mengelwerk : Iets over het Eiland Ameland [Fosteland]; De courant, 28-09-1899 Een tochtje door 't Noorden van Friesland : II (Slot) [Fostaland of Fosteland]; Leeuwarder courant, 14-09-1903 Twijgjes van den ouden Frieschen Stam. VII. St. Ludger de apostel der heidensche Friezen 744-809. / P. Janzen Szn. [Fosteland]; Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 01-06-1907. - Amelend. Een berijmde gids voor de bezoekers van dit eiland / P.J. Braaksma (hoofd der school te Nes) V. In en rondom Nes. [Fostaland]; Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 23-04-1910 Heden vrijdag bezoek aan het eiland / P.J. Braaksma [Fostaland]; Leeuwarder courant, 25-08-1917 Uit vervlogen Dagen. De historiografie in onze Friesche kloosters. / A. Hallema [Fostaland]; Nieuwsblad van het Noorden, 24-11-1926 Indrukken van eigen bodem : Vertellingen van Ameland / D. [Fosteland]; Leeuwarder courant, 08-03-1932 Ameland III. (Slot) / P. Br. Moll [Fosteland]; Nieuwsblad van het Noorden, 09-07-1932 Ameland / T. [Fosteland]; De Nederlander, 30-06-1937 Ameland / D.J.J. Visscher [Fosteland]; De Maasbode, 17-07-1938 „Willebrordus-dobbe" en „Bonifaciuskapel". Herinneringen aan de groote Kruispredikers. / D.J.J. Visscher [Fosteland] In dit artikel Helgoland betwist door Douwe Kalma in stelling VII in zijn proefschrift Gysbert Japiks : in stúdzje yn dichterskip = Ameland. Hoe dit verdedigd is wordt niet duidelijk; De Tijd : godsdienstig-staatkundig dagblad, 05-01-1939 Heerwegen der oudheid : De Gravinneweg onder het Sneekermeer [Fosteland]; De Maasbode, 31-05-1939 Tint Willibrord-herdenking. : Openluchtspel "Willibrord, een Held Gods" [Fosta-land]; Leeuwarder courant, 24-11-1939 Landaanwinning in de Friesche Waddenzee [Fosta-land]; 38. Delpher: Inleiding tot de kennis der Noorder-Poollanden, getrokken uit de dierkunde der Noorder-Poollanden. / Thomas Pennant. - 1789 p. 118-119 [Fostaland]; De grondwet, 18-02-1896 Opkomst van het Christendom in het Oude Friesche Rijk [Fosteland]; Leeuwarder courant, 07-04-1917 Uit Vervlogen Dagen. De „Vrije Friesenen." / A. Hallema [Fosteland]; De Maasbode, 17-07-1938 „Willebrordus-dobbe" en „Bonifaciuskapel". Herinneringen aan de groote Kruispredikers. / D.J.J. Visscher [Fosteland] In dit artikel Helgoland betwist door Douwe Kalma in stelling VII in zijn proefschrift Gysbert Japiks : in stúdzje yn dichterskip = Ameland. Hoe dit verdedigd is wordt niet duidelijk; De Maasbode, 08-08-1940 Helgoland 50 jaar Duitsch bezit : Op 9 Augustus 1890 nam Duitschland Helgoland van Engeland over / J.P.W. [Fosteland]; Nieuwsblad van het Noorden, 10-08-1940 Helgoland 50 jaar Duitsch bezit : Op 9 Augustus 1890 nam Duitschland Helgoland van Engeland over / J.P.W. [Fosteland]; 39. Delpher: De duizendjarige vestiging der christelijke godsdienst in deze landstreek, godsdienstig herdacht in eene geschiedkundige leerrede, en met aanteekeningen opgehelderd / F. Koppius. - 1841 p. 47 [Fosteland]; Radbout : drama in vijf bedrijven / J.B. Schepers - Tjeenk Willink, 1932 p. 20, p. 69 [Fosteland]; Provinciale Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant, 26-05-1939 Willibrord, een held Gods : Openluchtspel te Diessen [Fostaland]; 40. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-05-1956 Opgravingen op Ameland zullen legenden waar of onwaar maken : Ruilverkaveling geeft gelegenheid voor enige verkenningen bij oudheidkundig onderzoek [Fosteland]; 41. