Rampspoed in de Dollard/Reiderland!
klik voor vergroting
in nieuw scherm

klik voor vergroting
in nieuw scherm 1277: Een dijkdoorbraak van de Eemsdijk bij Jansum (tegenover Emden en Larrert) vond plaats op 13 januari 1277. Deze doorbraak werd gevolgd door een zelfde ramp op 25 december van hetzelfde jaar. Hierdoor werd een groot gedeelte van Reiderland prijsgegeven aan de Dollard.
Ook in deze periode waren er verstandige afspraken over dijken en herstelwerkzaamheden.
Echter onvermogen van de inwoners en onwil van de omwonenden verhinderden het nemen van doeltreffende maatregelen om verdere schade te voorkomen.
Eerst omstreeks 1540 heeft de Dollard zijn grootste omvang gekregen. Daarna werd de inpoldering weer begonnen, zie kaart hieronder.
Het aantal verdronken plaatsen is onmogelijk juist op te geven. Tot de voornaamste behoren:
Torum: een kleine stad met markten, een druk handelsverkeer en veel nijverheid;
de dorpen: Wester-Reide, Ooster-Reide, Reiderwolde, Berum, het vroegere Midwolde;
het klooster Palmar.

Bron: Geschiedenis der Zeventien Nederlanden / door P.H. Witkamp. - Arnhem-Nijmegen, Gebrs E. & M. Cohen, 1882. - dl III, pagina 640











Andere kaarten geven de volgende aanwijzingen:








klik voor vergroting
in nieuw scherm kaart ca. 1735 (mooi en sierlijk verzorgd en goed leesbaar, elk dorpje is een plaatje, alle molens hebben zelfs zonschaduw van een uur of elf, de overstroomde gebieden zijn goed te onderscheidden, de plaatsnamen zijn soms minder goed leesbaar, in kleur: groen, geel, rood, blauw)
1277: Anno 1277 den 25 decemb zijn 33 dorpen door groot watervloet verdronken en te niete gekoomen, waardoor menig duisent Menschen en viesten zijn vergaen gelijk watervloet is den andere en darden en vierden Jaere vernieuwt is heergekomen door Jansumer gat en heeft aldaer den dollaert gemaekt. Welke merkelijk ruine is gekoomen door tweedragt: dat de Lieden die bij den dijk woond konden de dijken niet staende houden ende die verre woonden wilden niet helpen.
Hendricus Teysinga
1507: De dijkdoorbraak bij Reijderwolde

Bron: [Kaart van het in de Dollard verdronken land] / [door] Hendricus Teysinga (ca. 1706-1756). - [S.l.], [ca. 1735]. - 46 x 59,5 cm
pentekening, gekleurd
Onderaan beschrijving van de inbraak van de Dollard in 1277


















klik voor vergroting
in nieuw scherm kaart ca. 1595 (klein zijkaartje, de plaatsnamen zijn hierdoor minder goed leesbaar, in kleur: oranje, groen, geel, rood, blauw)
begin 1574: De grote kaart moet al begin 1580 door Johannes Florianus getekend zijn, gezien zijn overlijden in 1585. Het kleine en hier getoonde kaartje van zo'n 15 x 15 cm was in 1574 in opdracht van de Stad Emden gemaakt. Dit kaartje heeft daarna ook als voorbeeld gediend voor vele anderen.


Bron: [Frisia Orientalis] / Johannes Florianus (Jan Bloemmaerts) (1522 Antwerpen - 1585 Löwen). - [Antwerpen], [ca. 1595]. - 50 x 38 cm
pentekening, gekleurd


















klik voor vergroting
in nieuw scherm kaart 2e kwart 18e eeuw (netjes en goed leesbaar, in kleur: rode accenten)
zie hieronder (zelfde teksten als hieronder) kaart 1791