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 16-04-1957 Oudheidkundig onderzoek op Ameland leverde weinig op [Foste-land]; 42. Redbad : Koning van de Friezen / Willem Schoorstra. - vertaling van Rêdbâd : kronyk fan in kening. - Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2011. - [Leeuwarden] : Het Nieuwe Kanaal, 2018. - ISBN 978-94-9245718-9. - Inleiding / Han Nijdam, p. 9-10; 43. Redbad en Wulfram : kerstening van de Friezen in de zevende en achtste eeuw / J.A. Nijdam. - Doktoraal Scriptie. - Abcoude : [Niet uitgegeven], 1994. - p. 20, 24; Redbad : Koning in de marge van de geschiedenis / Sven Meeder & Erik Goosmann. - Houten : Spectrum, 2018. - ISBN 978-90-00-36347-6. - p. 80; Radbod : Koning in twee werelden / Luit van der Tuuk. - Utrecht : Uitgeverij Omniboek, 2018. - ISBN 978-94-0191423-9. - p. 89, 91 (Alcuin), 124-129 (Bij monde van de middeleeuwse kroniekschrijver Adam van Bremen, p. 126, maar eigenlijk weten we het niet.); Redbad : Koning van de Friezen / Willem Schoorstra. - vertaling van Rêdbâd : kronyk fan in kening. - Ljouwert : Friese Pers Boekerij, 2011. - [Leeuwarden] : Het Nieuwe Kanaal, 2018. - ISBN 978-94-9245718-9. - p. 343-356; internetraadpleging: 3 - 8-10-2020, 22-10-2020

'parkeren is een vak', Holwerd Waddenzee, Holwerd Tureluur, Holwerd Tureluur, Holwerd zicht op Waddenzee, Grândyk, Holwerd Walvis | 1993/2008 | Anne Woudwijk, Holwerd Wagenborg "Fostaborg" - Ameland, Holwerd Wagenborg Passagiersdiensten, Holwerd Wachten op hoog water | 2018 | Jan Ketelaar, Holwerd (vanaf Land- en Zeezicht) Wachten op hoog water | 2018 | Jan Ketelaar, Holwerd (vanaf P Grândyk) slikaanwas, Holwerd (vanaf P Grândyk) aanwas, Holwerd (vanaf P Grândyk)

Westernijtsjerk hek, Westernijtsjerk We rijden vanaf de Grândyk bij Holwerd weer terug over de N357 - de Ljouwerterdyk - naar huis. We zagen op de heenreis echter nog ergens een kerkje staan. Deze stond tamelijk verscholen tussen de bomen. Vanaf onze rijrichting zal het waarschijnlijk helemaal niet te zien zijn. En dus letten we bij elke bos die we ten noorden van de N357 tegenkomen even extra goed op. En op het juiste moment herinneren we het ons weer. Het was bij de afslag bij De Pannekoektrein! We parkeren de auto meteen op het parkeerterrein naast de straat Westernijtsjerk en lopen naar het gebouw. Het hekwerk draagt de naam Nijkerk. Daarnaast zitten er - zoals gebruikelijk bij een kerkhoftoegangshek - diverse symbolen in verwerkt. Doordat alles in een kleur geschilderd is, vallen ze nauwelijks op. Zo bevat de zuil twee gekruiste zeisen. Op het kruispunt bijt de slang (in een cirkel) in zijn eigen staart. Binnen de cirkel een lint, dat de laatste letter van het Griekse alfabet, omega Ω, als hoofdletter uitbeeldt. Daaronder, eveneens gekruist, de brandende toortsen 1. Dit voormalig kerkgebouw (15645) heeft nog dertiende-eeuwse elementen en ligt op het terrein (45513) van de Jeppemastate. Het is mogelijk dat in de dertiende eeuw de stenen van deze stins werden gebruikt voor de bouw van de kerk. In de vijftiende eeuw werd de kerk vernieuwd en vergroot 2. Plattegrond (met periode aanduiding). Ned. Herv. Kerk te Ferwerd (Ferwerderadeel), 1976 / opmeting H. v.d. Wal, oktober 1944; tekenaar W.J. Berghuis, juni 1976 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, BT-022340 (CC BY-SA 3.0) Het benedendeel is mogelijk inwendig rond de dertiende eeuw gebouwd. Het heeft daar namelijk aan de zuidkant een lichtspleet zitten 3. Het koor heeft - en dat is wel opmerkelijk - kolonetten als afsluiting. We zien op de plattegrond de kleine rondingen getekend. Op een hoekje ontbreken ze inmiddels. Van de eerste bewoners van dit landgoed is niets bekend 4. Aan de overkant van de Jepmaloane staat de Schroorsmastate, waaraan in 1858 een nieuwe schuur is gebouwd. In 1860 wordt het verkocht voor ƒ 58.000 (incl. 34 bunder). Dit is 1913 nog in het bezit van P.W. Boersma 5. Dit zal wellicht gaan om Pieter Wigles Boersma (Marrum, 13-10-1873 - Anjum, 14-8-1945), die het voor ƒ 21.000 verkocht aan Theunis van der Mey. Boersma kocht het zelf begin 1904 van Anne Johan Elisa baron van Ittersum te Bennebroek 6. Tot 1955 was het in het bezit van W.M. Anema (Kimswerd, 16-9-1895 - Nijkerk, 6-7-1955). Hij had het overgenomen van zijn schoonvader Th. van der Meij. Anema was onder meer medeoprichter en voorzitter van de Coöperatieve Grasdrogerij te Marrum-Wester-Nijkerk en volmacht van het waterschap De Zeedijken van Ferwerderadeel. Op 6 juli 1955 kwam Anema plotseling net na middernacht te overlijden 7. Zijn vrouw Antje Anema-van der Mey zette het bedrijf voort 8. Het weiland (45512) daarnaast is een verhoogde woonplaats of stinswier uit de twaalfde of dertiende eeuw. We rijden deze oude Hoge Herenweg een stukje verder en slaan af, de Ozingaloane in, om naar de Zeedijk te rijden. noten: 1. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 09-11-1990. - Fries mozaiek . - Tekenen van vergankelijkheid op kerkhof van Westernijkerk 'Wel hem, wien God in 't vluchtig leven' ... / Fedde Dijkstra; 2. Alde Fryske Tsjerken kerk; Van stins tot state : Archeologisch onderzoek op het wettelijk beschermde monument de Pongastate te Marrum (gem. Ferwerderadiel) in de periode 20 - 28 augustus 2007 / J. van Doesburg, J.W. de Kort, J. Stöver m.b.v. F.J. Laarman, W.J. Kuijper. - RAM 175. - Amersfoort : Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2009. - ISBN 978-90-5799-147-9. - p. 22; dbnl: De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst : Noordelijk Oostergo. - deel 1: Ferwerderadeel / Herma M. van den Berg. - Den Haag : Staatsuitgeverij, 1981. - ISBN 90-12-02565-6. - Nijkerk; 3. Kerken in Noordoost-Friesland : uit de romaanse en de romano-gotische tijd = Kirchen in Nordost-Friesland : aus romanischer un frühgotischer Zeit = Dhurches in the north-east of Friesland : from Romanesque and Romano-Gothic times / Albert Buursma mbv Auke de Boer. - Große Kunstführer, 229. - Dokkum : Stichting Historia Doccumensis, 2007. - ISBN 978-3-7954-1838-0. - p. 119-123; 4. Blog / Titia Jippes-De Boer Jeppemastate en haar bewoners - meer over deze familie en de state in deze blog; 5. Delpher: Leeuwarder courant, 28-09-1860 Advertentie; Nieuwsblad van Friesland : Hepkema's courant, 15-07-1919 Stads- en Dorpskroniek van Friesland 1860. 26 Oct.; Leeuwarder courant, 23-09-1913 Advertentie; 6. Delpher: Leeuwarder courant, 15-01-1904 Advertentie; AlleFriezen: Pieter Wigles Boersma koopaktie, 23-01-1904; verkoopaktie, 17-10-1913; geboren op 13-10-1873 te Marrum (zoon van beurtschipper, gardenier Wigle Pieters Boersma en Renske Siedzes Miedema) - huwde als gardenier op 21-7-1894 te Marrum met Sjoukje Visbeek (dochter van Douwe Klazes Visbeek en Jantje Martens Gros) - overleden op 14-8-1945 te Anjum; Theunis van der Mey koopaktie, 17-10-1913; geboren - huwde - overleden; 7. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-07-1955 W.M. Anema te Westernijkerk overleden; AlleFriezen: Wybe Anema geboren op 16-9-1895 te Kimswerd (zoon van landbouwer Menne / Minne Douwes Anema en Froukje Westra) - huwde als landbouwer op 22-5-1924 met Antje van der Mey / Meij (dochter van landbouwer Teunis van der Mey en Grietje Rienks) - overleden te Nijkerk 6-7-1955; 8. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 21-11-1957 Familiebericht; internetraadpleging: 9-10-2020