Bron: Aanwijzinge der dorpen die vergaan zijn in de Dollart : zijnde 33 dorpen en 2 kloosters op den 13 Januarij, door Jansumergat, en zoo verder op den 25 December 1277 mede door Wilgumergat overstroomd [...] / Ludolf Tjarda van Starckenborgh (17e eeuw). - [2e kwart 18e eeuw]. - 44 x 56 cm
pentekening, gekleurd
Copie van het origineel door L.T. van Starckenborgh, echter met latere dijken bijgetekend, de laatste van 1822
Schaalstok: 2 uren gaans (= 17,5 cm)





















klik voor vergroting
in nieuw scherm kaart 1769 (handschrift is lastig leesbaar, redelijk verzorgd, in kleur: blauwe en rode accenten)
zie hieronder (zelfde teksten als hieronder) kaart 1791

Bron: Aanwijsinge der carspelen soo vergaan sijn in de Dullaert : door tweedracht der landtsaten [...] / door L.T. van Starckenborgh ; gecopieert door Henricus Cleveringa 1769 / Ludolf Tjarda van Starckenborgh (17e eeuw); Henricus Cleveringa (18e eeuw). - 1769. - 41 x 53 cm. - 2e graads copie
pentekening, gekleurd















klik voor vergroting
in nieuw scherm kaart 1791 (mooi verzorgd en goed leesbaar, in kleur: rode accenten)
1277: Aanwijzinge de CARSPELEN zoo vergaen zijn in de DULLAERT, door twiedracht der Landsaten, zijnde XXXIII Dorpen en II Cloosters op den 13 January door Jansumergadt ende zoo voorts op den 25 December 1277, meede door WILGUMERGADT overstroomt, welke stormen tot in't vierde jaer hebben geduurt, zijnde de grondt dargachtigh zoodat de Dijcken niet seckerlijck konden worden herslaegen, daer by queemt, dat de daer bij woonden deselvige alle nimer hebbenkusten maken ende de afgelegene wolden niet dijcken, zijnde duisenden van Mensche ont Beesten hier door verdronken: de stormen waeiden uit den Noortwesten en Noorden.
Op deze kaart staan de volgende zaken beschreven:
Anno 1277 doorgebroken: de oude Dyck van Delfzijl (de 3 Delfzijlen) tot de 4 zijlen (oostwaarts) bij Fimel. 13/1 de dijk bij Jansum en 25/12 bij Wilgum.
In 1673 zijn er nog restanten gezien van de 7 zijlen in de Reider Aa tussen de dorpen Wester Reide en Ooster Reide.
Over de verdronken plaatsen zijn de volgen bijzonderheden vermeldt:
Berúm (aan de Eems, schuinonder links van Emden): een groot en Rijk Dorp;
Thorúm, een stadjen alwaer een Munte en 8 Goudsmeden hebben gewoont en een schone Markt gehouden wert.
1507: Deze Dullaert is wederom in gebroken anno 1507 zijnde nu Midwolmer Dullaert
Reiderwolde: een magtig rijk Dorp met 2 Kerken en een canonekerie voorzien
Palla ofte Palmaer, een Benedictiner Monneke Clooster

Bron: Anwijzinge de (!) carspelen zoo vergaen zijn in de Dullaert : door twiedracht der landsaten, zijnde XXXIII dorpen en II cloosters, op den 13 January door Jansumer gadt ende zoo voorts op den 25 December 1277, meede door Wilgumergadt overstroomt [...] / M. van Olm, gecopieert na't origineel van L.T. van Starckenborgh ; aldus gecopieerd [...] 1791 [door] Ch. Keetelaar / Ludolf Tjarda van Starckenborgh (17e eeuw); Mattheus van Olm Jansz. (1724-1800); Ch. Keetelaar. - 1791. - 44 x 56 cm. - 2e graads copie
pentekening in zwart en rood
Met schaalstok van 2 uuren (= 17,6 cm)















klik voor vergroting
in nieuw scherm kaart 2e helft 18e eeuw (handschrift lastig leesbaar, in kleur: rode accenten)
zie hierboven (zelfde teksten als hierboven) kaart 1791

Bron: Aanwysinge der carspelen zo vergaan zyn in de Dullart : door tweedragt der landtsaten [...] / copia waar van de originele was getekent L.T. van Starckenborg / Ludolf Tjarda van Starckenborgh (17e eeuw). - [2e helft 18e eeuw]. - 41,5 x 54 cm. - 2e graads copie
pentekening, gekleurd















klik voor vergroting
in nieuw scherm kaart 2e helft 18e eeuw (net handschrift, maar door lichte inkt slecht leesbaar, in kleur: rode accenten)
zie hierboven (zelfde teksten als hierboven) kaart 1791