hek, Westernijtsjerk toren, Westernijtsjerk interieur, Westernijtsjerk koor met kolonetafsluiting, Westernijtsjerk Schroorsmastate, Westernijtsjerk

Zeedijk Aan de horizon zien we op de dijk iets opdoemen. Het is een herinneringsmonument van Ids Willemsma dat op 6 oktober 1993 werd onthuld door de commissaris der koningin in de provincie Friesland, de heer Hans Wiegel. Dit gebeurde 's ochtends tijdens een korte plechtigheid waarbij een orkestje het Fries volkslied speelde. Het is een monument dat herdenkt dat er tussen 1963 en 1993 zestig kilometer zeekering is aangebracht op het Friese vasteland. Het betreft het deel tussen de Afsluitdijk en Paesens. De opdrachtgever was het waterschap. Tot 1980 bestond dit uit de waterschappen Vijfdeelen zeedijken buitendijks, Vijfdeelen zeedijken binnendijks, Oud Bildt, Nieuw Bildt en Eastergoa's Sediken, daarna Waterschap Fryslan. Helaas - voor ons - wordt het monument gerestaureerd. De metalen pilaren zijn inmiddels klaar. Deze pilaren lopen op van beneden breed tot smal boven 1. Wij missen dus de bekroning van een kleilaag met groene gras dat de top van de oude zeedijk verbeeld. Een peilstok bovenop het dak geeft aan hoe hoog deze laag zou moeten worden. Aan deze installatie van zo'n 25 ton staal heeft Ids honderd dagen gewerkt. Op een dag werkte hij wel vijftien tot zo'n zeventien uur lang. De twaalf taps toelopende zuilen van vijf meter hoog, heeft hij bij een bedrijf in Drachten gelast. Het dak van 10 bij 10 meter, heeft hij op zijn eigen erf gemaakt. Op het laatste moment was hij genoodzaakt om er een grote tent overheen te maken, omdat een kat het nodig vond om over het pas geverfde te lopen. Dat moest dus overnieuw geschilderd worden. "Dy grap hat tûzen gûne ekstra koste", zei hij. En vulde aan dat hij eigenlijk zijn hond Boate erbij had moeten zetten. Dinsdag 21 september 1993 trok een konvooi over de Ozingaloane om de materialen naar de dijk te brengen. Een week eerder waren de zuilen al op de fundering van 75 ton cement en gestabiliseerd zand geplaatst. Alle onderdelen pasten precies in elkaar. Vervolgens resten er nog twee klussen. Er moest nog een natuurstenen vloer aangelegd worden en het belangrijkste kwam als laatste aan bod. Op het dak moet nog zo'n 200 ton klei aangebracht worden in de vorm van de kruin van de dijk. En hierop wordt vervolgens gras aangebracht. Want dat was namelijk het idee van Ids. Het moet net lijken, alsof "er een stuk van de dijk door de zuilen omhoog wordt getild." 2 Het is een presenteerblad op palen, dat een stuk dijk omhooghoudt. Dit had hij in mei ook als zodanig gezegd: "It wurdt in soart fan presentearblêd mei de kop fan de âlde seedyk der op". Als een kroon op de dijk, is dit monument een herinnering van de bekroning van het feit dat de oude zeedijk op Deltahoogte is gebracht 3. En dat is natuurlijk weer een uitvloeisel van de plannen van Johan van Veen (Uithuizermeeden, 21-12-1893 - Den Haag, 9-12-1959). Ids wordt dan ook niet gelukkig van de benaming 'tempel' van dit monument. En wie per se toch iets sacraals wil... Ids heeft het monument precies op deze plek neer laten zetten, omdat het hier op het snijpunt (kruis zo men wil) ligt van de dijk en de sloot in het buitendijkse land (Vijfdeelen zeedijken buitendijks) en de Ozengaloane (Vijfdeelen zeedijken binnendijks). Ook is in dit monument cijfersymboliek toegepast. De oude dijk was 5 meter hoog, dus gelijk aan de lengte van de zuilen, waarmee de nieuwe dijk bekroond wordt. De nieuwe dijk is zo'n 7 meter hoog. Met bekroning van klei en zoden krijgt het monument dezelfde hoogte. Verder staan de zuilen in vierkant van 5 bij 5 meter. Deze kubus (de zuilen zijn immers ook 5 meter hoog, draagt het plafond van 10 bij 10 meter 4. Wat dat betreft zou Deltamonument, Deltawerkenmonument, Deltadijkmonument of Δ-monument / δ-monument een betere benaming zijn. Hoewel de benaming 'tempel' niet de juiste lading dekt, doet het ook denken het cultusgebouw van twee bij twee meter van rond 1470 vOJ, dat men bij Noordbarge-Bargeroosterveld heeft gevonden. Het was ook een open bouwwerk dat rustte op twee brede planken. Vier hoekpalen gingen door deze planken heen, om het geheel in het veen te veranderen. Tussen de vier hoekpalen stond direct naast de hoekpaal op de planken nog een houten paal. Deze acht palen droegen in viertal in gelijke richting van de twee brede planken, ook weer een ligger, dat aan de uiteinden ligt gebogen was. Dwars hier bovenop lagen nog een keer twee soortgelijke liggers, zodat de constructie stevig was. Hier omheen lag op de grond een cirkelvorm, gemaakt van 105 keien. Door de gevonden gebogen uiteinde van de ligger, dat opzettelijk is afgebroken, denkt men dat de functie van deze constructie tijdelijk was. De constructie is tussen 11 en 18 maart 1957 opgegraven, nadat veenarbeiders voorbereidingen troffen van een te starten turfcampagne. B. Kuitert, werkzaam als tekenaar bij het Biologisch-Archaeologisch Instituut (BAI), maakte er tekening van. In Edinburgh werd er een reconstructie van gemaakt dat later werd verworven door het Drents Museum. De reconstructie is 2018 overgedragen aan de Natuurbegraafplaats Hillig Meer, waar het sindsdien op de belvedère staat. 5. Andere ervaringen die het monument opleveren, krijg je wanneer je over de N357 rijdt. Je ziet dan soms maar 4 verticale lijnen (de zuilen) om een stukje verderop er acht of tien waar te nemen. "Een bewegende streepjescode", volgens Ids. Maar sta je in het monument en kijk je dan naar boven, dan weerspiegelen de zuilen in het zwarte plafond. Je krijgt dan het gevoel dat je in een 'zwart gat' kijkt 6. Van Ids Willemsma (Akkrum, 8-8-1949) kwamen we in Leek ook een herdenkingswerk tegen. En in De Wilp werd er een kritische noot gekraakt. Het monument nodigt ook uit tot gesprekken, waarbij ook een kritische opmerking niet geschuwd worden. Maar er is ook zeker ruimte voor vergezichten van velerlei aard. Historisch beschouwingen, toevallige ontmoetingen, dagelijks nieuws en buurtontwikkelingen. We treffen ze tijdens bezoekje allemaal aan. Wij laten ons informeren en worden zodoende gewezen op het laatste kunstwerk dat hier hemelsbreed zo'n 650 meter vandaan ligt. Lopend zal het ongeveer een kleine kilometer zijn. Gezien het tijdstip en dat de wandeling inclusief kijken al gauw een half uur zal duren, beperken we de wandeling tot ongeveer de helft. Helaas kunnen en mogen we met auto hier niet over en langs de dijk rijden, een stukje van 300 meter. Daarom moeten we omrijden, weer terug over de Ozingaloane, verder over de Hoge Herenweg en over de Wybengloane langs de Zeedijk naar het hek, waar we het gebied in moeten lopen. Een omweg van ruim 4 kilometer. Achteraf was dit waarschijnlijk een overbodige actie van ons. Het gestremde rijverkeer vond pas plaats bij de omgeving van de aanleg van het gemaal "De