Bron: Anwyzinge der carspelen zoo vergaen zijn in de Dullaert : door twiedracht der landtsaten [...] / [door] M. van Olm gecopieert na 't origineel van L.T. van Starckenborgh, wel 150 jaren oud / Ludolf Tjarda van Starckenborgh (17e eeuw); Mattheus van Olm Jansz. (1724-1800). - [2e helft 18e eeuw]. - 41 x 53 cm. - 2e graads copie
gekleurd
Met schaalstok van 2 uren gaans [=17,6 cm]















klik voor vergroting
in nieuw scherm kaart 1827 (mooi verzorgd en goed leesbaar, elk dorpje is een plaatje, in kleur: groen, geel, rood, blauw)
1277: Anno 1277 den 25 December zijn, door tweedragt der Landzaten, omdat die bij den Dijk woonden niet konden, en die verre woonden, den dijk niet wilden onderhouden, van deze bovenstaande dorpen 33 door Watervloed vergaan, zijnde hierbij vele duizenden menschen en beesten omgekomen.
In 1827 door I van Cleeff vervaardigd, naar eene kaart in 1722 door H.W. Folkers geteekend, als meden naar een Copy van deen kaart hangende in het Raadhuis te Embden, get: in 1733 door A Verburgh

1507: Door dijkdoorbraken ontstaat het nu hetende Midwolder Dollert

Bron: [Kaart van het in de Dollard verdronken land] / door I, van Cleeff vervaardigd naar eene kaart in 1722 door H.W. Folkers geteekend, alsmede naar een copy van eene kaart, hangende in het Raadhuis te Embden, get. in 1733 door A. Verburgh / J. van Cleeff (1788-1862); Hendrik Warner Folckers (1699-1730); Allard Verburgh. - 1827. - 44 x 55 cm. - 2e graads copie
pentekening, gekleurd
annot. alg.












klik voor vergroting
in nieuw scherm kaart 1827 (klad-versie van kaart 1827 hieronder, in zwart/wit)
zie hierboven (zelfde teksten als hierboven) kaart 1791

Bron: Beschrivinge der older gestaltenisse van Reiderland liggende in Oostfriesland : in het jaar [...] 1277 [...] is in Reiderland ein grotte inbreke van water geweest [etc.] / Jacob van der Meersch (fl. 1574). - 1827. - 54,5 x 74,5 cm. - 2e graads copie
pentekening
Lit.: Carl Woebcken, Die Entstehung des Dollart. Aurich : Friemann, 1928
Oorspronkelijk gecopieerd in 1733 door A. Verburgh van origineel door Jacob van der Meersch, hangende in het raadhuis te Emden ; hiervan is deze kaart vervaardigd in 1827
Inzet rechtsboven: Tegenwoordige wegneming : [kaartje van de Dollard]












klik voor vergroting
in nieuw scherm kaart 1827 (minder fraai uitgevoerde versie, de plaatsnamen zijn minder goed leesbaar, in zwart/wit)
zie hierboven (zelfde teksten als hierboven) kaart 1791

Bron: Beschrivinge der older gestaltenisse van Reiderland liggende in Oostfriesland : in het jaar [...] 1277 [...] is in Reiderland een grotte inbroke van water geweest [...] / copij [...] door J.v.C. / Jacob van der Meersch (fl. 1574); J. van Cleeff (1788-1862). - 1827. - 54,5 x 74,5 cm. - 2e graads copie
pentekening
Het origineel van deze kaart is in 1574 gemaakt door Jacob van der Meersch
Lit.: Carl Woebcken, De Entstehung des Dollart. Aurich : Friemann , 1928
Onderaan: Het origineel van deze kaart hangt in het raadhuis te Embden en is in 1733 gecopieerd door A. Verburgh, naar welke deze is vervaardigd in 1827
Inzet rechtsboven: Tegenwortige wegnem[ing] : [kaartje van de Dollard]















klik voor vergroting
in nieuw scherm kaart 1833 (lelijk kladachtig uitgevoerde versie, slecht leesbaar, in zwart/wit)
zie hierboven (zelfde teksten als hierboven) kaart 1791