Heining". Zover zouden we echter niet gekomen zijn. Dus onwetenheid speelt ons weer parten. Desalniettemin staan we nu op het pad naar het hekwerk, waar we met een valdeurtje door kunnen om De Keegen van het Noarderleech in te kunnen lopen. Maar eigenlijk begint het verhaal van het kunstwerk waar we naar toe willen hier al. Het kunstwerk waar we op gewezen zijn ligt in de Ozingadobbe. Hier, op het pad, vinden we allemaal 'hoefijzers' in het asfalt. Dit is het werk van Machiel Braaksma. Zijn werk vertelt het laatste deel van de dramatische en spectaculaire gebeurtenissen tussen 31 oktober en 3 november 2006, waarvan de beelden de hele wereld overgaan. Machiel Braaksma (Bartlehiem, 21-1-1959) maakte dit werk in 2011 in opdracht van Dorpsbelang Marrum. Precies vijf jaar na 'de verlossing' wordt het monument, waarin Machiel geen van de emoties van deze gebeurtenis, verbazing, verbijstering, twijfel, wanhoop, vrees, hoop en de verlossing met triomf in heeft verwerkt, door Joop onthuld. Vlak bij het hek liggen vele dicht op elkaar gepakte hoeven, richting de dijk waaieren ze uit. Dit idee sprak het meeste aan uit de zeventien inzendingen die er kwamen, na de oproep van Rein Bril van Dorpsbelang. De hoefafdrukken zijn van roestvrij staal en vallen zo op het eerste gezicht niet eens op. Het motief van Machiel was dan ook dat hij ook helemaal geen beeld wilde oprichten bij die zeedijk. "De natuur is daar de baas. Met een standbeeld tast je de omgeving aan" 7. Na het lezen van het informatiebord, lopen we het gebied in. Hier lopen we al vlot langs de eerste dobbe. Uiteraard nemen we even kijkje. Vervolgens komt er weer een hek. Ditmaal moeten we er overheen klimmen. Met het opstapje is dat geen probleem. Daarna lopen we naar De Ryd. We vragen ons tijdens de wandeling naar de Ozingadobbe plotseling af, tot hoever de vloed eigenlijk komt en wanneer de vloed opkomt. Er lopen hier ook helemaal geen beesten in de omgeving. En de laatste vraag die we nog bedenken, stellen we maar niet hardop. We lopen inmiddels wel goed door en bereiken de dobbe waar het ons allemaal om te doen is. En daar ligt het dan in het water. Om de grootte in juiste proporties te zien, zijn we er ook maar even bij gaan staan. Het is een halve cirkel dat een glimp laat zien van wat hier is gebeurd. De glimp laat het beeld zien van 3 november 2006. We kijken hier naar een fotokunstwerk van Marcel van Luit, dat langs een 7 kilometer lange wandelroute ligt. Deze wandelroute is een initiatief van Sense of Place ('beleving van het landschap'), It Fryske Gea en Dorpsbelang Marrum. De constructie van zo'n twee ton, waarop de foto te zien is, is vervaardigd door de Mannen van Staal. De Dobbepaarden zal 30 augustus 2019 officieel worden onthuld door Henk de Jong, de directeur van It Fryske Gea en door Joop Mulder, artistiek leider van Sense of Place 8. Dobbepaarden | 2019 | Marcel van Luit, Zeedijk We kijken vanaf hier nog even rond in het midden van het niets, waar dus zoveel is. Aan de horizon piepen boven de dijk het δ-monument van Ids Willemsma, geflankeerd door twee 40 meter hoge windmolens van het rijtje van acht molens die in de Nijkerkerpolder staan. Het licht voor de bouw van molens ging rond 1993 op groen. De Maatschap Hoogland, van een aantal boeren, hadden een bouwvergunning gekregen voor molens. De strijd om de bouw van de molens langs het water de Rechte Kromme zou 14 jaar gaan duren. De molens van Wynmolepark Nijkerkerpolder BV gingen vanaf maart 2008 hun rondjes draaien 9. We draaien