Bron: [Kaart van het in de Dollard verdronken land] / in 1827 vervaardigd door I. van Cleeff naar eene kaart in 1722 door H.W. Folkers geteekend, alsmede naar eene kopy van eene kaart hangende in het raadhuis te Emden get. [= gecopieerd] in 1733 door A. Verburgh ; deze kopy naar die van van Cleeff gemaakt door G.A. Stratingh 1833 / Gozewinus Acker Stratingh (1804-1876); J. van Cleeff (1788-1862); Hendrik Warner Folckers (1699-1730); Allard Verburgh. - 1833. - 42 x 54 cm. - derdegraads copie
pentekening
Met schaalstok 3-130















klik voor vergroting
in nieuw scherm kaart 1833 (lelijk uitgevoerde versie, slecht leesbaar, in zwart/wit)
zie hierboven (zelfde teksten als hierboven) kaart 1791

Bron: Aanwijzinge der carspelen vergaen in de Dullaert : door tweedragt der landzaten zijnde 33 dorpen en twee cloosters op den 13 January door Jansumer gadt, en zoo voorts op den 25 Dec. 1277 mede door Wilzumer gadt, overstroomt ... / deze kaart is gemaakt door G.A. Stratingh na eene kopie geteekend T.B. 1765 Nov. ; na de originele kaart door wijlen dn Hr. L.T. van Starckenborgh op Francijn gemaakt en voorhanden in de provinciearchieven, en genoegzaam overeenkomende met eene kopij berustende by den Hr. Japé ... / Ludolf Tjarda van Starckenborgh (17e eeuw); Gozewinus Acker Stratingh (1804-1876). - 1833. - 41 x 53 cm. - 3e graads copie
gekleurd
Met potlood enkele toevoegingen ontleend aan een kaart van A. Tiedeman; Legaat Pelinck Stratingh















klik voor vergroting
in nieuw scherm kaart 1837 (duidelijke Duitstalige versie geeft voornamelijk waterloop/dijkdoorbraken aan en in bovenhoekje huidige situatie, in zwart/wit. Deze versie lijkt niet af, maar geeft wel ander beeld Oost-Friesland.)
zie hierboven (zelfde teksten als hierboven) kaart 1791

Bron: [Kaart van het door de inbraak van de Dollard verdronken Reiderland] / gezeichnet von T.A. Prestel ; unterzeignet von E.W. Brückner / T.A. Prestel; E.W. Brückner. - Emden, 1837. - 41 x 49 cm. - copie
pentekening
Onder de kaart: Anno Domini, 1277 d. 25 Xber is in Rheiderlandt ein grote inbreuke an water geweest ... Copie naar een origineel aanwezig in de Trifolio aureo te Emden Rechtsboven: Tegenwordig Reiderland


















klik voor vergroting
in nieuw scherm kaart 1847 (mooi stromen en dijken uitvoering, de kleine letters zijn nauwelijs leesbaar, verder goed leesbaar, kleur: rood, groen en geel)
zie hierboven (zelfde teksten als hierboven) kaart 1791

Bron: Aanwyzinge der dorpen die vergaan zyn in de Dollart : door tweedragt der landzaten zynde 33 dorpen en 2 kloosters op den 13 January, door Jensumergat, en zoo verder op den 25 December 1277 mede door Wilgumergat overstroomt [...] / deze kaart naar eene bestaande zoo naauwkeurig mogelyk gecopieerd in den jare 1847 door den landmeter J.J. de Boer / Ludolf Tjarda van Starckenborgh (17e eeuw); J.J. de Boer (fl. 1843,1847). - 1847. - 51 x 62 cm
pentekening, gekleurd
Copie van het origineel door L.T. van Starckenborgh, echter met latere dijken bijgetekend, de laatste van 1822
Schaalstok: 2 uren gaans (= 17,5 cm)















klik voor vergroting
in nieuw scherm kaart 1e helft 19e eeuw (mooi stromen uitvoering en ook de dijken, de letters zijn moeilijk leesbaar al zijn ze netjes geschreven, kleur: blauw, groen en rood)
zie hierboven (zelfde teksten als hierboven) kaart 1791

Bron: Aanwyzinge der dorpen, die vergaan zijn in de Dollart : door tweedragt der landtzaten : zynde XXXIII dorpen en II kloosters op den 13 January, door Jansummergat, en zoo verder op den 25 December 1277 mede door Wilgumergat overstroomd [...] / Ludolf Tjarda van Starckenborgh (17e eeuw). - [1e helft 19e eeuw]. - 45,5 x 56 cm. - 2e graads copie
pentekening, gekleurd
Te oordelen naar een Dollartkaart ca. 1847 gemaakt door G. Venema waarschijnlijk 2e graads copie van origineel door L.T. van Starckenborgh















klik voor vergroting
in nieuw scherm kaart 19e eeuw (mooi kleurijke uitvoering, soms moeilijk leesbaar, kleur: groen, blauw en rood; vreemdgenoeg ontbreekt de dijkdoorbraak van 13/1 bij Jansum!)
zie hierboven (zelfde teksten als hierboven) kaart 1791

Bron: Vertooning der carspelen die in den Dullart vergaen zijn : uit oude caerten afgeteekent ... 1664 / p. me geadmitteerde landmeter. - [S.l.], [19e eeuw]. - 48 x 64 cm. - copie
pentekening, gekleurd
Copie van origineel uit 1664
Rechtsonder historische aantekening


















1414: Echter, ook tactische oorlogshandelingen van diverse groepen zorgden ervoor dat de Dollard groter kon worden.
Keno ten Broeke (de machtigste Vetkooper van dat moment, streefde naar het oppergezag over heel Oost-Friesland, gezeteld te Emden) had uit de stad Groningen gevluchtte Vetkoopers opgenomen en besloot vanwege de omwenteling in de stad Groningen op te rukken naar de Hunse.
De Groningse Magistraat (een Schieringer), lucht gekregen van de opmars vanuit Emden, riep de stedelingen en landbewoners op zich te wapenen en huurde tevens vreemde krijgslieden in.
De Schieringer verbrandden -ter verdediging- twee sluizen op het grondgebied van Keno's Reiderland en staken dijken door. Evenzo staken de Vetkoopers op tal van plaatsen de dijken door.

Bron: Geschiedenis der Zeventien Nederlanden / door P.H. Witkamp. - Arnhem-Nijmegen, Gebrs E. & M. Cohen, 1882. - dl III, pagina 662

Otto S. Knottnerus geeft op zijn site "Alle verdronken Dollarddorpen" een uitgebreid overzicht.

klik voor de documentaire
Stilte na de Storm Tussen de twaalfde en zestiende eeuw werd de Noordzeekust geteisterd door stormvloeden. De kuststrook veranderde daardoor sterk. Zo ontstond de Dollard. Tegenwoordig is deze half zo groot dan ten tijde van de Cosmas en Damianusvloed van 1509. Vijfhonderd jaar streden de kustbewoners tegen de zee en lukte het hen vruchtbaar land in te polderen. Dit land heeft rijkdom gebracht, maar leidde ook tot sociale spanningen tijdens de industriële revolutie. De voormalige vestingen die tijdens de Tachtig- en Dertigjarige oorlog zijn ontstaan hebben te maken met eerdere conflicten in de zestiende en zeventiende eeuw.
Filmmaker Anton Tiktak uit Bellingwolde volgde gedurende twee jaar archeologische opgravingen en voerde gesprekken met historici, archeologen en bewoners uit de regio. De daaruit ontstane documentaire film ’Stilte na de Storm’ geeft op indrukwekkende wijze een beeld van het huidige cultuurlandschap en haar ontstaansgeschiedenis.
De film is integraal en in delen te bekijken op www.archeoclip.nl.


Hoe zag de inpoldering van de Dollart en omgeving eruit rond 1550 tot 1900?
klik voor vergroting
in nieuw scherm