onze blikken verder naar het westen en komen de De Seedykster Toer tegen. Deze tot uitkijktoren omgebouwde voedersilo is 24 meter hoog. Dit recreatiebedrijf van de familie Visbeek organiseert op 2 november de Nacht van de Nacht, zodat bezoekers de donkere nacht zelf kunnen ervaren. Weer een eindje verder ontwaren we in de verte net nog het dak van het nieuwe gemaal De Heining. En zowaar vinden we nog enkele koeien. We turen ook nog even naar het oosten en zien dat de toren van de Sint Martinuskerk overtuigend boven de dijk uittorent. Herkenbaar als: "Hier ligt Ferwert, schippers van 't Wad." Na een laatste blik op enkele dobbes in het landschap, lopen we weer terug naar de wagen om binnen een kwartiertje over bekende wegen naar huis te rijden. Thuisgekomen willen natuurlijk ook het verhaal weten en die beelden van deze gebeurtenis, die de wereld overgingen, zien. In de nacht van 31 oktober 2006 stormt het zo hard, dat we kunnen spreken van een stormvloed. Het water stroomt de hele kwelder binnen. Ook de zomerpolder stroomt onder water. Er grazen hier echter nog ongeveer 200 paarden, die hun toevlucht zoeken op de Ozingadobbe. En daar staan ze dan, omringt door een zee van water. Zo'n 15 à 20 paarden waren inmiddels verdronken. In de loop van de dag komen er honderden mensen hulp verlenen, geholpen door 50 militairen om de paarden van de dobbe te krijgen en de verdronken dieren uit het water te halen. Zonder trommels en trompetten : het buitendijkse paardendrama bij Marrum : uit liefde voor het paard / Mickey Nijboer. - Kollum : Banda, 2007 Tot twee uur 's nachts waren ze bezig, maar het leidde tot niets. Groot materiaal van een legercompagnie uit Wezep probeerde met vier vouwbruggen en twee duwboten de dieren te bereiken. Ook dit verliep niet met succes. Een enkel paard of veulen wordt gered door het per keer met een bootje te halen 10. Micky Nijboer (1974) uit Oudebildtzijl komt de volgende dag met het plan om de kudde met lokpaarden van de dobbe te krijgen. Op 3 november gaat ze samen met Antje Dijkstra, Hinke Lap en Christina Stormer te paard door het water naar de kudde. Fardow de Ruiter en Suzan Fransen wachten hen op de dijk te paard op. De vier amazones naderen de kudde op de dobbe. De brandweer, die met bootjes ook in buurt zijn en in het water staan, laten de paarden schrikken. De dobbepaarden schrikken en beginnen in het water te springen om de amazones die terugrijden naar de dijk, te volgen. Met de dijk in het zicht draven ze er in een lijn, achterelkaar naartoe. Wat een schitterend kippenvelgevoel gevend gezicht. Op de dijk een grote menigte juichende en huilende belangstellenden 11. Paarden in kwelder Marrum / ferwerderadiel Paarden gered bij Marrum / NOS noten: 1. hot spot holland Dijktempel Zeedijk Marrum; Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 07-10-1993 'Timpel fan Ids' op dijk Marrum onthuld / Catrinus van der Veen (foto); 2. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 22-09-1993 Ids' dijktempel onder dak; 3. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-10-1993 Twee nieuwe kunstwerken aan de Friese Waddenkust / Sikke Doele; 4. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-10-1993 Twee nieuwe kunstwerken aan de Friese Waddenkust / Sikke Doele; 5. Cultusgebouwen in de bronstijd / Wijnand A. B. van der Sanden, Wolfgang Schwarz, p. 241-242 (in: Land van ontdekkingen : De archeologie van het Friese kustgebied / Jan F. Kegler (redactie). - Aurich : Ostfriesische Landschaft, 2013. - ISBN 978-3-940601-16-2. - p. 240-245); Getimmerd verleden : Sporen van voor- en vroeghistorische houtbouw op de zand- en kleigronden tussen Eems en IJssel / H.T. Waterbolk. - Eelde/Groningen: Barkhuis / University of Groningen, University Library / Archaeological Research & Consultancy, 2009. - ISBN 978-90-77922-47-7. - p. 151-153; NadNuis.nl "Het tempeltje van Barger-Oosterveld"; Het tempeltje van Barger-Oosterveld / W.A.B. van der Sanden (in: Nieuwe Drentse Volksalmanak 117, 2000, p. 135-143); 6. Delpher: Leeuwarder courant : hoofdblad van Friesland, 26-10-1993 Twee nieuwe kunstwerken aan de Friese Waddenkust / Sikke Doele; 7. De krant van toen: Leeuwarder courant, 27-10-2011 Gehoordgezien; Leeuwarder courant, 04-11-2011 Paard Joop buigt even : Voorzichtig stapt hij met zijn hoeven over het spoor hoefafdrukken / Marscha van der Vlies; Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 04-11-2011 Nog meer vraagtekens / Bram Buruma (tekst en foto); Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 04-11-2011, 14:23 Marrum onthult kunstwerk ‘paardendrama’ / redactie Horses.nl; Trouw, 03-11-2011 Stalen hoefafdrukken voor Marrumse paarden / Ellis Ellenbroek; 8. De krant van toen: Leeuwarder courant, 12-07-2019 Fotokunstwerk bij paardendobbe; Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 16-07-2019 'Paardendobbe' krijgt kunstwerk in het water; Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 19-07-2019 Kunstwerk herinnert aan paardendrama; Nieuwsblad van Noordoost Friesland, 30-08-2019 Kunstwerk ‘paardendobbe’ officieel; Friesch Dagblad, 31-08-2019 Kunstwerk herinnert aan ingesloten paarden bij Marrum; 9. De krant van toen: Leeuwarder courant, 12-11-1993 Bouw van vijftig windmolens zou kunnen starten; Leeuwarder courant, 20-07-1996 Snel uitspraak Dijktempel; Sawn Stjerren Nijs, 14-03-2007 Bouw windturbines kan los na 14 jaar touwtrekkerij; Sawn Stjerren Nijs, 19-03-2008 Windmolenpark Nijtsjerksterpolder open na vijftien jaar touwtrekkerij; 10. De krant van toen: Leeuwarder courant, 02-11-2006 Paarden doorstaan nacht in zeewater bij Marrum; Leeuwarder courant, 02-11-2006 Woede en verdriet om paarden in zee / Marscha van der Vlies; Catrinus van der Veen (foto's); Leeuwarder courant, 03-11-2006 Uitgeput op stal en koud in de kwelder; Leeuwarder courant, 03-11-2006 Wachten op lager water en lokpaarden / Rixt Oenema / Niels Westra (foto); 11. De krant van toen: Leeuwarder courant, 29-10-2011. - Onmin in het Noarderleech Drie spannende dagen / Marscha van der Vlies; Catrinus van der Veen (foto's); Sawn Stjerren Nijs, 28-11-2007 Micky Nijboer schrijft boek over keerzijde van de medaille / Bram Buruma (foto); Sawn Stjerren Nijs, 20-12-2006 'Mythe rond dobbepaarden blijft bestaan' / Bram Buruma (foto); Leeuwarder courant, 09-12-2006 Iedereen wordt bedankt voor redden van ‘dobbepaarden’; Leeuwarder courant, 03-11-2006 Wachten op lager water en lokpaarden / Rixt Oenema / Niels Westra (foto); Marrum Online, 30-10-2016 Het paardendrama in 2006; internetraadpleging: 10 - 11-10-2020

δ-monument | 1993 | Ids Willemsma, Zeedijk δ-monument | 1993 | Ids Willemsma, Zeedijk De Keegen (met dobben en De Ryd), Zeedijk hoefafdrukken | 2011 | Machiel Braaksma, Zeedijk zoetwaterdobbe, Zeedijk hek, Zeedijk Dobbepaarden | 2019 | Marcel van Luit, Zeedijk Dobbepaarden | 2019 | Marcel van Luit, Zeedijk δ-monument | 1993 | Ids Willemsma, Zeedijk De Seedykster Toer, Zeedijk gemaal De Heining, Zeedijk Noarderleech, Zeedijk Toren Sint Martinuskerk Ferwert, Zeedijk Noarderleech, Zeedijk